logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Yozuvga o'rgatish darslarida ORFOGRAFIK elementlar ustida ishlash metodikasi

Yozuvga o'rgatish darslarida ORFOGRAFIK elementlar ustida ishlash metodikasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3267.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Yozuvga o'rgatish darslarida ORFOGRAFIK elementlar ustida ishlash metodikasi. Orfografiya (imlo)Orfografiya (imlo) Reja:Reja: 1.1. Or fogr afi ya haqida Or fogr afi ya haqida tushunchatushuncha 2.2. Fonet ik t amoyilFonet ik t amoyil 3.3. Mor fologik t amoyilMor fologik t amoyil 4.4. Shak liy an’anaviy tamoyilShak liy an’anaviy tamoyil 5.5. Diff er ensiDiff er ensi atsiatsi ya tamoyiliya tamoyili 6.6. G r afi k t amoyilG r afi k t amoyil • Orfografi yaOrfografi ya grekcha grekcha or phosor phos ( to‘g‘ri ) ( to‘g‘ri ) va va graphographo (yozaman) so‘zlaridan (yozaman) so‘zlaridan tashkil topgan bo‘lib, «to‘g‘ ri tashkil topgan bo‘lib, «to‘g‘ ri yozaman» degan ma’noni bildiradi.yozaman» degan ma’noni bildiradi. • Jamiyatning har bir a’zosidan to‘g‘ri Jamiyatning har bir a’zosidan to‘g‘ri so‘zlay olish va savodli yoza bilish so‘zlay olish va savodli yoza bilish talab etiladi. O‘quv muassasalari talab etiladi. O‘quv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida kelib chiqadi. talab asosida kelib chiqadi. • Ad a b i y ti l n i n g i kki s h a kli b o‘li b , Ad a b i y ti l n i n g i kki s h a kli b o‘li b , u la r d a n b i r i y ozm a n u tq d i r . Bu u la r d a n b i r i y ozm a n u tq d i r . Bu n u tq or f ogr a fi y a q on u n -q oi d a l a r iga n u tq or f ogr a fi y a q on u n -q oi d a l a r iga a s os l a n a d i .a s os l a n a d i . • Dem a k, or f ogr a fi y a a d a b i y ti l n i n g Dem a k, or f ogr a fi y a a d a b i y ti l n i n g y ozm a s h a kl i ga x os b o‘li b , u ti l d a gi y ozm a s h a kl i ga x os b o‘li b , u ti l d a gi o‘za k-n egi z va q o‘s h im ch a l a r n i o‘za k-n egi z va q o‘s h im ch a l a r n i yy a gon a ta r zd a to‘g‘r i y oz is h a gon a ta r zd a to‘g‘r i y oz is h h a q i d a gi q oi d a l a r y i g‘i n d i si d i r .h a q i d a gi q oi d a l a r y i g‘i n d i si d i r . Orfografiya prinsiplari Fonetik tamoyilFonetik tamoyil ( fonet ik ( fonet ik usul)usul) • Bu tamoyil Bu tamoyil bo‘yicha bo‘yicha so‘zlar, so‘z tarkibidagi so‘zlar, so‘z tarkibidagi qo‘shimchalar qanday talaffuz etilsa, xuddi qo‘shimchalar qanday talaffuz etilsa, xuddi o‘shanday yoziladi.o‘shanday yoziladi. • Bu tamoyil asosida ayrim harflar imlosi, asos Bu tamoyil asosida ayrim harflar imlosi, asos va qo‘shimchalar imlosidagi ayrim qoidalar va qo‘shimchalar imlosidagi ayrim qoidalar ishlab chiqilgan. ishlab chiqilgan. • Masalan, 1) Masalan, 1) sonson so‘ziga fe’l yasovchi so‘ziga fe’l yasovchi -a-a qo‘shimchasi qo‘shish bilan yasalgan so‘z qo‘shimchasi qo‘shish bilan yasalgan so‘z sonasona emas, emas, sanasana tarzida tarzida • talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Morfologik tamoyil.Morfologik tamoyil. • Bu tamoyilga ko‘ra so‘zlarning tarkibiy qismlari: o‘zak-negiz va Bu tamoyilga ko‘ra so‘zlarning tarkibiy qismlari: o‘zak-negiz va qo‘shimchalari og‘zaki nutqda qanday talaffuz qilinishidan qat’i qo‘shimchalari og‘zaki nutqda qanday talaffuz qilinishidan qat’i nazar, ya’ni og‘zaki talaffuz shakliga qarab emas, asliga muvofiq nazar, ya’ni og‘zaki talaffuz shakliga qarab emas, asliga muvofiq yoziladi. Bu tamoyil so‘z o‘zagini, unga qo‘shiladigan yoziladi. Bu tamoyil so‘z o‘zagini, unga qo‘shiladigan qo‘shimchalarni muayyan bir sistema asosida aks ettiradi, tildagi qo‘shimchalarni muayyan bir sistema asosida aks ettiradi, tildagi variantlilikka, har xillikka barham beradi. Bu tamoyilga ko‘ra variantlilikka, har xillikka barham beradi. Bu tamoyilga ko‘ra variantlardan biri tanlanib, yozuvda tanlangan variant asos qilib variantlardan biri tanlanib, yozuvda tanlangan variant asos qilib olinadi. O‘zbek orfografiyasining asosiy imlo qoidalari, ya’ni ayrim olinadi. O‘zbek orfografiyasining asosiy imlo qoidalari, ya’ni ayrim unli harflar imlosi, ayrim undosh harflar imlosi hamda asos va unli harflar imlosi, ayrim undosh harflar imlosi hamda asos va qo‘shimchalar imlosi shu tamoyilga tayanadi. qo‘shimchalar imlosi shu tamoyilga tayanadi. • MasalanMasalan :: 1) 1) uzum, uzuk, tugun, turmushuzum, uzuk, tugun, turmush kabi so‘zlarning oldingi kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inida bo‘g‘inida uu kelsa, keyingi bo‘g‘inida kelsa, keyingi bo‘g‘inida uu unlisi unlisi ii tarzida aytilsa ham, tarzida aytilsa ham, uu yoziladi. yoziladi. 2) jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar 2) jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar (b, d, v, g, (b, d, v, g, j(jim), j(juri), g‘, z)j(jim), j(juri), g‘, z) so‘z oxirida jarangsiz so‘z oxirida jarangsiz (p, t, f, k, ch, sh, s)(p, t, f, k, ch, sh, s) tarzida tarzida talaffuz qilinsa ham, asliga muvofiq yoziladi: talaffuz qilinsa ham, asliga muvofiq yoziladi: maktab, ozod;maktab, ozod; 3) 3) shanba, sunbul, manba, vatanparvarshanba, sunbul, manba, vatanparvar kabi so‘zlar o‘rtasida kelgan kabi so‘zlar o‘rtasida kelgan nn undoshi o‘zidan keyin kelgan undoshi o‘zidan keyin kelgan b , n , mb , n , m undoshlari bilan yonma-yon undoshlari bilan yonma-yon kelganda, og‘zaki talaffuzda kelganda, og‘zaki talaffuzda shamba, sumbul, mamba shamba, sumbul, mamba kabi kabi mm tarzida tarzida aytilsa ham, aytilsa ham, nn shaklida yoziladi. shaklida yoziladi. Shakliy an’anaviy Shakliy an’anaviy tamoyiltamoyil • Bu t amoyilga ko‘r a boshqa t illar dan o‘zlashgan so‘zlar Bu t amoyilga ko‘r a boshqa t illar dan o‘zlashgan so‘zlar hozir ham o‘t mishdagi shakliga muvofi q yoki o‘zi mansub hozir ham o‘t mishdagi shakliga muvofi q yoki o‘zi mansub bo‘lgan tildagi shaklini o‘zbek imlosida ham saqlagan bo‘lgan tildagi shaklini o‘zbek imlosida ham saqlagan holda yoziladi. Bu t amoyil asosida quyidagi kabi imlo holda yoziladi. Bu t amoyil asosida quyidagi kabi imlo qoidalar i ishlab chiqilgan:qoidalar i ishlab chiqilgan: • 1.1. Ma n f a a t, m a tb a a , m u tola a , ta a jju b , ta a ssu r ot Ma n f a a t, m a tb a a , m u tola a , ta a jju b , ta a ssu r ot kabi ar ab kabi ar ab t ilidan o‘zlashgan so‘zlar da bit t a cho‘ziq a t alaffuz qilinsa t ilidan o‘zlashgan so‘zlar da bit t a cho‘ziq a t alaffuz qilinsa ham, ar ab imlosini saqlagan holda yozuvda ikkita ham, ar ab imlosini saqlagan holda yozuvda ikkita aa yoziladi.yoziladi. • 2.2. Mu b ola g‘a , m u zoka r a , m u n osa b a t, m u h oka m a Mu b ola g‘a , m u zoka r a , m u n osa b a t, m u h oka m a kabi kabi ar abcha so‘zlar ning ur g‘usiz bo‘g‘inida ar abcha so‘zlar ning ur g‘usiz bo‘g‘inida aa og‘zaki nut qda og‘zaki nut qda qisqa qisqa ii t ar zida ayt ilsa ham, an’anaga ko‘r a t ar zida ayt ilsa ham, an’anaga ko‘r a aa yoziladi. yoziladi. • 3.3. Ta d b ir , ta tb iq Ta d b ir , ta tb iq so‘zlar ining bir inchi bo‘g‘ini ox ir idagi so‘zlar ining bir inchi bo‘g‘ini ox ir idagi dd va va tt undoshlar i bir x il undoshlar i bir x il tt t ovushi t ar zida t alaffuz qilinsa t ovushi t ar zida t alaffuz qilinsa ham, yozuvda ham, yozuvda d d va va t t undosh har fl ar i saqlanadi.undosh har fl ar i saqlanadi. DifferensiDifferensi atsiatsi ya ya tamoyilitamoyili• Bu t amoyilga ko‘r a, shak li yoki t alaff uzi bir x il bo‘lgan so‘zlar Bu t amoyilga ko‘r a, shak li yoki t alaff uzi bir x il bo‘lgan so‘zlar yozuvda t ur li shar t li belgilar vosit asida ( yoki ba’zan ma’noga yozuvda t ur li shar t li belgilar vosit asida ( yoki ba’zan ma’noga ko‘r a) far qlanadi. Masalan:ko‘r a) far qlanadi. Masalan: • 1. 1. Ur g‘u vosit asida far qlash:Ur g‘u vosit asida far qlash: a tlá s - a tlá s - mat o, mat er ial. mat o, mat er ial. Átla s Átla s - - geogr afi k at lasgeogr afi k at las , x ar it a, x ar it a . . Aka d ém i k Aka d ém i k - ot , - ot , a ka d em í́́k a ka d em í́́k - sifat - sifat (masalan, (masalan, a ka d em í ́́k l itseya ka d em í́́k l itsey ) .) . • 2. Unlining cho‘ziq-qisqaligi or qali far qlash ( bunday so‘zlar da 2. Unlining cho‘ziq-qisqaligi or qali far qlash ( bunday so‘zlar da unlining cho‘ziqligini t ut uq belgisi t a’minlaydi, demak unlining cho‘ziqligini t ut uq belgisi t a’minlaydi, demak bunday so‘zlar ning shakli va ma’nosi t ut uq belgisiga ko‘r a bunday so‘zlar ning shakli va ma’nosi t ut uq belgisiga ko‘r a far qlanadi) : far qlanadi) : ta n a – ta ’n a , su r a t – su r ’a t, q a la – q a l’ata n a – ta ’n a , su r a t – su r ’a t, q a la – q a l’a kabi. kabi. • 3. Boshqa-boshqa t ovush ifodalovchi har fl ar vosit asida so‘z 3. Boshqa-boshqa t ovush ifodalovchi har fl ar vosit asida so‘z ma’nosini far qlash: ma’nosini far qlash: x ol x ol ( yuzdagi x ol) – ( yuzdagi x ol) – h olh ol ( ahvol, holat ) . ( ahvol, holat ) . Grafik tamoyilGrafik tamoyil • Bu t amoyil asosidagi imlo qoidalar i t ovush bilan uning Bu t amoyil asosidagi imlo qoidalar i t ovush bilan uning yozuvdagi shakli o‘r tasidagi munosabat lar ni ifodalashga yozuvdagi shakli o‘r tasidagi munosabat lar ni ifodalashga asoslanadi. Masalan, sir g‘aluvchi asoslanadi. Masalan, sir g‘aluvchi jj t ovushi bilan qor ishiq t ovushi bilan qor ishiq por t lovchi por t lovchi jj t ovushlar i yozuvda bit t a shakl – har f bilan t ovushlar i yozuvda bit t a shakl – har f bilan ber ilishi (ber ilishi ( jo‘ja -gijd ajo‘ja -gijd a kabi) , sayoz til or qa kabi) , sayoz til or qa –n g–n g t ovushini t ovushini ifodalovchi har fl ar bir ikmasi ifodalovchi har fl ar bir ikmasi n gn g hamda hamda nn va va gg t ovushlar ini ifodalovchi t ovushlar ini ifodalovchi nn va va gg har fl ar i yonma-yon har fl ar i yonma-yon kelganda ham kelganda ham nn va va gg t alaffuz et ilishi gr afi k tamoyil asosida t alaffuz et ilishi gr afi k tamoyil asosida belgilangan: belgilangan: ko‘n gil – ko‘n gil – bit t a tovush,bit t a tovush, sen ga - sen ga - ikkit a t ovush.ikkit a t ovush. Fonetik tahlil namunasi : 1. So‘z d a nech t a tovush va nech t a harf bor? 2. U nli va undosh tovushlar aniqlanib, ular tavsiflanadi. 3. Tovush o‘zgarishlari aniqlanadi . 4. So‘z bo‘g‘inlarga ajratilib, bo‘g‘in turlari aniqlanadi . 5. So‘zning urg‘usi aniqlanadi. 6. So‘z qaysi yozuv qoidasi bo‘yicha yozilgan? “ O’zbek orfografiyasining asosiy qoidalari”ning 5- nashri 1956- yilning 4- aprelida O’zbekiston Oliy Soveti Prezdiumi tomonidan tasdiqlangan va ( krilcha) o’zbek yozuvining imlosi shunga asoslangan va u 5 bo’limdan iborat. Bu to’plam 1952, 1953, 1955-yillarda “ O’zbek orfografiyasining asosiy qoidalari” loyihasi tarzida 5 marta qayta nashr qilindi. Yangi ( lotincha) o’zbek yozuvining imlo qoidalari 1995-yilning 24-avgustida O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining 339-sonli qarori bilan tasdiqlangan va shu yilning o’zida “ O’zbek tilining imlo qoidalari” nomi bilan kitobcha shaklida nashr qilindi. U 7 bo’limdan iborat: Lotin grafikasi asosida yangi o’zbek yozuvi imlosining “ Ko’chirish qoidalari”da rus grafikasi asosidagi o’zbek yozuvi imlosida berilmagan quyidagi qoidalar berilgan 77 – qoida. O’zlashma so’zlarning bo’g’inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undoshlar ko’chirilishi; 78 - qoida. Bosh harflardan iborat qisqartmalarning satrdan-satrga ko’chirilishi; 80 – qoida. Harflardan iborat shartli belgi o’zi tegishli raqamdan ajratib ko’chirilmaydi; 81 – qoida. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga ko’chirilmaydi; 82 – qoida. Ismning va otasining ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib ko’chirilmaydi. E` tib or in gizE` tib or in giz u ch u n u ch u n r a h m a t!r a h m a t!

Mavzu: Yozuvga o'rgatish darslarida ORFOGRAFIK elementlar ustida ishlash metodikasi.

Orfografiya (imlo)Orfografiya (imlo) Reja:Reja: 1.1. Or fogr afi ya haqida Or fogr afi ya haqida tushunchatushuncha 2.2. Fonet ik t amoyilFonet ik t amoyil 3.3. Mor fologik t amoyilMor fologik t amoyil 4.4. Shak liy an’anaviy tamoyilShak liy an’anaviy tamoyil 5.5. Diff er ensiDiff er ensi atsiatsi ya tamoyiliya tamoyili 6.6. G r afi k t amoyilG r afi k t amoyil

• Orfografi yaOrfografi ya grekcha grekcha or phosor phos ( to‘g‘ri ) ( to‘g‘ri ) va va graphographo (yozaman) so‘zlaridan (yozaman) so‘zlaridan tashkil topgan bo‘lib, «to‘g‘ ri tashkil topgan bo‘lib, «to‘g‘ ri yozaman» degan ma’noni bildiradi.yozaman» degan ma’noni bildiradi. • Jamiyatning har bir a’zosidan to‘g‘ri Jamiyatning har bir a’zosidan to‘g‘ri so‘zlay olish va savodli yoza bilish so‘zlay olish va savodli yoza bilish talab etiladi. O‘quv muassasalari talab etiladi. O‘quv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida kelib chiqadi. talab asosida kelib chiqadi.

• Ad a b i y ti l n i n g i kki s h a kli b o‘li b , Ad a b i y ti l n i n g i kki s h a kli b o‘li b , u la r d a n b i r i y ozm a n u tq d i r . Bu u la r d a n b i r i y ozm a n u tq d i r . Bu n u tq or f ogr a fi y a q on u n -q oi d a l a r iga n u tq or f ogr a fi y a q on u n -q oi d a l a r iga a s os l a n a d i .a s os l a n a d i . • Dem a k, or f ogr a fi y a a d a b i y ti l n i n g Dem a k, or f ogr a fi y a a d a b i y ti l n i n g y ozm a s h a kl i ga x os b o‘li b , u ti l d a gi y ozm a s h a kl i ga x os b o‘li b , u ti l d a gi o‘za k-n egi z va q o‘s h im ch a l a r n i o‘za k-n egi z va q o‘s h im ch a l a r n i yy a gon a ta r zd a to‘g‘r i y oz is h a gon a ta r zd a to‘g‘r i y oz is h h a q i d a gi q oi d a l a r y i g‘i n d i si d i r .h a q i d a gi q oi d a l a r y i g‘i n d i si d i r .

Orfografiya prinsiplari

O'xshashlar

“Silikon vodiysi…” matni ustida ishlash
MATN VA LUG‘AT USTIDA ISHLASH
BOSHLANG’ICH SINF ONA TILI DARSLARIGA UMUMDIDAKTIK TAVSIFNOMA
Galvanik elementlar
Galvanik elementlar