Uyg’ur xoqonligi davri manbalari

Yuklangan vaqt:

19.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7239.1494140625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Uyg’ur xoqonligi davri manbalari
Reja:
1. Uyg’ur xoqonligi
2. Uyg’ur xatida yaratilgan yozma yodgorliklar
3. Syuan-szan kechmishi
4. “ Qutadg’u bilig” asari
5. “ Hibbatu-i haqoyiq” asari

Uyg ur yozuvi 9—13-asrlarda budda diniga sig inuvchi ʻ ʻ
turkiy qabilalar o rtasida kengtarqalgan. Ushbu
ʻ
qabilalar islomni qabul qilganlaridan keyin bu yozuv
astasekin arab yozuvi tomonidan siqib chiqarilgan,
lekin Uyg ur yozuvi budda ibodatxonalarida 18-asrda
ʻ
ham qo llangan. 18-asr da Uyg ur yozuvi mo gullar
ʻ ʻ ʻ
tomonidan o zlashtirilgan va hozirgi ham mavjud
ʻ
bo lgan mo g ul yozuvi shakllangan; Uyg ur yozuvi
ʻ ʻ ʻ ʻ
asosida manjur yozuvi xam yaratilgan.

Uyg urlar mamlakati qadimiy madaniyat ʻ
o choqlaridan hisoblanadi, bu hududda
ʻ
ko plab qadimiy davlatlar, shaharlar
ʻ
mavjud bo lgan. Uyg urlar qadimdan
ʻ ʻ
turli yozuvlardan (26 ta) foydalangan.
Ular 5—6-asrlardan boshlab maxsus
uyg ur yozuvi ishlata boshlashgan.
ʻ

Uyg‘ur xati o‘z tarixi davomida, hatto arab
alifbosi bilan yonma-yon qo’llangan chog‘larda ham, turk davlat va
saltanatlarining asosiy rasmiy yozuvi bo‘lib keldi. Mahmud Koshg‘ariy
turkla ming yozuvi haqida ma’lumot berar ekan, arab xatini emas,
uyg‘ur xatini keltiradi. U yozadi: «Barcha xoqonlar va sultonlarning
kitoblari, yozuvlari qadimgi zamonlardan shu kungacha Qashqardan
Chingacha—hamma turk shaharlarida shu yozuv bilan yuritilgan»
(MK,I, 50).Temuriylar zamonida yashab o‘tgan tarixchi Ibn Arabshoh
ham ushbu yozuvning «chig‘atoyliklar» da shuhrat topganligini
ta’kidlab, yozadi:«Ular («chig‘atoyliklar») o‘zlarining til xat,maktub,
farmon, xat ,kitob, bitim, solnoma, she’r, qissa, hikoyat, hisob, xotira
va devonga tegishli hamma ishlarini, chingiz ona tuzuklarini shu
yozuvda yozadilar. Bu yozuvni yaxshi bilgan ularning orasida xor
bolmaydi. Chunki bu ularda rizq ochqichidir».

Hozir«uyg‘ur yozuvi»nomi bilan atalayotgan qadimi
turkiy alifbo yozma manbalarda bir qancha nom bilan
yurililgan.Mahmud Koshg‘ariy
o‘zining«Devonu lug‘atit-turk»asarida uni«turkcha
yozuv» deb tilga oladi.Alisher Navoiy o‘z
maktublarining birida uni«turkcha
xat»deb atagan.Manbalarda mazkur
yozuv«uyg‘urxati»,«mo‘g‘ul
xati»deb ham yuritilgan.

Uyg‘ur xatining joriy davri uzoq yuz yilliklarni qamraydi. Ayniqsa,
uning turkiy xalqlar arab yozuvini qo‘llay boshlaganlaridan keyin ham
o‘z mavqeini yo‘qotmagani e’tiborga sazovor. Ma’Iumki, Xasrda
qoraxoniylar davlatida islom rasman qabul qilindi. Ammo qo‘shni
idiqut davlati buddaviylikni yoqlab, sharqiy turklar orasida islomning
yoyiluviga yo‘l bermadi. Sharqiy turklar shukezdan ikki dunyoga—
«musulmonlar» va «musulmon bo‘lmaganlar» ga bo‘linib qoldi.
Musulmon turklar ko‘p o‘tmay arab alifbosi asosida yangi yozuv
yaratdilar.Natijada ular ikki—qadimdan davom etib kelayotgan turkiy-
uyg‘ur va islom ta’sirida qabul qilingan arab xatidan foydalana
boshladilar.

Alifbo tizimi va imlo prinsiplari
Uyg‘ur alifbosida harflar o‘n sakkizta.
Mahmud Koshg‘ariy o‘zining
«Devonu lug‘atit-turk»asarida uyg‘ur
alifbosini keltiradi va har bir
shakl ostida arab harflari bilan ularning
ma’nosini ham beradi.

“ Syuan-szan kechmishi”
“ Syuan-szan kechmishi”. Budda asarlaridan yana biri “Syuan-
szan kechmishi” deb ataladi.
“ Syuan-szan kechmishi” ning xitoycha va qadimgi turkiy versiyalari
ma’lum. Turkiy versiyasi bundan ming yil muqaddam Quchu uyg‘ur
davlatida xitoy tilidan“Tsi-in-chunno‘m bitig” nomi bilan tarjima
qilingan. Asarning bittagina qo‘lyozmasi qolgan, u uyg‘ur xatidadir.
Qo‘lyozma hozir bo‘laklarga bo‘lingan holda Parij, Pekin, Sankt-
Peterburgda saqlanmoqda. Aftidan, qo‘lyozma kitob avval bir yerdan
topilgan, keyinchalik har xil yo‘llar bilan turli fondlarga borib tushgan.

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostoni.
Balasag‘unlikYusuf
Xos Hojib o‘zining “Qutadg‘u bilig” dostonini 1069-
1070-yillar
Koshg‘arda yozib tugallagan.
Asar 13 ming misradan ziyodroq bo‘lib, masnaviyda bitilgan.
“ Qutadg’u bilig” ning uch yirik qo‘lyozmasi ma’lum. Ularning biri
uyg‘ur, ikkisi arab yozuvida. Uyg‘ur yozuvli sifatida hirot(yoki vena)
nusxasi, arab yozuvli qo‘lyozmalardan biri Namangan(yoki farg‘ona),
ikkinchisi qohira nusxasi deb yuritiladi.

Asarning uyg‘ur yozuvli
qo’lyozmasi hijriy
843,qo‘y yili, muharram
oyining to‘rtinchi kuni
(1439-yilning16iyunida)
Hirotda ko‘chirib
tugallangan.

Adib Ahmad Yugnakiyning “Hibatu-l-haqoyiq” dostoni. Adib
Ahmad Yugnakiyning “Hibatu-l-haqoyiq” dostoni o‘tmishda uch xil
atalgan. Asarning kunimizga qadar yetib kelgan A nusxasida uning oti
«‘Atabatu-l-haqoyiq”(“Haqiqatlar eshigi, ostonasi”), B va C
nusxalarida “Hibatu-l-haqayiq”(“Haqiqatlar tortig‘i”), D nusxasida
esa “Gayibatu-l-haqoyiq” (“Yashirin, g‘oyibiy haqiqatlar”) deb atalgan.

Ushbu
qo‘lyozmada
matn uyg‘ur
xatida yozilib,
qatorma-qator
arab yozuvi
bilan izohlab
chiqilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar
1 O zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005)ʻ
2. Nasimxon Rahmonov, Qosimjon Sodiqov “ Õzbek tili tarixi”.
3. www.ziyo.uz

Mavzu: Uyg’ur xoqonligi davri manbalari Reja: 1. Uyg’ur xoqonligi 2. Uyg’ur xatida yaratilgan yozma yodgorliklar 3. Syuan-szan kechmishi 4. “ Qutadg’u bilig” asari 5. “ Hibbatu-i haqoyiq” asari

Uyg ur yozuvi 9—13-asrlarda budda diniga sig inuvchi ʻ ʻ turkiy qabilalar o rtasida kengtarqalgan. Ushbu ʻ qabilalar islomni qabul qilganlaridan keyin bu yozuv astasekin arab yozuvi tomonidan siqib chiqarilgan, lekin Uyg ur yozuvi budda ibodatxonalarida 18-asrda ʻ ham qo llangan. 18-asr da Uyg ur yozuvi mo gullar ʻ ʻ ʻ tomonidan o zlashtirilgan va hozirgi ham mavjud ʻ bo lgan mo g ul yozuvi shakllangan; Uyg ur yozuvi ʻ ʻ ʻ ʻ asosida manjur yozuvi xam yaratilgan.

Uyg urlar mamlakati qadimiy madaniyat ʻ o choqlaridan hisoblanadi, bu hududda ʻ ko plab qadimiy davlatlar, shaharlar ʻ mavjud bo lgan. Uyg urlar qadimdan ʻ ʻ turli yozuvlardan (26 ta) foydalangan. Ular 5—6-asrlardan boshlab maxsus uyg ur yozuvi ishlata boshlashgan. ʻ

Uyg‘ur xati o‘z tarixi davomida, hatto arab alifbosi bilan yonma-yon qo’llangan chog‘larda ham, turk davlat va saltanatlarining asosiy rasmiy yozuvi bo‘lib keldi. Mahmud Koshg‘ariy turkla ming yozuvi haqida ma’lumot berar ekan, arab xatini emas, uyg‘ur xatini keltiradi. U yozadi: «Barcha xoqonlar va sultonlarning kitoblari, yozuvlari qadimgi zamonlardan shu kungacha Qashqardan Chingacha—hamma turk shaharlarida shu yozuv bilan yuritilgan» (MK,I, 50).Temuriylar zamonida yashab o‘tgan tarixchi Ibn Arabshoh ham ushbu yozuvning «chig‘atoyliklar» da shuhrat topganligini ta’kidlab, yozadi:«Ular («chig‘atoyliklar») o‘zlarining til xat,maktub, farmon, xat ,kitob, bitim, solnoma, she’r, qissa, hikoyat, hisob, xotira va devonga tegishli hamma ishlarini, chingiz ona tuzuklarini shu yozuvda yozadilar. Bu yozuvni yaxshi bilgan ularning orasida xor bolmaydi. Chunki bu ularda rizq ochqichidir».

Hozir«uyg‘ur yozuvi»nomi bilan atalayotgan qadimi turkiy alifbo yozma manbalarda bir qancha nom bilan yurililgan.Mahmud Koshg‘ariy o‘zining«Devonu lug‘atit-turk»asarida uni«turkcha yozuv» deb tilga oladi.Alisher Navoiy o‘z maktublarining birida uni«turkcha xat»deb atagan.Manbalarda mazkur yozuv«uyg‘urxati»,«mo‘g‘ul xati»deb ham yuritilgan.

O'xshashlar

Uyg’ur xoqonligi davri manbalari. Syuan-szan kechmishi

Turk xoqonligi svilizatsiyasi

Biznes huquqining manbalari

MUQOBIL ENERGIYA MANBALARI TURLARI