MO‘G‘ULLAR DAVLATIMNG TASHKIL TOPISHI. MO'G'ULLARNING RUS VA YEVROPAGA YURISHLARI
![MAVZU: M O‘ G ‘ULLAR DAVLATIMNG T ASH KIL TOPISHI.
M O‘ G‘ ULLARNING RUS VA YEVROPAGA YURISHLARI
Reja:
1. XII asr oxiri va XIII asr boshlarida M o‘ g‘ ulistondagi qabilalarning ijtimoiy -
iqtisodiy ahvoli
2. Chingizxon - mo 'g 'ullar davlatining asoschisi
3. Chingizxonning Xorazmshohlar davlatiga yu rishi
4. M o‘ g‘ ullarning Rus yerlariga yurishlari
5. M o‘ g‘ ullarning Yevropaga yurishlari
Tayanch atama va iboralar: Q abila. uru g‘ , " o‘ rmon", "dasht", kuren ayl,
noyon, nukerlar, o‘ nlik tizim, keshik, qurultoy, elchi, bahodir, vanxon, jautxuri,
anda.
XII asr o xiri va XIII asr boshlarida M o‘ g‘ ulistondagi qabilal arning
ijtimoiy -iqtisodiy ahvoli
Tarixiy manbalarda keitirilishicha, XII asr oxiri va XIII asr boshlarida m o‘ g‘ ul
qabilalarida davlatchilikning vujudga kelishi uchun zarur shart - sharoitlar shakllan a
bosh lagan edi. Bu davrda m o‘ g‘ ul qabilalari asosan ikki guruhga ajratilgan. Bular
«dasht» va « o‘ rmon» qabilalari hisoblanadi
«O‘ rmon» qabila la rining asosiy mash g‘ uloti ovchilik va baliqchilik b o‘ lib,
asosan Janubiy Oltoy, Baykalb o‘ yi hududlariga joylashg an. Ul ar xori, bargut, tumet,
bulagachin, keremuchin, urya nxat, telengut kabi qabilalardan iborat b o‘ lgan.
«Dasht» qabilalariga m o‘ g‘ ullar, kereitlar, oyratlar, naymanlar, tatarlar va boshqa
bir qancha k o‘ p sonli qabilalar mansub b o‘ lib, ular ichida m o‘ g‘ ul qabi lalari Orxon
daryosi va Kerulen xavzasi hududlarida istiqomat qilishgan. Ulardan g‘ arbda, Toli
daryosi vodiysida, Orxon daryosi o‘ rta oqimidagi hududlarda, Ongin daryosi
xavzasining janubida kereitlar joylashgan. Kereitlardan shimolda Salcnge daryosi
bo‘ yl arida k o‘ chmanchi uch merkit qabila ittifoqi (gurban merkit): uduit, kaat,
uvaslar yashaganlar. Merkitlardan yana ham shimolroqda Xubsugul k o‘ li atrofida
durben -oyratlar (ya'ni t o‘ rt oyratlar) o‘ rnashganlar. Naymanlar sharqdan g‘ arbga](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_1.png)
![qarab Orxon va Seleng ining yuqori oqimidan Tarba g‘ ataygacha, shimoldan ja nubiy
sharqqa qarab Tunni -Oladan Oltoyning sharqiy tomonlarigacha b o‘ lgan hududlarga
egalik qiigan. Tatarlar bo‘ lsa sharqda Buir -Nur va Kulun Nur koilari atrofida
o‘ rnashgan. Albatta doimiy k o‘ chmanc hi ch orvachilik bilan mashgii! bu
qabiialarning yuqoridagi hududiariga egalik qilishlari yaxlit chegara asosiga ega
boimagan. o‘ zaro qabilaviy urushlar ularning o‘ z makonini tez -tez o‘ zgartirib
turishlariga olib kelgan.
«M o‘ g‘ ul» va «m o‘ g‘ ullar» degan etno nimni ng hozirga qadar aniq bir ma'nosi
aniqlanmagan:
I) Xi toy manbalarining k o‘ rsatishicha «m o‘ g‘ ul» atamasi Chingizxon boshliq
mo g‘ uliar yagona hokimiyat ostida birlashgandan s o‘ ng pavdo boigan. Atoqli
sharqshunos L.S.VasiIevning fikricha, «m o‘ g‘ ul» dcgan nom Sibir tatarlari ichidagi
bir etnik jamoani anglatgan bo‘ lib, boshqalardan farqlash uchun ular «qora tatarlarw
deb atalgan. To XII asrgacha protom o‘ g‘ ul etnoqabilaviy guruhlari va xalqlari
mavjud boigan. Protom o‘ g‘ uliar va ilkm o‘ g‘ ullar guruhlari k o‘ ch manch i
chorvachilik x o‘ jaligida hayot kechiruvchi, bir -bir i bilan kelib chiqishi umumiyligi,
tili, madaniyati va shu kabilar bilan bo g‘ langan uncha katta b o‘ lmagan uru g‘ -
qabiiaviy jamoalardan iborat b o‘ lgan. Q o‘ shni sivilizasiyalar (Xitoy) bilan tanishuv
natija sida qabilalar vaqtlar o‘ tishi bilan qabilalar ittifo qining ta'siri kuchli sardorlari
boshchiligida birlashadilar va bu sardorlar o‘ zlarini imperator deb eion qildilar (m:
tangutlar, kidanlar, chjurchjenlar kabi, ular Xitoy imperatoriga taqlid qilishg an).
M o‘ g‘ ullar ham xuddi shunday tipdagi etnoslarning nav bajdagisi edi, - deb fikrini
yakunlaydi.
2) Rashid -ad -din «m o‘ g‘ ui» atamasi M o‘ g‘ uliston hududida yashagan qadrmgi
ipbilaning nomidan olingan deb hisoblaydi.
3) To XII asrgacha Sharqiy M o‘ g‘ uliston hudud ida istiqomat qilib kelayotgan
qabilalar ichida gige monlik tatarlar q o‘ lida b o‘ igan, shuning uchun ham xitoylik
tarixchilar m o‘ g‘ ullarni tatarlarning bir qismi dcb hisoblaganlar. Yagona m o‘ g‘ ul
davlati tashkil topgach endi tatarlarni m o‘ g‘ ullarning t arkibi y qismi deb qarash
yuzaga keldi, undan tashqari Mark aziy Osiyoda «tatar» degan nom y o‘ qolib ketdi,](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_2.png)
![Oltin o‘ rda tobeligida boigan Volgab o‘ yi turklari • o‘ zlarini «tatarlar» deb atashgan.
XIII asr boshlariga kelganda «m o‘ g‘ ul» va «tatar» etnonimlari si nonim sifatida
qaralgan, chunki birinchidan, «tatar» nomi odatiy va umummaium nom b o‘ lgan
bo‘ lsa, ikkinchidan, k o‘ p sonli tatarlar (tor ma'noda) m o‘ g‘ ul q o‘ shinidagi il g‘ or
otryadlardan hisoblangan.
O‘ rta asr muarrixlari (asosan xitoy manbalarida) sharqiy ko‘ chm anchi xalqiarni
(bugungi M o‘ g‘ uliston va Sibir hudud laridagi) uch guruhga b o‘ lishgan: «oq»,
«qora» va «yovvoyi» tatarlar
Gobi sahrosining janubiy qismida yashab, Szin (chjurchjen) imperiyasining
chegara xizmatchilari b o‘ igan k o‘ chmanchilar «oq» tatar lar de b atalgan. Ularning
katta qismini turk tilli ongutla r va m o‘ g‘ ul tilli kidanlar tashkil qilgan.
«Qora» tatarlar, shu jumladan naymanlar va kereitlar, Xitoy va Sharqiy
Turkiston shaharlaridan uncha uzoq boimagan dashtliklarda istiqomat qilishgan.
Chor va yay iovlari uchun doimiy urush xavfi ularni xalqa (kuren ) tarzida yashashga
majbur etgan.
Janubiy Sibirda yashagan «yovvoyi» tatarlar (merkitlar, oyratlar. uryanxatlar
va boshqalar) ov va baliq ovlash bilan shu g‘ ullanishgan.
M o‘ g‘ ul qabilalarining asosiy boyli gi chorva hisoblangan. Ayniqsa q o‘ ychilik
ular x o‘ ja ligida birlamchi rolni o‘ ynagan. Undan tashqari ot ular hayotining uzviy
bir b o‘ lagiga aylanib ulgurgandi. Chunki doimiy k o‘ chmanchilik, ov va urush bilan
band b o‘ lgan xalq uchun ot asosiy harakat v ositas i hisobiangan. Ular yil fasliga
qarab kuren (xalqa) tarzda k o‘ chib yurishgan. Rashid -ad -din ma ’lumot icha, kurenga
mingga yaqin o‘ tov -oilaga kirgan. Qayerga borib o‘ rnashsalar qabilalar doira
ko‘ rinishida o‘ tov tikkanlar, ularning soni mingtacha b o‘ lga n, do ira markaziga
qabila boshli g‘ ining o‘ tovi joylashgan. Keyingi ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarning
rivojlanishi jarayonida kuren o‘ z o‘ rnini aylga b o‘ shatib bersada, kuren faqat
mudofaa zaruriyati tufayligina saqlanib qolavergan. Ayllar alohida uru g‘ emas, balki
bir necha oiladan iborat birlik b o‘ lib, k o‘ chma nchilik x o‘ jaligida kurenga nisbatan
ancha qulay birlik hisoblangan.](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_3.png)
![Aytish kerakki, m o‘ g‘ ul jamiyatidan kurendan ayl tizilmasiga o‘ tish uzoq
davom etib, ayl x o‘ jaligida toiiq k o‘ chmanchilik qilish feoda l munosabatlar paydo
bo‘ lgan davrga t o‘ g‘ ri keladi. T o‘ g‘ ri feodal munosabatlar shakllanishi barobarida
ilgarigi ibtidoiy uru g‘ tartib va munosabatlari birdaniga y o‘ qolgan emas. Buni biz
m o‘ g‘ ul qabilalari orasidagi asosiy e'tiqod boigan shamonlikda k o‘ ris himiz mumkin.
Chunki asl ildizi ibtidoiy uru g‘ davrig a borib taqaluvchi bu din keyinchaiik feodal
munosabatlar hukmron boigan davrda ham saqlanib qolavergan.
XII asr oxiri -XII! asr boshlarida m o‘ g‘ ul jamiyatida sodir b o‘ layotgan
o‘ zgarishlar davrida k o‘ pin cha urushlar natijasida qoiga kiritilgan asirlarni qu l
sifatida x o‘ jalik xizmati foydalanish hollari k o‘ p uchraydi. Shunday b o‘ lsada, bu
qulchilik munosabatlari jamiyatning ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarda hukmron
mavqega erisholmadi. Faqat feodal mu nosab atlarning dastiabki shakllanishi va
rivojlanishi jara yonida uy qulchiligi muhim rol o‘ ynagan.
Tarixiy manbalarda XII asrning ikkinchi yarmidan boshlab m o‘ g‘ ul jamiyatida
ijtimoiy tabaqalanish holati tilga olina boshlaydi. Jumladan, qabila a'zolari ich idan
o‘ ziga t o‘ q, dasht k o‘ chmanchi amaldorlari -noyon (yok i n o‘ yonjlar haqida s o‘ z
boradi. Noyonlar turii nisbalar bilan atalganlar, masalan, «bator» -botir, «sechen» -
oqil, dono, «mergen» -mergan, «buke» - kuchli kabilar.
Qabilalarning k o‘ chmanchi hayot tarzi shar oitida yaylov va ov o‘ ljalari uchun
o‘ zaro qabilaviy urushlar natijasida bir qabila boshqa qabilaga nta g‘ lub b o‘ lib, uning
tobeligiga tushib qoladi. Bunday qabila kishilari utegu -bogoli deb atalgan, ular o‘ z
xo‘ jayin qabilasi bilan k o‘ chishi, ularning buyr ug‘ i bilan kuren va ayl tuzishi, ovda
ishtirok etishi kerak edi.
Yagona m o‘ g‘ ul davlatini tuzish jarayoni qabiladagi ijtimoiy munosabatiarga
ham o‘ z ta'sirini o‘ tkazdi. Nukerlik davlatning asosiy tayanch kuchiga aylandi.
Nukerlar -noyonlarning «d o‘ stla ri», askariari, yaqin safdoshlari va xizmatchilari edi.
Qa bila ichidagi o‘ zaro ijtimoiy ziddiyatlar (hukmron va tobe kishilar o‘ rtasida) avj
olgan bir paytda noyonlar o‘ z manfaatlarini himoya qilish maqsadida qurolli
kishilar -nukerlar otryadini tuzadilar. Shu n ukerlar kuehiga tayangan noyonlar asta -](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_4.png)
![sekinlik bilan qabila ichida yetakchilikka intilishi oqibatida hokimiyat uchun o‘ zaro
kurashlar avj oladi.
M o‘ g‘ ul q o‘ shinlari - nukerlar o‘ nlik tizimda o‘ nlik, yuzlik, minglik va o‘ n
minglik (tuman) asosida safl antir ilgan. Bunday tizim yuqoridagi k o‘ rib o‘ tganimiz
kure n-mingta oila asosida vujudga kelgan. Chingizxon bu tizimga faqat shaxsiy
gvardiyani -«keshik»ni q o‘ shdi.
Umuman m o‘ g‘ ul qabilalari o‘ rtasida feodalizmning shakllanishi va
rivojlanishi bir qancha o‘ ziga x os xususiyatlarda namoyon b o‘ ladi. Birinchidan,
jahon ning boshqa k o‘ pgina xalqlarda kuzatilgani kabi feodalizm bu hududda
dehqonchilik zamirida emas, balki k o‘ chmanchi chorvachilik x o‘ jaligi asosida
shakllandi va rivojlandi. Ikkinchidan, feodalizm m o‘ g‘ ull ar orasida qulchilik
munosabatlarining yemirilishi ja rayonida emas, ibtidoiy tuzum yemirilishi
jarayonida shakllandi. Albatta bu ikki faktor m o‘ g‘ ullarning keyingi ijtimoiy
tuzumiga o‘ z ta'sirini o‘ tkazmasdan qolmadi, yuqoridagi birinchi holat
m o‘ g‘ ul larni ng ijtimoiy hayotiga sezilarli iz qoldirgan bo‘ lsa , ik kinchi hoiat m o‘ g‘ ul
qabilalari orasida feodalizm turli muddatlarda va turli jarayonda shakllanishiga olib
keldi. Masalan « o‘ rmon» qabilalarida feodalizm kurtaklari keyinroq va sekinroq
paydo boigan .
Ch ingizxon — m o‘ g‘ ullar davlatining asoschisi
Temuchin, bo‘ lg‘ usi Chingizxon ayrim tarixiy manbalarda 1162 -yilda. yana
ayrimlarida 1155 -yilda tu g‘ ilgan deb k o‘ rsatiladi. U tu g‘ ilgan vaqtda otasi Yesugey -
bahodir tatarlar y o‘ tboshchisi Temuchin -ugeni ma g‘ iub etgani sabab, o‘ z o‘ g‘ Iiga
o‘ sha ma g‘ lub dushman nomin i beradi.
Yesugey (Isu -gey) garchi qabiia boshli g‘ i hisoblanmasada, lekin janglardagi
ntoxirligi va jasurligi sabab unga «bahodir» maqomi berilgan. Uning q o‘ l ostida o‘ zi
mansub kivat -bordjigin uru g‘ ida n tashqari yana bir qancha m o‘ g‘ ul uru g‘ lari boigan.
Y esugeyning uch aka - ukasi b o‘ Iib, ularning otasi Bartan - Bahodir boigan. Bartan
- Bahodir mashxur Qabul - xonning o‘ g‘ illaridan biri boigan.
Tcmuchin 9 yoshga yetganda otasi uni q o‘ ng‘ irot qabilas iga Dey -sechen
oilasiga uning qizi Borteni o‘ z o‘ g‘ iiga kelin qilish maqsadida maium inuddatga](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_5.png)
![(o‘ sha davrda m o‘ g‘ ullar orasida bu odatga aylangan edi) qoldirib keladi. Ammo
qaytishda Yesugey tatarlar tomonidan zaharlanib o‘ ldiriladi.
Otasining oiimidan s o‘ ng uning q o‘ l ostida b o‘ Igan barcha ulusi a'zoIari
tarqalib ketadi. Uzoq qiyinchiliklardan s o‘ ng Temuchin o‘ z hokimiyatini o‘ rnatish
uchun kurashga kirishaci. Shu maqsad y o‘ lida u bir vaqtlar otasi bi lan anda (birodar
yoki aka -uka) tutingan kereitlar qabi lasi ning xoni Tooril (Vanxon nomi bilan
ko‘ proq mashxur) bilan ittifoqqa kirishadi. 1184 -yilda nierkitlar qabilasi
Temuchinga hujum qilib uning xotini Borteni asirga olganda uning ittifoqi q o‘ l
keladi. U Vanxon yordamida, shuningdek jarjirat qabilasidan bo igan yoshlik
davrlarda «anda» tutingan Jamuxa bilan birga merkitlarga zarba berishga erisha oldi.
Bu g‘ alabadan s o‘ ng Temuchinning ta'siri oshib, ilgari tark etgan otasining
ulusi qaytib kela boshlaydi . Hokimiyatga asosiy da'vogarlar b o‘ lgan Temuchin
hamda Jam uxa o‘ rtasidagi «anda»chilik bir yarim yil davom etdi. 1189 -yilda
Temuchin jurkin qabilasidan Sacha -beki, Xucharbek, Vltan (Xutulaxonning o‘ g‘ li)
tashabbusi bilan xon dcb eion qilinadi. Garchi l em uchin Xobulxon avlodiga
to‘ g‘ ridan — to‘ g‘ ri mansub boi masa da (shu hoisdan u kiyat borjigin uru g‘ idan
hisoblanadi, ya'ni xon uru g‘ iga mansub emas edi) lekin uning uddaburonligi va
o‘ sha vaqtlardagi real kuch -qudrati sabab Xabulxonning t o‘ g‘ ridan -to‘ g‘ ri av iodi
hisoblangan Altanning emas, aksincha uning xon qil ib k o‘ tarilishiga olib keladi (bu
jarayonda Altan ham unga o‘ z tobeligini izhor qiladi).
Temuchin xon qilib k o‘ tarilganligiga garchi kereitlar xoni Tooril salbiy
munosabat bildirmagan b o‘ lsada, Jamuxag a bu hol ma'qul tushmaydi. Jamuxaning
kichik ukasi Tayc har yilqilarni o‘ g‘ irlash vaqtida Temuchin q o‘ l ostidagilardan biri
tomonidan o‘ ldirilganligi bahonasi bilan Jamuxa o‘ z andasiga qarshi urush boshlab
uni ma g‘ lub etishga erishadi.
Lekir. bu g‘ alaba Jam uxa foydasiga yurmadi. Uning q o‘ l ostida b o‘ lgan urud,
mang ut, xonxotan qabilalari o‘ z y o‘ lboshchisi bilan Temuchin tomoniga o‘ tib ketdi.
Bu orada 1194 -yilda naymanlar yordamida Erxe Xaara o‘ z akasi Toorilni
taxtdan tushiradi. Uzoq sargardonlikdan s o‘ ng To oril 1196 -yilda Temuchindan
yordam s o‘ rab, M o‘ g‘ uliston ga q aytib keladi. 1197 -yiIda Temuchin merkitlar xoni](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_6.png)
![Toktay bekiga zarba berib, q o‘ lga tushgan o‘ ljalarni hammasini Toorilga beradi va
uning yana xonlik taxtini egallashiga k o‘ maklashadi.
1198 -yilda X itoydagi chjurchjenlar imperatori Madagu (1190 -1208) o‘ z
gen erali Vanyan Syanni Xitoy vassali hisoblangan tatarlar q o‘ zg‘ olonini bostirish
uchun M o‘ g‘ ulistonga yuboradi. Q o‘ zg‘ olonni bostirish uchun xitoylik general
Toorilga yordam s o‘ rab murojaat qiladi. Tooril Temuchin bilan birga tatarlarga
sezilarli zarba berad i. Bu xizmatlari evaziga Vanyan Syan Toorilga «Van» (shundan
boshlab «Vanxon») Temuchinga «Jautxuri» (buyuk amir yoki q o‘ shinlarning oliy
qo‘ mondoni) unvonini beradi.
1199 -yilda nayman taxtiga ta lashib Tayanxon bilan kurashayotgan
Buyurukka (ular aka -ukala r) qarshi Vanxon va Temuchin urush boshlaydi. Hali
urush nihoyasiga yetmasdan Jamuxaning nayrangiga ishongan Vanxon ertasi kuni
jangga kinnasdan, o‘ z ittifoqchisini tark etadi. Lekin Tayanxon tom onidan o‘ z
inisiga yordam berish maqsadida yuborilgan K oksu -Sobrak boshchiligidagi q o‘ shin
Temuchinni emas, jangga kirmagan Vanxon q o‘ shinlarini ta'qib etib, ularga talofat
yetkazadi. Vanxon o‘ zi «sotgan» Temuchindan yana yordam s o‘ rashga majbur
bo‘ ladi. N aymanlarning kuchli raqib ekanligini tushungan Temuchin o‘ zin ing t o‘ rtta
lashkarboshilarini yuborib, jangni o‘ z tomoniga yakunlashiga erishadi. Temuchin
1200 -yillar atrofida o‘ ziga va Vanxonga qarshi tuzilgan bir qancha qabilaiar
birlashmalarini alohida -al ohida ma g‘ lubiyatga uchratadi.
1201 -yilda Kann va Argun daryo lari orali g‘ idagi qurultoyda Jamuxa
Temuchinga qarshi tuzgan qabilalarning kuchli ittifoqi, tomonidan xon deb e'lon
qilinadi va unga «gurxon» degan unvon beriladi. Vanxon bilan birga harakat
qilg anligi natijasida garchi Temuchin jangda yaralangan b o‘ lsa ha m. ammo
ittifoqchi dushmanlardan ustun keladilar.
1198 -yildagi ma g‘ lubiyatdan s o‘ ng tatarlarning kuchi zaiflashgan b o‘ lsada,
ammo ular hamon katta t o‘ rt qabiladan: aluxay, dutaut, alchi, chaganda n iborat edi.
1202 -yiida Temuchin tatarlar ustiga yuris h qili b, ularni yana ma g‘ lubiyatga uchratdi.](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_7.png)
![O‘ sha yili aka -uka naymanlar Tayanxon va Buyurukxon boshchiligidagi
qabilalar ittifoqi q o‘ shinlari Temuchinga qarshi birlashdilar. Biroq ular urushni
oxirig acha yetkazmaydi.
Qabila xonlari o‘ rtasidagi M o‘ g‘ ulist ondagi oliy hokimiyat uchun urush ertami,
kechmi Vanxon va Temuchinni bir -biriga t o‘ qnashtirar edi, 1199 - yilda naymanlar
ustiga yurishdan s o‘ ng Temuchin o‘ rtadagi munosabatlarni nikoh bilan
mustahkaml ashni taklif qilgarida Vanxon bunga rad javobini beradi . o‘ rtadagi
to‘ qnashuvlardan Jamuxa yana o‘ z hisobiga foydalanib qoladi, Vanxonning o‘ g‘ li
Sangunni Temuchinga qarshi urushga k o‘ ndiradi.
1203 -yilgi bo‘ lgan t o‘ qnashuvda (bu paytga kelib Temuchin q o‘ l ostida
bo‘ lgan bir qancha uru g‘ yetakchilari o‘ z safdo shlarin i olib Sangun taraflga o‘ tib
ketgan edi) Temuchin ma g‘ lubiyatga uchraydi. Shu yilning kuzida lemuchin bor
qo‘ shini bilan kereitlarga t o‘ satdan zarba berib, ularni yengishga erishadi. Vanxon
Taya nxon harbiy askari tomonidan o‘ ldiriladi, o‘ g‘ li Sangun uy g‘ ur xonligida halok
bo‘ ladi.
Jindi Temuchinning oldida yana bitta qudratli raqib nayman qabilalari ittifoqi
xoni -Tayanxon qolgan edi. Temuchin tarafidan b o‘ ladigan xavfni sezgan Tayanxon
o‘ z atrofi ga raqibidan talofat k o‘ rgan qabilalami to!playdi.
1204 -yil ba horida Temuchin naymanlar bilan t o‘ qnashuvdan oldin
qurultoy chaqirib, 45 ming atrofidagi q o‘ shinni safarbar qiiishga erisha oladi.
Nayman xoni q o‘ shinlarining umumiy soni 50 -55 ming atrofida b o‘ lsa ham
o‘ rtadagi langdan s o‘ ng naymanlar ma g‘ Iub eti ladi. Ta yanxon yaralanib halok
bo‘ ladi, uni o‘ g‘ li Kuchluk Oltoyga amakisi Buyurukxon huzuriga qochib ketadi.
lemuchin o‘ sha vaqtlargacha nayman xoni kotibi b o‘ lganfTatatunani o‘ z xizmatiga
oladi. o‘ sh a yili Temuchin tatarlarga yana bir bor zarba berib, In ircha ta tarlarni
(ayollar va bolalar bilan birga) qatl qilishga buvruq beradi. Lckin xonning tatar
xotinlari Yesuy va Yesugan, ukasi Djuchi -Xasar va bir quncha kishilar bir necha
ming jonini as rab qoldi. 1206 -yiIda naymanlar sardori Buyuruk Tem uchin
qo‘ shinlaridan magiubiyatga uchradi. Jamuxa bo‘ lsa 1207 -yillar atrofida o‘ z
safdoshlari tomonidan Temuchinga tutib berildi.](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_8.png)
![Naymanlaming ma g‘ lubiyati va Jamuxaning asir tushishidan keyingi m o‘ g‘ ul
xalqlari davlatini Chingizxonning k o‘ chmanchi imperiyas i deb atash mumkin .
«o‘ rmon xalqlari» va boshqa mayda qabila lari hech qanday mehnatsiz alohida
m o‘ g‘ ul sardorlari b o‘ lib oldi lar. Rashid ad -dinning ma ’lumot iga k o‘ ra bu nomni
Temuchin naymanlami to r-mor qilgandan keyin olgan. o‘ rxun yozuvlarida shunday
so‘ zlar bor: «Oddiy x alq qomi yemakka~egni kiyimga yolchimagan bechora xalq
xoqonning mehnat va qaxramonligi bilan kamba g‘ al edi - boy boidi, kam sonli edi,
ko‘ paydi».
M o‘ g‘ uliston hududidagi barcha k uchli raqiblarini yengib, m o‘ g‘ ul
davlatlaridagi yagona qudratli y o‘ lboshchig a aylangan Temuchin 1206 -yilda Onon
daryosi b o‘ yida barcha m o‘ g‘ ul qabilalari aslzodalari ishtirokida qurultoy chaqiradi.
o‘ sha qurultoyda Temuchin barcha m o‘ g‘ ul qabilalarining x oni deb eion qilinadi va
unga Chingizxon nomi beriladi. «Chingiz» s o‘ zi xitoy tilidagi Tyan szi -«osmon
o‘ gii» s o‘ ziga t o‘ g‘ ri keladi. Uy g‘ ur yozuvini qabul qilish m o‘ g‘ ul tilidagi
adabiyotlami begona tillarga tatjima qilish maqsadida ham antalga oshirilgan .
Imperiyaning aristokratik qurilishi ruhidagi oddiy qo nunlar va xronikalari
Chingizxon yoki uning o‘ g‘ illari tomonidan tuzilib, qattiq sir saqlangan va faqat xon
uru g‘ idan boiganiarga hamda yaqin xizmatchilargagina ochilgan.
Chingizxonning o‘ z hokimiyatin i o‘ matish uchun olib borgan 20 yildan
ortiqroq vaqt da vomidagi t o‘ qnashuvlar i, kurashlari uning keyingi harbiy
yurishlarida qaysidir ma'noda tajriba vazifasini o‘ tadi deb aytishimiz mumkin.
Qolaversa, Chingizxon dastlab xon sifatida eion qilinganidan bosh lab (1189 -yiIda)
asta -sekinlik bilan oddiydan murakkabg a qarab davlat apparat ini shakllantirib bordi.
1206 -yilga kelganda Chingizxon o‘ z huzuridagi amaldorlarning qaysi funksiyani
boshqarish qobiliyatiga qarab lavozimlarni b o‘ lib berishi, yagona m o‘ g‘ ul da vlatida
davlatchilik tizimining shakllanib ulgurganligi ni isboti edi. Chingiz xonning davlati
o‘ nlik tizim asosida shakllantirilgan harbiy feodal davlat edi. Davlatning barcha
hududi va aholisi 3 ta katta okrukga - o‘ ng va chap qanot hamda markazga b o‘ linga n
edi. Bu okruglar o‘ z navbatida «tuman»larga (har biri da 10 ming kishidan), tumanlar](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_9.png)
![bo‘ lsa «minglik», «yuzlik», « o‘ nlikka» b o‘ lingan edi. Bu birliklar tepasiga
Chingizxonning yaqin safdoshlari - nuker va noyonlar tayinlandi. Masalan,
nuker Xubilayga umu miy harbiy ishlar bilan shu g‘ ullanish topshirildi. Borg u
o‘ ng qanot, Muxali c hap qanot, Nayaa markaz noyon - tuman boshliqlari qilib
tayinlandi. Djebe, Subedey singari xonning jasur navkarlari mingboshilarga aylandi.
Shu kabi yuzlar, ming va tuman boshliql ari b o‘ lgan noyonlar saroydagi feodal
singari ma'lum mi qdorda yer va qaram ki shilarga ega b o‘ lib, ayni vaqtda
shaxzodalarga taqsimlangan uluslar b o‘ yicha shu ulus x o‘ jayiniga birinchi navbatda
vassal edi Ularning vassailik munosabatiari faqat kerakli miqdo rdagi harbiylarni ot -
ulovi va aslahalari bilan safarbar etish bilan belgilani b qolmaydi, balki ular yana turli
xil feodal majburiyatlarni ham o‘ tashlari kerak edi. Shu holatda mintaqaga xos
bo‘ lgan davlat tizimining shakllantirilishi Chingizxonga kerakii v aqtda katta
miqdordagi harbiylarni tez fursatda safarba r qilish imkonini bera redi.
Bu tizimga Chingizxon o‘ z shaxsiy gvardiyasini q o‘ shimcha sifatida q o‘ shishi
uning o‘ z hokimiyatini yanada mustaxkamlashga olib keldi. Hali Temuchin
Chingizxon sifatida k o‘ tarilmasdan turib 80 ta kebteul (tungi soqchilar) va 70 ta
keshiktenlar (kundu zgi soqchilarjdan iborat baquwat va kuchli askarlardan tuzilgan
qorovul q o‘ shinlari hokimiyat uchun harakat qilayotgan xonlarga qarshi kurashda
muxim tayanch b o‘ lib xizmat qilardi . I axtga o‘ tirgach, Chingizxon bu gvardiya
sonini 10 m ingga yetkazdi.
«Keshi k» askarlari 95 «minglik»dan saralanib olingan. Aslida «keshik»
ma'nosi «navbat», «almashinuv»ga t o‘ g‘ ri keladi. Bu gvardiya asosan xon
qarorgohini q o‘ riqlagan. Faqat xonning o‘ zi yurishga otlangandagina ular liarbiy
yurishlarda ishti rok etishgan. Ularning martabasi boshqa q o‘ shin q o‘ mondonlari
martabasidan yuqori turgan. Ularga hatto xon huzuriga o‘ z ollari bilan kirish
imkoniyati berilgan.
Davlatda sud ishlarini boshqarish asli t atar b o‘ lgan Shiki Xutuxuga topshirildi.
Tayanxon boshl iq naymanlar ma g‘ lubiy atidan s o‘ ng Chingizxon xizmatida b o‘ lgan
Tatatuna davlatning "devonxona" ishlarini olib borgan, undan tashqari xon muhri
saqlovchisi ham b o‘ lgan.](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_10.png)
![Oddiy xalqni boshqarish uchun Ch ingizxonga bilimli kishilar kerak edi, mnmo
u m o‘ g‘ ulla r orasidan bunday kish ilarni topa olmadi. Chunki doimiy urushlar tufayli
ish boshqarishga yaroqli kishilarni -uy g‘ urlar. musulmonlar va xitoyliklardan olishga
majbur b o‘ ldi. Bizgacha yetib kclgan zamond oshlarning ma'lumotiga qaraganda,
Chingizxon umrining n xirigacha m o‘ g‘ ul tili dan boshqatilni bilmagan ekan.
Chingizxon o‘ z umri davomida bir necha tillar biladigan va ichki nindaniyatni
o‘ rgangan yigitlarni tayyorlagan b o‘ lsada, m o‘ g‘ ul hukmronligi baribir k o‘ p
joyiarda uy g‘ ur, fors va xitoylar yordamid agi suyanishga majbur b o‘ lard i. Imperiya
birligi uning asoschisi tirik payti o‘ sib ul g‘ aygan kishilar boshqargan vaqti ya'ni,
uning oiimidan keyin 30 yil yashadi. Chingizxon o‘ zining 72 yillik umri dav omida
o‘ ziga aqlli yosh zamondoshlaridan yordamchilar t anlab oldi.
Chingizxonning Xo razmshohlar davlatiga yurishi
Chingizxon boshliq yagona m o‘ g‘ ul davlatining Xorazmshohlar davlatiga
hujumi ularning keyingi bosqinchilik yurishlari ichida muhim o‘ rin tutadi.
M o‘ g‘ ullarning hujumi qaratilgan o‘ rta Osiyoning aso siy qismida hukmroniik
qiiayo tgan Xorazmshohlar davlatining hozirgi hududi Af g‘ oniston va Eronning
katta qismini t o‘ lig‘ icha qamrab olgan bo ’lib , chegarasining shimoliy tarail
Sirdaryoning quyi oqimi va Orol dengizidan janubda Fors q o‘ lti g‘ igacha, sharqda
Pomir va Sulaymon to g‘ Iaridan g‘ arbda Zagras togiarigacha ye tar edi. U turli xalq
va elatlarni o‘ zida birlashtirgan markazi Xorazm (Gurganch) boigan konglomerat
davlat edi. Xorazmshohlar poytaxti boigan Urganch (Gurganj) o‘ rta Osiyoga Eronni,
Sharqiy Yevrop ani (asosan Kiyev Rusi), hoz irgi Qozo g‘ iston, Xitoy, M o‘ g‘ ulistonni
bo g‘ iovchi qulay savdo markaziga aylana oldi.
Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o‘ rtasidagi aloqalar dastlab savdo
elchiliklari k o‘ rinishida amalga oshgan. Bu qadamni birinchi bo ’lib Muhamm ad
Xorazmshoh tashladi, u C hingizxon huzuriga savdo karvoni tarkibida elchilik
yubordi. Bu eichilikka javoban Chingizxon Xorazmshoh huzuriga Mahmud
Xorazmiy (Yalavoch ya'ni «elchi» o‘ qtoy zamonida m o‘ g‘ ullarning
Movorounnahrdagi mulkiga hokim qilingan. Key inchalik Qoraqurumda faoliy at](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_11.png)
![olib borgan), Ali X o‘ ja Buxor iy va Yusuf o‘ troriylar boshchiligida o‘ z elchilarini
yubordi.
o‘ tror fojeasi. Mahmud Yalavoch boshliq elchilar qaytishi bilan Chingizxon
o‘ rta Osiyoga yana savdo karvonini yuboradi. Maiumki, bu sa vdo karvoni
to‘ lig‘ icha o‘ tror hokimi G‘ ayirxon Inalchuk (Yan alchuk) tomonidan talon -taroj
qilinadi. Faqat bir kishi bu qir g‘ indan omon qolib, Chingizxon huzurigacha yetib
boradi va voqealardan voqif etadi.
O‘ tror fojeasidan xabar topgan Chingizxon ibn Kafroj Bu g‘ ro va ikki m o‘ g‘ ul
hamrohligida Xorazmshohga Inalxonn i topshirish t o‘ g‘ risida yana elchilar yubordi.
Shubhasizki, Muhammad Xorazmshoh Chingizxon talabini bajara olmas edi. Shu
boisdan ham Inalxonni topshirishga q o‘ li yetmaydigan
Xorazmshoh elchini o‘ ldirib, ikki hamrohining soqol -m o‘ ylo vini oldirtirib,
ortig a qaytarib yuboradi.
1219 -yilning yozini Irtish b o‘ yida o‘ tkazgan Chingizxon o‘ rta Osiyoga
yurishga puxta tayyorgarlik k o‘ radi. o‘ tror yaqinida Chingizxon o‘ z q o‘ shinlarini
yurish y o‘ nalishi b o‘ yicha taqsimlaydi: bir qism qo‘ shinga C hi g‘ atoy va o‘ qtoyni
boshliq qilib. o‘ trorni egallash torshiriladi; J o‘ ji boshliq ikkinchi qism q o‘ shinlariga
Sirdaryoning quyi oqimidagi shahariarni (Jandni) egallash buyuriladi; Alak -noyon
boshliq q o‘ shin b o‘ lsa Sirdaryoning yuqori oqimidagi s haharlarni (Binokatni)
egallashi kerak edi. Chingizxon va kenja o‘ g‘ li Tuluy boshliq q o‘ shin Buxoroga
qarab y o‘ nalish oldi. Besh oylik qamaldan s o‘ ng o‘ tror shahri m o‘ g‘ ullar tomonidan
egallandi (1220 -yil fevral).
1220 -yil mayiga kelib. o‘ rta Osiyoning Amu daryogacha bo‘ lgan
hududlarining deyarli barchasi m o‘ g‘ ullar tasarrufiga o‘ tdi.
Urganchning egallanishi bilan o‘ rta Osiyodagi m o‘ g‘ ullarning harbiy
harakatlari tugadi. 1220 -1221 -yillardagi qishlovni Chingizxon Samarqandning
janubida o‘ tkazdi. Shu yerdan tu rib u Urga nchni egallashga q o‘ sh in yuborgan edi.
1221 -yiIning oxirida Chingizxonning o‘ zi Balxni egalladi va Tolikonga yaqinlashdi.
Bevosita Chingizxon ishtirokidagi in o‘ g‘ ullarning harbiy yurishlari 1221 -1222 -](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_12.png)
![yillarda Xuroson, hozirgi Af g‘ oniston hududlar ida davom etdi. 1222 -yilda
Samar qandga qaytib kclgan ( hingizxon bu yerda 1224 -yil bahorigacha qoldi.
M o‘ g‘ ullarning Rus yerlariga yurishlari
XIII asrning 20 -40 -yiilarida m o‘ g‘ ullarning Rus yerlariga yurishlari liudud
uchun (m o‘ g‘ ullarning boshqa yerlarida gi bosqinc hiligi sirigari) .isor atli oqibatlarga
olib keldi. Chingizxon tomonidan o‘ rta Osiyodan turib y o‘ llangan Jebe va Subudey
boshchiligidagi m o‘ g‘ ul q o‘ shinlari Gruziya, Oz arbayjon, Armaniston hududlaridan
o‘ tib, Shimoliy Kavkaz hududlarida iuiydo b o‘ ldi. Bu yerda m o‘ g‘ ullar mahal liy
aholi b o‘ lgan alanlar (osetin) va k o‘ chmanchi chorvachilik bilan mash g‘ ul b o‘ lgan
qipchoqlar qarshiligiga duch k elib, ular o‘ rtasidagi ittifoqni xiyla bilan tarqatib, har
birini alohida - itlohida yengadi. Shundan s o‘ ng m o‘ g‘ ulla r Azov dengiziga
qo‘ yi luvchi K,i|ka daryosi b o‘ yiga yetib keldi va bu yerda 1223 -yil 31 -mavda ruslar
i|iujshatqich ma g‘ lubiyati bilan tugagan mashhur Kalka jangi sodir b o‘ ldi.
1227 -yilda Chingizxon vafot etgach, ulu g‘ xon qilib o‘ qtoy saylandi. 1229 -yili
m o‘ g‘ ul harbiy boshliql ari qurultoyida uyushtirilajak yangi harbiy yurishlar rejasi
ishlab chiqildi. Ana shu yurishlar rejasiga muvofiq, 1229 - yilda Ulu g‘ xon K o‘ kday
va Subedey boshchiligida 30 ming otliq askardan iborat m o‘ g‘ ul q o‘ shinlarini
Kaspiyb oLyi d ashtlarini (qipchoqiar , sansinlar, bulgarlar yerlarini) egallash uchun
yubordi.
1232 -yilda m o‘ g‘ ullar Bulgariyaga yana yurish boshlaydi. 1235 -yilgi qurultoy
m o‘ g‘ ullarning keyingi yurishlariga muhim turtki berdi. Unda hali
bo‘ ysundirilmagan bulgarlar va Ru s yerlariga Botuxon bo shchiligida q o‘ shin
yuborishga qaror qilindi va ulus q o‘ shinlaridan askarlar t o‘ plab berildi.
1236 -yilning oxirlarida Volga Bulgariyasigacha yetib kelgan m o‘ g‘ ul
qo‘ shinlari bu yerdagi bosh shahar -Bulgarni va bir qancha yirik sh aharla rni egallab,
vayron qi ldilar. Bulgarlardan tashqari Volgab o‘ yi va Kamab o‘ yi hududi aholisi
bo‘ lgan boshqirlar, mordvlar, burtaslar, sansinlarni ham m o‘ g‘ ullarga tobe qilindi.
Shundan keyingina m o‘ g‘ ullarning Rus yerlariga yurishlari boshlandi. Avval
boshda yuqoridagi hudularni egallanishdan k o‘ zlangan asosiy maqsad qishlovni shu
yerda o‘ tkazish b o‘ lgan. M o‘ g‘ ul q o‘ shinlari Rus yerlari chegarasida 4 qismga](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_13.png)
![bo‘ lingan. Bir qism q o‘ shin Itil daryosi b o‘ yidan, Rusga sharqiy tarafdan kirib,
Suzdalga qarab y urgan. Janubga tomon harakat qilgan q o‘ shin b o‘ lsa, Ryazanga
hujum uyushtirgan. Uchinchi qism q o‘ shiniari Don daryosi qarshisiga Varonej
qal'asi yaqiniga kelib joylashgan.
Asosan Rus yilnomalaridagi ma ’lumot iarga qaraydigan b o‘ lsak, m o‘ g‘ ullar
Rus yerlarid agi das tlabki zarbasiga Ryaza n yerlari duchor b o‘ lgan. 1237 -yilning 21 -
dekabrida olti kunlik qamaldan s o‘ ng markaz Ryazan shahri taslim boidi.
Ryazandan m o‘ g‘ ul q o‘ shinlari Oka b o‘ ylab yuqoriga y o‘ nalib, Kolomnaga
yetib keldi. Kolomnadan s o‘ ng Moskvaga kel gan m o‘ g‘ ul q o‘ shinlari bir n echa
kunlik qamaldan s o‘ ng shaharni qoiga kiritib, o‘ t q o‘ ydi.
Endi m o‘ g‘ ullar uchun Vladimirga boradigan yoi ochildi. 1238 -yilning 7 -fevraI
kuni Vladimir taslim b o‘ ldi. Shundan s o‘ ng m o‘ g‘ ullar knyazlikning boshqa
shaharlarini : Rosto v, Uglich, Yaroslavl, Yuryev, Polskiy, Konyatin, Tver, 'I orjok
va boshqalarni birin -ketin bosib oldilar.
5-mart kuni Novgorodga ketadigan y o‘ l ustida joylashgan Torjok egallangach,
m o‘ g‘ ullar Novgorod tomon yurish boshlaydi. Taxminan shahargacha 1 00 vers t
qolganda m o‘ g‘ ullar orqaga qaytib ketadi. Tarixiy adabiyotlarda orqaga ketish
to‘ g‘ risida turlicha talqinlar mavjud: kunlar isishi natijasida muzlar erib,
loygarchilik kuchayishi bir sabab deb k o‘ rsatilsa, yana birida Novgorodga yurish
Botu rejasi da y o‘ q edi deb keltiriladi.
1239 -yil bahoridan m o‘ g‘ ullarning yana janubga yurishi boshlandi Avval
Pereyaslavl, kuzda Chernigov egallanib, yil oxirida Botu q o‘ shinlari Qrimgacha
yetib bordi.
1240 -yilning oxirida Kiyev egallangach m o‘ g‘ ullar Galich -Volin y erlar i
tomon yurish boshlad i. Navbati bilan Kolodyajin, Kamenes va Izyaslavl shaharlarini
egallagan m o‘ g‘ ullar Kremens va Danilova shaharlarini mustahkam mudofaaga ega
bo‘ Iganligi uchun q o‘ lga kirita olmaydilar.
M o‘ g‘ ullaming Rusga hujumidan s o‘ ng Rus yerl ari Botu tuzgan Oltin o‘ rda
davlatiga qaram b o‘ lib qoladi. Bu davlatning poytaxti Saroy Botu (Volga quyi](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_14.png)
![oqimida) keyinroq Saroy -Berka (Volga b o‘ ylab Saroy -Botudan bir oz yuqoriroqda)
bo‘ lgan.
Aytish kerakki, ega llangan Rus yerlari bevosita Oltin o‘ rda tar kibiga
kiritilmadi. Oltin o‘ rda xonlari doimo Rus knyazlarini o‘ zining vassali deb
hisoblashar, shu y o‘ l orqali ulardan tovon undirib turgan. Knyazlarning m o‘ g‘ ul
xonlariga qaramligi shundan iborat ediki, «buyuk rus knyazi» «xon yorli g‘ i» bilan
taxtga o‘ tira olgan. Boshqa knyazlar h am shu y o‘ sinda taxtga o‘ tqazilgan.
Aholidan t o‘ plangan soliqni rus knyazlari otkup tarzida xon xazinasiga
yetkazganlar. Soliq t o‘ lash ishlarini va rus knyazlari faoliyatini m o‘ g‘ ullard an
bo‘ lgan harbiy lashkarboshilar -bosqoqlar nazorat qilib turgan. Harbi y bosqoq
tiishkilotining vazifasi aholi tomonidan tobelikni tarminlash, shu bilan birga soliq
tushumlarini nazorat qilish b o‘ lgan. Vladimir shahrida b o‘ lgan Amragan ismli
bosqoq «ulu g‘ » bosqoq b o‘ lib, aftidan boshqa shahar bosqoq lari unga
bo‘ ysunishgan.
Ul ug‘ xon Munka (1251 -1259) zamonidan boshlab m o‘ g‘ uliarning rus
yerlaridagi soliq ishlari siyosati tashkiliy k o‘ rinish ola biladi. 1253 -yilda
«Munkaxon Rus aholisini hisob -kitob qilish u chun Bisik -Berkani yuborgan. 1257 -
yilda yana shunday ishni amalga oshir ildi.
XIII asr o‘ rtalaridan e'tiboran m o‘ g‘ ullar Rus yerlariga kelib o‘ z o‘ rdalarini
tiklay boshlaydi. 1259 -yilda m o‘ g‘ ul lashkarboshisi Burunday Cinlich yerlariga
yana hujum qilib, hud ud knyazlarini tobelikka tushiradi. lUinday holatlar Oltin
o‘ rdaning ke yingi xonlari davrida ham davom etgan. Ilirgina XIII asr oxirgi
chegarasida m o‘ g‘ ullar Rusga 15 marta harbiy yurishlar uyushtirdi.
M o‘ g‘ ullarning boshqa hududiarga hujumi singari Rus y erlariga uyushtiriigan
yurishi va uning nati jasi o g‘ ir oqibatlarga olib keldi. Botuning yurishi XIll -XIV
asriar davomida m o‘ g‘ ullar Rusga uyushtirgan harbiy bosqinchilik zanjirining
boshlan g‘ ich b o‘ g‘ ini b o‘ idi. Yilnoma va boshqa tarixiy manbalarda keltiri lishicha,
m o‘ g‘ uliar Rus yerlariga yurishlar bilan cheklanib qolmagan, turli vaj va bahonalar
bilan rus knyazlari orasiga ixtilof solgan ayrim knyaziarni xon qarorgohiga chaqirib,
turli y o‘ llar bilan o‘ ldirganlar.](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_15.png)
![Rusda o‘ z hukmronligini m o‘ g‘ ul xonlari us hlab turishda yana ayrim ijtimoiy
qatlamlarg a turli xil imtiyoz va sov g‘ alar berib, o‘ z tomoniga o g‘ dirish evaziga ham
erishganlar. M o‘ g‘ ullarning Rusdagi hukmronligi salkam ikki yarim asr davom
etgan uzoq muddatli va tanaffussiz jarayon b o‘ ldi. K o‘ pchilik rus tarixchilari uzoq
muddat davomida rus x alqining m o‘ g‘ ullarga tobe boiganligi, ularning o‘ sha vaqtda
Yevropa k o‘ rinishidagi rivojlanishidan, madaniyatning o‘ sishidan t o‘ xtatib qolgan
omil deb hisoblashadi.
M o‘ g‘ ullarning Yevropaga yurishlari
Botuxonnin g Rus yerlariga hujumidan s o‘ ng harbiy yuris h y o‘ nalishi
Yevropaga qara tildi. 1241 -yildan boshlab m o‘ g‘ ullarning Yevropa sarhadlariga
(Rus yerlaridan keyin) harbiy yurishlari boshlandi. Botuxon Yevropaga yurish
uchun a o‘ anaviy k o‘ chmanchilar y o‘ lini tanlad i, ya'ni Vengriya hududida - mintaqa
markazi da u o‘ z hukmronligi uchun tayanch (opora) istehkomini qurishni maqsad
qilgan edi. Shu boisdan ham u asosiy kuchlari bilan Vengriyaga y o‘ l olgan bir
paytda, qolgan kuchlarni Polsha, Chexiya, Bolgariya tarafdan xa vfsizlikni
ta'minlash maqsadida o‘ sha hududl arga y o‘ naltirilgan edi.
M o‘ g‘ ullarning hujumiga birinchi bo ’lib Polsha duchor boidi. 1241 - yilning
yanvarida m o‘ g‘ ullar Vislaga yurish qilib, Lyublin va Zavixostni egalladi. Yana bir
guruh m o‘ g‘ ul q o‘ shinlari Ras ibujagacha yetib bordi. Shu yilning fevrali da
m o‘ g‘ ullar Tur shahri y aqinida Kichik Polsha ritsarlariga zarba berib, Vislaning
asosiy tayanch nuqtasi b o‘ lgan Sandomirni vayron qildilar.
28 -martda Krakov egallagan Baydar va Kayduning birlashgan kuchlari ap rel
boshida Shlensk poytaxti Voroslav tomon harakat boshladi. Kichik Polshadagi ahvol
Polshaning qolgan hududlarini birlashib harakat qilishga majbur etdi. Voyevod
Sulislav Meshkova, Shlensk knyazi Genrix raxbarligida turli hudud harbiylarni
birlashtirgan qo‘ shin tuzildi. Bu birlashgan q o‘ shin tark ibida xorij ritsarlaridan
iborat otryad ham bor edi. Voroslav shahrini m o‘ g‘ ullar qamal qilgach, Genrix
qamal holatida m o‘ g‘ ullarni yengib b o‘ lmasligini tushunadi va o‘ z «baxtini» ochiq
jangda sinashga qaror qildi . 9 -aprel kuni chex q o‘ shinlariga q o‘ shilis h rnaqsadida](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_16.png)
![yo‘ lga chiqqa n q o‘ shin Legnisa yaqinida m o‘ g‘ ullar tomonidan tor -mor qilindi.
jangning ayni qizigan vaqtida chex q o‘ shinlari bu yerga bir kunlik inasofada edi.
1241 -yilning yanvarida Botu boshliq m o‘ g‘ ul q o‘ shinlarining asosiy qismi
Vengriyaga «Rus darvozasi» - Veres d ovoni orqaii kirib kela boshladi. (,) o‘ shinning
bir qismi Transilvaniya tomon harakat qilib, Vengriyani Bolgariyadan ajratib
qo‘ yish kerak edi. Yana bir qism m o‘ g‘ ul q o‘ shinlari Moldoviya ga yurish qilib, u
ycrni egalladi, bu bilan shu hududda qisqa inuddat faoliyat k o‘ rsatgan qipchoq
yepiskopligi ham tugaydi.
Vengriya qiroli Bela IV Peshtda turli shaharlardan q o‘ shin t o‘ plab, 60 ming
kishilik askarlar bilan m o‘ g‘ ullarga qarshi chiqish uchu n shaharni tark etadi.
Shunday katta kuch b ilan m o‘ g‘ ullarga qarshi c hiqish arafasida qirolga dushman
kayfiyatida boiganlarning o‘ z vazifalarini «sidqidildan» bajarmasliklari oqibatida
1241 -yil 11 -aprelda (Legnisa jangidan 2 kun o‘ tgach) vengrlar Shayo yaq inida
magiubiyatga uchradi. Pesht m o‘ g‘ ulla r tomonidan egallanib vayr on qilindi, aholisi
qilichdan o‘ tkazildi.
Kadan boshliq m o‘ g‘ ul q o‘ shinlari bo‘ lsa qator janglardan s o‘ ng Varadin, Arat,
Pereg, Yegres, Temeshvar, Dyulafexervar kabi punktlarni cgnlladilar .
1241 -yiIning aprelida m o‘ g‘ ullar q o‘ shin i Slovakiyaga hujum qildi. Ular
(i'arbiy Slavakiyaga Polsha orqali, Moraviyaga Grozenkovskiy dovonlari orqali
kirib kelib, shu yilning dekabrigacha Slovakiyani talon -taroj qildi. Keyin ular
Dunaydan o‘ tib Botu q o‘ shinlariga q o‘ shildi. Sharqiy Chexiya hududlarida qisqa
vaqt harbiy yu rishlar uyushtirgan m o‘ g‘ ullar tezda ortga qaytadi. Chex qiroli Vaslav
boshchiligidagi 40 ming kishilik q o‘ shinga qarshi liormaydi va arbga boigan
yurishini shu yerda t o‘ xtatadi.
M o‘ g‘ uliarning asosi y zarbasiga uchragan Vengriyada m o‘ g‘ ullarga Hiirshi
odd iy xalq jasorat bilan kurashdi. Manbalarda, Cheraxazda kurashgan ilchqonlar
otryadi haqida gap borib, unga Lanka Chiroyli ismli qiz bo shliq b o‘ lganligini, bu
otryad magiubiyatga uchratilgach u asirga tushishini Mililamay o‘ zini o‘ tkir qilich
bilan oidirgan ligi aytiladi. Bu vengr xalqining bosqinchilarga qarshi kurashidagi bir](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_17.png)
![misol. Umuman vengrlar yerlarini egaliashda m o‘ g‘ ullar juda ka tla talofat k o‘ rdi.
Plano Karpinining qayd etishicha. Guyukxon qar orgohida Vengriyada halok
bo‘ iganlarga atalgan maxsus ma qbara (qabriston) b o‘ lgan. Shu ma'lumotning o‘ zi
ham m o‘ g‘ ullarning Yevropaga yurishlari katta y o‘ qotishlar hisobiga b o‘ lganligini
ko‘ rsatib turibdi. M o‘g‘ ullarning Yevropadagi yurishlarining s o‘ nggi nuqtasi
Adriatika sohiligacha borib yetdi. U yerda m o‘ g‘ ullar Zagrebni, yepiskoplik
shaharlari b o‘ lgan Svach, Drivasto, Katorralarni q o‘ lga kiritdi. Kadan boshliq
m o‘ g‘ uliarning oxirgi otryad lari 1242 -yil bahoriga kelib orqa y o‘ nalishga qaytdi.
Fovdalanil gan va tavsiya etiladigan asosiy hamda q o‘ shimcha
adabiyot lar:
1. Matthew B. Encyclopedia of the middle ages. New York 1995.
2. Roberts J.M., Westad O.A. The history of the World. Oxford . 2013 .
3. История стран зарубежной Азии в средние века. M ., 1970
4. И сто рия стран Азии и Африки в средние века. M ., 1987
Nazorat uchun savollar.
1. XII asr oxiri va XIII asr boshlarida M o‘ g‘ ulistondagi qabilalarni sanab bering?
2. Uru g‘ chilik munosabat larining yemirilishi m o‘ g‘ ul jamiyatida qanday kechdi?
3. Temuchinning h ayot y o‘ li haqida m a’lumot bering?
4. M o‘ g‘ ullarnin g Xorazmshohlar davlatiga yurishi haqida ma ’lumot bering?
5. M o‘ g‘ ullarning rus yerlaridagi bosqinchiliklari va uning oqibatlari qanday bo‘ ldi?
6. M o‘ g‘ ullarning Yevr o‘ paga kirib kelishlari va u yerdagi as osiy janglar haqida
batafsil ma ’lumot bering?](/data/documents/dbaf9b8a-98bb-4430-b5dd-336f340b5534/page_18.png)
MAVZU: M O‘ G ‘ULLAR DAVLATIMNG T ASH KIL TOPISHI. M O‘ G‘ ULLARNING RUS VA YEVROPAGA YURISHLARI Reja: 1. XII asr oxiri va XIII asr boshlarida M o‘ g‘ ulistondagi qabilalarning ijtimoiy - iqtisodiy ahvoli 2. Chingizxon - mo 'g 'ullar davlatining asoschisi 3. Chingizxonning Xorazmshohlar davlatiga yu rishi 4. M o‘ g‘ ullarning Rus yerlariga yurishlari 5. M o‘ g‘ ullarning Yevropaga yurishlari Tayanch atama va iboralar: Q abila. uru g‘ , " o‘ rmon", "dasht", kuren ayl, noyon, nukerlar, o‘ nlik tizim, keshik, qurultoy, elchi, bahodir, vanxon, jautxuri, anda. XII asr o xiri va XIII asr boshlarida M o‘ g‘ ulistondagi qabilal arning ijtimoiy -iqtisodiy ahvoli Tarixiy manbalarda keitirilishicha, XII asr oxiri va XIII asr boshlarida m o‘ g‘ ul qabilalarida davlatchilikning vujudga kelishi uchun zarur shart - sharoitlar shakllan a bosh lagan edi. Bu davrda m o‘ g‘ ul qabilalari asosan ikki guruhga ajratilgan. Bular «dasht» va « o‘ rmon» qabilalari hisoblanadi «O‘ rmon» qabila la rining asosiy mash g‘ uloti ovchilik va baliqchilik b o‘ lib, asosan Janubiy Oltoy, Baykalb o‘ yi hududlariga joylashg an. Ul ar xori, bargut, tumet, bulagachin, keremuchin, urya nxat, telengut kabi qabilalardan iborat b o‘ lgan. «Dasht» qabilalariga m o‘ g‘ ullar, kereitlar, oyratlar, naymanlar, tatarlar va boshqa bir qancha k o‘ p sonli qabilalar mansub b o‘ lib, ular ichida m o‘ g‘ ul qabi lalari Orxon daryosi va Kerulen xavzasi hududlarida istiqomat qilishgan. Ulardan g‘ arbda, Toli daryosi vodiysida, Orxon daryosi o‘ rta oqimidagi hududlarda, Ongin daryosi xavzasining janubida kereitlar joylashgan. Kereitlardan shimolda Salcnge daryosi bo‘ yl arida k o‘ chmanchi uch merkit qabila ittifoqi (gurban merkit): uduit, kaat, uvaslar yashaganlar. Merkitlardan yana ham shimolroqda Xubsugul k o‘ li atrofida durben -oyratlar (ya'ni t o‘ rt oyratlar) o‘ rnashganlar. Naymanlar sharqdan g‘ arbga
qarab Orxon va Seleng ining yuqori oqimidan Tarba g‘ ataygacha, shimoldan ja nubiy sharqqa qarab Tunni -Oladan Oltoyning sharqiy tomonlarigacha b o‘ lgan hududlarga egalik qiigan. Tatarlar bo‘ lsa sharqda Buir -Nur va Kulun Nur koilari atrofida o‘ rnashgan. Albatta doimiy k o‘ chmanc hi ch orvachilik bilan mashgii! bu qabiialarning yuqoridagi hududiariga egalik qilishlari yaxlit chegara asosiga ega boimagan. o‘ zaro qabilaviy urushlar ularning o‘ z makonini tez -tez o‘ zgartirib turishlariga olib kelgan. «M o‘ g‘ ul» va «m o‘ g‘ ullar» degan etno nimni ng hozirga qadar aniq bir ma'nosi aniqlanmagan: I) Xi toy manbalarining k o‘ rsatishicha «m o‘ g‘ ul» atamasi Chingizxon boshliq mo g‘ uliar yagona hokimiyat ostida birlashgandan s o‘ ng pavdo boigan. Atoqli sharqshunos L.S.VasiIevning fikricha, «m o‘ g‘ ul» dcgan nom Sibir tatarlari ichidagi bir etnik jamoani anglatgan bo‘ lib, boshqalardan farqlash uchun ular «qora tatarlarw deb atalgan. To XII asrgacha protom o‘ g‘ ul etnoqabilaviy guruhlari va xalqlari mavjud boigan. Protom o‘ g‘ uliar va ilkm o‘ g‘ ullar guruhlari k o‘ ch manch i chorvachilik x o‘ jaligida hayot kechiruvchi, bir -bir i bilan kelib chiqishi umumiyligi, tili, madaniyati va shu kabilar bilan bo g‘ langan uncha katta b o‘ lmagan uru g‘ - qabiiaviy jamoalardan iborat b o‘ lgan. Q o‘ shni sivilizasiyalar (Xitoy) bilan tanishuv natija sida qabilalar vaqtlar o‘ tishi bilan qabilalar ittifo qining ta'siri kuchli sardorlari boshchiligida birlashadilar va bu sardorlar o‘ zlarini imperator deb eion qildilar (m: tangutlar, kidanlar, chjurchjenlar kabi, ular Xitoy imperatoriga taqlid qilishg an). M o‘ g‘ ullar ham xuddi shunday tipdagi etnoslarning nav bajdagisi edi, - deb fikrini yakunlaydi. 2) Rashid -ad -din «m o‘ g‘ ui» atamasi M o‘ g‘ uliston hududida yashagan qadrmgi ipbilaning nomidan olingan deb hisoblaydi. 3) To XII asrgacha Sharqiy M o‘ g‘ uliston hudud ida istiqomat qilib kelayotgan qabilalar ichida gige monlik tatarlar q o‘ lida b o‘ igan, shuning uchun ham xitoylik tarixchilar m o‘ g‘ ullarni tatarlarning bir qismi dcb hisoblaganlar. Yagona m o‘ g‘ ul davlati tashkil topgach endi tatarlarni m o‘ g‘ ullarning t arkibi y qismi deb qarash yuzaga keldi, undan tashqari Mark aziy Osiyoda «tatar» degan nom y o‘ qolib ketdi,
Oltin o‘ rda tobeligida boigan Volgab o‘ yi turklari • o‘ zlarini «tatarlar» deb atashgan. XIII asr boshlariga kelganda «m o‘ g‘ ul» va «tatar» etnonimlari si nonim sifatida qaralgan, chunki birinchidan, «tatar» nomi odatiy va umummaium nom b o‘ lgan bo‘ lsa, ikkinchidan, k o‘ p sonli tatarlar (tor ma'noda) m o‘ g‘ ul q o‘ shinidagi il g‘ or otryadlardan hisoblangan. O‘ rta asr muarrixlari (asosan xitoy manbalarida) sharqiy ko‘ chm anchi xalqiarni (bugungi M o‘ g‘ uliston va Sibir hudud laridagi) uch guruhga b o‘ lishgan: «oq», «qora» va «yovvoyi» tatarlar Gobi sahrosining janubiy qismida yashab, Szin (chjurchjen) imperiyasining chegara xizmatchilari b o‘ igan k o‘ chmanchilar «oq» tatar lar de b atalgan. Ularning katta qismini turk tilli ongutla r va m o‘ g‘ ul tilli kidanlar tashkil qilgan. «Qora» tatarlar, shu jumladan naymanlar va kereitlar, Xitoy va Sharqiy Turkiston shaharlaridan uncha uzoq boimagan dashtliklarda istiqomat qilishgan. Chor va yay iovlari uchun doimiy urush xavfi ularni xalqa (kuren ) tarzida yashashga majbur etgan. Janubiy Sibirda yashagan «yovvoyi» tatarlar (merkitlar, oyratlar. uryanxatlar va boshqalar) ov va baliq ovlash bilan shu g‘ ullanishgan. M o‘ g‘ ul qabilalarining asosiy boyli gi chorva hisoblangan. Ayniqsa q o‘ ychilik ular x o‘ ja ligida birlamchi rolni o‘ ynagan. Undan tashqari ot ular hayotining uzviy bir b o‘ lagiga aylanib ulgurgandi. Chunki doimiy k o‘ chmanchilik, ov va urush bilan band b o‘ lgan xalq uchun ot asosiy harakat v ositas i hisobiangan. Ular yil fasliga qarab kuren (xalqa) tarzda k o‘ chib yurishgan. Rashid -ad -din ma ’lumot icha, kurenga mingga yaqin o‘ tov -oilaga kirgan. Qayerga borib o‘ rnashsalar qabilalar doira ko‘ rinishida o‘ tov tikkanlar, ularning soni mingtacha b o‘ lga n, do ira markaziga qabila boshli g‘ ining o‘ tovi joylashgan. Keyingi ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi jarayonida kuren o‘ z o‘ rnini aylga b o‘ shatib bersada, kuren faqat mudofaa zaruriyati tufayligina saqlanib qolavergan. Ayllar alohida uru g‘ emas, balki bir necha oiladan iborat birlik b o‘ lib, k o‘ chma nchilik x o‘ jaligida kurenga nisbatan ancha qulay birlik hisoblangan.
Aytish kerakki, m o‘ g‘ ul jamiyatidan kurendan ayl tizilmasiga o‘ tish uzoq davom etib, ayl x o‘ jaligida toiiq k o‘ chmanchilik qilish feoda l munosabatlar paydo bo‘ lgan davrga t o‘ g‘ ri keladi. T o‘ g‘ ri feodal munosabatlar shakllanishi barobarida ilgarigi ibtidoiy uru g‘ tartib va munosabatlari birdaniga y o‘ qolgan emas. Buni biz m o‘ g‘ ul qabilalari orasidagi asosiy e'tiqod boigan shamonlikda k o‘ ris himiz mumkin. Chunki asl ildizi ibtidoiy uru g‘ davrig a borib taqaluvchi bu din keyinchaiik feodal munosabatlar hukmron boigan davrda ham saqlanib qolavergan. XII asr oxiri -XII! asr boshlarida m o‘ g‘ ul jamiyatida sodir b o‘ layotgan o‘ zgarishlar davrida k o‘ pin cha urushlar natijasida qoiga kiritilgan asirlarni qu l sifatida x o‘ jalik xizmati foydalanish hollari k o‘ p uchraydi. Shunday b o‘ lsada, bu qulchilik munosabatlari jamiyatning ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarda hukmron mavqega erisholmadi. Faqat feodal mu nosab atlarning dastiabki shakllanishi va rivojlanishi jara yonida uy qulchiligi muhim rol o‘ ynagan. Tarixiy manbalarda XII asrning ikkinchi yarmidan boshlab m o‘ g‘ ul jamiyatida ijtimoiy tabaqalanish holati tilga olina boshlaydi. Jumladan, qabila a'zolari ich idan o‘ ziga t o‘ q, dasht k o‘ chmanchi amaldorlari -noyon (yok i n o‘ yonjlar haqida s o‘ z boradi. Noyonlar turii nisbalar bilan atalganlar, masalan, «bator» -botir, «sechen» - oqil, dono, «mergen» -mergan, «buke» - kuchli kabilar. Qabilalarning k o‘ chmanchi hayot tarzi shar oitida yaylov va ov o‘ ljalari uchun o‘ zaro qabilaviy urushlar natijasida bir qabila boshqa qabilaga nta g‘ lub b o‘ lib, uning tobeligiga tushib qoladi. Bunday qabila kishilari utegu -bogoli deb atalgan, ular o‘ z xo‘ jayin qabilasi bilan k o‘ chishi, ularning buyr ug‘ i bilan kuren va ayl tuzishi, ovda ishtirok etishi kerak edi. Yagona m o‘ g‘ ul davlatini tuzish jarayoni qabiladagi ijtimoiy munosabatiarga ham o‘ z ta'sirini o‘ tkazdi. Nukerlik davlatning asosiy tayanch kuchiga aylandi. Nukerlar -noyonlarning «d o‘ stla ri», askariari, yaqin safdoshlari va xizmatchilari edi. Qa bila ichidagi o‘ zaro ijtimoiy ziddiyatlar (hukmron va tobe kishilar o‘ rtasida) avj olgan bir paytda noyonlar o‘ z manfaatlarini himoya qilish maqsadida qurolli kishilar -nukerlar otryadini tuzadilar. Shu n ukerlar kuehiga tayangan noyonlar asta -
sekinlik bilan qabila ichida yetakchilikka intilishi oqibatida hokimiyat uchun o‘ zaro kurashlar avj oladi. M o‘ g‘ ul q o‘ shinlari - nukerlar o‘ nlik tizimda o‘ nlik, yuzlik, minglik va o‘ n minglik (tuman) asosida safl antir ilgan. Bunday tizim yuqoridagi k o‘ rib o‘ tganimiz kure n-mingta oila asosida vujudga kelgan. Chingizxon bu tizimga faqat shaxsiy gvardiyani -«keshik»ni q o‘ shdi. Umuman m o‘ g‘ ul qabilalari o‘ rtasida feodalizmning shakllanishi va rivojlanishi bir qancha o‘ ziga x os xususiyatlarda namoyon b o‘ ladi. Birinchidan, jahon ning boshqa k o‘ pgina xalqlarda kuzatilgani kabi feodalizm bu hududda dehqonchilik zamirida emas, balki k o‘ chmanchi chorvachilik x o‘ jaligi asosida shakllandi va rivojlandi. Ikkinchidan, feodalizm m o‘ g‘ ull ar orasida qulchilik munosabatlarining yemirilishi ja rayonida emas, ibtidoiy tuzum yemirilishi jarayonida shakllandi. Albatta bu ikki faktor m o‘ g‘ ullarning keyingi ijtimoiy tuzumiga o‘ z ta'sirini o‘ tkazmasdan qolmadi, yuqoridagi birinchi holat m o‘ g‘ ul larni ng ijtimoiy hayotiga sezilarli iz qoldirgan bo‘ lsa , ik kinchi hoiat m o‘ g‘ ul qabilalari orasida feodalizm turli muddatlarda va turli jarayonda shakllanishiga olib keldi. Masalan « o‘ rmon» qabilalarida feodalizm kurtaklari keyinroq va sekinroq paydo boigan . Ch ingizxon — m o‘ g‘ ullar davlatining asoschisi Temuchin, bo‘ lg‘ usi Chingizxon ayrim tarixiy manbalarda 1162 -yilda. yana ayrimlarida 1155 -yilda tu g‘ ilgan deb k o‘ rsatiladi. U tu g‘ ilgan vaqtda otasi Yesugey - bahodir tatarlar y o‘ tboshchisi Temuchin -ugeni ma g‘ iub etgani sabab, o‘ z o‘ g‘ Iiga o‘ sha ma g‘ lub dushman nomin i beradi. Yesugey (Isu -gey) garchi qabiia boshli g‘ i hisoblanmasada, lekin janglardagi ntoxirligi va jasurligi sabab unga «bahodir» maqomi berilgan. Uning q o‘ l ostida o‘ zi mansub kivat -bordjigin uru g‘ ida n tashqari yana bir qancha m o‘ g‘ ul uru g‘ lari boigan. Y esugeyning uch aka - ukasi b o‘ Iib, ularning otasi Bartan - Bahodir boigan. Bartan - Bahodir mashxur Qabul - xonning o‘ g‘ illaridan biri boigan. Tcmuchin 9 yoshga yetganda otasi uni q o‘ ng‘ irot qabilas iga Dey -sechen oilasiga uning qizi Borteni o‘ z o‘ g‘ iiga kelin qilish maqsadida maium inuddatga