Uyushiq bo’lak va uyushgan gaplar
![MUSTAQIL ISH
F an : Hozirgi o’zbek tili
Mavzu : Uyushiq bo’lak va uyushgan gaplar](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_1.png)
![RE J A :
1. Uyushiq bo’lakli gaplar
2. Uyushgan gaplar
3. Uyushgan gaplar tahlili](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_2.png)
![Uy ushiq bo`lak li gaplarda umumlasht iruvchi birlik lar
Uyushiq bo`lakli gaplarda ba’zan umumlashtiruvchi
birliklar ham qatnashadi. Ular uyushuvchilarni jamlab
ko`rsatadigan so`z va so`z birliklari bo`lib, uyushiq bo`lakdan
oldin yo keyin keladi. Uyushiq bo`lakdan oldin kelgan
umumlashtiruvchilar odatda izoh talab qiladi. Uyushiq
bo`lakdan keyin kelgan umumlashtiruvchilar esa yakunlash,
xulosalash xususiyatiga ega bo`ladi. Masalan: Hamma
narsa: uylar, devorlar, daraxtlar qorong`ulikka jimgina
cho`kdi. (Oybek). Ko`cha – ko`y ham, dala ham, qishloq ham
- hammasi mendan Ma’sudani so`roqlayotganday bo`ladi.
(P.Qodirov).](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_3.png)
![Uyushiq bo`lak li gaplarda xilma–xil t inish be lgilari
qo`llaniladi.
Uyushuvchilar o`zaro bog`lovchisiz (faqat sanash
intonatsiyasi bilan); zidlov bog`lovchilari, takrorlanuvchi
bog`lovchilar; bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar yordamida
aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo`yiladi.
Masalan: Qashqardaryo, Surxondaryo, Namangan, Samarqand
viloyatlarida bo`lsangiz, 500-600 yillik chinorlarni ko`rasiz.
(A.Aminov). U doktorlarga goh zug`um qilib, goh yaxshi
gapirib statsionardan chiqdi. (S.Ahmad).](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_4.png)
![Uyushuvchilar o`zaro va, hamda, bilan biriktiruv
bog`lovchilari orqali, shuningdek, yakka ayiruv
bog`lovchilari yordamida aloqaga kirishganda, ular
orasiga vergul qo`yilmaydi: Anhorda suv sokin va
ulug`vor oqardi. (F.Musajonov). Salim ota bilan yigitlar
mehmonni ... kuzatib tashqariga chiqishdi.
(S.Karomatov).
Uyushiq bo`lakli gaplarda umumlashtiruvchi
birliklar uyushuvchilardan oldin kelsa, shu birlikdan
so`ng ikki nuqta qo`yiladi: Hamma erda: uylarda,
ko`chalarda ivirsib yotgan xazon yuzi ertalab qirovdan
... oppoq bo`lib qoladi. (Oybek).](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_5.png)
![Gapning ajrat ilgan bo`lak lari
Sodda gap tarkibida ayrim hollarda ajratilgan
bo`laklar ham qatnashishi mumkin. Ajratilgan
bo`laklar odatda o`zlari aloqador bo`lgan so`zlarning
ma’nosini izohlab, bo`rttirib, aniqlashtirib keladi va
boshqa bo`laklardan maxsus to`xtam (pauza) bilan
ajratilib, mantiqiy urg`u oladi. Masalan: Soyda, qo`sh
yong`oqning tagida, oppoq qorga ko`milib uzoq
turdi. (O.YOqubov). Ish qanchalik qiyin bo`lmasin,
biz, ayniqsa yoshlar, ishtiyoq bilan, g`ayrat va shijoat
bilan ishlardik. (CH.Aytmatov).](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_6.png)
![Ajrat ilgan aniqlov chilar
Ajratilgan aniqlovchilar ikki xil: ajratilgan
sifatlovchi, ajratilgan qaratuvchi.
Ajratilgan sifatlovchi predmetning belgisini
bo`rttirib ko`rsatish uchun ajratiladi. Masalan,
«Muxtor, yalangbosh, majnuntollar tagida
aylanib, xayol surib yurardi». (S.Soliev) gapida
«yalangbosh» sifatlovchisi shaxsning
(«Muxtor») belgisini bo`rttirib berish uchun
sifatlanmishdan keyin keltirilgan.](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_7.png)
![A jrat ilgan izohlovchilar
Izohlovchilar ko`pincha ajratilgan bo`ladi.
Bunda ular izohlanmishdan keyin kelib,
maxsus intonatsiya bilan talaffuz qilinadi.
Masalan: Siz, Sunnatillo, o`zingiz juda aqlli,
o`zi uzoqni ko`radigan odamsiz. (S.Soliev).
Ko`rimsizgina jangchi – Ali tajang ... kelib
o`zbekcha cho`kkaydi. (Oybek). Minbarni
institutni oldinroq bitirganlar - yuqori kurs
studentlari egalladi. ( J.Abdullaxonov).](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_8.png)
![A jrat ilgan hollar
Ajratilgan hollar shakllari jihatdan ikki xil bo`ladi:
I. Oborot shaklidagi ajratilgan hollar.
II. Oddiy gap bo`lagi shaklidagi ajratilgan hollar.
Oborot shaklidagi ajratilgan hollar o`z navbatida
uchga bo`linadi:
1. Ravishdosh oboroti shaklidagi ajratilgan hollar.
2. O`xshatish oboroti shaklidagi ajratilgan hollar.
3. Ko`makchili qurilma oboroti shaklidagi ajratilgan
hollar.](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_9.png)
![Uy ushgan gaplar t ahlili
Uy ushgan qo’shma gaplar haqida umumiy
ma’lumot
Uyushiqlik umumiy bir holat bo’lib, sodda gapga
ham,qo’shma gapga ham xosdir. Sodda gapda an’anaviy
sintaksisga ko’ra gap bo’laklari uyushib kelsa, qo’shma gapda
gap
bo’laklari, qo’shma gap qismlarining o’zi, o’rni bilan, qo’shma
gap uyushib keladi. Keyingi qurilmada qo’shma gapning quril
ish materiali qo’shma gap bo’ladi.Uyushiqlik ikki birlik (eleme
nt)dan iborat bo’ladi: a) uyushuvchi birlik (element)lar; b)
uyushtiruvchi birlik (element).Uyushuvchi birliklar
— sanaluvchilar.](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_10.png)
![Uy usht iruvchi birlik lar -
sanaluvchilarni birlashtirib,
markazlashtirib turuvchilar.Uyushuvchi birlik gr
ammatikada uyushiq birlik (element), bo’lak, ga
p deyiladi. "Uyushiq" so’zi hozirgi zamon
tilshunosligida, asosan, gap bo’laklariga
nisbatan qo’llaniladi. Gaplarga nisbatan esa bu
terminni (uyushiq, uyushgan) o’zbek
tilshunosligida birinchi bo’lib R.Rasulov
qo’llagan . Olim uyushgan gaplarning o’ziga xos
xususiyatlari, tuzilishi, qo’llanilishini "Alpomish"
dostoni materiali asosida tekshiradi va qiziqarli
ma’lumotlar beradi.](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_11.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. N.Abdurahmonova. Qadimgi turkiy til
2. O’zbek tilining tarixiy grammatikasi
3. O’zbek tili tarixi. N.Raxmonov](/data/documents/ec112806-1ab7-4243-97c4-af9b7d94bb56/page_12.png)
MUSTAQIL ISH F an : Hozirgi o’zbek tili Mavzu : Uyushiq bo’lak va uyushgan gaplar
RE J A : 1. Uyushiq bo’lakli gaplar 2. Uyushgan gaplar 3. Uyushgan gaplar tahlili
Uy ushiq bo`lak li gaplarda umumlasht iruvchi birlik lar Uyushiq bo`lakli gaplarda ba’zan umumlashtiruvchi birliklar ham qatnashadi. Ular uyushuvchilarni jamlab ko`rsatadigan so`z va so`z birliklari bo`lib, uyushiq bo`lakdan oldin yo keyin keladi. Uyushiq bo`lakdan oldin kelgan umumlashtiruvchilar odatda izoh talab qiladi. Uyushiq bo`lakdan keyin kelgan umumlashtiruvchilar esa yakunlash, xulosalash xususiyatiga ega bo`ladi. Masalan: Hamma narsa: uylar, devorlar, daraxtlar qorong`ulikka jimgina cho`kdi. (Oybek). Ko`cha – ko`y ham, dala ham, qishloq ham - hammasi mendan Ma’sudani so`roqlayotganday bo`ladi. (P.Qodirov).
Uyushiq bo`lak li gaplarda xilma–xil t inish be lgilari qo`llaniladi. Uyushuvchilar o`zaro bog`lovchisiz (faqat sanash intonatsiyasi bilan); zidlov bog`lovchilari, takrorlanuvchi bog`lovchilar; bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar yordamida aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo`yiladi. Masalan: Qashqardaryo, Surxondaryo, Namangan, Samarqand viloyatlarida bo`lsangiz, 500-600 yillik chinorlarni ko`rasiz. (A.Aminov). U doktorlarga goh zug`um qilib, goh yaxshi gapirib statsionardan chiqdi. (S.Ahmad).
Uyushuvchilar o`zaro va, hamda, bilan biriktiruv bog`lovchilari orqali, shuningdek, yakka ayiruv bog`lovchilari yordamida aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo`yilmaydi: Anhorda suv sokin va ulug`vor oqardi. (F.Musajonov). Salim ota bilan yigitlar mehmonni ... kuzatib tashqariga chiqishdi. (S.Karomatov). Uyushiq bo`lakli gaplarda umumlashtiruvchi birliklar uyushuvchilardan oldin kelsa, shu birlikdan so`ng ikki nuqta qo`yiladi: Hamma erda: uylarda, ko`chalarda ivirsib yotgan xazon yuzi ertalab qirovdan ... oppoq bo`lib qoladi. (Oybek).