logo

turkistonda vaqf mulklari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185.8232421875 KB
Подшо Россиясининг 
Туркистон улкаси вакф 
мулкларига муносабати                 Чор  Россиясининг  генерал  ва  амалдорлари  дастлаб  ва ф  мулклари қ
билан  Кавказ  орти  амда  римни  босиб  олганлари-  да  тў нашган 	
ҳ Қ қ
эдилар.  Лекин  Туркистон  ўлкасининг  ўзига  хос  хусусиятларини, 
мусулмончиликдаги  унинг  тутган  ўрни  ва  арашларини  исобга  рлиб, 	
қ ҳ
уни  ўзлари  учун  зарарли  деб  эътироф  этдилар  ва  ва ф  мулкларига 	
қ
нисбатан  жуда  э тиёт-  корлик  билан  муносабатда  бўлдилар.  Шунинг 	
ҳ
учун  ам  уни  иложи  борича  зўрлик  билан  йў отмасликка  аракат 	
ҳ қ ҳ
илинди.  Г  енерал  Черняев  буйру ига  биноан  Кўкалдош  мадрасасининг 	
қ ғ
ва ф  мулки  бўлган  69  та  савдо  растаси  бузиб  ташланди.  Мазкур  савдо 	
қ
расталари  Кўкалдош  мадрасаси  учун  ойига  «5  тилло»яъни 
19сўмфойдакелтирарди.  Шунингучун  мадрасага  бозор  даромадидан 
ойига  19  сўм  тайинланади.  Лекин  бу  мабла   ам  1867  йилнинг  декабр 	
ғ ҳ
ойига  адар  берилади.  Кўкалдош  мадрасасинингмутаввалиси 	
қ
вамуллаларининг  1884  йил  8  февралдаги  ёзган  шикоятномасида  бу 
мабла нинг берилиши 1868 йили бекор  илинганлиги айтилган	
ғ қ                 1872  йилнинг  7  сентябрида  Тошкент  ша ар  Шайханто ур  исми ҳ ҳ қ
а олисининг  арбий  губернаторгаёзган  шикоятномаси-  да 	
ҳ ҳ
таъкидланишича,  Т  ошкентдаги  ожа  А рор  ва ф  ерининг  бир 	
Ҳ ҳ қ
исми  капитан  Янчевский  деган  кимсага  ишт  заводи 	
қ ғ
уришучун  берилган.’  Мазкур  ернинг  олган  исми  эса  ша ар- 
қ қ қ ҳ
нинг  руслар  яшайдиган  жойи  деб  эълон  илинган.  Тўла 	
қ
бўлмаган  маълумотларга  кўра,  ўша  лайтда  Назарбой  ва ф 	
қ
мулкларининг умумий  иймати 140,000 сўмни, ХожаА рор- нинг 	
қ ҳ
ва ф  мулки  300  минг  сўмни  ташкил  этганди	
қ .  1870йилга 
келибгенерал  КауфманнингХивагабос инчилик  илишидан 	
қ қ
олдин  самар андлик  асл  зодагонлар,  озикалон-  лар  Жиззахга 	
қ қ
ча ирилади.  Худди  мана  шу  ва тда  Кауфман  император 	
қ қ
буйру ига  биноан  ма аллий  а оли  тўлаётган  хирож  соли и 	
ғ ҳ ҳ ғ
ми дорини 10 дан 1 деб белгиланганлигини эълон  илади.	
қ қ                 Tilla kori madrasasi                 Туркистон генерал-губернаторлиги маъмурияти томонидан ушбу 
ва ф  ерларини  ижарага  бериш  натижасида  260  сўм  ижара  а и қ ҳ қ
олган.  1873  йилга  келиб  мазкур  ва ф  еридан  302  сўм  26  тийин 	
қ
фойда  олинган.  Ва ф  ма камасидаги  мутавва-  лилар  эса  1872 	
қ ҳ
йилда  26  сўм  1873  йилда  эса  30  сўм  22  тийин  пулга  эга  бўлган. 
Олинган  мабла   ў ув  ишлари  учун  сарфла-  ниши  лозим  эди. 	
ғ қ
Лекин  бу  ерда  ва ф  ма камасининг  ўзи  йў   бўлиб,  фа атгина 	
қ ҳ қ қ
унинг  ери  мавжуд  эди.  Албатта,  чор  укумати  учун  махаллий 	
ҳ
хал нинг илм олиш, маърифатли бўлишининг кераги йў  бўлиб, 	
қ қ
саводсиз  хал ни  бош ариш  ва  уни  эксплуатация  илиш, 	
қ қ қ
осонро ,  эди.  Шу  ма садни  кўзлаганлиги  учун  ам  Самар анд 	
қ қ ҳ қ
ша ри  босиб  олинган  ва тдаё   Улу бек  мадрасасининг  бозор 	
ҳ қ қ ғ
ичидаги йилига 600 сўм фойда келтираётган ва ф мулки давлат 	
қ
фойдасига тартиб олинган эди.                 1867  йилнинг  25  мартида  генерал  Кауфман  томонидан 
Сирдарё  ва  Еттисув  вилоятларини  бош ариш қ
тў рисидаги  лойи а  ишлаб  чи илган.  Ушбу  лойи анинг 	
ғ ҳ қ ҳ
295-моддаси  бево-  сита  ва ф  мулкларига  ало адор 	
қ қ
бўлиб,  бунда  жумладан  шундай  дейилади  -  «Вилоят 
бош армаларида  ерларга  тегишли  бўлган  ва ф 	
қ қ
ужжатлари  кўриб  чи илгандан  кейин  мавжуд  тартиб- 	
ҳ қ
оидага  кўра  улар  соли лардан  озод  этилган  ва 
қ қ
этилмаганларга  ажратилади.  Янги  ташкил  этилган 
ва ф ма - камалари эса умумий асосда хирож ва таноб 	
қ ҳ
соли лари тўлашлари лозим».	
қ                 «Туркистон ўлкасини бош ариш тў рисидаги Низом»да 265- 266-,267-,286-,289- ва 299-қ ғ
моддалар  бевосита  ва ф  масаласи-  га  тегишли  эди.2  Ушбу  «Низом»нинг  265-	
қ
моддасида  шундай  дейилади:  « ишло   жамоалари  таркибига  кирувчи  ва  укумат 	
Қ қ ҳ
томонидан  эътироф  этилган  а оли  яшайдиган  ва ф  мулклари  255-261-,  263-  ва  264-	
ҳ қ
моддаларга  асосан  ўша  жамоа  а олиси  ихтиёрида  олдирилади.  укуматтомонидан 	
ҳ қ Ҳ
эътироф  этилган  а оли  яшамайдиган  «Ва фи  авлод»  мулклари  мана  шу  авлод 	
ҳ қ
тугагунга  адар  улар  ихтиёрида  олдирилади».  266-модда:  «Янги  ва ф  ма камалари 	
қ қ қ ҳ
фа ат  генерал-губернаторнинг  ма -  сус  рухсатномасибиланташкил  илинади».  267-	
қ ҳ қ
модда:  «Ва ф  ужжатларини  тасди лаш,  уларни  бош ариш  амда  ва ф 	
қ ҳ қ қ ҳ қ
даромадларини  назорат  илиш,  шунингдек  уларни  тафтиш  этиш  ишлари  Вилоят 	
қ
бош армаси  зиммасига  юкланади».  Илова:  «Дастлабки  ва тда  ва фногу1аларни 	
қ қ қ
текшириш  ва   уларнинг  у у ларини  ани лаш  ва тинчалик  ер  соли   комис-  сиясига 	
ҳ қ қ қ қ қ
юкланади».  286-модда:  «Ва фномаларда  олинган  даромадлар  масжид,  мактаб  ёки 	
қ
бош а муассасаларга белгиланган бўлса, давлат томонидан соли  олинмайди». Илова: 	
қ қ
«Янги  ташкил  этилган  ва фномалар  соли лардан  озод  этилмайди».  289-модда:  «Ва ф 	
қ қ қ
ужжатлари  бўйича  даромадларининг  бир  исми  мактаб,  мадраса,  масжид  ёки  бош а 	
ҳ қ қ
бир  хусусий  шахсларга  берилаётган  а оли  яшамайдиган  ва фларўз  даро-  мадларидан 	
ҳ қ
ва ф ма камасига ажратган ми дорда давлатга тўлайдилар». 	
қ ҳ қ                 «А оли  яшайдиган  ва ф  мулкларининг  даромади  мактаб,  мадраса, ҳ қ
масжидларгатегишли бўлса ёки  айр-э сон тари а- сида ташкил этилган 	
ҳ ҳ қ
бўлса  мазкур  ва ф  ма камалари  давлат  хазинасидан  ўзларигатегишли 	
қ ҳ
мабла ни  оладилар.  Даромад-  нинг  олган  исми  давлатфойдасига 	
ғ қ қ
олинади».  Ушбу  моддага  яхширо   эътибор  берадиган  бўлсак,  бу  ерда 	
қ
«ер» аслида ва ф ма камаси мулки бўлиб «ва фнома» талабларига кўра 	
қ ҳ қ
унга  эгалик  илиб  олиш  мумкин  эмас.  Ва ф  ма камаси  эса  мазкур  ерни 	
қ қ ҳ
ижарага  бериш  ор али  доимий  даромад  олиб  турганди.  Давлатнинг 	
қ
аввалги  ерга  бўлган  муносабатни  са лаб  олиши  уйидагиларга  алал 	
қ қ қ ҳ
берарди:  1.  соби   хонлар  даврида  соли лардан  озод  этилган  ва ф- 	
қ қ қ
ма камаларига  имтиёзлар  берилиши  керак;  2.  ва ф  ма камалари  аввал 	
ҳ қ ҳ
ам  «Хирож»  ва  «Таноб»  соли ларидан  озод  этилган  бўлса  олинган 	
ҳ қ
даромадни  уларга  айтариш  лозим;  3.  ва ф  ма камалари  доимий  олиб 	
қ қ ҳ
келган ижара ха ини  ам  айтариш керак.	
қ ҳ қ                 Энди  чор  Россиясининг  Туркистон  ўлкасидаги  30  йиллик  укмронлигига  назар ҳ
ташлайдиган  бўлсак,  шу  ўтган  ва т  ичида  мазкур  ўлкани  босиб  олибгина  олмасдан, 	
қ қ
балки  бу  ердаги  онун- оидалар  ам  улар  томонидан  ўзгартирилаётган  эди.  Шулар 	
қ қ ҳ
ичида,  албатта  ва ф  масаласи  ам  улар  томонидан  ўзгартирилаётган  эди,  чунки 	
қ ҳ
Туркистон  ўлкасидаги  ва ф  мулклари  жуда  катта  мабла ни  ташкил  этар,  бу  эса 	
қ ғ
ўлкани ўз   мустамлакасига айлантиришда, унинг бойликларини талон- тарож  илишда 	
қ
илм-фан  масканларини  ўзлари  учун  кераксиз  олга  келтиришда  ва ф  мулклари 	
ҳ қ
салмо ли  ўринларни  эгал-  ларди.  Шунинг  учун  ам  ва ф  масаласида 	
қ ҳ қ
мустамлакачилар анча ишларни  илиб улгурган бўлиб, бу эса  уйидагилардан иборат 	
қ қ
эди:  1.  Ва ф  мулкларининг  кўп  исми  ужжатлари  сохта  деган  ба оналар  билан 	
қ қ ҳ ҳ
эътироф  этилмади.  2.  Эътироф  этганлари  эса  ўз  мулкларининг  кўп  исмидан  ма рум 	
қ ҳ
бўлди  ва  бу  ма камаларга  давлат  хазинасидан  пул  беришжорий  илинганди.  3.  Улар 	
ҳ қ
ўз  ерларидан  даромад  олишдан  ам  ма рум  этилганди.  Давлат  хазинасидан 	
ҳ ҳ
берилаётган  мабла нинг  бир  исми  эса  ушлаб  олинарди.  4.  Мутаввалилар, 	
ғ қ қ
мударрислар  давлаттомонидан  тайинла-  надиган  ёки  сайланадиган  бўлди.  5.  Ва ф 	
қ
мулкларини  ва ф  ма камаси  эмас,  балки  укумат  ижарага  берадиган  бўлди.  6.1895 	
қ ҳ ҳ
йилдан  бошлаб  Фар она  водийсидаги  ва ф  ерлари-  Да  яшовчи  а олининг  «Улпон» 	
ғ қ ҳ
соли и  тўлаши  жорий  этилди.  7.  Ва ф  даромадларининг  та симлаш  ам  укумат 	
ғ қ қ ҳ ҳ
томони- дан назоратга олинди.                   ва ф  ма камаларининг  мулклари  биргина  Фар она қ ҳ ғ
вилоятида  уйидагини ташкил этарди.	
қ  
1.  Хон  ва  амирлар  му ри  йў   ва ф  ужжатлари  -  4,177  та 	
ҳ қ қ ҳ
Шундан  ша ар  ичидаги  ва флар  -  31  та  Савдо  расталари, 	
ҳ қ
аммом ва  .к. ’ - 35 та	
ҳ ҳ
Жами: - 4,243
2.  1887  йил  1  июлдан  кейин  Хон,  амирлар  му ри  билан  .  - 	
ҳ
648 топширилганлари
Шулардан  вилоят  бош армаси  тасди лагани  -  498  генарал  - 	
қ қ
губернатор тўла тасди лагани - 428 тани ташкил этарди.
қ                 Бундан  таш ари  ва ф  бўлимида  ва ф  мулкларини  назорат  илувчи  лавозим  ам  жорий қ қ қ қ ҳ
этиладики,  бунга  арбий  губер-  натортавсия  этган  ва  генерал-губернатортомонидан  тасди - 	
ҳ қ
ланган  кишигинатайинланади.  IV.  ва ф  масаласи  билан  шу улланувчи  доимий  шахс  ва фга 	
қ ғ қ
тегишли  бўлган  амма  о оз  ишларини  юритади  амда  уйи-  дагилар  бўйича  маълумот  бериб 	
ҳ қ ғ ҳ қ
туриши  шарт.  а)  ва ф  ма камасида  давлатга  арши  кайфиятдаги  мутав-  валилар  бўлмаслигй 	
қ ҳ қ
керак. б) ва ф муассасаларига тегишли бўлган ва мутаввалилар томонидан нотў ри  ал этилган 	
қ ғ ҳ
шикоятлар  уезд  маъмурияти  ёки  зарур  олларда  ва ф  мулкларини  назорат  илувчи  шахс 	
ҳ қ қ
томонидан  текширилади.  в)  ва ф  масаласи  билан  шу улланувчи  комиссияга  мазкур  ва ф 	
қ ғ қ
мулкини  шароит  туфайли  сотишга  ва  умумий  асосда  бир  йилга  сотиш  ху у ини  берилади.  г) 	
қ қ
охирги  вазиятда  даромадларни  та симлаш  ва  бериш,  мазкур  ма камага  таалу лидир.  д)  хал  	
қ ҳ қ қ
судяларига  ва ф  ма камаларининг  мулкларини  рўйхатга  олишлари,  улардаги  ўзгаришларни 	
қ ҳ
белгилаб  бориш  учун  махсус  дафтарлар  берилади.  Бу  дафтарларда  соли лар-  дан  озод  этилган 	
қ
ва  озод  этилмаган  амда  умум  фойдаланиши  учун  масжид,  мактаб,  мадрасалар,  етим-есир, 	
ҳ
бева-бечора-  лар  ва  х.  к,  шунингдек  хусусий  ва ф  мулклари  белгиланади. 	
қ V.  Ва ф  мулкларини 	қ
ижарага  бериш  ёки  сотиш,  каби  ишлар  арбий  Губернатор  ёки  унинг  ёрдамчиси,  озиси  амда 	
ҳ қ ҳ
ва ф  масаласи  билан  шу уллунувчи  комиссиянинг  доимий  аъзоси  иштирокида  умумий  асосда 	
қ ғ
амалга  оширилади.  Бу  савдо  вилоят  бош армаси  томонидан  ю ори  ма камалар  кўрсатга-  нидек 	
қ қ ҳ
онунан тасди ланади. 	
қ қ VI.  Ва флар йў отилмаслиги  амда ва ф  илган шахс номини са ламо и 	қ қ ҳ қ қ қ ғ
керак.  Фав улодда  оллардагина  вилоят  бош армаси,  ма аллий  судя  ва  мутаввали  розилиги 	
қ ҳ қ ҳ
билан  иймати тенг бўлган мулкка алмаштирилади.	
қ                 1912  йилнинг23  майида  Туркистон  генерал-губернаторли-  гининг  ва ф  масаласи қ
юзасидан  ўтказган  мажлисида  барча  вилоятларнинг  арбий  губернаторлари  уйидаги 	
қ қ
фикрни  бил-  дирган  эди.  1.  озирги  ва тда  Ва ф  ма камалари  давЛат  учун  хавфли 	
Ҳ қ қ ҳ
эмас. Шунингучун  ам уларнинг мулкларини доимий равишда назорат  илиш шарт эмас. 	
ҳ қ
2.  Ва ф  муассасаларининг  манфаатларини  имоя  илувчи  ўлка  ёки  вилоят 	
қ ҳ қ
марказларини ташкил этишнинг зарурияти йў . 3. Вилоят бош армалари томонидан 267-	
қ қ
моддага  биноан  ва ф  ма камаларининг  назорат  илишни  мабла   йў лиги  сабабли 	
қ ҳ қ ғ қ
амалга  оширишнинг  иложи  йў .  Шу  билан  бирга  ва ф  даромадлари  озирга  келиб 	
қ қ ҳ
толон-тарож  илинаётганлиги  сабабли  уларни назорат  илиш  ам  шарт эмас.  4. Шариат 	
қ қ ҳ
асосида  иш  кўрувчи  ози  судларига  ва  мутав-  валиларга  ва ф  мулкларини  шариат 	
қ қ
асосид^  бош ариш  имко-  нини  бериш  керак,  бизлар  эса  фа ат  назорат  илиб  турмо- 	
қ қ қ
имиз  лозим.  5.  Янги  ва ф  ма камаларини  ташкил  этишда  ва  соли   масаласида  уларга 	
ғ қ ҳ қ
еч  андай  имтиёзлар  берилмаслиги  ке-  рак,  -  дейилган  эди.1  Лекин,  Туркистон 
ҳ қ
генерал-губертнатор-  лиги  маъмурияти  вилоятлардаги  харбий  губернаторлар  томо- 
нидан  шундай  таклифлар  киритилганига  арамай  ўз  сиёсатини  аввалги  тарзда  давом 	
қ
эттиради.  1916  йилда  Фар она  вилояти  бош армасига  ёзилган  шикоятномада 	
ғ қ
кўрсатилишича,  «Под-  шо  Искандар  Кў на»  мадрасасига  тегишли  бўлган  100  деся-  тина 	
ҳ
ва ф  ерини  дворянка  Мария  Федоровна  Бушинскаяга  сотишга  рухсат  берилиши 	
қ
сўралган.  Бунга  эса  розилик  билди-  риш  билан  бирга  ар  бир  десятина  ердан  50  тийин 	
ҳ
тўланиши у тирилган. Шундай  илиб ушбу мадрасанинг 100 десятина ери сотилган.	
қ қ                 Ва ф  ма камаларини  йў отишдан  кўзланган  ма саднинг  биринчиси,  уларнинг қ ҳ қ қ
ўл  остидаги  бойликларига  эгалик  илиш  бўлса,  иккинчиси  ислом  дини 	
қ қ
вакилларини моддий жи атдан заиф  илиб уларни хал  орасидаги обрўсини йў  	
ҳ қ қ қ
илиш  ва  шу  йўл  билан  мусулмон  урф-одатлари,  маданияти  ўрнига  христи-  ан-	
қ
русурф-одати,тили вамаданиятинизўрликбилан киритиш эди. Шунингдек, мазкур 
ўлкада  руслартаъсирини  кучайтириб,  ерли  а олини  ўзларининг  итоатгўй 	
ҳ
улларига  айлантирмо чи  эдилар.  Бос инчилар  ўзларининг  ушбу  ма садларига 	
қ қ қ қ
тўла  бўлмаса-  да  эришдилар,  яъни  ва ф  мулкларининг  кўпчилик  исми  а олини 	
қ қ ҳ
хусусий  мулки  деб  эълон  илинди.  Орадан  йиллар  ўтиши  билан  а олининг 	
қ ҳ
маълум  исми  ам  шу  ерларни  ўзла-  рининг  хусусий  мулки  деб  эътироф  эта 	
қ ҳ
бошлади.  Албатта,  бунинг  биринчи  сабаби  мазкур  ерларни  мерос  тари асида 	
қ
авлоддан-авлодга  ўтаётганлиги  бўлса,  иккинчи  ва  асосий  сабаби  бос инчилар 	
қ
томонидан  соли ларни  аддан  таш ари  орттириб  юборилганлиги  натижасида 	
қ ҳ қ
ма аллий а оли турмуш тарзи о ирлашгани эди.	
ҳ ҳ ғ

Подшо Россиясининг Туркистон улкаси вакф мулкларига муносабати

Чор Россиясининг генерал ва амалдорлари дастлаб ва ф мулклари қ билан Кавказ орти амда римни босиб олганлари- да тў нашган ҳ Қ қ эдилар. Лекин Туркистон ўлкасининг ўзига хос хусусиятларини, мусулмончиликдаги унинг тутган ўрни ва арашларини исобга рлиб, қ ҳ уни ўзлари учун зарарли деб эътироф этдилар ва ва ф мулкларига қ нисбатан жуда э тиёт- корлик билан муносабатда бўлдилар. Шунинг ҳ учун ам уни иложи борича зўрлик билан йў отмасликка аракат ҳ қ ҳ илинди. Г енерал Черняев буйру ига биноан Кўкалдош мадрасасининг қ ғ ва ф мулки бўлган 69 та савдо растаси бузиб ташланди. Мазкур савдо қ расталари Кўкалдош мадрасаси учун ойига «5 тилло»яъни 19сўмфойдакелтирарди. Шунингучун мадрасага бозор даромадидан ойига 19 сўм тайинланади. Лекин бу мабла ам 1867 йилнинг декабр ғ ҳ ойига адар берилади. Кўкалдош мадрасасинингмутаввалиси қ вамуллаларининг 1884 йил 8 февралдаги ёзган шикоятномасида бу мабла нинг берилиши 1868 йили бекор илинганлиги айтилган ғ қ

1872 йилнинг 7 сентябрида Тошкент ша ар Шайханто ур исми ҳ ҳ қ а олисининг арбий губернаторгаёзган шикоятномаси- да ҳ ҳ таъкидланишича, Т ошкентдаги ожа А рор ва ф ерининг бир Ҳ ҳ қ исми капитан Янчевский деган кимсага ишт заводи қ ғ уришучун берилган.’ Мазкур ернинг олган исми эса ша ар- қ қ қ ҳ нинг руслар яшайдиган жойи деб эълон илинган. Тўла қ бўлмаган маълумотларга кўра, ўша лайтда Назарбой ва ф қ мулкларининг умумий иймати 140,000 сўмни, ХожаА рор- нинг қ ҳ ва ф мулки 300 минг сўмни ташкил этганди қ . 1870йилга келибгенерал КауфманнингХивагабос инчилик илишидан қ қ олдин самар андлик асл зодагонлар, озикалон- лар Жиззахга қ қ ча ирилади. Худди мана шу ва тда Кауфман император қ қ буйру ига биноан ма аллий а оли тўлаётган хирож соли и ғ ҳ ҳ ғ ми дорини 10 дан 1 деб белгиланганлигини эълон илади. қ қ

Tilla kori madrasasi

Туркистон генерал-губернаторлиги маъмурияти томонидан ушбу ва ф ерларини ижарага бериш натижасида 260 сўм ижара а и қ ҳ қ олган. 1873 йилга келиб мазкур ва ф еридан 302 сўм 26 тийин қ фойда олинган. Ва ф ма камасидаги мутавва- лилар эса 1872 қ ҳ йилда 26 сўм 1873 йилда эса 30 сўм 22 тийин пулга эга бўлган. Олинган мабла ў ув ишлари учун сарфла- ниши лозим эди. ғ қ Лекин бу ерда ва ф ма камасининг ўзи йў бўлиб, фа атгина қ ҳ қ қ унинг ери мавжуд эди. Албатта, чор укумати учун махаллий ҳ хал нинг илм олиш, маърифатли бўлишининг кераги йў бўлиб, қ қ саводсиз хал ни бош ариш ва уни эксплуатация илиш, қ қ қ осонро , эди. Шу ма садни кўзлаганлиги учун ам Самар анд қ қ ҳ қ ша ри босиб олинган ва тдаё Улу бек мадрасасининг бозор ҳ қ қ ғ ичидаги йилига 600 сўм фойда келтираётган ва ф мулки давлат қ фойдасига тартиб олинган эди.