logo

Turkistonda 1917 yilgi ijtimoiy- siyosiy o’zgarishlar, Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

454.421875 KB
Mavzu:Turk ist onda   1917   y ilgi  
ijt imoiy -    siy osiy   o’zgarishlar,  
Turk ist onda   sov et    
hok imiy at ining   o’rnat ilishi  •
1917   –   1991-yillar   O‘zbekiston  tarixida  sovet   davrini   tashkil   qiladi.
Mazkur   davrni   quyidagi   katta   2  ta  bosqichga   ajratish   mumkin:
•
1)   birinchi   bosqich   –   1917   –  1924-yillar;
•
2)   ikkinchi   bosqich   –  1925   –  1991-yillar.
•
Birinchi   bosqich-   da   mintaqada  Turkiston,   Buxoro,   Xorazm   
respublikalari   tashkil  qilingan   bo‘lsa,  ikkinchi   davr  1925-yil   fevralda
O‘zbekiston   SSRning   tuzilishi   bilan   boshlanadi   hamda   1991-yilda  
sovet
davlatining   parchalanishi   bilan   tugaydi. Turk ist on  o‘lk asi  1917-y il 
fev ral-ok t y abr   
oralig‘ida
Turkiston  jadidlari   islohotlarni   bosqichma-bosqich   amalga   oshi-   rishni,   taraqqiyot   va   rivojlanishga   faqat   
tinchlik   yo‘li bilan,   parlament   orqali   erishishni   mo‘ljallagan   edilar.   Biroq   1917-yildagi   voqealar   jarayoni,   
jadidchilik   harakatining   yirik  nazariyotchisi   Abdurauf   Fitrat   o‘sha   paytda   yozganidek,   “Rusiyada   bosh   
ko‘targan   yangi   bir   balo  –  bolshevik   balosi”   kuchlar   nisbatini   butunlay   o‘zgar-   tirib   yubordi.   O‘zbek   xalqining   
boshqa   bir   fidoyi   farzandi   Mahmudxo‘ja   Beh-   budiy   tomonidan   o‘rtaga   tashlangan   “Haq   olinur,   berilmas!”   
shiori butun   millatning   jangovar   chaqirig‘iga   aylandi. Turk ist on  o‘lk asi  1917-y il  fev ral-
ok t y abr    oralig‘ida
• Mustaqillik  –  Turkiston  xalqlarining  asriy  orzusi.  Tarixiy  tajriba  shuni   
ko‘rsatadiki,   bizning   ota-bobolarimiz   asrlar   davomida   o‘z   oilalari,   
muqaddas   tuproqlari,   diniy   e’tiqodlari,   urf-odatlari   va   an’analariga   
sodiq  qolishni  ulug‘  ish  deb  hisoblashgan.  Bu  daxlsiz  urf-odatlarning   
buzilmasligi  uchun  o‘zbek xalqining  ming-minglab sodiq  o‘g‘lonlari o‘z   
hayotlarini  qurbon  qilganlar,  yurt  mustaqilligi  uchun  bo‘lgan janglarda   
shahid  ketganlar.  Turkiston  min-  taqasi  Rossiya  imperiyasi  tomonidan   
bosib   olingan   vaqtdan   beri   to‘xtamagan   milliy   ozodlik   harakati   
xalqning  milliy  o‘zligini  anglashida,  o‘z  Vatani   va  mil-  latining  ozodligi   
va   mustaqilligi   uchun   uning   vatanparvarlik   intilishlarini   mus-   
tahkamlashda   ulkan   ta’sir   ko‘rsatdi. 1917   y il  Turk ist on   o’lk asidagi  
siy osiy     o’zgarishlar
• Fevral   inqilobi   Turkiston   o‘lkasi   musulmon   aholisini   siyosiy   jihatdan   
uyg‘otishda,   demokratik   o‘zgarishlarga   boshchilik   qilmoqchi   bo‘lgan   yangi   
kuchlarning   siyosat   maydoniga   chiqishida   muhim   ahamiyat   kasb   etdi.   Jadid-   
lar   vujudga   kelayotgan   milliy   demokratik   kuchlarning   o‘zagi   bo‘lishdi. 1917   y il  Turk ist on   o’lk asidagi  
siy osiy     o’zgarishlar
•
Turkistonda   milodiy sananing   o‘zida   yangi  va  
eski   yil   hisobi  mavjud  bo‘lib,   darslikda   tarixiy  
sanalar

1918-yil   31-yanvargacha   eski   hisob  bilan,  
1918-yil 14-fevraldan  boshlab 
yangi  hisob bilan    beriladi.
•
Xalq   Komissarlari   Soveti   raisining   1918-yil   26-
yanvardagi   maxsus   dekreti   bilan   Rossiya   hududida

grigorian kalendari   joriy   qilinib,   amalda   mavjud  
bo‘lgan   13   kunlik   farq   tuzatildi.   Xullas,   1918-yil

31-yanvardan   keyin   1-fevralga   emas,   balki   14-
fevralga   o‘tildi. Bu   kalendar   Turkiston   o‘lkasiga    ham  
tatbiq   etildi. Tarixda   ilk   marta   Butunturkiston   miqyosida   musulmonlar   qurultoyi   chaqi-   rilib,   unda   tub   xalqlarning   muxtoriyat   tomon   qat’iy   intilishi,   
o‘z   an’analari,   urf-odatlari   va turmush   tarzini   izchil   himoya   qilishi   aytildi.   Unda   Turkiston   musulmonlarining   Milliy   Markazi   –   Turkiston   
o‘lka   musulmonlar kengashi   (Kraymussovet)   tashkil   qilindi.   Mustafo   Cho‘qay unga   rais,   Munavvarqori   Abdurashidxonov   va   Ahmad   Zaki   
Validiy  kotiblar bo‘lishdi. Qurultoyda  qabul qi-  lingan tashkilot dasturida  o‘lka  musulmonlari  orasida  islohotlar  o‘tkazish g‘oyalarini   
tarqatish, mintaqadagi barcha  musulmonlarni  yagona  maslak  va  fikr  asosida  birlashtirib,  Turkistonga  muxtoriyat  maqomini berish  uchun   
kurash  vazifasi qo‘yilgan.  1917-yil  aprel  oyidayoq  tashkilotning Samarqand,  Qo‘qon,  Namangan,Andijon,  Marg‘ilon,  Skobelev (Farg‘ona),   
Marv,   Turiston,   Oqmachit   (Qizilo‘rda),   O‘sh   va  boshqa shaharlarda   shu’balari   tuzilgan.   Toshkentda   “Sho‘roi   islom”   nomli   gazeta  ham   
chiqarilgan.
Biroq  taraqqiyparvar ziyolilar  (jadidlar) bilan  eskilik  tarafdorlari  bo‘lgan ayrim  ulamolar (qadimchilar)  o‘rtasidagi kelishmovchiliklar   
“Sho‘roi   Islo-   miya”   tashkiloti   safida   bo‘linish   yuz   berishiga olib   keldi.   1917-yil   iyunda   tashkilotdan   bir   guruh   ulamolar   ajralib  chiqib,
Qo‘qon   va   Toshkentda   yangi   jamiyat   –   “Sho‘roi   Ulamo” ga   asos   solishdi.   Jamiyatning   Toshkent,   Qo‘qon,  Samarqand,   Namangan   
shaharlaridagi   shu’balari   faol  ish   olib   borgan.  Tosh-   kent   shu’basiga Sherali   Lapin rahbarlik   qilgan.   Jamiyatning   eng  yirik   Qo‘qon   shu’basiga   
Mulla   Muhiddinxon,   Mulla   Ulug‘xon   To‘rayev  rais   bo‘lishgan.   Jamiyat   dasturi   va   nizomiga   ko‘ra,   ichki   siyosiy   tuzilmada   shariat qonunlariga   
qat’iy  rioya  qilish, milliy-diniy  qadriyatlarni yuksaltirishga  da’vat  etilgan  va  madrasalarni  iqtisodiy  qo‘llab-quvvatlash aytilgan. “Sho‘roi   
Ulamo”  tomoni-  dan  “al-Izoh”  va  “al-Isloh”  jurnallari nashr  qilingan. Ulamochilar tashabbusi  bilan  1917-yil  sentyabrda  Toshkentda   
Turkiston  va Qozog‘iston  musulmon- lari  qurultoyi o‘tkazilgan.  Unda ulamochilar  va sho‘roi  islomchilar  o‘zaro  bir- lashib,  “Ittifoqi   
muslimin”   siyosiy   partiyasini   tuzdilar   (1918-yil  may   oyida   bolsheviklar   tomonidan   “Sho‘roi   Islomiya”   va  “Sho‘roi Ulamo”   tashkilotlari   
tugatildi). Butunturkiston  
musulmonl
ar   
qurultoyi •
O‘zingizni   sinang!
•
Mahmudxo‘ja   Behbudiy   shiori   ...
•
Fevral   inqilobi   –   bu   ...
•
Muvaqqat   komitet   –   bu   ... Y o d d a  
t u t i n g !
•
Shu   tariqa,   Turkistonda   Rossiyadagi   kabi  ikki  hokimiyatchilik   emas,
balki   quyidagi uch   hokimiyatchilik   paydo   bo‘ldi:
•
Birinchisi,   Rossiya   Muvaqqat   hukumatning   vaqtli   Turkiston   komiteti;
•
Ikkinchisi,   Turkistondagi   ishchi   va   askar   deputatlarining mahalliy   va
markaziy   Sovetlari;
•
Uchinchisi,   jadidlarning   “Sho‘roi   islomiya”   tashkiloti (jamiyati)   va
•
uning  joylardagi   shu’balari,   Toshkentda   Turkiston   o‘lka   musulmonlari
soveti   (Kraymussovet)   –  Milliy   Markaz A t amalar  
izohi!
•
Muxtoriyat   –   biron-bir   hududning   davlat   hokimiyatini   mustaqil   amalga
oshirish   huquqi.
•
Kadetlar  –  “konstitutsion  demokratlar” birikmasining  bosh harflaridan   
olingan.  Rossiyada  1905-yilda  tashkil  topgan,  konstitutsion-demokratik   
partiya   deb   ataluvchi   partiyaning   a’zolari.
•
Eserlar   –   S (es) –   sotsial,  R   (er)   –  revolyutsion   (inqilobiy),   ya’ni,   sotsial   
revolyutsionerlar   nomidan   olingan   bo‘lib,   ular   sovetlar   ichida   dehqonlar   
manfaatini   hamoya   qiluvchi   guruh   bo‘lgan.
•
Bolshevik –  (ruscha  bolshoy,  bolshe  –  katta; ko‘p)  Rossiya  sotsial-  demokratik   
ishchi  partiyasining  1903-yil II  syezdida  partiya a’zolarining  ko‘pchiligi  asosida   
tashkil   topgan   guruhi   bolsheviklar,   kamchiligi   esa   mensheviklarga   ajraldi.
•
Shu’ba   –  qism,   tarmoq. Savol   va  
t opshiriqlar
•
1917-yilgi   fevral   o‘zgarishidan   so‘ng   Turkistonda   qanday   o‘zga-  rishlar
yuzaga   keldi?
•
Yangi   tarixiy   sharoitda   Turkiston   jadidlari   oldida   qanday   dolzarb   
vazifalar turardi?
•
Butunturkiston   musulmonlari   I   qurultoyi   qanday   masalalarga 
  bag‘ishlangan   edi?

Mavzu:Turk ist onda 1917 y ilgi ijt imoiy - siy osiy o’zgarishlar, Turk ist onda sov et hok imiy at ining o’rnat ilishi

• 1917 – 1991-yillar O‘zbekiston tarixida sovet davrini tashkil qiladi. Mazkur davrni quyidagi katta 2 ta bosqichga ajratish mumkin: • 1) birinchi bosqich – 1917 – 1924-yillar; • 2) ikkinchi bosqich – 1925 – 1991-yillar. • Birinchi bosqich- da mintaqada Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari tashkil qilingan bo‘lsa, ikkinchi davr 1925-yil fevralda O‘zbekiston SSRning tuzilishi bilan boshlanadi hamda 1991-yilda sovet davlatining parchalanishi bilan tugaydi.

Turk ist on o‘lk asi 1917-y il fev ral-ok t y abr oralig‘ida Turkiston jadidlari islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshi- rishni, taraqqiyot va rivojlanishga faqat tinchlik yo‘li bilan, parlament orqali erishishni mo‘ljallagan edilar. Biroq 1917-yildagi voqealar jarayoni, jadidchilik harakatining yirik nazariyotchisi Abdurauf Fitrat o‘sha paytda yozganidek, “Rusiyada bosh ko‘targan yangi bir balo – bolshevik balosi” kuchlar nisbatini butunlay o‘zgar- tirib yubordi. O‘zbek xalqining boshqa bir fidoyi farzandi Mahmudxo‘ja Beh- budiy tomonidan o‘rtaga tashlangan “Haq olinur, berilmas!” shiori butun millatning jangovar chaqirig‘iga aylandi.

Turk ist on o‘lk asi 1917-y il fev ral- ok t y abr oralig‘ida • Mustaqillik – Turkiston xalqlarining asriy orzusi. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, bizning ota-bobolarimiz asrlar davomida o‘z oilalari, muqaddas tuproqlari, diniy e’tiqodlari, urf-odatlari va an’analariga sodiq qolishni ulug‘ ish deb hisoblashgan. Bu daxlsiz urf-odatlarning buzilmasligi uchun o‘zbek xalqining ming-minglab sodiq o‘g‘lonlari o‘z hayotlarini qurbon qilganlar, yurt mustaqilligi uchun bo‘lgan janglarda shahid ketganlar. Turkiston min- taqasi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan vaqtdan beri to‘xtamagan milliy ozodlik harakati xalqning milliy o‘zligini anglashida, o‘z Vatani va mil- latining ozodligi va mustaqilligi uchun uning vatanparvarlik intilishlarini mus- tahkamlashda ulkan ta’sir ko‘rsatdi.

1917 y il Turk ist on o’lk asidagi siy osiy o’zgarishlar • Fevral inqilobi Turkiston o‘lkasi musulmon aholisini siyosiy jihatdan uyg‘otishda, demokratik o‘zgarishlarga boshchilik qilmoqchi bo‘lgan yangi kuchlarning siyosat maydoniga chiqishida muhim ahamiyat kasb etdi. Jadid- lar vujudga kelayotgan milliy demokratik kuchlarning o‘zagi bo‘lishdi.