logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Turkistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi hamda o’zbek xalqining mustaqillik uchun kurashi(1917-1924

Turkistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi hamda o’zbek xalqining mustaqillik uchun kurashi(1917-1924

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3078.302734375 KB
Ko'chirib olish
Turkistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi hamda o’zbek xalqining mustaqillik uchun kurashi(1917- 1924 Reja: 1. Rossiyadagi Oktyabr to‘ntarishi hamda uning Turkiston o‘lkasiga ta’siri. 2. Toshkentda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi 3. Turkiston Muxtoriyati hukumatining tashkil topishi va faoliyati. 4. Buxoro amirligidagi ahvol va Yosh buxoroliklar faoliyati 5. Kolesovning Buxoroga bosqini va uning oqibatlari 6. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi. 7. Savol va topshiriqlar Rossiyadagi Oktyabr to‘ntarishi hamda uning Turkiston o‘lkasiga ta’siri. 1917-yil avgust oxiri – sentyabr boshlarida bolsheviklar Petrograd va Moskva Sovetlarida ko‘pchilikni egalladi hamda hokimiyatni bosib olish uchun qurolli to‘ntarishga tayyorgarlik ko‘rdi. 24-oktyabrdan 25-oktyabrga o‘tar kechasi qurollangan ishchilar, Petrograd garnizonining soldatlari va Boltiq flotining matroslari Qishki saroyga bostirib kirdi va majlis o‘tkazayotgan Muvaqqat hukumat a’zolarini qamoqqa oldi. Petrogradda ochilgan Butunrossiya Sovetlarining II syezdida bolsheviklar dastlab so‘l eserlar bilan hamkorlikda Muvaqqat hukumat ag‘darilganligini qo‘llab-quvvatlab, Tinchlik va yer to‘g‘risida dekretlar e’lon qildilar. Vladimir Ilich Ulyanov (Lenin) boshchiligidagi hukumat – Xalq Komissarlari Soveti (XKS)ni tuzdilar. Bolsheviklar Petrograd va Moskvada Muvaqqat hukumatga sodiq kuchlarning qarshiligini shafqatsiz bostirib, Rossiyaning muhim markaziy sanoat shaharlarida tezlik bilan o‘z hokimiyatlarini o‘rnatishdi. 1917-yil kuzida Turkistonda hokimiyatning bolsheviklar ta’siridagi Sovetlar qo‘liga o‘tishi uchun obyektiv shart-sharoit yo‘q edi, bolsheviklarning omma o‘rtasida ta’siri ham oz bo‘lgan. Bu yerda asosiy siyosiy kuchlar eserlar va milliy partiyalar edi. Biroq mana shunday murakkab siyosiy sharoitda Turkistondagi milliy siyosiy kuchlar va ularning yetakchilari bolsheviklarning kuchini yetarlicha baholamadi hamda unga qarshi kurashga birlasha olmadi. Toshkentda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi hamda Turkiston o‘lka Xalq Komissarlari Sovetining tashkil qilinishi Oktyabr to‘ntarishi haqidagi xabar 27-oktyabrda Toshkentga yetib kelgach, bolsheviklar va so‘l eserlar hokimiyatni zo‘ravonlik yo‘li bilan egallash uchun kurash boshladilar. Bolsheviklar rahbarlik qilgan Toshkent Soveti ishchi va soldatlarni qo‘zg‘olon ko‘tarishga da’vat qildi. Lekin Muvaqqat hukumat tomonidan Turkiston o‘lkasining bosh komissari qilib tayinlangan general P.Korovichenkoga sodiq qolgan qismlar bunga qarshilik ko‘rsatdilar. 28 oktyabrdan boshlab Toshkentning yangi shaharida qurolli to‘qnashuvlar avj oldi. To‘rt kunlik janglardan so‘ng Toshkentning yangi shahar qismida zo‘ravonlik bilan sovet hokimiyati o‘rnatildi. Biroq qurolli to‘qnashuvda mahalliy aholi deyarli ishtirok etmadi. 1917-yil noyabrda Samarqand, Skobelev va boshqa shaharlarda ham sovet hokimiyati o‘rnatildi. Toshkentda 1917-yil 15 – 22- noyabrda bo‘lgan Turkiston ishchi va soldat deputatlari Sovetlarining III o‘lka syezdida so‘l eserlar, bolsheviklar va maksimalistlardan iborat sovet hukumati – Turkiston o‘lka Xalq Komissarlari Soveti tuzildi. Hukumatda 8 o‘rin so‘l eserlarga, 7 o‘rin bolsheviklar bilan maksimalistlarga berildi hamda u faqat yevropaliklardan iborat qilib tuzildi. Turkiston o‘lkasi XKS raisi lavozimini kasbi chizmachi bo‘lgan bolshevik Fyodor Kolesov egalladi, harbiy komissar qilib izvoshchi Ye.Perfilev, boshqa komissarlik lavozimlariga ham o‘rtamiyona ma’lumot olgan kishilar tayinlandi. Turkistonda ham bolsheviklar tomonidan zo‘ravonlik bilan sovet hokimiyati o‘rnatildi. Bolsheviklar hukumati yevropalik ishchilar, qizil gvardiyachilar va boshqa harbiy qismlarga tayanib, mintaqada o‘z diktaturasini o‘rnatdi. 10Turkiston Muxtoriyati hukumatining tashkil topishi va faoliyati. 1917yil 26 – 28-noyabrda Qo‘qon shahrida Butunturkiston o‘lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi bo‘lib o‘tdi. 14.08.2023 http://aida.ucoz.ruBu masala muhokamasida so‘zga chiqqanlarning ko‘pchiligi Turkistonning muxtor respublika deb e’lon qilinishi o‘lka aholisining ijtimoiy maqsadlaridan kelib chiqqani va unga mos tushishini uqtirdi. Muxtoriyat va mustaqillik e’lon qilish fikrini hamma qo‘llab- quvvatladi.Turkistonni boshqarish shakli to‘g‘risidagi masala qurultoyning diqqat markazida turdi. 11Qurultoy Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qildi. Qurultoyda 27-noyabr kuni kechqurun qabul qilingan qarorda shunday deyiladi: “Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qiladi, shu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis Majlisiga havola etadi”. 14.08.2023 http://aida.ucoz.ru 1228-noyabrda tarkib topayotgan mazkur hukumatning nomi aniqlanib, Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan bo‘ldi. Qurultoy o‘sha kungi yig‘ilishda Butunrossiya Ta’sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Xalq (Millat) Majlisi qo‘lida bo‘lishi kerak, deb qaror qabul qildi. 14.08.2023 http://aida.ucoz.ru 13Qurultoyda Turkiston Muvaqqat Kengashi a’zolaridan 8 nafar kishidan iborat tarkibda Turkiston Muxtoriyati hukumati tuzildi. Hukumatning Bosh vaziri hamda ichki ishlar vaziri etib Muhammadjon Tinishboyev saylandi. Islom Sulton Shoahmedov – Bosh vazir o‘rinbosari, Mustafo Cho‘qay – tashqi ishlar vaziri, Ubaydulla Xo‘jayev – harbiy vazir, Hidoyatbek Yurg‘uli Agayev – yer va suv boyliklari vaziri, Obidjon Mahmudov – oziq-ovqat vaziri, Abdurahmon O‘rozayev – ichki ishlar vazirining o‘rinbosari, Solomon Gers- feld – moliya vaziri lavozimlarini egallashdi. 14.08.2023 http://aida.ucoz.ru Mustafo Cho‘qay 14Bilimsiz va o‘z kasbiga layoqatsiz sovet hokimiyatining bolshevik komissarlaridan farqli ravishda muxtoriyat hukumati vazirlarining aksariyati oliy ma’lumotli huquqshunos ekanligi ularning bilim darajasining naqadar yuqori ekanidan dalolat beradi. Qurultoy tugagach, 1-dekabrda Turkiston Muxtoriyatining Muvaqqat hukumati a’zolari (8 kishi) imzolagan maxsus Murojaatnoma e’lon qilindi. 14.08.2023 http://aida.ucoz.ruMurojaatnomada Turkistondagi barcha aholi: irqi, millati, dini, jinsi, yoshi va siyosiy e’tiqodlaridan qat’i nazar, yakdillik va hamjihatlikka da’vat etilgan edi. Buxoro amirligidagi ahvol va Yosh buxoroliklar faoliyati. Rossiyada podsho hokimiyatining ag‘darilishi Buxoro amirligida ham ba’zi o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Buxoro hukmdori Amir Sayid Olimxon (1881 – 1944) e’tirof etishicha, Muvaqqat hukumat Buxoro davlatining mustaqilligini tan olgan. Amir hukumati Afg‘oniston va boshqa davlatlar bilan aloqalar o‘rnatgan. Rossiya-Buxoro munosabatlarida ham o‘zgarishlar yuz bergan. Rossiya-Buxoro munosabatlarida ham o‘zgarishlar yuz bergan. Buxoroda ish olib borgan Rossiya imperiyasining siyosiy agentligi Rossiya hukumatining rezidenti deb ataladigan bo‘ldi. Buxoro amiri Sayid Olimxon Sovetlari paydo bo‘lib, siyosiy beqarorlik va tartibsizliklar kelib chiqqan. Bu holat Buxoro amirligidagi siyosiy ahvolga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Yosh buxoroliklar partiyasi dastlab mavjud amirlik tuzumi doirasida demokratik islohotlar o‘tkazish, konstitutsiyaviy monarxiya o‘rnatish orqali amirning mutlaq hokimiyatini cheklab qo‘yish tarafdori bo‘lishgan. Petrogradda 1917-yili bo‘lgan Fevral inqilobi Yosh buxoroliklar ichida kuchlar nisbatining qayta guruhlanishini tezlashtirdi. Asta-sekin isloh qilish tarafdorlari bo‘lgan eski jadidlarga Abdulvohid Burhonov-Munzim (1875 – 1934) va Sadriddin Ayniy (1878 – 1954) hamda islohot sohasida faol harakatlarni qo‘llovchi yosh jadidlarga Abdurauf Fitrat (1886 – 1938) va Fayzulla Xo‘jayev (1896 – 1938) yetakchilik qildi.Fayzulla Xo‘jayev Buxoro amiri Sayid Olimxon 1917-yil 7-aprelda Buxoroda turli islohotlar o‘tkazish to‘g‘risidagi farmonni imzoladi. Biroq, farmonni quvvatlash maqsadida Yosh buxoroliklar tomonidan poytaxt Buxoro shahrida 8-aprelda bo‘lgan namoyish amir tomonidan bostirildi. 14-aprelda farmon bekor qilindi. Yosh buxoroliklar amirlikda ta’qib ostiga olindi. Biroq, farmonni quvvatlash maqsadida Yosh buxoroliklar tomonidan poytaxt Buxoro shahrida 8-aprelda bo‘lgan namoyish amir tomonidan bostirildi. 14-aprelda farmon bekor qilindi. Yosh buxoroliklar amirlikda ta’qib ostiga olindi. Kolesovning Buxoroga bosqini va uning oqibatlari. 1917-yil noyabrda Turkiston o‘lkasida bolsheviklarning hokimiyat tepasiga kelishi natijasida sovet Rossiyasi bilan Buxoro amirligi o‘rtasidagi siyosiy vaziyat keskinlashdi. 1917-yil 2-dekabrda Yangi Buxoro (hozirgi Kogon)da bo‘lib o‘tgan amirlik hududidagi rus manzilgohlari ishchi va soldat deputatlari Sovetlarining II syezdida Buxoroda amirlik tuzumini ag‘darib tashlab, hokimiyatni Fayzulla Xo‘jayev boshchiligidagi Yosh buxoroliklarga berishga qaror qilindi. Turkiston o‘lkasi XKS raisi Fyodor Kolesov boshchiligidagi 3500 kishidan iborat harbiy kuchlar 1918-yil 1-martda Yangi Buxoroga yetib keldi. Fayzulla Xo‘jayev raisligida yosh buxoroliklarning 7 kishidan iborat inqilobiy qo‘mitasi (revkom) tuzildi. 2- mart kuni Eski Buxoro shahriga hujum boshlandi. Buxoro shahri yaqinidagi Fathobodda bo‘lgan dastlabki to‘qnashuvda amir Olimxon qo‘shinlari yengilsa ham keyinchalik buxoroliklar Kolesov otryadini qurshab olishdi. Karmanadan Qorako‘lgacha bo‘lgan 170 km masofadagi temiryo‘l izlari amir sarbozlari tomonidan buzib tashlandi. Bir necha kun davom etgan muzokaralardan keyin 1918-yil 25-martda sovet Turkistoni bilan Buxoro amirligi o‘rtasida Qiziltepa bitimi imzolandi. Amir nomidan bitimni bosh zakotchi Mirza Salimbek imzoladi. Kolesovning tajovuzkorona hujumi sharmandalarcha barbod bo‘lsa ham, o‘z mustaqilligini himoya qilgan Buxoro amirligi bosqinchi qizil askarlarning o‘z hududidagi harbiy harakatlari uchun javobgar deb hisoblandi hamda katta miqdorda tovon to‘lashi belgilandi. Shuningdek, Kolesov otryadi Buxoro, Karmana va Xatirchida talon-toroj qilingan katta boylik bilan Toshkentga qaytdi. Bu hodisalar amir hay’atiga boshchilik qilgan taniqli davlat arbobi va mashhur tarixchi Mirza Salimbekning “Tarixi Salimiy” asarida o‘z aksini topgan. Qizil armiyaning Buxoroga hujumi hamda amir hokimiyatining ag‘darilishi. 1920-yil 12-avgustda Turkiston fronti qo‘mondoni M.V.Frunze amirlikni tugatish maqsadida Samarqand-Buxoro guruhi (fronti)ni tuzish haqida buyruq bergan. Shu tariqa Buxoro amirligi chegaralariga 7000 piyoda, 2500 otliq askar hamda zamonaviy harbiy texnika shay holatga keltirib qo‘yilgan. Sovet hukumati xalqaro huquq normalarini qo‘pol ravishda buzib, 1920-yil 29-avgustda Buxoro amirligini tugatishga kirishdi. Shu sanadan boshlab Eski Buxoro ham havodan, ham yerdan qattiq bombardimon qilingan. Buxoroning Qarshi darvozasigacha kelgan temiryo‘lda turgan bronepoyezd (zirhlipoyezd) va Samarqand, Shayx Jalol, Namozgoh darvozalari yaqinida joylashtirilgan to‘plardan 1-2-sentyabr kunlari shaharga 12 000 snaryad tashlangan. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi. Shaharni bosib olgan qizil askarlar Arkdagi amir xazinasini, Buxoro qozikaloni, qo‘shbegi va boshqa amaldorlarning boyliklarini musodara qilganlar. Bolsheviklar, qizil armiya qo‘mondonlari, oddiy askarlar katta boylik orttirganlar. Hatto katta boylikni o‘margan “qizil qo‘mondon” M.Frunze 1920-yil sentyabrda Moskvaga qaytgach, qo‘lga olingan va bir necha oy uy qamog‘ida saqlangan. Sentyabr oyi boshlarida amirlik xazinasi va boshqa boyliklar ortilgan 2 ta eshelon Samarqand va Toshkent orqali Moskvaga yo‘l olgan. BXSRdagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar. 1921-yil 18 – 23 sentyabrda bo‘lgan Butunbuxoro xalq vakillarining II qurultoyida demokratik ruhdagi BXSR Konstitutsiyasi qabul qilindi. Markaziy Revkom o‘rniga qonun chiqaruvchi va nazorat qiluvchi oliy organ – Butunbuxoro Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi tashkil qilindi. Taniqli davlat arbobi Usmon Xo‘ja unga rais bo‘ldi. U keyinchalik, xorijga chiqib ketgach, 1922–1924-yillarda bu lavozimni Porso Xo‘jayev egalladi. Porso Xo‘jayev Buxorodagi demokratik o‘zgarishlarga mamlakat tashqarisidan tazyiq tobora kuchayib bordi. 1923- yil yozi va kuzida tashqi kuchlar tazyiqi bilan Fayzulla Xo‘jayevning yaqin safdoshlari bo‘lgan Fitrat, Otaulla Xo‘jayev, Sattor Xo‘jayev, Muinjon Aminov, Qori Yo‘ldosh Po‘latov va boshqa nozirlar hukumat tarkibidan chiqarildi hamda Buxorodan surgun qilindi. Buxoro hukumati Moskva va Toshkentning “kommunistcha sabog‘”ni olgan “tajribali sovet xodimlari” bilan to‘ldirildi. Hukumatda Turkiston ASSRdan yuborilgan komissarlarning ta’siri tobora kuchayib bordi. Usmon Xo‘ja

Turkistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi hamda o’zbek xalqining mustaqillik uchun kurashi(1917- 1924

Reja: 1. Rossiyadagi Oktyabr to‘ntarishi hamda uning Turkiston o‘lkasiga ta’siri. 2. Toshkentda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi 3. Turkiston Muxtoriyati hukumatining tashkil topishi va faoliyati. 4. Buxoro amirligidagi ahvol va Yosh buxoroliklar faoliyati 5. Kolesovning Buxoroga bosqini va uning oqibatlari 6. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi. 7. Savol va topshiriqlar

Rossiyadagi Oktyabr to‘ntarishi hamda uning Turkiston o‘lkasiga ta’siri. 1917-yil avgust oxiri – sentyabr boshlarida bolsheviklar Petrograd va Moskva Sovetlarida ko‘pchilikni egalladi hamda hokimiyatni bosib olish uchun qurolli to‘ntarishga tayyorgarlik ko‘rdi. 24-oktyabrdan 25-oktyabrga o‘tar kechasi qurollangan ishchilar, Petrograd garnizonining soldatlari va Boltiq flotining matroslari Qishki saroyga bostirib kirdi va majlis o‘tkazayotgan Muvaqqat hukumat a’zolarini qamoqqa oldi.

Petrogradda ochilgan Butunrossiya Sovetlarining II syezdida bolsheviklar dastlab so‘l eserlar bilan hamkorlikda Muvaqqat hukumat ag‘darilganligini qo‘llab-quvvatlab, Tinchlik va yer to‘g‘risida dekretlar e’lon qildilar. Vladimir Ilich Ulyanov (Lenin) boshchiligidagi hukumat – Xalq Komissarlari Soveti (XKS)ni tuzdilar. Bolsheviklar Petrograd va Moskvada Muvaqqat hukumatga sodiq kuchlarning qarshiligini shafqatsiz bostirib, Rossiyaning muhim markaziy sanoat shaharlarida tezlik bilan o‘z hokimiyatlarini o‘rnatishdi.

1917-yil kuzida Turkistonda hokimiyatning bolsheviklar ta’siridagi Sovetlar qo‘liga o‘tishi uchun obyektiv shart-sharoit yo‘q edi, bolsheviklarning omma o‘rtasida ta’siri ham oz bo‘lgan. Bu yerda asosiy siyosiy kuchlar eserlar va milliy partiyalar edi. Biroq mana shunday murakkab siyosiy sharoitda Turkistondagi milliy siyosiy kuchlar va ularning yetakchilari bolsheviklarning kuchini yetarlicha baholamadi hamda unga qarshi kurashga birlasha olmadi.

O'xshashlar

Turkistonda sovet hokimiyatining o‘rnatilishi hamda o’zbek xalqining mustaqillik uchun kurashi(1917-1924)
Turkistonda 1917 yilgi ijtimoiy- siyosiy o’zgarishlar, Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi
1917-1924 yillarda Qoraqalpoqiston
Buxoro amirligida sovet hokimiyatining mustahkamlanish jarayonlari
Turkmaniston o’lkasi 1917-yil fevral-oktabr oralig’ida. Sovet hokimiyatining majburiy tartibda o’rnatilishi, bolsheviklar diktaturasi