logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Rossiya imperiyasining Turkustonda vaqf mulkchilik siyosati Xo‘ja Ahror avlodlari vaqf mulklari misolida

Rossiya imperiyasining Turkustonda vaqf mulkchilik siyosati Xo‘ja Ahror avlodlari vaqf mulklari misolida

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2728 KB
Ko'chirib olish
  ‘‘ ‘‘ Rossiya imperiyasining Rossiya imperiyasining Turkustonda vaqf Turkustonda vaqf mulkchilik siyosati Xo‘ja mulkchilik siyosati Xo‘ja Ahror avlodlari vaqf Ahror avlodlari vaqf mulklari misolida’’mulklari misolida’’  KIRISH  I Bob. X I X asrning ik k inchi y armida Turk ist on ulk asida v aqf mulk lari .  1.1 Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga doir muloxazalar .  1.2 XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda vaqf mulklarining axvoli .  II BOB. Must amlak achi ma’muriy at ning agrar soxadagi siy osat ining v aqf mulk lariga t a’siri .  2.1. Rossiya istilosidan keyin o‘lkada yer-suv munosabatlari tizimidagi o‘zgarishlar .  2.2. Imperiyaning vaqf mulkchiligi sohasidagi siyosatiga ulamolarning noroziligi .  I II BOB. X oja A h ror Valiy av lodlari v a q f mulk larining t ugat ilishi uchun k o‘ rilgan chora - t adbirlar v a uning osibat lari .  3.1. Hukumat tomonida Xoja A h ror Valiy avlodlari va q f mulklarini taftish qilinishi .  3.2. Xoja Ahror avlodlari vaqf mulklarining tugatilishi .  X ULOSA .  FOY DALA NILGAN MANBA VA ADABI YOTLAR .  I LOVALA R . Turkiston o‘lkasining Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri tarixiga bag‘ishlangan maxsus monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklar yaratishda xamda tadqiotda keltirilgai ma’lumotlardan barcha o‘quv yurtlarida va malaka oshirish kurslarida XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Turkistoidagi ijtamoiy-iqtisodiy hayot masalalarini yoritib berishga qaratilgan maxsus kurslar va semianarlar tashkil etishda foydalanish mumkin.   Tadqiqot mav zusi bo’y icha adabiy ot lar sharhi (t ahlili).  Mav zu t arixshunosligiga oid t adqiqot larni quy idagi guruhlarga ajrat ish mumk in. Tadqiqotning asosiy manbalari bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivining quyidagi fondlari xizmat qildi: • 1 -fond-Turkiston general - gubernatorligi devonxonasi; • 17 - fond - Sirdaryo viloyat bo shq armasi; • 18 -fond-Samarqand viloyat boshqarmasi; • 19 -fond-Farg‘ona viloyat boshqarmasi; • 717-fond-Turkiston general-gubernatori Kengashi Xujjatlari. 1-bob . X IX asrning ik k inchi y armida Turk ist on o‘ lk asi da v aqf mul k l ari . 1.1 Mav zuning t arix shunosligi v a manbashunosligiga doir mul oxazalar . .  Xoja Ahror avlodlarining Toshkentdagi vaqf mulklariga oid g‘oyat qimmatli ma’lumotlar xam A.P.Xoroshxinning tadqiqot xat id an o‘rin olgan. Mana bu ma’lumot ham e’tiborga loyiq. «XIX asrning ikkinchi yarmida Xoja Ahror avlodlarining vaqf mulklari Toshkent shaxrining Sebzor daxasidagi Oqtepa va Oq qo‘rg‘on mahallalarida ham mavjud bo‘lgani holda, ularning umumiy qiymati 300 ming rublni tashkil etgan. O‘sha mulklarda 800 ijarachi ishlagan .  1902-yilda Xoja Ahrorning vaqf yorliqlari bilan akademik V.V.Bartold ham tanishgan. Olimning tasdiqashicha, mazkur xujjat 1533-yilda tuzilgan vaqfnomadan 1875-yilda ko‘chirilgan nusxadir. V.V.Bartold ilk bor Xoja Ahror vaqf xujjatlari matnining asosiy qismini fors tojik tilida keltiradi .  1960-yildan boshlab Xoja Ahror va uning avlodlari vaqf mulklari tarixi bilan sharqshunos tarixchi Z.A.Qo‘tiboyev shug‘ullana boshlagan.  Turkistonda mustamlakachilik tuzumi o‘rnatilgach, chor ma’muriyati o‘lkadagi diniy muassasalarga, xususan, Xoja Ahror avlodlariga tegishli vaqf mulklarini tortib olish orqali o‘zining o‘lkadagi ta’sirini kuchaytirmoqchi bo‘lgan. Natijada Xoja Ahror avlodlarining vaqf mulklarini taftish qilish boshlandi. Bu ishga general-gubernatorlikning eng nufuzli mansabdorlari va oliy martabali xarbiylari ham jalb qilingan. 1.2 X IX asrning ik k inchi y armida Turk ist onda v aqf mulk larining axv oli . .  Ushbu madrasalar Turkiston o‘ lkasi Rossiya imperiyasi to monidan bosib olingunga q adar mazkur va q f mulklaridan olingan daromad x isobiga ta’minlab turilardi. Lekin mustamlakachilar tomonidan vaqf maxkamalarining ishlariga aralbshuv natijasida tez orada mazkur madrasalardagi ta’lim-tarbiya ishlari izdan chiqdi.  Albatta, mustamlakachilar uchun maxalliy xalqning ilm olishi, ma’rifatli bo‘lishining keragi yo‘q bo‘lib, savodsiz xalxni boshqarish va uni ekspluatasiya qilish osonroq edi. Shu maqsadda Samarqand shaxri bosib olingan vaqtdayoq Ulug‘bek madrasasining bozor ichidagi yiliga 600 rubl foyda keltirayotgan vaqf mulki davlat foydasiga tortib olingan edi .  Chor xukumati tomonidan bu tadbir avvalroq, ya’ni 1869-yildayoq boshlangan bo‘lib, o‘sha vaqtdagi Zarafshon okrugi boshlig‘ining ko‘rsatmasiga binoan vaqf mulklaridan karvonsaroy, xammom, tegirmon, savdo rastalari va xakazolardan olingan daromadlarning xam davlat xazinasiga olinishi joriy etilgan . Bu yerda shuni ham ko‘rsatib o‘tishimizga to‘g‘ri keladiki, axoli yashamaydigan vaqf yerlari mustamlakachilar tomonidan "kim oshti" savdosi orqali ijaraga berilgan . Bundan ko‘rinib turibdiki, vaqf maxkamalari mavjud bo‘lgani bilan vaqfkor dehqonlarning ularga qaramligi yo‘qola borgan, ya’ni vaqf yerlaridan olingan daromad davlat xazinasiga kelib tushgandan keyingina vaqf maxkamasiga berilgan. Demak, bundan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, Turkiston o‘lkasining istilo qilinishi bilan vaqfkor dehqonlarning axvoli yana ham og‘irlashgan. Albatta,xukumat tomonidan vaqf yerlarini xalq o‘rtasida kim oshdi savdosi orqali ijaraga berish natijasida mazkur yerlarga boy-badavlat kishilar ega bo‘lgan. Ular esa o‘z navbatida ushbu yerdan ko‘proq foyda olish maqsadida uni qimmatroq baxoda ijaraga bergan. Bu esa maxalliy xalqning yanada qashshoqlanishiga olib kelgan. Bundan tashqari vaqfkorlar, ya’ni ijarachilar olingan xosilning o‘ndan bir qismini vaqf maxkamasiga emas, balki davlat xazinasiga topshirgan.  O‘z-o‘zidan ma’lumki, diniy maqsadlar uchun joriy etilgan vaqf muklari mustamlakachilar uchun, davlat xazinasini boyitish uchun muxum axamiyatga ega edi. Shuning uchun xam Turkiston o‘lkasini 1882-yil "taftish" qilgan Girs vaqf mulklari masalasida quyidagi fikrni bildirgan: "Xayr-exson tariqasida joriy etilgan vaqflar davlat soliqlaridan va "zemstvo" majburiyatlaridan ozod etilsin. Axoli yashaydigan vaqf yerlari o‘sha yerlarda yashovchi axoliga vaqf maxkamasiga soliq to‘lash sharti bilan berilsin. Axoli yashamaydigan vaqf yerlari esa vaqf maxkamalari ixtiyorida qoldirilsin. O‘z avlodi foydasiga vaqf qilingan mulklar shu avlodning xususiy mulki deb e’lon qilinsin va xar qanday imtiyozlardan maxrum etilib, ularning davlat foydasiga soliq tulashi joriy etilsin. Olayotgan daromadlarini xayr-exson tariqasida berayotgan turli vaqf maxkamalarining bir qismi davlat soliqlaridan va "zemstvo" majburiyatlaridan ozod qilinsin .  Rossiya imperiyasi ma’muriyati Turkiston o‘lkasidagi mus tamlakachilik siyosatini mustaxkamlashga xarakat qilgani xolda musulmon ruxoniylarining omma orasidagi ta’sirini kamaytirishga qaratilgan siyosat olib bordi. 2-bobMust amlak achi ma’muri y at ning agrar soxadagi siy osat ining v aqf mulk lariga t a’si ri . 2.1. Rossiy a ist ilosidan k ey in o‘lk ada y er-suv munosabat l ari t i zi midagi o‘zgari shlar .  1886-yilning 12 iyunida qabul qilingan «Turkiston viloyatini boshqarish» haqida Nizomda davlat yerlarini vaqf va boshqa axoliga tegishli yerlar hisobiga kengaytirishni qonunlashtirishga xarakat qilingan. Shu sababli, musulmon dunyosida keng tarqalgan «vaqf mulkini» har tomonlama o‘rganishga xarakat qilgan.  Rossiya imperiyasining Turkiston o‘lkasidagi vaqf siyosati moxiyati xaqida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish maqsadida mazkur «qayidlar»ni kengroq taxlil etish va undan parchalar keltirish lozim deb topdik.  Rossiya imperiyasining mustamlakalaridagi vaqf siyosati moxiyatini to‘laroq anglab yetishda «Turkiston o‘lkasi istilo etilganidan keyingi davrda vaqf ishlarining xolati xaqidagi kaydlar» g‘oyat muxim axamiyatga ega .  Tarixiy xujjatlarning guvoxlik berishicha, vaqf masalalariga oid oliy maqomdagi farmon va qonunlarning bajarilishi Knyaz V.V.Golisin (1843-1914) raisligidagi Maxsus komissiyaning nazoratida bo‘lgan  «Al-xidoya»da keltirilishicha, Paygambarimiz Umar ibn Xattobning o‘ziga tegishli bo‘lgan «Samg‘» degan joyni sadaqa qilmoqchi bo‘lganini eshitib, «uni butunlay sotilmaydigan va sovg‘a qilinmaydigan qilib sadaqa qilgin» deya shar’iy vaqfga asos solganlar. Undan tashqari ulamolar Payg‘ambar Muxammad S.A.V. ning «odam bolasi vafot etganidan so‘ng barcha amallari tuxtaydi, yolg‘iz uch amaligina qoladi: joriy (doimiy) sadaqa, foydali ilim va xaqiga duo qiluvchi solix farzand», degan xadislarini vaqf qilishga asos bo‘lgan xujjatlardan deb xisoblaydila 2.2. Imperiyaning vaqf mulkchiligi sohasidagi siyosatiga ulamolarning noroziligi .  «1886-yilgi «Nizom» Turkistonga rus aholisini ko‘chirib keltirish yo‘li bilan o‘lkani ruslashtirish harakatini qonunan mustahkamlab, unga siyosiy tus bergan» . Yuqorida keltirilgan hujjatda mustamlaka siyosatining ruhi ya qq ol sezilib turibdi. Quyidagi iboraga e’tibor bering. «Xoja Ahror madrasasi foydalanayotgan vaqf yerlari». Bu jumla ataylab shunday tuzilgan, aslida gap azal-azaldan madrasaga va m ashhur avliyo avlodlariga qonunan tegishli bulgan va vaqf yerli k lari orqali rasmiylashtirilgan yer mulklari haqida keta — yapti. Buning ustiga o‘sha vaqf mulklarini rus aholisiga berish ochiq yozilganligi Rossiya imperiyasi siyosatdonlarining tezroq asosiy maqsadga erishishga intilayotganligidan darak beradi. 3-bob. Xoja A h ror Valiy avlodlari va q f mulklarining tugatilishi uchun k o‘ rilgan chora - tadbirlar va uning o q ibatlari . 3.1. Hukumat tomonida Xoja A h ror Valiy avlodlari va q f mulklarini taftish qilinishi .  Rossiya imperiyasi mustamlaka ma’muriyati tomonidan Xoja Ahror avlodlariga tegishli bo‘lgan vaqf mulklarini keng ko‘lamda va keskin tarzda taftish qilinishi qariyib 40 yil davom etgan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan hujjatlarni mukammal o‘rganish asosida shunday xulosaga kelish mumkin 1 . Vaholanki, Xoja Ahror avlodlarining mulklari tarixiga oid dastlabki tadqiqotda yuqoridagi eshon avlodlariga qarashli yer maydonlari va boshqa turdagi ko‘chmas mulklarni Rossiya imperiyasi mustamlakachilik ma’muriyatining yuqori martabali va nufuzli harbiylari tomonidan taftish etilishi va o‘sha mulklarni tortib olish jarayoni 1893-1899-yillarni o‘z ichiga olganligi ko‘rsatilgan .  Rossiya imperiyasi mustamlakachi ma’muriyatining Xoja Ahror Valiy avlodlarining Toshkent viloyatidagi vaqf mulklariga aloxida qiziqishi bo‘lgan. Zero, ko‘hna vaqfnomalarning guvohlik berishicha, hazrati eshonning faqat Toshkent viloyatidagi vaqf mulklari g‘oyat keng hududlarni qamrab olgan 3.2. X oja Ahror av lodlari v aqf mulk lari ning t ugat ilishi .  XX asrning dastlabki o‘n yilligida Xoja Ahror avlodlarining Turkiston o‘lkasining turli viloyatlarida joylashgan vaqf mulklarini keng qamrovdagi taftish ishlari davom etdi. Ayni paytda, Xoja Ahror avlodlari vaqfiga aloqador bo‘lgan mutavallilar, mudarrislar va boshqa ruxoniylar o‘rtasidagi nizolar, o‘zaro ichki kurashlar tez-tez takrorlanib turgan. Vaqf mulklari mutasaddilari o‘rtasidagi kelishmovchiliklar va o‘zaro kurashlar podsho ma’muriyatining yuqori tashkilotlariga yuborilgan arizalarda xam o‘z ifodasini topgan.  Masalan, 1903-yilning 16 yanvarida Toshkent shaxridagi Xo‘ja Ahror vaqfi mutavallilari A’zamxon Mo‘minov va Nasriddinxon To‘raxonovlar Tutkiston o‘lkasi o‘quv yurtlari bosh noziriga ariza bilan murojaat qiladilar.  Mazkur davrda Xo‘ja Ahror madrasasi mudarisligi lavozimida Said G‘anixon ismli begona shaxs fa’oliyat yuritayotgan edi.  O‘z navbatida Rossiya imperiyasi ma’muriyati Xo‘ja Ahror vaqfiga nisbatan XIX asrning 70-yillarida boshlagan «qizil qo‘shini» XX asr boshlarida yanada kuchaytirib katta taftish ishlarini olib borgan.  Ayni paytda Xo‘ja Ahror Valiy avlodlarining yuqori tashkilotlarga shikoyat, ariza va iltimosnomalar ko‘rinishidagi murojaat xatlari mustamlakachi ma’muriyatning bu masalaga munosabatini belgilashda g‘oyat axamiyatlidir.Xo‘ja Ahror Valiyning Samarqand va Kattaqo‘rg‘on uyezdida yashovchi avlodlari nomidan Bayonxo‘ja G‘ozixo‘jayev va Eshonxo‘ja Muxammad Raximxo‘jayevlar Turkiston general- gubernatorligiga iltimos xati bilan murojaat qiladilar. Arizada ko‘rsatilishicha, 1900-yildan boshlab, yuqoridagi shaxslar foydalanib kelayotgan vaqf daromadlaridan maxrum qilinadilar. Mana shunday x olatda, birinchidan, Xo‘ja A hr or va q fidagi barcha xodimlar tirikilik manbaidan ajralishadi. Ikkinchidan, avliyo Xo‘ja Ahror mozoridagi binolar ta’mirlanmay qarovsiz axvolga tushib , nuray boshlagan.Mazkur mulk egalari, to‘rt yuz yildan ortiqroq vaqf mobaynida ushbu yerlarga egalik qilib, foydalanib kelishar edi. X ULOSA .  O‘ zbekistonning milliy isti q lolga erishuvi tufayli tariximizning murakkab va muammoli masalalarini t o‘ la, mukammal va xolisona o‘ rganish uchun keng y o‘ l ochildi. Natijada o‘tmish tariximizda chuqur iz qoldirgan buyuk siymolar, xususan, Xoja Ahror Valiy xaqidagi bor xaqiqatni aytish imkoni tug‘ildi. Yangicha sharoitlardagi ilmiy tadqiqotlarga xos bo‘lgan yangi xususiyat-ularda milliy ruxiy va g‘oyani Xaqiqat va adolat mezonlari asosida yoritilinshdir.Xoja Ahror shaxsiyati va ibratli fa’oliyati, xususan, uning el-ulus osoyishtaligi, fuqarolarning moddiy, madaniy va ma’naviy kamoloti yo‘lidagi g‘oyat ulkan sa’yi-harakatlarini keng va mukammal o‘rganish soxasida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlar o‘z navbatida mashxur zotning avlodlari tarixini ham tadqiq etish uchun qulay sharoit yaratdi.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivining fondlarida Xoja Ahror avlodlarining vaqf mulklari va ularga nisbatan Rossiya imperiyasi mustamlakachilari tomonidan o‘tkazilgan ma’shum siyosatning mazmun va moxiyatini fosh etuvchi noyob xujjatlar saqlanmoqda.  Markaziy Davlat arxivining 17, 18, 126, 177, 361, 376, 717- fonddarida saqlanayotgan xujjatlarni sinchiklab o‘rganish natijasida yangi ilmiy xulosalarin berish imkoni tug‘ildi. Garchand, Turkiston general-gubernatorligi faoliyati tarixiga oid hujjatlar tarixshunoslikda muayyan darajada o‘rganilgan bo‘lsada, mazkur tadqiqotimizda hali ilmiy iste’molga kiritilmagan hujjatlarni tadqiq etish natijasida quyidagi xulosalarga keldik: 1. H azrat Xoja A h ror Ubaydullo h A h ror (1404-1490) ning XV asrda vaqfga aylantirilgan va avlodlari foydasiga qoldirilgan ulkan ko‘chmas mulklarning XIX asrdagi taqdiriga doyr qimmatli arxiv hujjatlari birinchi marta keng va chuqur o‘rganildi. E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

  ‘‘ ‘‘ Rossiya imperiyasining Rossiya imperiyasining Turkustonda vaqf Turkustonda vaqf mulkchilik siyosati Xo‘ja mulkchilik siyosati Xo‘ja Ahror avlodlari vaqf Ahror avlodlari vaqf mulklari misolida’’mulklari misolida’’

 KIRISH  I Bob. X I X asrning ik k inchi y armida Turk ist on ulk asida v aqf mulk lari .  1.1 Mavzuning tarixshunosligi va manbashunosligiga doir muloxazalar .  1.2 XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda vaqf mulklarining axvoli .  II BOB. Must amlak achi ma’muriy at ning agrar soxadagi siy osat ining v aqf mulk lariga t a’siri .  2.1. Rossiya istilosidan keyin o‘lkada yer-suv munosabatlari tizimidagi o‘zgarishlar .  2.2. Imperiyaning vaqf mulkchiligi sohasidagi siyosatiga ulamolarning noroziligi .  I II BOB. X oja A h ror Valiy av lodlari v a q f mulk larining t ugat ilishi uchun k o‘ rilgan chora - t adbirlar v a uning osibat lari .  3.1. Hukumat tomonida Xoja A h ror Valiy avlodlari va q f mulklarini taftish qilinishi .  3.2. Xoja Ahror avlodlari vaqf mulklarining tugatilishi .  X ULOSA .  FOY DALA NILGAN MANBA VA ADABI YOTLAR .  I LOVALA R .

Turkiston o‘lkasining Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri tarixiga bag‘ishlangan maxsus monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklar yaratishda xamda tadqiotda keltirilgai ma’lumotlardan barcha o‘quv yurtlarida va malaka oshirish kurslarida XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Turkistoidagi ijtamoiy-iqtisodiy hayot masalalarini yoritib berishga qaratilgan maxsus kurslar va semianarlar tashkil etishda foydalanish mumkin.

O'xshashlar

turkistonda vaqf mulklari
Xo‘ja Ahror Valiy ziyoratgohi va tarixi
Mulkchilik munosabatlari
XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshida Rossiya imperiyasining Sirdaryo viloyatiga aholini ko’chirish siyosati va uning oqibatlari
Turkistnda Rossiya imperyasining mustamlakachilik boshqaruv tizmi