M AVZU :Y EVROPADA UYG`ONISH DAVRI SIVILIZATSIYASI

XVIII asr oxiridan kapitalistik formatsiya hisobi olib boriladi, lekin uning shakllanishini ikki yuz yil orqaga surish mumkin. Uning shart-sha- roitlari uyg‘onish davridan yaratilgan edi. «Kapitalizmning paydo boMishi- ga qadar uning ko‘p belgilari oldindan darak berilgan edi. Shaharlar va ayirboshlashning o‘sishi, mehnat bozorining paydo boMishi, jamiyatning jipslashuvi, pulning tarqalishi, ishlab chiqarishning o‘sishi, uzoq maso- falarga savdo, agar aytish lozim bo‘lsa, «xalqaro bozor» degan nuqtayi nazami bildirgan edi F.Brodel. (9. T.3. 640-641). Bu yerda kapitalizmning belgilari favqulodda keng tushuntiriladi. F.Brodelga bu kapitalizm darakchisi eramizning I asrlarigacha boMgan asosni berdi. Fransuz tarixchisi Jan Gofif «Uzoq o‘rta asrlar» konsepsiyasini ilgari surdi. Qarangki, u II- III asrdan (so‘nggi antik davrdan) boshlandi va XVIII asrgacha davom etdi. Fransuz inqilobi, XIX asrdagi sanoat to‘nta- rilishi va XX asming buyuk o‘zgarishlari oldida asta-sekin o‘z umrini tugatdi. Biz o‘rta asrlaming so‘nggi moddiy va intellektual qoldiqlari orasida yashamoqdamiz. (19.C.5-6). De Goffning o‘zi ham Yevropada o'rta asrlar sivilizatsiyasini X-Xlll asrlar davri deb tushunadi. XIV-XV asrlami esa uning tushkunlik fazasiga taqaydi .

«Yevropa tarixi» asarining mualliflari jamoasi bu davmi quyidagicha davrlashtirislini taklif qiladilar: Yevropaning barcha hududlarini feodal ishlab chiqarish usuliga tegishligi bilan birlashgan o‘rta asrlar (IV asrdan XV asr oxirigacha). Ming yildan ko‘proq davmi qamrab olgan, lekin Yevropaning ko‘pgina hududlarida feodalizm faqat endigina o‘mashgan, bir yarim ming yillik o‘tish davrini unga tegishli qilish asosli bo‘ladimi? So‘nggi o‘rta asrlar bir yarim asr atrofida (XV asr oxiridan XVII asr o'rtaiarigachajgi davmi o‘z ichiga oladi. Kapitalistik ishlab chiqarish mu- nosabatlari va dastlabki kapital jamg‘arish paydo bo‘Idi. Yosh burjuaziya kuch to‘play boshladi. Davlatni markazlashtirish kuchaydi. Ilk burjua inqiloblari yuz berdi. Uyg‘onish davrida dunyoviy madaniyatning buyuk parvoziga erishildi. Reformatsiya ma’naviy hayotda ulkan ta’sir o‘tkazdi. Amerikadan oltin va kumushning oqib kelishi kapitalizmga o‘tishni ja- dallashtirdi. Oddiy kooperatsiyadan manufakturaga o‘tish kengaydi. 2. Kapitalizm davrining m anufaktura davri. So‘nggi o‘rta asrlar bir yarim asr atrofida (XVII asr o‘rtalaridan XVIII asr so‘nggi o‘n yilli- gigacha) qit’aning boshqa hududlarida feodal qoldiqlari saqlanib qolgan holda Gollandiya va Angliyada burjuaziya tizimining o‘matilish davri, burjua mamlakatlarining birinchi qarama-qarshi turishi va o‘zaro ham- korligi davri. Angliya burjua inqilobi Yevropada feodalizmning kapitalizm bilan almashuv davrini boshlab berdi. Ilg‘or mamlakatlarda kapitalistik manufaktura sex hunarmandchiligi ustidan g‘alaba qildi va mashina ishlab chiqarishi uchun shart-sharoit yaratdi. Kapitalizm va feodalizm o'rtusidagi musobaqa nafaqat Yevropa balki, Shimoliy Amerika, Osiyo, Alrikaning bepoyon hududlarini qamrab oldi. Sobiq tarix fanida fransuz inqilobidan Parij Kommunasigacha (XIX usrning 80-yillar arafasida) Yevropada kapitalistik iqtisodiyotning qaror topishi, manufaktura ishlab chiqarilishidan sanoat kapitalizmiga o‘tish, proletariat kurashining kuchayishi, burjua millatlarining shakllanishi yuz berdi deb ko‘rsatildi.

Sovet tarixshunosligida keyingi davr 1870-yildagi Parij Kommuna- sidan 1917-yil Oktyabr voqealarigacha (yarim asrga yaqin) erkin kapita- lizmdan imperializmga o‘sib o‘tish va kapitalizmning umumiy tushkun- ligining boshlanishi, ijtimoiy ziddiyatlaming keskinlashuvi va iqtisodiy tushkunliklar, burjua madaniyatining tushkunligi va fanlaming yutuqlari vaqti hisoblanadi deb belgilandi. Rossiyadagi Oktyabr voqealaridan II jahon urushining tugallanishiga- cha (1917-1945-yillar, 30 yildan kamroq) SSSRda sotsializmning g‘ala- basi bilan boshlangan 20-30-yillar oraligMdagi chuqur jahon tushkunligi va o‘chog‘i boMgan Yevropa qonli II jahon urushiga olib kelgan fashizm- ning tug‘ilishi bilan boshlangan qisqa davr ajratiladi. Ikkinchi jahon urushidan keyin ilmiy texnika inqilobi (ITI) ishlab chiqaruvchi kuchlaming kuchli rivojlanishiga olib keldi va shu bilan bir vaqtda insoniyatni yadro urushi xavfi ostiga qo‘ydi. Sotsialistik mamlakatlar hamdo‘stligi shakllandi. Mustamlakachilik tizimi jadal yemirildi. Yevropada integratsiya jarayoni kuchaydi. Ikki jahon tizimida qarama- qarshilik kuchaydi. Davr oxirida keskinlikning yumshash belgilari paydo boMdi. l.M.Dyakonov taklif qilgan davrlashtirish ishonchliroq ko‘rinadi. Qaysiki, u uch fazani ajratadi: o‘rta asrlar (ming yil atrofida; Xitoyda era- mizning I asridan; Yevropada eramizning III—V asrlaridan, Yaponiyada eramizning IX asridan); barqaror absolyut o‘rta asrlar yoki «absolyut kapitalizm arafasi» (Yevropada XVI asrdan XIX asrgacha 30-yil atrofida); kapitalistik faza (XX asming 50-yillarigacha). Jahon sivilizatsiyalarining almashuviga siklik- genetik yondashuvdan kelib chiqqan holda, o‘tish davrida ikkinchi supersikl tarixini quyidagicha davrlashtirish taklif qilinadi: o‘rta asrlar, industriya arafasi, industrial si- vilizatsiya.