logo

ARABLARNING YURISHLARI. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI.

Загружено в:

29.08.2023

Скачано:

0

Размер:

200.318359375 KB
  ARABLARNING   YURISHLARI.   XALIFALIK   YURISHLARI   VA   ISLOMNING
YOYILISHI.   “O’RTA   ASRLARDA   ISLOM   DININING   ERON   AFG’ONISTON   VA  SHIMOLIY
AFRIKADA   YOYILISHI”   MAVZUSIDA   O’QITISHDA   PEDAGOGIK   TEXNOLOGIYADAN
FOYDALANISH.
            MUNDARIJA
   Kirish
    I BOB. ARABLARNING YURISHLARI
1.1Arablarning Eron hududiga yurishlar …………………………………………………… 3-bet
1.2 Islomning qabul qilinishiga to’siq va turtkilar .................................................................. 9-bet
  II. BOB.   XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI
2.1 Xalifalikning Shimoliy Afrika yurishlari ........................................................................... 12-bet
2.2 Misrda arablar siyosati ........................................................................................................ 17-bet
  III.BOB     “O’rta   asrlarda   islom   dinining   Eron   Afg’oniston   va   Shimoliy   Afrikada   yoyilishi”
mavzusida o’qitishda pedagogik texnologiyadan foydalanish.
3.1 (10+5 ) metodi ...................................................................................................................... 20-bet
3.2  U kim? Bu nima? Metodi .................................................................................................. 21-bet
 Xulosa
Glossariy
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati                                                      KIRISH.
ISLOM     –   arabchadan   olingan   bo’lib   “islom”   buysunish,itoat   etish   ma’nolarini   anglatadi.   bugungi
kunda butunjahon dinlaridan biri hisoblanadi. bu dinga e’tiqod qiluvchilar musulmonlar hisoblanadi.
islom dining muqaddas kitob qur’oni karib bo’lib arabchada “o’qish” degan ma’nolarni anglatadi.
Alloh taolo tomonidan muhammad sallollohu alayhi vassallamga yigirma uch yil damovomida nozil
bo’lib, 114 suradan iborat.
Islom dini arabiston yarim orolida vii asr boshlarida vujudga keldi.
Islom   tarixchilari   Muhammad   s.a.v     ni   570   yilda   muqaddas   Makka   shahrida   dunyoga   kelganliklari
haqida malumot berishadi.
Eron(bu vaqtda Fors) shohi Xusrav I tomonidan savdo shahri hisoblangan Yaman shahrini fath etishi
natijasida savdo yo’llari eron hududiga ko’chishi sabab buladi.
Bu   holatdan   so’ng   ommaviy   tarzda   yirik   savdo   shaharlari   va   unga   yaqin   hududlarda   iqtisodiy
inqirozga sabab bo’ladi
Bu   iqtisodiy   inqiroz   holati   ko’plab   arab   qabilalarining   birlashuviga   sabab   bo’ladi   shu   jarayon
keyinchalik arablarning keng miqyosidagi bosqinchilik yurishlarini boshlashlariga asos bo’ladi.
Milodiy 622 yildan bishlab Muhammad s.a.v ning boshchiligida arablarning birlashtirish bo’lib 
Taxminan 630 yilga kelib arabiston qabilalari birlashtirish asosan yakunlanadi deyiladi. 630 yilga kelib makka shahri asosiy shaharga aylanadi va ko’pchilik arablar islom dinini qabul qilib 
musulmon bo’lishadi.
   Islom dini 5 „asos“ yoki „ustun“ (arkon ad-din al-islomiy)ga ega:
 1) Kalimayi shahodat    2)   Namoz o’qish  3)   Ro’za tutish  4)   Zakot bering  5) imkoniyat 
topilsa   haj qilish 
I BOB. ARABLARNING ERON HUDUDIGA YURISHLARI
1.1Arablarning Eron hududlariga yurish boshlanishi. 
Ardasher   III   ni   taxtga   o‘tqazishda   undan   maslahat   so‘ralmaganligi   bahonasi   bilan   Farruxxon
Shaxrvaraz   (Olam   to‘ng‘izi)   Ksetefonga   yurish   qildi.   Shaxrvarazning   kelib   chiqishi   harbiylar   tabaqasiga
borib   taqalgan.   Xusrav   II   ning   Vizantiya   bilan   urushlaridagi   mohir   sarkardalaridan   biri   bo‘lgan.   630-yil
bahorda   u   poytaxtga   yetib   keldi.   Yosh   shoh   Ardasher   III   poytaxt   egallamasdanoq   o‘zining
qarindoshlaridan biri-Peruz tomonidan o‘ldirildi.
Farruxxon ham qirq yoki ellik kunlik hukmronligidan so‘ng Xusrav II ning saroy amaldorlaridan biri
tomonidan   o‘ldirildi.   Taxtga   Xusrav   II   ning   qizi   Buron   (630-631)   o‘tqazildi.   U   malika   Burondoxt
(Burondoxt so‘zi paxlaviycha “yomg‘ir qizi”, “osmon yaratgan qiz” ma’nolarini bildirgan) nomi bilan ham
atalgan.   Malika   Buron   mamlakatning   sug‘orish   tizimini   tiklashga,   qurilish   ishlarini   yo‘lga   qo‘yishga   va
xazinani   to‘ldirishga   xarakat   qildi.   Ammo   malika   631-yil   oktyabrda   bir   haftalik   kasallikdan   so‘ng   vafot
etdi.   Peruz   II   ning   qisqa   hukmronligidan   so‘ng,   mamlakat   taxtiga   Xusrav   IIning   ikkinchi   qizi,   malika
Azarmedoxt   (paxlaviycha   “olov   qizi”   (631-632)   keldi.   Arab   xalifalik   muvaffaqiyatlarining   katta   qismi
ajoyib   qo'mondon   va   mashhur   strateg   Xolid     ibn     Muhammad   al-Valid,   u   "Allohning   qilichi"   unvonini
olgan   edi,   bu   esa   undan   ham   katta   ahamiyatga   ega   bo'lgan   keyingi   janglarda   o'zining   munosib   ekanini ko’rsatdi. 1
  Arabistondagi   qo'zg'olon   bostirilishi   bilanoq,   Abu   Bakr   o'zi   bo'ysundirgan   qabilalarni
chegaradan   tashqaridagi   yerlarga   urush   olib   borish   uchun   yubordi.     U   o'zining   ilk   muvaffaqiyatlarini
"Iroq"da shu hududning chekkasida yashovchi qabilalari jangovar ruhidan foydalangan holda qo'lga kiritdi.
Abu     Bakr   keyinroq   Xolid   ibn   Muhammad   al-Validni   yubordi.   Muhammad   al-Valid   u   yerda
qo'mondonlikni o'z zimmasiga olish uchun, bir vaqtning o'zida Vizantiya hududida urush olib borish uchun
boshqa qo'shinlarni yubordi. Badaviy qabilalari asrlar davomida butun yarim orol bo'ylab bir-birlari bilan
urushib   kelishgan,   faqat   charchoq   yoki   ba'zi   boshliqlarning   aralashuvi   bilan   to'xtatilishi   mumkin   bo'lgan
janjallarni   davom   ettirishgan   bo'lsalar,   endi   ular   Hijoziy   qo'mondonlarining   buyrug'iga   itoatkorlik   bilan
o'zlarini   qo'yib,   chegaradan   tashqariga   chiqishdi.   Shubhasiz,   ilgari   Iroq   (al-Iroq)   tufayli   Dajla-Firot
havzasining   janubiy   qismi   bo'lgan   va   shuning   uchun   hozirgi   Iroq   davlatiga   qaraganda   ancha   cheklangan
darajada bo'lganligi shubhasiz ma'qullangan.
Eronning   fathi   Zagros   tog'lari   bir   qator   burmalar   bo'lib   tik   ko'tarilib,   tekis   tepaliklardan   yashil   va
do'stona   bahorda,     va   Iroqning   boy   tekis   yerlarining   ketma-ket   hukmdorlari   ulardan   ba'zi   salqinlik   va
tekisliklarning issiqligidan qochish uchun foydalanganlar.
    Sosoniy   podshohlari   bu   yerda   o'z   saroylarini   yaxshi   ko'rishgan,   keyinchalik   VIII-IX   asrlarda
Abbosiylar sulolasi xalifalari bu yerga ov qilish uchun kelishni yaxshi ko'rishgan.    
Yuqori   tog'lar   ancha   quruq   va   qishda   qor   bor,   Iroq   va   Eron   o'rtasidagi   ko'p   kirishni   to'sib   qo'yadi.  
Tog'larning   burmalari   ichida   unumdor   kichik   tekisliklar   bor,   lekin   yerning   katta   qismi   faqat   istilolar
davrida asosan kurd tilida so'zlashuvchi cho'ponlar qabilalari foydalanishi uchun yaroqli.  
  Ular   Eronning   shimoli-g'arbiy   va   Turkiya   janubi-sharqiy   tog'larida   haligacha   istiqomat   qilayotgan
kurdlarning   ajdodlaridir.   Eron   imperiyasining   fathida   va   hech   bir   o'zini   hurmat   qiladigan   podshoh   uni
oddiygina dushmanga tashlab qo'ya olmasdi.    Yosh Yazdgard III, endi 628 yilda Xosro II vafotidan keyin
1
  https://history.wikireading.ru/202724 sodir   bo'lgan   siyosiy   betartiblikdan   keyin   o'z   hokimiyatini   o'rnatish   niyatida,   Mesopotamiya
tekisliklarining   boy   yerlari   ustidan   nazoratni   tiklashga   qaror   qildi.   Eron   platosiga   etib   borishiga   yo'l
qo'ymaslik   uchun   qo'llab-quvvatlashni   yig'ishga   harakat   qila   boshladi.   G’arbiy   va   shimoliy   Eronning
barcha viloyatlariga  maktublar  yuborildi  va qo'shinlar  asosiy  Zagros  shossesining  yon tomonidagi  kichik
Nihovand   shahrida   to'planishlari   aytildi.     Nihovandning   o'zi   za'faron   ishlab   chiqarish   va   parfyumeriya
ishlab   chiqarish   bilan   mashhur   bo'lgan   kichik,   ammo   qadimiy   qishloq   edi.     Ehtimol,   bu   joy   ochiq
tekisliklar   ko'p  sonli  qo'shinlarni   yig'ish  uchun  qulay  joyga   aylantirgani  uchun  tanlangan.   Eron  hududiga
yurishlar haqidagi ma'lumotlar xalifa Umarning Kufa va Basraga qo'shinlar yig'ilishini buyurgan bir qator
maktublari  bilan boshlanadi.  Kufadagi  eng g'ayratli askarlar  Arabiston yarim orolidan yaqinda kelgan va
oldingi   janglarda   ajralib   turish   yoki   o'lja   olish   imkoniga   ega   bo'lmaganlar   edi.   Bu   yangi   yurish   ularga
yo'qotilgan   vaqtning   o'rnini   to'ldirish   imkoniyatini   beradi.   Yazdigerd   III   taxtga   o‘tirmasdanoq   ham,
aqidaparastlik   va   foyda   uchun   ochko‘zlikka   berilib   ketgan   musulmon   arablar   o‘z   cho‘llari   bilan
chegaradosh   boy   mamlakatlarga   hujum   qila   boshladilar.     636   yilda   ular   Vizantiyaning   Suriya   viloyatini
vayron   qildilar   va   ko'p   o'tmay   Mesopotamiyaga   ko'chib   o'tdilar.   637   yilda   Qodisiyada   sosoniylar   Eron
qo'shinlari bilan to'qnashdilar   O'jar jang bir necha kun davomida turli muvaffaqiyatlar bilan davom etdi,
ammo oxir-oqibat arablar g'alaba qozondi. 638 yili Quddus yonida Yormiq daryosi bo’yida shiddatli jang
bo’lib o’tdi va bu jangda ham arab qo’shinlari g’alabaga erishdi. 642 yilda Nevaxan shahri egallandi. Arab
qo’shinlari   g’alabadan   so’ng     Sosoniy   poytaxti   Ktesifonni   egallab   olishdi.     Yana   ikki   shiddatli   jang
arablarga Eron platosiga yo‘l ochdi va Sosoniylar imperiyasining qarshiligini tor-mor qildi. Yazdigerd III
bir necha yillardan buyon sekin olg‘a siljib kelayotgan arab qo‘shinlarining ta’qibidan qochib, uzoqroqqa
qochib   ketdi.   Alohida   viloyat   va   shaharlar   arablarga   qarshilik   ko‘rsatdilar;bo‘ysundilar;   qo‘zg‘olon
ko‘tardilar; yana battarroq bo‘ysundilar va nihoyat taslim bo‘ldilar.  652 yilda Yazdigerd III uzoq shimoli- sharqda,   Marvda   o'ldirilgani   haqida   malumot   beriladi.   Bu   vaqtda   arablar   Eronning   ko'p   qismini   egallab
olishgan, garchi janglar VIII asr boshlarigacha uzoqroq hududlarda davom etgan bo'lsa ham.
       Arablar Eronni umuman Iskandar Zulqarnayn singari emas, balki Qur’onning quyidagi oyatlariga
muvofiq zabt etdilar: “Allohga va oxirat kuniga iymon keltirmaydiganlar bilan jang qiling  allox va oxirat
kuniga iymon keltirmaydiganlarga, Alloh va uning Rasuli xarom qilgan narsalarni xarom deb bilmaydigan
va haq dinga yurmaydigan kitob berilganlarga qarshi, to ular buysungan hollarida o'z qo'llari bilan "jizya"
bermagunlarigacha   jang   qiling”   (Qur’on   IX,   29).     Shunday   qilib,   fath   kofirlarni   dinga   qaytarish   uchun
emas, balki ularni bo'ysundirish va Islomning ta'sir doirasini kengaytirish uchun qilingan.
          “Ahli   kitob”,   ya’ni   “Ahd   ahli”   yoki   zimmiy   deganda   Muhammad   arablar   orasida   tarafdorlari
bo‘lgan   yahudiylar,   nasroniylar   va   sobiylarni[58]   nazarda   tutgan,   deb   ishoniladi.     Musulmon   qo'shinlari
ularga uch xil tanlovni qo'yishdi - o'lim, Islom yoki soliq to'lash.  Boshqa kofirlarga nazariy jihatdan faqat
ikkita tanlov taklif qilindi - o'lim yoki Islomni qabul qilish.  Fath qilingan zardushtiylar sonining ko‘pligini
hisobga olib, ularga zimmiylardek munosabatda bo‘lishga to‘g‘ri keldi (asrlar davomida hukmron bo‘lgan
“Ahli   kitob”   ekanligiga   shubhalarga   qaramay).     Uning   o‘ldirilishi,   qul   qilinishi,   talon-taroj   qilinishi   va
vayron   bo‘lishi   bilan   bosqinchilik   tugagach,   yerlarda   quyidagi   kelishuv   kabi   bitimlar   tuzildi:   «[Arab
yetakchisiga]  Ray  va Kumis aholisidan  500 000 dirham  to‘lash  sharti  bilan berildi. U ularni  o'ldiradigan
yoki   qul   qiladigan   hech   kim   bo'lmaydi,   ularning   olovli   ibodatxonalarini   vayron   qilmaydi,   ular   soliq
bo'yicha Nexavend aholisi bilan tenglashtiriladi.
  Arablar  yer   solig’i   va  so’rov  (arablar  jizya  deb  ataladi)  soliqlari  bilan  Sosoniy  soliq  tizimini   qabul
qildilar.   Ikkinchisi     kofirlarga   maxsus   soliq   va   ularni   xor   qilish   vositasiga   aylantirildi.     “Davlat
xizmatchisining   vazifalari   qo llanmasida   so rov   solig ini   undirish   bo yicha   quyidagi   ko rsatmalarʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berilgan... Zimmi... soliq to lash vaqtida turishi shart, uni oluvchi mansabdor shaxs esa o tiradi.  Zimmiyga	
ʻ ʻ
soliq to‘lashda o‘zini pastroq mavqega ega ekanligini his qilish kerak... Ma’lum bir kuni u so‘rov solig‘ini undirish   uchun   tayinlangan   amir   huzuriga   shaxsan   boradi.     Amir   baland   taxtda   o‘tiradi. 2
    Uning   oldida
zimmi   paydo   bo'lib,   so'rovnomani   kaftiga   uzatdi.     Amir   soliqni   shunday   oladiki,   uning   qo‘li   tepada,
zimmiyning   qo‘li   pastda   bo‘lsin.     Shunda   amir   uning   bo‘yniga   uradi,   amirning   yonida   turgan   esa
zimmiylarni qo‘pollik bilan haydab yuboradi... Xalqqa bu tomoshaga ruxsat berilgan.
          Zimmiylarning   hayotini   tartibga   solish   va   ularning   tubdan   past   mavqeini   ta'kidlash   uchun   asta-
sekin   qonunlar   va   cheklovlar   ishlab   chiqildi.   Hali   birinchi   arab   xalifalari   davrida,   agar   zimmiylar   soliq
to'lab, qonunlarga rioya qilsalar, ular ko'pincha o'z holiga qo'yilgan.   Shunda Xalifa Abu Bakr buyurdilar:
“Agar viloyat yoki xalq sizni tan olsa, ular bilan ahd tuzing va va’dangizga vafo qiling.   Ular o'zlarining
qonunlari   va   o'rnatilgan   odatlariga   amal   qilsinlar,   ular   bilan   qanday   ahdlashgan   bo’lsangiz   shunday,
ulardan   soliq   yig'inglar.     Ularga   dinini   va   yurtini   qoldiring”.     Faqihlar   bundan   keyin   faqat   musulmonlar
to‘la axloqli bo‘lishi mumkin, kofirlar esa, albatta, o‘z xo‘jayinlarini bezovta qilmasa, o‘z nohaqliklarida
qolib ketishlari mumkinligini ta’kidladilar.   Har bir qaramlikdan jamiyat musulmon amaldorlari muomala
qila   oladigan   vakilni   saylashi   kerak   edi   va   Erondek   keng   mamlakatda   bunday   mahalliy   rahbarlar   ko'p
bo'lsa kerak.  Eron zardushtiylariga kelsak, sosoniylar o z vazifalarini yaxshi bajargan ko rinadi va arablarʻ ʻ
istilosidan keyin Parsda joylashgan oliy boshli uyushgan jamoa saqlanib qolgan.  Keyingi xalifalar davrida
Xudinan   peshobay   unvoni   -   “[odamlilar]   boshlig'i”   -   arablar   uchun,   ehtimol,   oddiygina   “Magiylar
boshlig'i”   yoki   (ko'proq   nafratlangan   holda)   “Gebrlar   boshlig'i”   deb   tasdiqlangan.     (Gebr   so’zi,   ehtimol
“kofir” ma nosini bildirsa, Eronda zardushtiylar uchun maxsus qo llanila boshlandi).	
ʼ ʻ
  
2
 THE ARAB CONQUESTS. How the spread of Islam  Changed the World we live in.
Copyright 2007 by Hugh Kennedy. B-176 Sosoniylarning   oxirgi   shohi   Yazdgard   III   (632-651-yillar)bu   kumush   zarhal   lavhada   tasvirlangan.
Yustiniandan   farqli   o'laroq,   u   o'z   o'ljasini   chopayotgan   otda   ta'qib   qilayotgan   kuchli   ovchi   va   jangchi
sifatida tasvirlangan.
  1.2 ISLOMNING QABUL QILISH UCHUN TO’SIQ VA TURTKILAR.
        Eron   hududi   637,638   va   642   yillardagi   mag’lubiyatlar   eronning   arablarning   qo’l   ostiga   berib
qo’ydi.
   Ko'pgina zardushtiylar bo'ysundirilib, xo'rlanib, eski e'tiqodni avvalgidek davom ettirishlari mumkin
edi.   Bosqinchilik daxshatlari ortda qolib ketdi, ammo islom bilan to'qnashuvdagi qadimgi dinning taqdiri
allaqachon hal bo'lgan edi.   Qudrat va dunyoviy imtiyozlar endi Allohning g'olib bandalariga tegishli edi
va   aftidan,   yangi   e'tiqodga   o'z   ixtiyori   bilan,   ba'zan   zo'rlik   bilan   doimiy   ravishda   kirib   kelganlar   oqimi
qo'shildi. Chunki kofirlarga nisbatan befarq nafratlanishning rasmiy siyosati  mavjud bo'lgan. Dinni qabul
qilishga   intilgan   va   buning   uchun   har   qanday   vositadan   foydalanishga   tayyor   edilar.   Islomni   qabul
qilishning   ko'pchiligi   shaxsiy   manfaatlar   bilan   majburlagan   yoki   majburlangan   bo'lsa-da,   yangi   qabul
qilinganlarning   farzandlari   allaqachon   yangi   e'tiqod   bag'rida   o'sib   ulg'aygan.   Bolalikdan   avesto   namozi
o'rniga arabcha ibodat qilishni o'rgangan va har bir avlod eroniylarning soni ortib borgan. Islomdan boshqa
dinni bilmaganlar ko'paydi.
        Yangi   qabul   qilinganlar   orasida,   o'z   navbatida,   ko'proq   odamlarning   qo'llab-quvvatlashini   olish
uchun   yoki   shunchaki   missionerlik   g'ayrati   tufayli   yangi   dinning   ashaddiy   targ'ibotchilariga   aylanganlar
ham   bor   edi.   Chunki   islomni   qabul   qilganlarning   hammasi   ham   shunday   qilmagan.   Xudbin   sabablarga
ko'ra   yoki   majburlash   uchun   ba'zilar   musulmon   qurollarining   g'alabasi   musulmon   ta'limotlarining
to'g'riligini isbotlashiga amin bo'lishsa, boshqalari diniy fikrli arablarning ishontirishlariga berilib ketishdi.
Ilk   islom   ta'limoti   o'zining   soddaligi   bilan   o'ziga   tortdi   va   ba'zi   eng   muhim   g'oyalar,   masalan,   do'zax   va
jannatga,   dunyoning   oxiri   va   qiyomat   kuniga   ishonish   zardushtiylikdan   olingan   va   shuning   uchun hammaga   ma'lum.   Shuningdek,   ba'zi   musulmon   urf-odatlari:   besh   vaqt   namoz   (zardushtiylikdan   ham
olingan), tasvirlarni inkor etish, sadaqa berish majburiyati.
  Bularning   barchasi   ruhoniylarga   muhtoj   bo'lmagan   hayratlanarli   darajada   oddiy   diniy   hayot   bilan
birga   edi.     Zardushtiy   islom   dinini   qabul   qilib,   uni   beshikdan   qabrgacha   ruhoniylarga   bog‘lab   turadigan
ko‘plab   marosim   va   majburiyatlardan   bir   vaqtning   o‘zida   ozod   bo‘ldi.   Tafakkur   qiluvchi   kishilar   uchun
joziba   shundaki,   islom   yangi   din   bo'lganligi   sababli   hali   o'zining   qattiq   sxolastik   dogmasini   ishlab
chiqishga ulgurmagan va shuning uchun u mustaqil fikrlashga unchalik to'sqinlik qilmas edi.  Ayollar ham,
yangi e'tiqodning afzalliklarini darhol his qildilar. Bu ularni kundalik hayotda juda qattiq cheklab qo'ygan
poklanish qonunlariga rioya qilishdan ozod qildi.
     Shunga qaramay, ko'p narsa eronliklarning islom dinini qabul qilishlariga to'sqinlik qildi.   Yuzaki
nuqtai nazardan, bular odat va odatlar, ota-bobolarining diniga sodiqlik bo'lib, ular o'z ta'limoti va axloqiy
ahamiyatiga ko'ra, ulug'vorligi bilan yangi e'tiqoddan hech qanday kam bo'lmagan.   Islom begona bo'lib,
qo'pol bosqinchilar tomonidan o'rnatilgan, chet tilida bitiklar bilan ta'limot.   U eronliklarga odatlanmagan
odatlarni: sunnat, toza va harom go‘sht to‘g‘risidagi qonunlar, sharobdan o‘zini tiyish, olisdagi muqaddas
tosh – Ka’baga sig‘inishni olib kelgan.
   Chuqurroq bo lsa, diniy ta lim, xatti-harakati mutlaqo adolatli va tushunarli bo lgan donishmandgaʻ ʼ ʻ
sig inadigan   dualistik   dindan   tushunib   bo lmaydigan,   hamma   narsaga   qodir   xudoga   itoat   qilishni   talab	
ʻ ʻ
qiluvchi e tiqodga o tishni anglatardi. Uning farmonlari va niyatlari insonlar aqliga sig maydi.  Musulmon	
ʼ ʻ ʻ
va zardushtiylik ilohiyoti o rtasidagi ana shunday tub farq namoz o qish uslubida namoyon bo ladi. Agar	
ʻ ʻ ʻ
zardushtiy rahmdil Rabbiy huzurida tik tursa, musulmon kishi peshonasi bilan yerga tegib, Alloh huzurida
tiz cho kadi.	
ʻ        Islomni qabul qilishning odatiy motivlaridan biri musulmon bo'lgan qulga erkinlik berish edi (va
ko'plab forslar arablar tomonidan qul bo'lgan).  Boshqalar esa, soliq yig'uvchilarning g'azabini qo'zg'atgan
soliq yig'ishning kamsitilishi tufayli eski e'tiqoddan voz kechishga undadilar.
  Arab xalifaligining yaqin va o’rta sharqga shuningdek Shimoliy Afrika yurishi II. BOB XALIFALIKNING YURISHLARI
2.1 Arab xalifaligining shimoliy Afrika hududlari yurishlari
Suriya va Iroqni bosib olishi tabiiy ravishda u erda ham o'troq va ko'chmanchi arablar bo'lib, yo 
musulmon qo'shinlari tarkibiga qo'shilgan yoki bo'ysundirilgan edi.  Musulmon qo'shinlari kabi hududdagi 
arab bo'lmagan xalqlarni bosib olish uchun u erdan harakat qilish mantiqiy, hatto muqarrar edi.  
Zamonaviy dunyoda biz Misrni arab davlati, ko'p jihatdan arab dunyosining siyosiy va madaniy markazi 
deb hisoblaymiz.  VII asrning boshlarida esa, bu umuman bo'lmagan.  Ko'rinib turibdiki, hech qanday arab 
aholi punkti bo'lmagan, arab qabilalari cho'llarda aylanib yurmagan va bir nechta arab savdogarlari 
shaharlarda savdo qilishgan.  Ilk musulmonlar bu haqda bilishgan, lekin  u yerda juda kam aloqa qilganga 
o'xshaydi.  Fath tarixi arab manbalarida juda ko'p chalkash tafsilotlar bilan ishlab chiqilgan. 639 yilda Misr
chegarasini arab qo’shinlari kesib o’tganligi aytiladi.          
VIII-IX asrlarda Misr o'zining tarix yozuvchiligi maktabini yaratdi. Bu maktab Iroq an'analaridan 
butunlay ajralib chiqdi, va bu maktab arablar tomonidan Eronni bosib olish tarixiga bog'liq edi.  Suriya, 
Iroq va Eronning fathlari haqidagi hikoyalarni to'plashga yuzlab sahifalarni bag'ishlagan Bag'dodlik buyuk 
tarixchi Tabariy Misrning yigirma yildan kamroq vaqt ichida bosib olinishini rad etadi.  Biroq kuchli 
mahalliy tarix yozuvi an'anasi Misrda erta rivojlangan.  Musulmonlarning mamlakatni bosib olishi 
haqidagi hikoyatlar IX asr o'rtalarida Ibn Abdulhakam (taxminan 805-71) ismli tarixchi tomonidan 
to'plangan va yozib olingan.  U ota-bobolari fath bilan kelgan arab oilasidan bo'lib, o'sha davrning buyuk 
ishlarini yozib, xotirasini saqlab qolishga intilgan. 3
  U Misrning eski arab zodagonlari hukmron elita 
sifatida sharqdan olib kelingan turk askarlari tomonidan almashtirilgan bir paytda yozgan va uning 
hikoyalari uning oilasi yashagan kunlar uchun sog'inch bilan bo'yalgan. Ular kabi oilalar yerni boshqargan 
edi.  U o'z ma'lumotlarini Misrda sakkizinchi va IX asr boshlarida yaratilgan va ehtimol o'zlari mahalliy 
3
  http://nnre.ru/istorija/zoroastriicy_verovanija_i_obychai/p13.php og'zaki an'analarga asoslangan va fathlar haqidagi haqiqiy erta islom ijtimoiy xotirasini aks ettirgan turli xil
asarlardan olgan.  Bu matnlarni alohida adabiyotlar to'plami sifatida ko'rib chiqish foydali bo'ladi va biz bu
materialni Misr-arab yozuvi deb nomlaymiz.  Shu bilan birga, musulmonlar istilosi Deltaning g'arbiy 
chekkasida joylashgan kichik shahar Nikia yepiskopi Jon tomonidan yozilgan vaqtinchalik nasroniy 
yilnomasida qayd etilgan. 4
 
   “Yuhanno o zi tasvirlagan voqealarning yaqin zamondoshi bo lgan, shuning uchun uning hikoyasiʻ ʻ
o sha   davrdagi   munosabatni   aks   ettiradi.   Shuningdek,   u   bizga   arab   rivoyatlaridagi   chalkashliklarni	
ʻ
xronologik doirada aniqlashga yordam beradigan aniq sanalarni taqdim etadi.  Kopt tilidagi asl nusxa ko'p
vaqtdan   beri   yo'qolgan   va   faqat   XII   asrda   Ge'ez   (Efiopiya   cherkovining   qadimiy   va   liturgik   tili)   tiliga
tarjima   qilingan   yagona   qo'lyozma   tarjimasida   saqlanib   qolgan.     joylarda   aniq   chalkashlik   va   uning   asl
nusxasini   qanchalik   to'g'ri   aks   ettirishini   bilish   qiyin.   Bobil   qal'asining   taslim   bo'lishi   kabi   hal   qiluvchi
nuqtalarda   ham   bo'shliqlar   mavjud.   Jon   shunday   bo'lsa-da,   oqilona   izchil   hikoya   qiladi   va   foydali
tekshirishni   ta'minlaydi.     Misr-arab   an'analari   haqida.   Hozirgi   davrda   Misrni   bosib   olish   tarixi   Alfred
Butlerning "Arablarning Misrni  zabt etishi va Rim hukmronligining so'nggi  o'ttiz yili" asarida yoritilgan.
Butler o'zining keng “Viktoriya” asarida dramatik, ammo chalkash voqealarning unutilmas rasmini taqdim
etadi.     Butler   bu   borada   katta   ishtiyoqmand   edi   va   o'z   dushmanlari   va   zamonaviy   tarixchilar   juda
istamaydigan   tarzda   ularga   qarama-qarshilik   qilayotganlar   haqida   chuqur   axloqiy   hukmlar   chiqarishga
qodir   edi.     U   ham   buyuk   olim   bo'lgan,   lekin   u   Ibn   Abdulhakamning   asl   matni   tayyor   bo'lishidan   oldin
yozgan   bo'lsa-da,   uning   ko'plab   tushunchalari   va   xulosalari   vaqt   sinovidan   o'tgan.   Misr   fir'avnlar
mamlakati bo'lgan, ularning yodgorliklari va ibodatxonalari landshaftning ko'p qismini egallagan, ularning
piramidalari bugungi kunda biz uchun bo'lgani kabi o'rta asr musulmonlari uchun ham hayratlanarli va sirli
edi   musulmonlarning   Misrni   bosib   olishlari   boshlangan.     Kir   harakat   qilganidek,   oz   muvaffaqiyat   bilan,
4
  THE ARAB CONQUESTS. How the spread of Islam  Changed the World we live in.
Copyright 2007 by Hugh Kennedy. B-182. Misr, musulmon fathlar o'z irodasini yuklash uchun Suriyada jadal sur'atlar bilan ketayotgan edi.  636 yilga
kelib, G'azo va qirg'oqning ko'p qismi Falastin ularning qo'lida edi. Iskandariyadagi hukumatlar
  jiddiy tashvishga tushdilar.   Ushbu yangi tahdidga munosabat bildirildi. Kir evaziga musulmonlarga
soliq berishga tayyor  edi. Tajovuz qilmaslik to'g'risidagi  shartnoma uchun va hatto nikoh ittifoqini  taklif
qildi.   Imperatorning   qizi   Eudokia   va   Amir   b   o'rtasida   amalga   oshirilishi   kerak.   Amir   al-As   janubiy
Falastindagi   musulmon   kuchlari   qo'mondoni,   shundan   keyin,   Vizantiya   tarixidagi   boshqa   ko'plab
vahshiylar kabi bo'lar edi, ular suvga cho'kib halok bo’ldi. Chunki Amr va uning qo'shini Kirga  ishonishdi.
  Suriyaning   yo'qolishi   va   musulmonlarning   Misrga   bostirib   kirishi   o'rtasida   639   yilda   yoki   ehtimol
640   Gerakliyning   siyosati   o'zgargan.     U   tuzilgan   shartnomani   qoraladi.   Kir   tomonidan   va
patriarx/gubernatorni   harbiy   kishi   bilan   almashtirgandan   so’ng   yanada   mustahkam   mudofaa   tashkil   etish
bo‘yicha ko‘rsatmalar berildi.  Kir bundan so’ng Kipr va Konstantinopolga surgunga jo‘natilgan.
  Arablar   savdo   solig'i   bilan   tinchlikda   qolishgan.     Bu   o'lpon   to'lashning   darxol   to’xtatilishi
musulmonlarni bosqini boshlanishiga sabab bo’ladi.
   Musulmonlar Misr haqida Qur'onda aytilgan, to'g'rirog'i, sharhlangan Yusuf qissasidan bilishgan va
ular   uchun   piramidalar   Yusufning   don   omborlari   edi.     Ammo   musulmon   qo'shinlari   Misr   chegarasini
birinchi bo'lib kesib o'tganlarida, so'nggi fir'avnlar Makedoniyalik Iskandar tomonidan taxtdan ag'darilgan.
O'rtadagi   davrda   mamlakatni   Iskandarning   vorislari   Ptolemeylar   boshqargan   va   keyinchalik   Rim
imperiyasining boy va qimmatli viloyatiga aylangan va poytaxt uchun g'allaning katta qismini ta'minlagan.
Rim  davrida esa,  ehtimol, bu hududda 5 milliondan ortiq odam  yashagan.  To'g'ri  boshqarilsa,  boy yerlar
daryo bo'yida, sug'oriladigan va yillik suv toshqini bilan o'g'itlangan, muntazam ortiqcha ishlab chiqarish
mumkin.     Bu   begonalar   manfaatlariga   bo'ysunishga   qaramay,   Misrda   ko'p   narsalar   o'zgarishsiz   qoldi.
Ilohiylashtirilgan   imperatorlar   qadimgi   Misr   panteoniga   osongina   joylashtirildi   va   haqiqatan   ham   Misr
makkajo'xori bilan birga Rimga eksport qildi       Buning   tafsilotlariga   juda   shubha   bilan   qarashimiz   to'g'ri   bo'lardi.   Musulmonlarning   ilk   harbiy
boshliqlari   Misr   va   Misr   haqida   biror   narsa   bilishgan     bergan   imkoniyatlar.   U   xalifa   Umar   bilan
maslahatlashgan ko'rinadi  shaxsan, ehtimol u Suriyaga tashrifi bilan Jaziraga kelganida,
  Misrni bosib olish rejasi haqida Xalifa Umar loyihaga roziligini bergandir.   Garchi uning bu borada
shubhalari borligiga ishoralar mavjud.  Amr  orasidan tanlab olingan 3500 dan 4000 gacha bo'lgan qo'shin
bilan yo'lga chiqdi.  Qabilalar, xususan, a'zolari Yamanda yashagan Akk qabilasi,
  Qizil   dengiz   qirg'oqlari   bo'ylab   Tihama   tekisligidagi   qishloqlarda.     Bular   arab   va   suriyaliklarning
chodirda yashovchi ko'chmanchilar emas edi. Ular odatda badaviylarga qaraganda jismonan kichikroq va
engilroq edi. Dashtliklar  lekin xuddi qattiq va bardoshli edi.  Ular ham uchun o'rganib qolgan edi
 O’troq hayot, agar shaharlarda bo'lmasa, hech bo'lmaganda qishloqlarda bo'lmasdi. Yaylovga muhtoj
bo'lgan qo'ylarni ham olib keldilar.   Ko'p jihatlari mavjud delta va Nil vodiysidagi shahar va qishloqlarni
topdilar, tanish muhit, garchi ularning vatanlarida hech narsa yuq edi.
        Arabistonda   aholining   tez   o'sishi,   Suriya,   Falastin   va   Iroqqa   arablarning   doimiy   kirib   borishi
kuzatildi.  Bu yerda ular mahalliy semit millatiga mansub aholini qisman assimilyatsiya qilishgan, shuning
uchun   ham   ular   musta'riba,   o'z-o'ziga   xos   arablar   deb   atalgan.     Bunday   odamlar,   garchi   kelib   chiqishi
aralash   bo'lsalar   ham,   albatta,   o'zlarini   til   va   urf-odatlari   bilan   "sof   arablar"   bilan   bog'langan   deb   his
qilganlar   va   yo   hukmdorlarini   yomon   ko'rganlari   uchun   yoki   g'alaba   qozongan   o'ljalarni   baham   ko'rish
umidida   bo'lganlari   uchun,   albatta,   ular   olgan     bosqinchilar   ishtiyoq   bilan,   keyin   esa   kuchlarini   o'z
kontingentlari bilan kuchaytirdilar.   Bosqinchilar muvaffaqiyatining yana bir omili, badaviylarning o'troq
xalqlar mulkiga qo'l qo'yishga tug'ma moyilligi edi - bu tendentsiya o'sha paytda, birinchi bosqichda hech
qanday samarali qarshilik ko'rsatilmaganligi sababli keng qamrovga ega
     Musulmonlarning shimolga  yurishi Livan shimolidagi Omonus tog'i tomonidan to'xtatildi. Ammo
Jazirada sharqqa qarab davom etdi (463-yillar).  ) va u yerdan janubi-g arbga esa Misr tomon. Amr ibn al-ʻ Osh   Misrga   yurish   qildi.   Umarning   ruxsati   bilan   yoki   ruxsatisiz   to'g'ridan-to'g'ri   poytaxt   Iskandariyaga
bormadi,   balki   sahro   orqali   Fayyum   tomon   yurdi.     Bu   hududni   vayron   qilgandan   so'ng,   u   Heliopolis
yaqinida (19 Rajab / iyul 640) to'plangan Bobil qal'asidan (Bäbilyun) mohirlik bilan tortib olgan Vizantiya
qo'shinlariga duch keldi.  
U   ularni   mag'lub   etdi;     va   davlatning   fuqarolik   gubernatori   ham   bo'lgan   Patriarx   Kir   vaziyatning
keskinlashib borayotganini ko'rib, tinchlik uchun muzokaralarni boshladi va keyin uning xatti-harakatining
roziligini   olish   uchun   Vizantiyaga   ketdi.     Imperator   Geriklius   esa,   bu   pozitsiya   juda   jiddiy   ekanligiga
ishonishdan   bosh   tortdi   va   Kirga   xoin   sifatida   qaradi.     Faqat   imperatorning   o'limidan   so'ng,   641   yil   11
fevralda, Kir tinchlik o'rnatishga muvaffaq bo'ldi. Bobil taslim bo'lganidan keyin (Rabi' 21 20/9 aprel 641)
va Vizantiya  yordam  yubora  olmadi. Chunki    ichki   muammolar  va  bir   qancha  urushlar   sabab  bo’ldi. Bu
boy viloyatni tark etishga majbur bo'lgan Vizantiyaliklar uchun tinchlik sharoitlari og'ir edi. Lekin nasroniy
va yahudiy aholi ahli kitobga muntazam ravishda berilgan odatiy yumshoq muomalaga ega bo'ldilar.
   Vizantiyaliklar jo'nab ketishdi va ular palatadan ko'p o'tmay yana Iskandariyaga qaytdilar. Grekofil
aholisi   tomonidan   iliq   kutib   olinsalar   ham,   ularning   muvaffaqiyati   qisqa   vaqt   ichida   bo'ldi   va   tez   orada
Amr   tomonidan   bu   safar   butunlay   haydab   yuborildi.   Shimoliy   Afrika   qirg'oqlari   bo'ylab   reydlar   Misr
poytaxti birinchi marta bosib olingandan keyin boshlangan edi.   Pentapolis (Cyrenaica, arablar tomonidan
Barqa   deb   ataladi)   ko'p   yoki   kamroq   bosib   olindi,   lekin   647   yilga   qadar   kuchli   armiya   ega   bo’lib   turdi.
Bundan so’ng esa Sufetula'da (zamonaviy Sbeitla, Tunisda) Patrisiya Gregori kuchlarini yo'q qildi.   Hatto
bu   g'alaba   musulmonlarga   Vizantiya   Afrikasi   ustidan   to'liq   nazoratni   bermadi   va   ular   qarshi   hujumdan
qo'rqib, chekindilar.   Ular Ifriqiyaga (zamonaviy Tunis va Jazoirning bir qismiga to'g'ri keladi) qaytishdi.
634 yilda vafotidan oldin Abu Bakr sahobalarni Umarni o'z o'rniga valiy saylashga undagan va ular uning
ko'plab kishilar yuksalishi va hukmronligi fazilatlari, jumladan, uning g'ayrati va tashkilotchilik qobiliyati
ham bor edi, ular bu maslahatga amal qilishdi.   Ularning umidlari puchga chiqmadi, chunki arab tarixidagi islom kabi alohida bir voqea payg'ambar
vafotidan oldin sodir bo'lgan bo'lsa, jahon miqyosidagi muhim voqeaga aylanib, fuqarolar urushlari davom
etuvchi   musulmonlar   imperiyasining   poydevori   qo'yilgan   bo'lsa.     birdamlik   yo'qligi,   xorijdan   hujumlar
larzaga   kelishi   mumkin,   lekin   yo'q   qila   olmagani   uchun   bu   ishlarga   Umarning   siyosiy   sovg'alari   sabab
bo'lishi kerak.  
                                       
2.2 Misrda arablar siyosati .
Benyamin Misr qulagandan keyin deyarli yigirma yil davomida tirik qoldi.
  Muqaddas   Makarius   monastirida   Benyaminni   jasadi   dafn   qilingan.   U   yerda   uning   jasadi   hali   ham
hurmatga sazovor avliyo sifatida qaraladi.
 Amr Benyamindan yana uch yil omon qoldi, lekin Misr hokimi sifatida doimiy tura olmadi va xalifa
Usmon   tomonidan     645   yil   bo’shatilgan.   Hukumatini   markazlashtirishga   harakat   qilgan   xalifa   Usmon
uning   o'rniga   Abdulloh     ibn   Sad   ibn   al-Sarh   tayinlandi.   Madinaga   ko'proq   daromad   jo'natish   uchun
ishonishdi.   Ammo Amr unday emas edi.   U o'zining uzoqdagi  maslahatchisi  sifatida muhim rol o'ynadi.
Umaviylarning birinchi xalifasi Abu Sufyon   Usmon vafotidan keyin hokimiyat uchun kurashga kirishdi.
658-yilda   Muqaviyani     Misrni   tarafdorlardan   tortib   olish   uchun   uni   qo shinga   boshchilik   qilib   tayinladi.ʻ
Uning   raqibi   Ali   edi.     Fustat   yaqinidagi   shiddatli   jangda   658   yilning   yozida   u   Alining   tarafdorlarini
mag'lub   etdi   va   poytaxtga   kirdi.     U   qariyb   yetmish   yoshida   tabiiy   sabablarga   ko'ra   vafot   etguniga   qadar
gubernator   bo'lib   qoldi.   Fustatdan   sharqda   ko tarilgan   Muqattam   tepaliklari   etaklari   lekin   Dastlabki	
ʻ
musulmonlar   o'zlarining   dafn   etilgan   joylarini   belgilashga   unchalik   harakat   qilmaganlar   o'lgan   va   uning
qabri   joylashgan   joy   hech   qachon   aniqlanmagan.   Tarixiy   manbalar   Amrga     yaxshi   obro'   beradi.     Uning
harbiy   qo'mondon   va   siyosatchi   sifatidagi   qobiliyatlari   haqida   hech   shubxa   bo'lishi   mumkin   emas   edi.
Misr-arab   an'analarida   u     nafaqat   zabt   etuvchi,   balki   manfaatlarni   himoya   qiluvchi   inson   sifatida   ham hurmatga sazovor edi. Xalifalikda markazga qarshi bosqinchi armiyaning askarlari va oilalari Madina yoki
Damashqdagi hukumat qo’lida edi. Payg'ambarimiz o'zlari shaxsan maqtagan inson edi. Manbalarida ham
yaxshi obrazga ega.   Amrning qahramoni bilan munosabatlari bor edi.Musulmon tarixchilari Amr haqida
shunday   deydi:   “U   zot   belgilangan   soliqlarni   undirdi   ustiga,   lekin   u   jamoatlarning   hech   bir   mulkini
olmagan   va   u   hech   qanday   talonchilik   qilmagan   va   ularni   saqlab   qolgan”     Musulmonlarning   barcha   ilk
istilolari ichida Misr eng tez va to’liq bosib olingani edi. Ikki yil  butunlay arablar hukmronligi ostiga o’tdi.
Bundan   ham   ajablanarlisi   shundaki,   u   saqlanib   qolgan   beri   musulmonlar   hukmronligi   ostida   bo’lgan.
Tarixda kamdan-kam hollarda bunday Mamlakat  arab-musulmonlar hukmronligi ostida bo'lgan bo'lsa-da,
unday emas  edi    Misr  arab yoki  musulmon yurtiga aylanish  bosqichi  bo’ldi. Asrlar  davomida  arab tilida
so'zlashuvchilar   va   musulmonlar   ozchilikni   tashkil   qilgan,   dastlab   juda   kichik   ozchilik   juda   sekin   o'sdi.
Ular dastlab chidab bo'lmas bosim o'tkazmadilar resurslar va ular mahalliy aholini o'z yerlaridan mahrum
qilmadilar.   Uylar   va   ular   soliqdan   tushgan   daromadlar   hisobiga   yashab,   yashash   uchun   yangi   shahar
qurishdi.   Shuningdek,   ma'muriyat   asosan   xristian   an’analariga   qarshilik   qilmadi.   Lekin   bu   vaqtinchalik
siyisat bo’lib chiqqan. II BOB. “O’rta asrlarda islom dinining Eron Afg’oniston va Shimoliy Afrikada yoyilishi” nomli
mavzuni o’qitish bo’yicha pedagogik moted.
3.1 . (10+5) metodi.
O'quvchilarda   o'tilayotgan   mavzu   to'g'risida   tasavvur   uyg'onishi   uchun   ko   pincha   "Aqliy   hujum"
metodidan foydalaniladi. Bugungi kunda ana shu metodning muqobil variantlarini ishlab chiqish zarurati
paydo   bo'lmoqda,   bu   tadbirdan   ko'zlangan   maqsad   dars   mashg'ulotlarida   rang-baranglikka   erishilishini
ta'minlashdan iboratdir. "10+5" metodi aynan mana shu maqsadni amalga oshirishga xizmat qiladi. Mazkur
metodni qo'llash shartlari juda oddiy: mashg'ulotni boshlagach, o'quvchilarga yangi mavzu matni 10 daqiqa
o’qib   chiqish   taklif   etiladi   (   o’quvchilar   o’z   imkoniyatlari   darajasida   matnni   bir   necha   marta   o’qib
chiqishlari mumkin bo’ladi.)
So’ngra   har   bir   o’quvchiga   mavzu   yuzasidan   ikkitadan   savol   tuzish   topshirig’i   beriladi   va   buning
uchun 5 daqiqa vaqt ajratiladi.
Shundan   so’ng   o’quvchilar   3   ta   guruhga   bo’linib   1   guruh   o’zi   tuzgan   savolini   ikkinchi   guruh
a’zolariga, ikkinchi guruh uchinchi guruh a’zolariga, uchinchi guruh a’zolari esa birinchi guruh a’zolariga
savollarini beradilar. Savol javoblar uzog’i bilan 5 daqiqa vaqt ajratiladi. 
Ushbu   metod     yordamida   o’quvchilarning   faolligi   darajasini   aniqlash,   “Tengdosh-tengdoshga”
tamoyili   asosida   o’quvchilarning   o’quv   predmeti   bo’yicha   bilim   va   ko’nikmalarini   oshirishga   erishish
mumkin. 3.2. U kim ?  Bu nima ?  metodi .
  Ushbu   metod   tarixiy   shaxslar,   atamalar,   toponomik   atamalarni   qanchalik   o’zlashtirganliklarini   va
mavjud bilimlarni mustahkamlash uchun qo’llaniladi. Buning uchun bir o’quvchi doskaga taklif qilinadi va
undan o’zi istagan shaxs, atama, toponomik tushunchaning ma’lum bir xususiyatlari sanash so’raladi.
Qolgan   o’quvchilar   u   sanayotgan   xususiyatlarga   asoslanib   tarixiy   shaxs   yoki   atama   nomini   topishi
kerak bo’ladi.
Masalan, o’quvchi   Xalifa Umarning ismini aytmagan holda u xalifalik taxtida o’tirgan vaqtda bosib
olingan yoki hujum qilingan joylar sanashi mumkin.
Qolgan o’quvchilar berilgan ma’lumotlarga suyanib javobni topishlari kerak. XULOSA
  Xulosa qilib aytganimizda arab istilolari shiddatli tarzda kechdi. O’z davri uchun buyuk hisoblangan
Eron(bu   o’rinda   Fors   )   Sosoniylari   hududida   deyarli   arab   qo’shinlari   qarshiliksiz   zabt   etganini   manbalar
guvohlik beradi.
Bu   davrdaga   kelganda   arablarning   yirik   qo’shni   davlatlarida   ichki   ziddiyatlar   va   nizolar   avj   olgan
davrga to’g’ri kelib qolishi ko’plab g’alabalarining sabablaruda biri hisoblanadi. Bundan tashqari qo’shin
erkin kishilardan tuzilganligi ham bir tomondan g’alabasini  taminlagan sabablardan biridir.
         Urushda olingan o'ljaning ko'p qismi inson asirlari shaklida bo'lganligi yana odamlarning yuqori
darajada bo'lganidan dalolat beradi.   Forslar 540 yilda Antioxiyani yoki 573 yilda Apame'yi zabt etganda,
ular   Sosoniy   imperiyasida   yangi   yoki   kengayib   borayotgan   shaharlarni   joylashtirish   uchun   ko'p   sonli
fuqarolarni   deportatsiya   qilishdi.   Bu   siyosat   faqat   aholi   taqchilligi   mavjud   bo'lganda   mantiqiy   edi.
Shimoliy Afrikada olib ketilgan va Yaqin Sharqqa olib kelingan ko'p sonli  qullar, odamlarning qimmatli
va, ehtimol, kam manba ekanligini ko'rsatadi. Islom dinini erkin aholi o’rtasida  keng yoyili ham mana shu
siyosatning qisman o’zgartirilishi bilan bog’liqdir. Biz bilamizki, arab bisqini vaqtida asr tushgan kishilar
qul   qilingan   bu   kishilar   esa   o’z   xoxishiga   ko’ra   islom   dini   qabul   qilsa   ozod   etilgan.   Qadimgi   va   shon-
shuhratga   ega   bo'lgan   shaharlar,   aftidan,   hech   qanday   jiddiy   qarshiliksiz   qo'lga   kiritilgan.   Karfagen   698
yilda   musulmonlar   tomonidan   bosib   olinganida,   asosan,   aholi   yashamagan   ko'rinadi.   Toledo,   Visgotlar
poytaxti va uning ajoyib tabiiy istehkomlari sifatida o'z mavqeiga qaramay, demografik pasayish dalili har
qanday   uzunligi   uchun   musulmon   qo'shinlari   kechiktirish   uchun   muvaffaqiyatsiz   bo'ldi.   Bu   pasayish,
albatta,   arab   istilolariga   sabab   bo'lmadi,   lekin   bu   qarshilik   unchalik   shiddatli   bo'lmaganini,   arab
qo'shinlarining   yo'lini   aholisi   devorlarni   o'rab   turgan,   qarshilik   ko'rsatishga   qaror   qilgan   ko'p   sonli   aholi
punktlari tomonidan to'sqinlik qilmasligini anglatardi. Glossariy. 
 FATH -bosib olish, ma’lum bir hududga bo’lgan yurishda g’alaba qozonish.
 SEMIT -ya’ni arablarning islomdan oldingi sahroi xalqlari sifatida 
nomlanishidir.
 XALIFALIK – bu payg’ambarimiz Muhammad s.a.v ning vafotidan so’ng vujudga 
kelgan    islom bayrog’i ostida birlashtirilgan davlatning nomlanishi.
                      Foydalanilgan adabiyotlar
1) THE ARAB CONQUESTS. How the spread of Islam  Changed the World we live in.
Copyright 2007 by Hugh Kennedy.
2)THE CAMBRIDGE  HISTORY OF ISLAM. Volume 1A THE CENTRAL ISLAMIC LANDS
FROM PRE-ISLAMIC TIMES TO THE FIRST WORLD WAR.
Cambridge University Press 1970
3) https://history.wikireading.ru/202724
4) http://nnre.ru/istorija/zoroastriicy_verovanija_i_obychai/p13.php

ARABLARNING YURISHLARI. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI. “O’RTA ASRLARDA ISLOM DININING ERON AFG’ONISTON VA SHIMOLIY AFRIKADA YOYILISHI” MAVZUSIDA O’QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYADAN FOYDALANISH. MUNDARIJA Kirish I BOB. ARABLARNING YURISHLARI 1.1Arablarning Eron hududiga yurishlar …………………………………………………… 3-bet 1.2 Islomning qabul qilinishiga to’siq va turtkilar .................................................................. 9-bet II. BOB. XALIFALIK YURISHLARI VA ISLOMNING YOYILISHI 2.1 Xalifalikning Shimoliy Afrika yurishlari ........................................................................... 12-bet 2.2 Misrda arablar siyosati ........................................................................................................ 17-bet III.BOB “O’rta asrlarda islom dinining Eron Afg’oniston va Shimoliy Afrikada yoyilishi” mavzusida o’qitishda pedagogik texnologiyadan foydalanish. 3.1 (10+5 ) metodi ...................................................................................................................... 20-bet 3.2 U kim? Bu nima? Metodi .................................................................................................. 21-bet Xulosa Glossariy Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

KIRISH. ISLOM – arabchadan olingan bo’lib “islom” buysunish,itoat etish ma’nolarini anglatadi. bugungi kunda butunjahon dinlaridan biri hisoblanadi. bu dinga e’tiqod qiluvchilar musulmonlar hisoblanadi. islom dining muqaddas kitob qur’oni karib bo’lib arabchada “o’qish” degan ma’nolarni anglatadi. Alloh taolo tomonidan muhammad sallollohu alayhi vassallamga yigirma uch yil damovomida nozil bo’lib, 114 suradan iborat. Islom dini arabiston yarim orolida vii asr boshlarida vujudga keldi. Islom tarixchilari Muhammad s.a.v ni 570 yilda muqaddas Makka shahrida dunyoga kelganliklari haqida malumot berishadi. Eron(bu vaqtda Fors) shohi Xusrav I tomonidan savdo shahri hisoblangan Yaman shahrini fath etishi natijasida savdo yo’llari eron hududiga ko’chishi sabab buladi. Bu holatdan so’ng ommaviy tarzda yirik savdo shaharlari va unga yaqin hududlarda iqtisodiy inqirozga sabab bo’ladi Bu iqtisodiy inqiroz holati ko’plab arab qabilalarining birlashuviga sabab bo’ladi shu jarayon keyinchalik arablarning keng miqyosidagi bosqinchilik yurishlarini boshlashlariga asos bo’ladi. Milodiy 622 yildan bishlab Muhammad s.a.v ning boshchiligida arablarning birlashtirish bo’lib Taxminan 630 yilga kelib arabiston qabilalari birlashtirish asosan yakunlanadi deyiladi.

630 yilga kelib makka shahri asosiy shaharga aylanadi va ko’pchilik arablar islom dinini qabul qilib musulmon bo’lishadi. Islom dini 5 „asos“ yoki „ustun“ (arkon ad-din al-islomiy)ga ega:  1) Kalimayi shahodat 2) Namoz o’qish 3) Ro’za tutish 4) Zakot bering 5) imkoniyat topilsa haj qilish I BOB. ARABLARNING ERON HUDUDIGA YURISHLARI 1.1Arablarning Eron hududlariga yurish boshlanishi. Ardasher III ni taxtga o‘tqazishda undan maslahat so‘ralmaganligi bahonasi bilan Farruxxon Shaxrvaraz (Olam to‘ng‘izi) Ksetefonga yurish qildi. Shaxrvarazning kelib chiqishi harbiylar tabaqasiga borib taqalgan. Xusrav II ning Vizantiya bilan urushlaridagi mohir sarkardalaridan biri bo‘lgan. 630-yil bahorda u poytaxtga yetib keldi. Yosh shoh Ardasher III poytaxt egallamasdanoq o‘zining qarindoshlaridan biri-Peruz tomonidan o‘ldirildi. Farruxxon ham qirq yoki ellik kunlik hukmronligidan so‘ng Xusrav II ning saroy amaldorlaridan biri tomonidan o‘ldirildi. Taxtga Xusrav II ning qizi Buron (630-631) o‘tqazildi. U malika Burondoxt (Burondoxt so‘zi paxlaviycha “yomg‘ir qizi”, “osmon yaratgan qiz” ma’nolarini bildirgan) nomi bilan ham atalgan. Malika Buron mamlakatning sug‘orish tizimini tiklashga, qurilish ishlarini yo‘lga qo‘yishga va xazinani to‘ldirishga xarakat qildi. Ammo malika 631-yil oktyabrda bir haftalik kasallikdan so‘ng vafot etdi. Peruz II ning qisqa hukmronligidan so‘ng, mamlakat taxtiga Xusrav IIning ikkinchi qizi, malika Azarmedoxt (paxlaviycha “olov qizi” (631-632) keldi. Arab xalifalik muvaffaqiyatlarining katta qismi ajoyib qo'mondon va mashhur strateg Xolid ibn Muhammad al-Valid, u "Allohning qilichi" unvonini olgan edi, bu esa undan ham katta ahamiyatga ega bo'lgan keyingi janglarda o'zining munosib ekanini

ko’rsatdi. 1 Arabistondagi qo'zg'olon bostirilishi bilanoq, Abu Bakr o'zi bo'ysundirgan qabilalarni chegaradan tashqaridagi yerlarga urush olib borish uchun yubordi. U o'zining ilk muvaffaqiyatlarini "Iroq"da shu hududning chekkasida yashovchi qabilalari jangovar ruhidan foydalangan holda qo'lga kiritdi. Abu Bakr keyinroq Xolid ibn Muhammad al-Validni yubordi. Muhammad al-Valid u yerda qo'mondonlikni o'z zimmasiga olish uchun, bir vaqtning o'zida Vizantiya hududida urush olib borish uchun boshqa qo'shinlarni yubordi. Badaviy qabilalari asrlar davomida butun yarim orol bo'ylab bir-birlari bilan urushib kelishgan, faqat charchoq yoki ba'zi boshliqlarning aralashuvi bilan to'xtatilishi mumkin bo'lgan janjallarni davom ettirishgan bo'lsalar, endi ular Hijoziy qo'mondonlarining buyrug'iga itoatkorlik bilan o'zlarini qo'yib, chegaradan tashqariga chiqishdi. Shubhasiz, ilgari Iroq (al-Iroq) tufayli Dajla-Firot havzasining janubiy qismi bo'lgan va shuning uchun hozirgi Iroq davlatiga qaraganda ancha cheklangan darajada bo'lganligi shubhasiz ma'qullangan. Eronning fathi Zagros tog'lari bir qator burmalar bo'lib tik ko'tarilib, tekis tepaliklardan yashil va do'stona bahorda, va Iroqning boy tekis yerlarining ketma-ket hukmdorlari ulardan ba'zi salqinlik va tekisliklarning issiqligidan qochish uchun foydalanganlar. Sosoniy podshohlari bu yerda o'z saroylarini yaxshi ko'rishgan, keyinchalik VIII-IX asrlarda Abbosiylar sulolasi xalifalari bu yerga ov qilish uchun kelishni yaxshi ko'rishgan. Yuqori tog'lar ancha quruq va qishda qor bor, Iroq va Eron o'rtasidagi ko'p kirishni to'sib qo'yadi. Tog'larning burmalari ichida unumdor kichik tekisliklar bor, lekin yerning katta qismi faqat istilolar davrida asosan kurd tilida so'zlashuvchi cho'ponlar qabilalari foydalanishi uchun yaroqli. Ular Eronning shimoli-g'arbiy va Turkiya janubi-sharqiy tog'larida haligacha istiqomat qilayotgan kurdlarning ajdodlaridir. Eron imperiyasining fathida va hech bir o'zini hurmat qiladigan podshoh uni oddiygina dushmanga tashlab qo'ya olmasdi. Yosh Yazdgard III, endi 628 yilda Xosro II vafotidan keyin 1 https://history.wikireading.ru/202724

sodir bo'lgan siyosiy betartiblikdan keyin o'z hokimiyatini o'rnatish niyatida, Mesopotamiya tekisliklarining boy yerlari ustidan nazoratni tiklashga qaror qildi. Eron platosiga etib borishiga yo'l qo'ymaslik uchun qo'llab-quvvatlashni yig'ishga harakat qila boshladi. G’arbiy va shimoliy Eronning barcha viloyatlariga maktublar yuborildi va qo'shinlar asosiy Zagros shossesining yon tomonidagi kichik Nihovand shahrida to'planishlari aytildi. Nihovandning o'zi za'faron ishlab chiqarish va parfyumeriya ishlab chiqarish bilan mashhur bo'lgan kichik, ammo qadimiy qishloq edi. Ehtimol, bu joy ochiq tekisliklar ko'p sonli qo'shinlarni yig'ish uchun qulay joyga aylantirgani uchun tanlangan. Eron hududiga yurishlar haqidagi ma'lumotlar xalifa Umarning Kufa va Basraga qo'shinlar yig'ilishini buyurgan bir qator maktublari bilan boshlanadi. Kufadagi eng g'ayratli askarlar Arabiston yarim orolidan yaqinda kelgan va oldingi janglarda ajralib turish yoki o'lja olish imkoniga ega bo'lmaganlar edi. Bu yangi yurish ularga yo'qotilgan vaqtning o'rnini to'ldirish imkoniyatini beradi. Yazdigerd III taxtga o‘tirmasdanoq ham, aqidaparastlik va foyda uchun ochko‘zlikka berilib ketgan musulmon arablar o‘z cho‘llari bilan chegaradosh boy mamlakatlarga hujum qila boshladilar. 636 yilda ular Vizantiyaning Suriya viloyatini vayron qildilar va ko'p o'tmay Mesopotamiyaga ko'chib o'tdilar. 637 yilda Qodisiyada sosoniylar Eron qo'shinlari bilan to'qnashdilar O'jar jang bir necha kun davomida turli muvaffaqiyatlar bilan davom etdi, ammo oxir-oqibat arablar g'alaba qozondi. 638 yili Quddus yonida Yormiq daryosi bo’yida shiddatli jang bo’lib o’tdi va bu jangda ham arab qo’shinlari g’alabaga erishdi. 642 yilda Nevaxan shahri egallandi. Arab qo’shinlari g’alabadan so’ng Sosoniy poytaxti Ktesifonni egallab olishdi. Yana ikki shiddatli jang arablarga Eron platosiga yo‘l ochdi va Sosoniylar imperiyasining qarshiligini tor-mor qildi. Yazdigerd III bir necha yillardan buyon sekin olg‘a siljib kelayotgan arab qo‘shinlarining ta’qibidan qochib, uzoqroqqa qochib ketdi. Alohida viloyat va shaharlar arablarga qarshilik ko‘rsatdilar;bo‘ysundilar; qo‘zg‘olon ko‘tardilar; yana battarroq bo‘ysundilar va nihoyat taslim bo‘ldilar. 652 yilda Yazdigerd III uzoq shimoli-