logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. BARQAROR IQTISODIY O’SISHNI TA’MINLASHDA TARKIBIY O’ZGARISHLARDA SIYOSATNING ROLI

BARQAROR IQTISODIY O’SISHNI TA’MINLASHDA TARKIBIY O’ZGARISHLARDA SIYOSATNING ROLI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

698.15625 KB
Скачать
BARQAROR IQTISODIY O’SISHNI TA’MINLASHDA TARKIBIY O’ZGARISHLARDA SIYOSATNING ROLI KIRIS H……………………………………………………………………………... 3 I B OB. IQTISODIY O ’ SISH VA TARKIBIY O ’ ZGARISHLAR YUZAGA KELISHINING NAZARIY ASOSLARI ……………………………… 7 1.1. Iqtisodiy o ’ sishning mohiyati va uning jamiyat taraqqiyotidagi o ’ rni …… 7 1.2. Aholi turmush farovonligini ta’minlashda iqtisodiy islohotlarning ahamiyati ………………………………………………………………… 16 1.3. Iqtisodiy o’sish va tarkibiy o’zgarishlar yuzaga kelishining obyektiv iqtisodiy jihatlari…………………………………………………………. 26 I bob bo’yicha xulosalar …………………………………………….......... 33 II BOB. MAMLAKAT IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISH I HOLATINING TAHLILI……………………………………………… 35 2.1. Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida sodir bo’lgan tarkibiy o’zgarishlar tahlili…………………………………………… … 35 2.2. Samarqand viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tendensiyalari……………………………………………………………. 45 2.3. Mamlakatda aholi turmush farovonligi yaxshilash borasida amalga oshirilayotgan davlat siyosatining joriy holati tahlili……………………. 55 II bob bo’yicha xulosalar………………………………………………… 61 III BOB. RESPUBLIKADA BARQAROR IQTISODIY O’SISHNI TA’MINLASH ISTIQBOLLARI…………………………………….. 1 63 3.1. Barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashning asosiy omillari va vositalari... 63 3.2. Innovatsion iqtisodiyot rivojlanishi sharoitida tarkibiy o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlari……………………… 72 III bob bo’yicha xulosalar ………………………………………………... 78 XULOSA …………………………………………………………………………… 81 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO YXATIʻ …………………………….. 85 MUNDARIJA KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Mamlakatimizda i qtisodiy rivojlanishning mazmuni, omillari, o‘lchamlari va muammolarini o‘rganish doimo iqtisodiy fanlar hamda davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biri bo‘lib kelgan. Shu kabi muhim masalalarni samarali hal qilish ko‘p jihatdan kishilarning iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga хos хususiyatlari va sir asrorlari, ularning talab va хususiyatlari, qonun-qoidalari, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning maqsad va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog‘liqdir. Respublikamizda iqtisodiy o’sishni ta’minlash, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va diversifikatsiyalash bo‘yicha tanlangan strategiya va inqirozga qarshi choralar dasturni amalga oshirish natijasida yurtimiz dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning barqaror sur’atlarini ta’minlashga, aholining turmush farovonligini yanada oshirishga erishmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan «2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni 1 da mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash, inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik jamiyatini yanada 1 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-60-son Farmoni. //”Xalq so'zi” 28.01.2022 y. 2 rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish, mamlakatimizda adolat va qonun ustuvorligi tamoyillarini taraqqiyotning eng asosiy va zarur shartiga aylantirish, milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash, adolatli ijtimoiy siyosat yuritish, inson kapitalini rivojlantirish, ma’naviy taraqqiyotni ta’minlash va sohani yangi bosqichga olib chiqish, milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda umumbashariy muammolarga yondashish, mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq, pragmatik va faol tashqi siyosat olib borish ustuvor yo‘nalishlari alohida muhim o‘rin egallaydi. Mamlakatda barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash, sanoatni va xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish, xalq farovonligini oshirish asosida, albatta, tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobidan uning raqobatbardoshligini oshirish masalasi turadi. Tadqiqot obyekti. Magistrlik dissertatsiya ishining obyekti bo’lib, milliy iqtisodiyotning barcha darajalarida faoliyat yurituvchi tashkiliy tuzilmalar hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti bo’lib, milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish faoliyatini amalga oshirish borasidagi munosabatlar hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi Respublika iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi iqtisodiyot tarkibiy tuzilmalarining nazariy asoslarini takomillashtirish bo'yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning usullari . Tadqiqotda ilmiy abstraktsiya, dialektik tadqiqot, induktsiya va deduktsiya, monografik kuzatuv, tizimli va qiyosiy tahlil, grafik tasvirlash, iqtisodiy statistik tahlil usullardan foydalanilgan. Dissertatsiya ishining vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi. 3 Barqaror iqtisodiy o’sishning mohiyati va uning jamiyat taraqqiyotidagi o’rniga doir iqtisodchi olimlarning ilmiy-nazariy yondashuv va qarashlarini tadqiq qilish asosida mualliflik yondashuvini shakllantirish; Jamiyatda aholi turmush farovonligini ta’minlashda iqtisodiy islohotlarning mohiyatini hamda iqtisodiy rivojlanish va tarkibiy o’zgarishlar yuzaga kelishining obyektiv iqtisodiy jihatlarini ilmiy-nazariy tahlil qilish; Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida sodir bo’lgan tarkibiy o’zgarishlar tahlil qilish va rivojlanish jihatlariga baho berish; Respublika hududlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tendensiyalarini va aholi turmush farovonligi yaxshilash borasida amalga oshirilayotgan davlat siyosatining joriy holatini tahlilini amalga oshirish. Mamlakatimizning barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashning asosiy omillari va vositalarini aniqlash va ularni yechish bo’yicha ilmiy asoslangan xulosalarni shakllantirish; Innovatsion iqtisodiyot rivojlanishi sharoitida tarkibiy o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlarini ta’minlashda raqamlashtirishdan foydalanishga doir taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi Mamlakatimiz iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida sodir bo’layotgan tarkibiy o’zgarishlarni muvofiqlashtirish bo’yicha nazariy va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqilganligi bilan belgilanadi. Dissertatsiya ishining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishi Samarqand Davlat Universiteti «Tarmoqlar iqtisodiyoti» kafedrasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan uzviy bog’liq. Tadqiqot mavzusini o‘rganilganlik darajasi. Milliy iqtisodiyot rivojlanishi va tarkibiy o’zgarishlar amalga oshishining o'ziga xos xususiyatlarini, yuqori fan sig'imli texnologiyalarning iqtisodiy tizimning tarkibiy tuzilmasiga ta'sirini tadqiq etgan xorijlik olimlar qatorida T.Kun, K.Peres, M.S.Roko, 4 V.S.Beynbridj, T.Jotsana, E.Sebastian, D.Bell, Y.Shumpeter, S.Klark, P.Arnold, G.Dosi kabilarni keltirish mumkin. O'zbekistonlik iqtisodchi olimlardan B.D. Hajiyev, K.K. Mambetjanov, S.S. Gulyamov, X.X Abduramanov, N.U. Arabov, M.M. Xolmuxammedov, Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov, A.V. Vahabov, A.O'lmasov, H.P. Abulqosimov, T.S. Rasulov, T.T. Jo'rayev, S.M. Zaynitdinov, B.Y. Xodiyev, SH.SH. Shodmonov, A.A. Mamatov, D.X. Xasanova va boshqalarning ilmiy izlanishlarida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirishning nazariy jihatlari, sanoat inqilobi natijasida shakllanayotgan yangi texnologik ukladning takror ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, yuqori texnologiyali ishlab chiqarishni rivojlantirish, bilimlarni bozorda aniq mahsulotga jadal uzatish masalalari bo'yicha atroflicha tadqiqotlar olib borilgan. Shu bilan birga mamlakatimiz iqtisodiy rivojlantirishni ba‘zi masalalari bo’yicha hali hal etilmagan muammolar mavjud hamda iqtisodiyotni modernizatsiya jarayonida yangi nazariy va amaliy muammolar vujudga kelmoqda. O’rganilayotgan muammoning murakkabligi va hali hal etilmagan muammolar mavjudligi Magistrlik dissertatsiyasi mavzusini tanlash, maqsad va vazifalarni belgilashga sabab bo’ldi. Ishning sinovdan o‘tishi. Dissertatsiya ishining asosiy g’oyasi va uning mazmun-mohiyati, ilmiy-amaliy ahamiyati, tadqiqot jarayonida olingan natijalar, xulosalar va ishlab chiqilgan tavsiyalar magistrantlarning ilmiy seminarlarida bayon qilingan va respublika va xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyalarda ma‘ruza qilingan va muhokama etilgan. Dissertatsiya ishining tarkibiy qismi. Magistrlik dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat . 5 I. IQTISODIY O’SISH VA TARKIBIY O’ZGARISHLAR YUZAGA KELISHINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiy o’sishning mohiyati va uning jamiyat taraqqiyotidagi o’rni. Mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining hozirgi bosqichida milliy rivojlanish strategiyasining bosh masalasi bo’lib, barqaror va jadal sur’atlar bilan iqtisodiy o’sishni ta’minlash hisoblanadi. Jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa barcha muammolarni hal qilishning asosiy yo’li - bu milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va iqtisodiy o‘sishiga erishishdir. Aholi turmush farovonligining oshib borishi ham pirovard natijada iqtisodiy rivojlanish va o‘sish darajasi va sur’atlariga bog’liq. Respublika iqtisodiy taraqqiyoti juda serqirra jarayon bo’lib, u o‘z ichiga iqtisodiy o‘sish, aholi turmush faravonligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar va shart-sharoitlarining takomillashuvini oladi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishini baholash mezonlaridan biri sifatida iqtisodiy o’sish ko’rsatkichi qabul qilingan. Iqtisodiy o‘sish – bu jamiyat a zolari tomonidan ishlab chiqarilgan yalpiʼ ichki mahsulot hajmi yoxud yalpi ichki mahsulotni aholi jon boshiga hisoblangan miqdori bilan ifodalanadi. Barqaror iqtisodiy o’sish – bu milliy iqtisodiyotda barqaror narxlar darajasi, ishsizlikning past darajasi, milliy valyutaning barqarorligi, kapitalni erkin harakati, uzoq muddatli davrda inflyatsiyaning past darajasida davlat tomonidan investitsiya va jamg’armalarni oshirishga sharoit yaratishdir. Barqaror rivojlanish - bu jamiyat a’zolarining o‘z shaxsiy ehtiyojlarini qondira olish imkoniyatlarini xavf ostida qoldirmagan holda, bugungi kun ehtiyojlarining qondirilishi tushuniladi. Iqtisodiy o’sish ikki xil usul bilan aniqlanadi. Birinchi usul, yalpi ichki mahsulotni bazis davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini aniqlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usul, real yalpi ichki mahsulotning bazis davrga nisbatan aholi jon 6 boshiga o’zgarishi sifatida ifodalanadi. Shunga ko‘ra, iqtisodiy o‘sishning barcha tavsifi yillik o‘sish sur’atlarining foizdagi o‘lchovida to‘liq o‘z ifodasini topadi: YaIM joriy - YaIM baziz O’S = ––––––––––––––––––– x 100% YаIМ baziz bu yerda: O’S - iqtisodiy o‘sish sur’ati, YalM baziz – taqqoslanayotgan davrdagi real YalM hajmi; YalM joriy - joriy davrdagi real YalM hajmi. Iqtisodiy o’sishni aniqlash jarayonida quyidagilarga e’tibor berish kerak:  Iqtisodiy o’sish modellari.  Iqtisodiy o’ sish omillari;  Iqtisodiy o’sishni o’lchash . 1.1-rasm. Iqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari 2 2 G.X. Nazarova. “Makroiqtisodiyot” fanidan maruzalar matni. T.: Toshkent Moliya instituti, 2017-yil, 140 bet. 7Daromadlar taqsimlanishi muammosiBarqaror to’lov balansiIchki narxlarning barqarorligi Davlat byudjeti kamomadining Ya IMga nisbatan 3% dan ortib ketmasligiTo’la bandlik Xorijiy valyutalar almashuv kursining barqarorligiIqtisodiy o’sish IQTISODIY BARQARORLIKNING ASOSIY BELGILARI Iqtisodiy o’sishini o’lchashda jami daromadlarning har xil indikatorlaridan foydalanish mumkin. Umumiy iqtisodiy o’sish darajasi aslida YaIM miqdori bilan belgilanadi. Shuning uchun bu ko’rsatkichlar miqdori va bajarayotgan vazifasiga qarab YaIM yoki MD ham bo’lishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarning barchasi bir- biriga juda ham yaqin tushunchalardur. YaMD YaIM kabi ushbu mamlakat aholisi olayotgan daromadlar miqdorini ko’rsatadi. Shuning uchun ham undan aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlar dinamikasi va darajasini aniqlayotganda foydalanish mumkin. Iqtisodiy o‘sishning sifati – bu iqtisodiyotga ijobiy jarayonlarning ta’sir doirasini kengaytirish salbiy jarayonlar ta’sirini kamaytirish borasida yalpi ichki mahsulotning jamiyat farovonligiga o’zgarishi jarayonlarining amalga oshish tavsifidir. Sifat me’zonlari – bu yalpi ichki mahsulot hajmining farovonlik ehtiyojlariga to‘laligicha aylanish darajasidir. 1.1-rasm. Iqtisodiy o‘sish sifati tushunchasi 3 3 M.A. Mamatov. Iqtisodiy o’sish. O’quv qo’llanma. –T : “ Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi ” 2021 - 23 bet 8Маksim al lashtirish Transformatsiyasi Minimal - lashtirish Salbiy jarayonlar Ijtimoiy farovonlikIjobiy jarayonlar Ijtimoiy Bu turdagi salbiy jarayonlar pirovardida yalpi ichki mahsulotning to‘lig‘icha jamiyat farovonligiga transformatsiya jarayonini samaradorligini pasaytirib yuboradi va unda yo‘qotishlarni ko‘payishiga olib keladi. Ya’ni iqtisodiy o‘sishning sifati farovonlikning o‘sib borishi bilan birgalikda kechadigan destruktiv jarayonlarni minimallash tirishda ham namoyon bo‘ladi. XIX asr o‘rtalarida mamalakatlarda aholining tez o‘sishi natijasida odamlar ehtiyojini jamiyat va individual qondirilishiga olib boruvchi mahsulot tannarxining rivojlanishi bilan yonma-yon kechadi. Amerikalik iqtisodchi E.Meddison eramizning 500-yildan boshlab iqtisodiy o‘sish tarixini o‘rganib, qiziqarli natijalarga keldi. Natijada, bir yil oralig‘ida bir kishi uchun yetarli bo‘lgan mahsulot chiqarish o‘sishi va aholi o‘sishi orasidagi aniq bog‘liqlik bo‘lgan doiradagi 4 davr ko‘rsatiladi. 1.1-jadval Davr Aholi o‘sishi Aholi ehtiyojida mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sishi Agrarianizm (500-1500-y.) 0,1 0,0 Rivojlangan agrarianizm (1500- 1700-yillar ) 0,2 0,1 Savdo kapitalizmi (1700- 1800- yillar) 0,4 0,2 Zamonaviy kapitalizm(1820- 1980) 0,9 1,6 Manba: Saks D.J., Larren F. Makroiqtisodiyotga global yondashuv. - M., 1996.– 599. Jadval ma’lumotlarida ko‘rinadiki, jamiyat ehtiyojiga ko‘ra ishlab chiqarish 1000 yil oralig‘ida o‘smagan va aholi shu davr mobaynida o‘rtacha yillik sur’atda 0,1 %ga o‘sgan. Ayrim ko‘rsatkichlar o‘sishi keyingi 300 yillik mobaynida kuzatilgan, lekin ularning o‘sish sur’ati juda pastligicha qolgan. Shiddatli sakrash zamonaviy kapitalizm davrida yuz bergan. Bunda aholi ehtiyoji bo‘yicha ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati 1,6 %gacha ko‘tarilgan, aholi soni esa yiliga taxminan 1 %ga o‘sgan. 9 Iqtisodiy o‘sish sifati ta’limotida o‘ziga xos yo‘nalishlaridan biri – bu, barqaror iqtisodiy rivojlanishdir. “Barqaror rivojlanish” termini 1987-yilda atrof muhit va rivojlanish bo‘yicha xalqaro komissiya (Brundtland komissiyasi) tomonidan keng muomalaga kiritilgan. Iqtisodiy adabiyotda “Iqtisodiy o‘sish” va “Iqtisodiy rivojlanish” tushunchalari mavjuddir. Turli iqtisodiy maktab va yo‘nalishlarning vakillari bir necha bor o‘sish va rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi muammolarini o’rganib tahlil qilishgan. Mazkur tushunchalar ba’zan bir- biriga tenglashtirilgan bo‘lsada, ammo ko‘pchilik hollarda ular bir-biriga mos mazmun mohiyatni bermaydi. Yozef Shumpeter iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish o‘rtasidagi tafovutlarni ko‘rsatib beradi. Buning ifodasi sifatida u, o‘zining “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” asarida pochta karetalari va temir yo‘llardan foydalanishni taqqoslagan holda, misol keltiradi. 4 Y.Shumpeter iqtisodiy o‘sishni miqdoriy o‘zgarishlar – bir vaqtning o‘zida ayni bir xil tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilishning o‘sishi, iqtisodiy rivojlanishni esa, ishlab chiqarish, mahsulot va xizmatlar, boshqaruv, iqtisodiy faoliyat turlari va hayot faoliyatining boshqa sohalaridagi yangiliklar va ijobiy sifat o‘zgarishlari sifatida izohlaydi. Bir vaqtning o‘zida iqtisodiy o‘sish borasidagi tadqiqotlarda “iqtisodiy o‘sish” va “iqtisodiy rivojlanish” tushunchalari o‘xshash qarashlar ham, keng tarqalganligini inobatga olish zarur. Masalan, professor K.H. Oppenlander o‘z fikrini quyidagicha shaklda ifoda etadi: “Biz o‘sish va rivojlanishni sinonimlar sifatida tushunamiz. O‘sish va rivojlanish o‘rtasidagi farqlanishlar sun’iydir”. 5 Iqtisodiy o‘sish muammolarini tadqiq qilayotgan tadqiqotchi olim uchun iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanishning o‘zaro nisbati kabi jihatlarni chetlab o‘tish ancha mushkuldir. Ushbu tushunchalar aynan bir xil emas, ularning mazmun-mohiyati turlicha deb, hisoblovchilar fikriga qo‘shilamiz. Iqtisodiy o‘sish haqida gapirar ekanmiz, hatto intuitiv tarzda ham iqtisodiy o‘sish salbiy bo‘lishini, iqtisodiy rivojlanish uchun esa qandaydir bir ijobiy holat, oldinga qarab qandaydir 4 Шумпетер Й.А. Теория экономического развития. М . 2007. 5 Oppenlander K.H. Wachstumspolitik. Munchen,1998 P.15 10 harakatlanish xosligini tasavvur etishimiz mumkin. Iqtisodiy o‘sish odatda biror bir aniq son bilan ifodalanuvchi aniq bir qiymatga asoslanadi. Iqtisodiy rivojlanish esa, jamiyat farovonligi (uning biror bir jihati yoki barcha moddiy, ma’naviy – axloqiy kabi jihatlarining umumiyligi) ko‘rinishida aks etadi. Iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish – keng qamrovli kategoriyalardir, ammo tadqiqot maqsadidan kelib chiqib ularning asosiy jihatlarini ajratib olish biz uchun muhim hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishni talqin etishda iqtisodiy jihat, iqtisodiy rivojlanishni tushunishda esa ijtimoiy jihat ustuvorlik qiladi, deb hisoblaymiz. Shuning uchun “Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo‘lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo‘lgan iqtisodiy o‘sish ko‘proq tahlil qilinadi” 6 , – deydi F.Egamberdiyev. Iqtisodiy o‘sish ko‘proq yalpi ichki mahsulotning o‘sishi bilan ifodalanadi, iqtisodiy rivojlanish esa – farovonlikning o‘sishi bilan uyg‘unlashadi. Yalpi ichki mahsulot jamiyat farovonligini shakllantirishda qanchalik ishtirok etishiga qarab iqtisodiy o‘sishning sifati namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sish sifatida yo‘qotilishlar imkon qadar kam bo‘lishi lozim. Bu yalpi ichki mahsulotning jamiyat farovonligiga transformatsiya jarayonini yuqori darajada bo‘lishiga bog‘liqdir, zero ijobiy tavsifga ega bo‘lgan turli jarayonlar bilan birgalikda salbiy tavsifga ega bo‘lgan jarayonlar ham yuz berishi tabiiydir. Bunday jarayonlarga insonlar sog‘lig‘ining yomonlashuvi, atrof-muhitning ifloslanishi, aholining turli – xil tabaqalanishlar (daromadlar, savodxonlik darajasi, hududlar va shu kabilar bo‘yicha) iqtisodiy o‘sish sifati bilan doimo birga kechadigan jarayonlarni ta’kidlab o‘tish mumkin. Iqtisodiyotda kishilarning iqtisodiy farovonligi insonlarning tovar va xizmatlarni naqadar darajada yarata olishlari bilan belgilanadi. Shu bois turmush forovonligi iqtisodiyotning samaradorligiga bog‘liqdir. Iqtisodiyot fani shakllana boshlanishidan iqtisodiy o‘sish muammosi ushbu fan diqqat markazida turibdi. Mazkur muammoni hal etish aholi soni muntazam 6 Egamberdiev F.T., Topildiev S.R., Xamroqulov J.X. Iqtisodiyot nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. O‘zMU-T.: “IQTISOD-MOLIYA” 2014, -B.121. 11 + =ko‘payib borayotgan sharoitlarda ularning turmush darajasini oshirishni ta’minlaydigan iqtisodiy rivojlanish omillarini izlashni anglatadi. Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish tarixini tadqiq etish uchun 1971-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan amerikalik mashhur iqtisodchi Saymon Kuznets 7 iqtisodiy o‘sishga: “Xo‘jalikning aholining tobora ko‘proq va xilma-xil ehtiyojlarini tobora samaraliroq texnologiyalar yordamida va ularga mos tushadigan institutsional va mafkuraviy o‘zgarishlar yordamida ta’minlaydigan qobiliyatining uzoq muddatli ortishi” degan ta’rif bergan. S. Kuznetsning fikriga ko‘ra, iqtisodiy o‘sishning uchta asosiy belgisi bor: – Milliy mahsulotning doimiy o‘sishi natijasida ehtiyojlarning tobora ko‘proq hajmini qondirish imkoniyati; – O ‘sishning asosi, uning yetarli bo‘lmasa ham zarur bo‘lgan sharti sifatidagi texnika taraqqiyoti; – O‘sish salohiyatini to‘laroq amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan institutsional, harakat va mafkuraviy o‘zgarishlar. 1.2-rasm. S.Kuznetsning iqtisodiy o‘sish modeli Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy o‘sishning quyidagi nazariyalarini farqlaydilar: – iqtisodiy o‘sishning yangi klassik nazariyalari; – iqtisodiy o‘sishning yangi keynscha nazariyalari; – endogen o‘sishning yangi nazariyalari ; – iqtisodiy o‘sishning empirik nazariyalari . Keynschilik nazariyasida iqtisodiy o’sishning modelining mohiyati barqaror iqtisodiy o‘sishning muhim omili samarali talabni rivojlantirish va uning tarkibini 7 Саймон Смит Кузнец 1901йил 30 апрел, Пинск, Россия —1985 йил 8 июл, Кембридж, А Қ Ш. 12 Iqtisodiy o‘sishTexnika taraqqiyotiMilliy mahsulotning ortishi Institusional va mafkuraviy o‘zgarishlar takomillashtirish zarurligini, buning uchun esa davlat va xususiy investitsiyalarining ishtirokini, davlatning makrodarajada iqtisodiyotni tartibga solishda faol ishtirokining zarurligini ko‘rsatadi. Yangi keynschilar E.Xansen, R. Xarrod, J.Robinsonlar J.M.Keyns izdoshlari sifatida uning ta’limotiga tayanib va shu bilan birga ushbu ta’limotga tanqidiy yondashib iqtisodiy o‘sish nazariyasida yangi keynschilik maktabiga asos solishdi. E.Xansen, R. Xarrod, J.Robinsonlar multiplikator nazariyasini rivojlantirib uning qo‘llanilish sohalarini kengaytirgan holda, multiplikatorning dastlabki tebranishlari paydo bo‘lishining eksport va import qiymatlarining o‘zgarishi, davlat xarajatlarining ko‘payishi va qisqarishi kabi boshqa birlamchi sabablari ham mavjudligini ko‘rsatib berishdi. Yangi klassik nazariyaning asoschilari A. Marshal, L. Valras va M. Fridmanlardir hisoblanadi. Bu yo‘nalishdagi nazariyalaring asosida erkin raqobat, baho, talab va taklif mexanizmlari barcha ishlab chiqarish omillaridan unumli foydalanib, ishlab chiqarish hajmining to‘xtovsiz o‘sib borishiga shart-sharoitlar yaratadi va ta’minlaydi deb ko‘rsatadilar. Klassik nazariyaning asoschilari iqtisodiyotga davlat aralashuvi juda ham cheklangan bo‘lishi kerak. M. Fridman pul emissiyasini va muomaladagi pul massasini yiliga eng kamida 3 foizga oshirib borib, talabni kuchaytirish va shu orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlash mumkinligini ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sishning neoklassik modellari 1950-yillar oxiri 1960-yillarda paydo bo‘la boshladi. Bu modelda dinamik muvozanat muammolariga e’tibor susayib, yangi texnikani joriy etish, unumdorligini oshirish va ishlab chiqarishni tashkil etishni yaxshilash hisobiga o‘sishning mumkin bo‘lgan sur’atiga erishish muammosi birinchi pog‘onaga chiqib qoldi. Bu yo‘nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi R.Solou, ingliz iqtisodchisi J. Mid va boshqa mualliflar) iqtisodiyotga davlat aralashuviga qarshi chiqishdi, chunki ularning fikricha yirik firmalarga bozor raqobatchiligi sharotida potensial o‘sishga erishish uchun mavjud resurslardan yanada ko‘proq 13 foydalanish uchun erkinlik berish kerak edi. 14 Nazariya mohiyatiIlmiy maktab vakillariNazariyalar Iqtisodiy o‘sish nazariyalari Yangi keynscha nazariya R.Xarrod, Y.Domar O‘sishning yagona omili – kapital. Talabning o‘sishi taklifning o‘sishiga tengdir Yangi klassik nazariya R.Solou, J.Mid Iqtisodiy o‘sish manbalari – investitsiyalar, ish kuchi soni va texnika taraqqiyotidir Empirik nazariyalar E.Denison, R.Barro Iqtisodiy o‘sish manbalari – mehnat va kapital, mehnat unumdorligining ortishiEndogen o‘sish nazariyalari R.Lukas, P.Romer Iqtisodiy o‘sishning asosiy omili – inson kapitalining sifati 1.3-rasm. Iqtisodiy o‘sish nazariyalari 8 Bugungi kunda iqtisodiy o‘sish ta’limotida innovatsion iqtisodiy o‘sish dolzarb ahamiyat kasb tutmoqda. Innovatsion iqtisodiy o‘sish bozor munosabatlari tizimida tadbirkorlik tashabbuskorligiga, FTT va tashkiliy-iqtisodiy faoliyatga asoslanadi. Bu kuchli raqobatbardosh texnologik platformalar va klasterlar yadrosini shakllantiradigan tizimli innovatsion loyihalarni amalga oshirishga; davlat xarajatlari salmog‘ini kamaytirish va ko‘proq rag‘batlantirishning bilvosita vositalaridan foydalanadigan xususiy investitsiyalarning o‘sishi; cheklangan miqdordagi loyihalarga resurslarni jamlash; risklarni taqsimlash asosida innovatsion sohada xalqaro kooperatsiyani rivojlantirishga qaratilgan 1.2. Aholi turmush farovonligini ta’minlashda iqtisodiy islohotlarning ahamiyati Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlangan, yigirma bir yildan ortiq vaqt davomida izchil amalga oshirib kelinayotgan keng qamrovli islohotlar, sa y-ʼ harakatlari zamirida ulug maqsad yotibdi. Bu ham bo lsa xalqimizning hayot ʼ ʼ darajasi va sifatini yuksaltirishdir. Aholini samarali muhofaza qilishga yo’naltirilgan maqsadli chora-tadbirlar bilan bir qatorda yuqori iqtisodiy o’sish va bandlik sur’atlari aholi farovonligini oshirishni ta’minlamoqda. Turmush darajasi, birinchi navbatda, aholi daromadlari miqdori bilan tavsiflanadi. Aholi real daromadlarining oshishida asosiy omili bo’lib, maqroiqtisodiy sharoitning qulayligi, iqtisodiy o’sishning tez sur’atlarda oshishi, inflatsiyaning sezilarli darajada pasayganligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar va aholini aniq ijtimoiy himoya qilishning kuchayganligi hisoblanadi va turmush farovonligini oshirishga olib keladi. 8 M.A. Mamatov. Iqtisodiy o’sish. O’quv qo’llanma. –T : “ Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi ” 2021 - 43 bet 15 Iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida shakllangan davrdan boshlab hozirga qadar aholi turmush farovonligi u yoki bu darajada o'rganildi. Iqtisodiy boylik farovonlik manbai sifatida baholangan. A.Smit yozishicha, “Butun mamlakatdagi yer va mehnatning yillik mahsuloti haqiqatan ham uning aholisining boyligi va daromadidir” 9 . A.Smit boylik farovonlikni oshirishi uchun aholining soni bunga mutanosib bo'lishini qayd etdi: “Har qanday mamlakat aholisining soni uning farovonligi va madaniyatiga proportsional bo'lishi lozim” 10 . Uning fikriga ko'ra, milliy daromad qanchalik ko'p bo'lsa, kishilar shunchalik yaxshi yashaydi. A.Smit daromadni ish haqi, foyda va rentaga ajratdi, farovonlikni faqat erkin iqtisodiyot ta'minlay olishidan kelib chiqdi. Uning qarashiga ko'ra bozor mexanizmi farovonlikka qanday ta'sir etishini talab va taklif munosabatlari hamda raqobat orqali bilish mumkin. A.Smit farovonlikni daromadga bog'lar ekan bunda uch xil vaziyat bo'lishini aytib o'tadi: 1. Iqtisodiyot o'sib borganda daromadlar ortadi; 2. Iqtisodiyot pasayganda, daromad ham pasayadi; 3. Iqtisodiyot turg'un bo'lganda, daromadlar o'zgarmaydi. U shuni alohida ta'kidladiki, “Ko'pchilik a'zolari kambag'al va baxtsiz bo'lgan jamiyatning hech biri gullab-yashnab baxtli bo'la olmaydi” 11 . U farovonlikni oshirishda kishilarni o'zi mas'ul bo'lishini, yaxshi yashashga intilish ularni tadbirli, tejamkor, mexnatsevar va ishbilarmon qilishini aytib o'tdi. A.Smit: Yaxshi yashashga intilish har bir kishining individual manfaatini bildiradi, u jamiyat manfaatiga zid kelmaydi, chunki u o'z boyligini oshirish bilan jamiyatni ham boy qiladi. Biroq, A.Smit kishilarning individual farovonligiga ustuvorlik beradi. 9 A . Smit . Исследование о природе и причинах богатства народов. - M .: Eksmo 2009, str . 346. 10 A . Smit . Исследование о природе и причинах богатства народов. - M .: Eksmo 2009, str . 548 11 A . Smit . Исследование о природе и причинах богатства народов. - M .: Eksmo 2009, str . 370 16 A.Smit xususiy manfaat deganda insonning iqtisodiy manfaatini tushungan, chunki uni iqtisodiyotni rivojlantiruvchi kuch deb hisoblagan. A.Smit real ish haqini pul shaklidagi ish haqidan farqlashtirdi. Uning yozishicha “Mehnatga real haq to'lash, ya'ni yashashga zarur narsalar va hayotiy qulayliklar bo'lishi”ni bildiradi. A.Smit ish haqiga urg'u bersada tadbirkorlar foyda, yer egalari renta shaklida daromad olishlarini aytib o'tdi. A.Smit farovonlikni real iste'mol bilan bog'ladi, undagi tengsizlikni ko'ra bildi va bu erkin iqtisodiy tizim uchun tabiiydir, degan xulosaga keldi. D.Rikardo ham milliy daromadni jamiyatning asosiy sinflari o'rtasida taqsimlanib ish xaqi, foyda va renta shakliga kirishini aytib o'tdi. D.Rikardo ish haqi “Har qanday jamiyatning eng ko'p qismining” 12 farovonligini tavsiflanishidan kelib chiqib, uning miqdori qanday bo'lishini tariflab berdi. D.Rikardo yozishicha, pul ko'rinishidagi ish haqining o'sishi hali ishchilar yaxshi yashashini bildirmaydi, chunki iste'mol tovarlarining narxi oshadi, buni u non narxi misolida tasdikdaydi. D.Rikardo farovonlikni pul tushumining o'zi emas, balki real tushumlar belgilashidan kelib chiqib, buni real ish haqi orqali ko'rsatdi. U real ish haqini pul shaklida ish haqiga va narx-navoga bog'lik holda tahlil etdi. Uning yozishicha “Real ish haqi pul shaklidagi ish haqiga nima berishini ko'rsatadi. U ishchi va uning oilasi turmushi uning ish haqi sifatida oladigan pulining miqdoriga emas, balki oziq-ovqat, hayotiy zarur buyumlar hamda qulayliklar miqdoriga bog'liq” 13 . U farovonlikni tovarlar sifati bilan bog'ladi, “naflilik - iste'mol qiymati”18 degan xulosaga keldi. U eng zarur iste'mol tovarlari narxining iste'molga ta'sirini 12 D . Rikardo . Начало политеческой экономии и налогового обложения. Избранное, -М.: Эксмо 2009, стр. 138 13 D . Rikardo . Начало политеческой экономии и налогового обложения. Избранное, -М.: Эксмо 2009, стр. 129 17 inobatga olib, ular narxi o'sishiga qarab pul shaklidagi ish haqini oshirib borishni ma'qulladi. Real daromad g'oyasidan kelib chiqqan holda, D.Rikardo hammaning farovonligiga boylikning qiymati emas, balki shu qiymatning tagida yotgan moddiy ne'matlar xizmat qilishini ko'rsatdi. D.Rikardo daromadlarga faqat iqtisodiy emas, balki demografik omil, ya'ni aholining ko'payishi ham ta'sir etishini payqadi. U shu xususida ikki vaziyat bo'lishini ko'rsatdi: Aholi o'sgan sharoitda mehnatning unumdorlik kuchi bundan tezroq o'sadi. Bunda farovonlik oshadi. Aholi mehnatning unumdorlik kuchiga nisbatan tez o'sadi. Bunda aholining o'sishi iste'mol buyumlarining yetishmasligini hosil etadi. Shunday sharoitda uning ta'kidlashicha, mavjud ahvoldan qutilish vositasi yo aholini qisqarishi yoki kapitalni jadalroq jamg'arilishi bo'ladi. Agar A.Smit va D.Rikardo farovonlikni ishlab chiqarish yo'li bilan boylikni oshirishga bog'liq deb hisoblasa, bir qator olimlar farovonlikni ta'minlashda taqsimotni ustuvor deb bilishgan edi. Ular kambag'allikni sababi daromadlarni adolatsiz taqsimlanishidan ko'rib, agar daromadlar to'g'ri taqsimlansa, ular hammaning tirikchiligiga yetadi deb o'ylaganlar. Bunday qarashni T.R.Mal'tus tanqid qildi. U daromadlarni to'g'ri taqsimlash kambag'allarga vaqtincha madad beradi, lekin kelajakda ular farovonligini ta'minlay olmaydi. U kambag'allik sababini aholini tez o'sishi natijasida uni boqish uchun tirikchilik ne'matlarini yetishmay qolishi deb hisobladi. Buni isboti sifatida ko'p bolali oilalarni kambag'al bo'lishini keltiradi. Uning ta'kidlashicha, farovon yashab kambag'allar kamayishi uchun aholining tabiiy o'sishini sekinlashtirish, uni ishlab chiqarish imkoniyatlariga moslashtirish talab qilinadi. T.R.Maltusning aholi o'sishini iqtisodiy taraqqiyot darajasiga moslashtirish taklifi iqtisodi zaif mamlakatlarga to'g'ri kelishi mumkin. 18 A.Smit, D.Rikardo g'oyalari Marksizm ta'limoti uchun ilmiy meros bo'lib xizmat qildi. K.Marks ta'limotiga ko'ra kapitalizm deb atalgan jamiyatda faqat kapital sohiblari farovon yashaydi, ishchilar ko'pchilik bo'lsada yo'qsillarni hosil etadi, ular kambag'allikda kun kechiradi. K.Marks ishchilar sinfining qashshoqlashib borishi muqarrar deb qaradi, chunki ishchilar mehnatining ko'proq qismini kapitalistlar tekinga o'zlashtiradilar, ya'ni ularni ekspluatatsiya qiladilar. K.Marks qashshoqlashish absolyut(mutloq) va nisbiy bo'lishini aytib o'tadi. Mutlaq qashshoqlashuv ishchilar iste'molini yil sayin pasayib borishini, ular borgan sari yomon yashashlarini bildiradi. Nisbiy qashshoqlanish ishchilar daromadi o'sib tursada, baribir ularning milliy daromaddagi xissasi pasayib boradi, chunki ishchilar daromadi kapitalistlar daromadidan sekin o'sadi. Kapitalizmni rivojlanish tajribasi K.Marksning qashshoqlanish g'oyasini tasdiqlamadi, chunki dunyoda qashshoqlanish o'rniga aholi farovonligini jadal o'sishi kuzatildi. Marjinalizm-neoliberalizm vakillari tovarlar nafliligi farovonlikni ta'minlovchi asosiy omil, deb baholashdi. K.Menger yozishicha, “Ehtiyojni qondiradigan va uni to'yintiradigan narsa ne'matdir” 14 . Naflilik nazariyasiga ko'ra ehtiyojlarni qondirilishini xarid qobiliyati cheklab turadi, iste'molchilar o'z puliga qarab tovarlarni muqobil tanloviga borib, o'z ehtiyojlarini qondiradi. A.Marshall insonning farovonligini ifodalovchi boylikni iqtisodiy ne'matlar sifatida ta'rifladi. Uning qarashlariga binoan jami iqtisodiy ne'matlar jamiyatning boyligi bo'lsa, undagi har bir kishining xissasi individual boylik bo'ladi. U mehnat daromadi degan tushunchani kiritib, buni quyidagicha izohladi: “Har qanday zamonda va har qanday makonda mehnatning har bir turiga ozdir-ko'pdir aniq daromad miqdori to'g'ri keladiki, bu bir tomondan muayyan kasbdagi ishlovchining tirikchiligini ta'minlasa, boshqa tomondan esa ularning mehnati 14 Е.М.Майбурд . Введение в историю экономической мысли. От пророков до профессоров.-М.: 1996, стр.371 19 unumdorligini to'la ta'minlash uchun zarur bo'lgan yuqori daromad to'g'ri keladi”. 15 U daromad deganda har bir kishiga tashqaridan keladigan pul, bepul iste'mol buyumlari va xizmatlarini hamda natural tushumlarni nazarda tutdi. Aholining daromadlari – bu tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromad, ish haqi, nafaqa, pensiya, stipendiya shaklidagi barcha pul tushumlari, renta, qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulk, mulkdan foiz, dividend, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlarini sotishdan va har xil xizmatlar ko‘rsatishidan kelib tushadigan daromadlar hisoblanadi. Aholi daromadlarini batafsil tahlil qilish uchun ularning mavjud turlarini to‘liqroq baholash maqsadida ma‘lum belgilar bo‘yicha ularni tasniflash lozim. (1.2-jadval). 1.2-jadval Aholi daromadlarining tasnifi 16 Belgilar Daromad turlari 1. Ifodalanish shakliga ko‘ra natural, pullik 2. Olinish xususiyatiga ko’ra mehnat daromadlari; mehnatga oid bo‘lmagan daromadlar 3. Olinishining qonuniyligi ko’ra qonuniy daromadlar; noqonuniy daromadlar 4. Haqiqiylik darajasiga ko’ra nominal daromad; real daromad 5. Olinish ehtimoliga ko’ra permanent; vaqtinchalik 6. Mulkchilik shakliga ko’ra ish haqi, renta, foiz va foyda 7. Mobillik darajasiga ko’ra mobil; immobil 8. Tushumning doimiyligi qarab doimiy; tasodifiy 9. O‘zlashtirish subyektlari jismoniy shaxslar; uy xo‘jaliklari 10. Taqsimot tamoyili bo‘yicha mehnatning miqdori, sifati va natijalariga ko‘ra; ijtimoiy adolat tamoyiliga ko‘ra; shaxsan ijrochi tomonidan o‘zlashtirish 11. Foydalanish variantiga ko’ra turli boylik va xizmatlar iste‘moliga sarflanadigan daromad; to‘plashga sarflanadigan daromad 12. umumiy daromadlar; o‘z tasarrufidagi 15 E .М.Майбурд. Введение в историю экономической мысли. От пророков до профессоров.-М.: 1996,стр.449 16 Abdurahmonov X . X . Arabov . N . U . Xolmuxammedov M . M ., Aholi daromadlari va turmush sifati , - Toshkent : Ilm Ziyo 2014 20 Soliqqa tortish ta‘siriga bog‘liq r avishda daromadlar Aholi turmush darajasi juda keng va serqirra iqtisodiy tushunchadir. Shuning uchun ham bu tushunchaga iqtisodiy adabiyotlarda turli xil ta’riflar berilgan. Biz ulami umumlashtirib uni quyidagicha ta’riflaymiz. Aholi turmush darajasi - aholining hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda ular ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasidir. 17 Aholining turmush sifati va turmush darajasi ko‘rsatkichlari mamlakatdagiijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining darajasini aks ettiradi. Aholi turmush darajasi quyidagicha tasniflanadi 18 : – farovonlik darajasi (inson barkamol rivojlanishini ta’minlovchi ne’matlardan to‘liq foydalanish imkoniyati); – normal daraja (inson jismoniy va intellektual qobiliyatlarini takror hosil qilishni ta’minlovchi ilmiy asoslangan oqilona iste’mol darajasi); – kambag‘allik (ish kuchini takror hosil qilish uchun moddiy ne’matlardan ularning quyi chegarasi doirasida foydalanish imkoniyati); – qashshoqlik (moddiy ne’matlardan biologik mezonlar asosida minimal darajada foydalanish). Iqtisodiy adabiyotda aholi turmush darajasi insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish darajasi sifatida talqin etiladi. Jumladan, V.N.Salin, ye.P.Shpakovskaya: “Aholi turmush darajasi bu inson hayoti faoliyatining, eng avvalo, real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar yig‘indisini ifodalovchi murakkab va ko‘p qirrali kategoriya bo‘lib, ijtimoiy taraqqiyotning muhim tavsifi hisoblanadi” 19 , deb ko‘rsatadilar. Aholi turmush sifati va turmush darajasi miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga ajratilishi mumkin. Turmush darajasi va turmush sifatining integral ko‘rsatkichi 17 Xodiyev B . Y . Shodmonov SH . SH . Iqtisodiyot nazariyasi , Darslik . - Т.: « Barkamol fayz media », 2017, 660- bet 18 Mamatov M.A., Iqtisodiy o’sish. O‘quv qo‘llanma. T.: «Innovatsion ‒ rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021, - B.297. 19 Солин В.Н., Шпаковская Ye.П. Социално-экономическая статистика: Учебник. -М: Юрист. 2001. –с.339. 21 sifatida turli davrlarda quyidagilarni qo‘llash taklif etilgan edi: – aholi jon boshiga milliy daromad; – uy xo‘jaliklaridagi umumiy xarajatlarda ovqatlanish uchun chiqimlarning ulushi; – o‘limning nisbiy koeffitsiyenti (u 50 yosh va undan bo‘lgan shaxslar o‘limining o‘limlar umumiy soniga nisbati sifatida aniqlangan); – aholi umr ko‘rishning o‘rtacha davomiyligi; – bo‘sh vaqt ko‘rsatkichi Turmush darajasini belgilashda Birlashgan Millatlar Tashkiloti konsepsiyasi, shved va fransuz modellari farqlanadi (1.3-jadval) 1.3-jadval Aholi turmush darajasi ko‘rsatkichlari 20 BMT konsepsiyasi Shved modeli Fransuz modeli 1. Sihat-salomatlik. 2. Oziq-ovqat iste’moli. 3. Ta’lim. 4. Ish bilan bandlik va mehnat sharoitlari. 5. Uy-joy sharoiti. 6. Ijtimoiy ta’minot. 7. Kiyim-kechak. 8. Dam olish va bo‘sh vaqt. 9. Inson huquqlari. 1. Mehnat va mehnat sharoiti. 2. Iqtisodiy imkoniyatlar. 3. Siyosiy imkoniyatlar 4. Maktab ta’limi. 5. Sog‘liqni saqlash va tibbiy yordamdan foydalanish. 6. Ijtimoiy imkoniyatlar. 7. Uy-joy. 8. Iste’mol. 9. Bo‘sh vaqt va uni o‘tkazish. 1. Aholi soni va tarkibi, mehnat resurslari va mehnat sharoiti. 2. Daromadlar taqsimlanishi va ulardan foydalanish. 3. Faoliyat ko‘rsatish sharoitlari. 4. Turmush darajasining ijtimoiy jihatlari. Aholining turmush sifatini tasniflaydigan ko‘rsatkichlarning xalqaro tizimi BMT tomonidan1978-yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, ko‘rsatkichlarning quyidagi 12 ta asosiy guruhlarini qamrab olgan 21 : 20 Jumanova R . F . Aholi turmush darajasi : ko ‘ rsatkichlari va uni oshirish yo ‘ llari // Iqtisod fanlari nomzodi olish uchun diss . avtoreferati . – T . 2008 – 11 b 21 Turmush darajasini belgilashda Birlashgan Millatlar Tashkiloti konsepsiyasi 1978 yil. 22 – aholining demografik xususiyatlari (tug‘ilish, o‘lim, kasallanish, umr ko‘rish davomiyligi va hokazolar); – turmushning sanitariya-gigiyena sharoitlari; – oziq-ovqat mahsulotlari iste’mol qilinishi; – turar-joy sharoitlari va uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlari (avtomobil, televizor, muzlatkich va hokazolar) bilan ta’minlanganlik; – ta’lim va madaniyat; – ish bilan bandlik va mehnat sharoitlari; – aholining daromadlari va xarajatlari 1.4-rasm. Aholi turmush darajasining indikatorlari – turmush kechirish qiymati va iste’mol narxlari; – transport vositalari; – dam olishni tashkil etish, jismoniy tarbiya va sport; – ijtimoiy ta’minot; – inson erkinligi. 23Jismoniy ehtiyojlar Ma’naviy ehtiyojlar Ijtimoiy ehtiyojlar -salomatlik; -ovqatlanish; -turar joy; -mol-mulk; -pulli xizmatlar - madaniy daraja - mehnat sharoitlari; - dam olish sharoitlari; - ijtimoiy ta’minot; - ijtimoiy-maishiy muhit; - daromadlar va xarajatlarAholi turmush darajasining indikatorlari BMT Statistika komissiyasi tomonidan yuqorida qayd etilgan guruhlardan tashqari turmush sifatini baholash uchun zarur bo‘lgan, lekin BMT ekspertlari fikricha, ularning asosiy xususiyatlarini aks ettirmaydigan, umumiy bo‘lim ajratib ko‘rsatilgan. Bu bo‘limga quyidagi ko‘rsatkichlar kiritilgan: – milliy daromad, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAIM va o‘sishining o‘rtacha yillik koeffitsiyenti; – aholiga transport xizmati ko‘rsatilishi; – aholining shaxsiy iste’moli uchun xarajatlari, ularning tarkibi va o‘rtacha yillik o‘sish koeffitsiyenti, aholining zichligi; – ijtimoiy xizmat hajmi va turlari; – aloqa vositalari, matbuot va hokazolarning amal etishi. O‘zbekistonda aholining real daromadlarini bosqichma-bosqich oshirib borish ko‘zda tutiladi. Bu quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi. – aholining real pul daromadlarini va xarid qobiliyatini oshirish; – kam ta’minlangan oilalarni va aholining daromadlari bo‘yicha farqlanishi darajasini yanada qisqartirish; – budjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalarning hajmini inflatsiya sur’atlariga nisbatan jadal miqdorda bosqichma-bosqich oshirish. 24Aholining real daromadlarini oshirish Ish bilan bandlimasalasini yechish Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, fermerlik harakatini yanada rivojlantirish Davlat tomonidan beriladigan aniq manzilli ijtimoiy yordam tizimini takomillashtirishAholi faravonligini oshirish yo’nalishlari 1.5- rasm. Aholi faravonligini oshirish yo’nalishlari. Aholi turmush darajasi tushunchasini aholining hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda aholi ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi sifatida aniqlash mumkin. Shu sababli, aholi turmush darajasi va sifatini baholashda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad bilan bir qatorda, ular hayot darajasini belgilaydigan bir qator muhim ko‘rsatkichlar hisobga olinadi. Bular quyidagilar: 22 – yashash sharoitlari va standartlari; – qulay va zamonaviy uy-joylar bilan ta’minlanganligi; – kishilar yashash muhiti rivojlanganligi va obodonlashtirilganligi; – zaruriy infratuzilma mavjudligi va uning samarasi; – aholining sifatli iste’mol tovarlari, xususan mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar bilan ta’minlanganligi; – zamonaviy ta’lim hamda sog‘liqni saqlash tizimidan bahramand bo‘lishi. 1.3. Iqtisodiy o’sish va tarkibiy o’zgarishlar amalga oshishining obyektiv iqtisodiy jihatlari Milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilmasining nazariy asoslarini takomilashtirish borasida yangi texnologiyalarga asoslangan takror ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasini rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyot modeliga o'tishning ilmiy-usubiy asoslari kabi yo'nalishlarda keng tadqiq etilmoqda. Milliy iqtisodiyotni yangi tartiblar asosida isloh qilish iqtisodiyotning rivojlanishidagi turli nomutanosibliklar hamda tanglik holatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida milliy iqtisodiyotni jonlantirish, bir tekis rivojlantirish va barqarorlashtirish jarayoni qonuniy bosqich hisoblanadi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish jarayoni iqtisodiy rivojlanishda inqiroz holatlarining oldini olish uchun ishlab chiqarish va chiqarilayotgan mahsulot 22 Jumanova R.F. Aholi turmush darajasi: ko‘rsatkichlari va uni oshirish yo‘llari// Iqtisod fanlari nomzodi olish uchun diss. avtoreferati. –T. 2008 25 tarkibini o‘zgartirishga yo‘naltiriladi. Mamlakatda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida barqarorlashtirish siyosatidan ko‘zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajada pasayishining oldini olish va ishsizlik darajasini oshib ketmaslikka yo‘l qo‘ymaslikdan iborat bo‘ldi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasini boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to‘lov balansini muvozanatli saqlash kabi maqsadlarni ham o‘z ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqishda jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga olinib, ishlab chiqarish sohalariga ustunlik berildi. Yangi O'zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va aholi turmush farovonligini oshirishga katta ta'sir ko'rsatadigan, yangi texnologik uklad talablariga mos keluvchi iqtisodiyot tarkibiy tuzilmasini transformatsiyalash, sun'iy intellekt yordamida resurslarni oqilona taqsimlash va transaktsion xarajatlarni kamaytirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. «Raqamli iqtisodiyot asosiy «drayver» sohaga aylantirilib, uning hajmini kamida 2,5 barobar oshirish belgilangan». Milliy iqtisodiyotda yangi texnologik ukladning takror ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasini rivojlantirish, yuqori texnologiyali ishlab chiqarishni samaradirligini oshirish, bilimlarning jadal ravishda innovatsion mahsulotga aylanishini rag'batlantirish, mavjud iqtisodiy resurslarni qayta taqsimlashga imkon beruvchi vakolatli moliyalashtirish mexanizmini yaratish zarurati vujudga kelmoqda. Buning uchun raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi bo'lgan texnopark, tadqiqot va muhandislik markazlari asosida innovatsion mintaqaviy klasterlarini rivojlantirish bo'yicha ilmiy izlanishlarni yanada chuqurlashtirish maqsadga muvofiq. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini iqtisodiy kategoriya sifatida o'rganish A. Smit, D. Rikardo va A. Marshallning iqtisodiyot nazariyani zamonaviy talqin etish tadqiqotlari bilan boshlandi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi muammoli sohalari keynschilik maktabi vakillari tomonidan ham o'rganilib, iqtisodiy o'sishning 26 dinamik nazariyasiga asos solindi. Dj.M. Keyns va uning izdoshlari yalpi talabga ta'sir ko'rsatish orqali iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurligini ta'kidladilar. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi va iqtisodiy o'sishni inson kapitali nuqtai nazaridan o'rgangan institutsionalizm ilmiy maktabi vakillari G. Bekker, T.Shults, I. Fisher, P. Samuelson va boshqalar bu omilning iqtisodiy o'sishga jismoniy kapital orqali ta'sir darajasini aniqlashga harakat qildilar. T. Shults qayd etadiki: «inson kapitali jismoniy kapitalga ta'sir qiladigan darajada, iqtisodiy taraqqiyotning kalitidir». 23 Milliy iqtisodiyot bir-biri bilan o'zaro bog'liq bo'lgan turli ishlab-chiqarish tarmoqlari, sohalar va boshqa tarkibiy tuzilmalardan iborat. Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini rivojlantirish omillari qatoriga innovatsion iqtisodiyotga o'tish, mulkchilik munosabatlari va mehnat taqsimotidagi o'zgarishlar, globallashuv jarayonlari iqtisodiyotdagi siklik jarayonlar, ilmiy- texnikaviy taraqqiyot, ijtimoiy ehtiyojlar tizimining rivojlanishiva davlat iqtisodiy siyosati kiradi. Texnologik o'zgarishlar jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida iqtisodiyotdagi tarkibiy takomillashtirishlarni ta'minlovchi asosiy omil bo'lib hisoblanadi. Yangi turdagi texnologiyalar iqtisodiyotdagi tarkibiy tuzilmaviy takomillashtirishlarning tizimli tarkibiy qismiga aylanib bormoqda. Respublika iqtisodiyotidagi tarkibiy tuzilmaviy takomillashtirishlarning asosiy yo'nalishlari natijasida ularning asosiy xususiyatlari aniqlangan. Birinchidan, moddiy ishlab chiqarish sohasi va xizmatlar sohasining o'zaro nisbatlarida tub o'zgarishlar yuz berdi, aynan esa, xizmatlar yaratishga nisbatan tovarlar ishlab chiqarishning YaIMdagi ulushi pasaydi, xuddi shunga mos tarzda bandlik sohasida ham o'zgarishlar yuz keladi. Milliy iqtisodiyotdagi tarkibiy nomutanosibliklar va uning texnologik tuzilmasidagi degenerativ tendentsiyalar sabablari aniqlangan, tarkibiy tuzilmani 23 Schultz T. The Economic Importance of Human Capital in Modernization // Education Economics. - 1993. - Vol 1. Is. 1. - P. 13 - 19. 27 hosil qiluvchi omillar bilan iqtisodiyotdagi mavjud nomutanosibliklar o'rtasidagi ziddiyat iqtisodiy tizimning o'ziga xos xususiyati sifatida baholangan va bu yuqori fan sig'imli texnalogiyalar asosida takror ishlab chiqarishni tashkil etish va tarkibiy takomillashtirishlar uchun impuls ekanligi ilmiy asoslangan. 1.4. jadval 2025 yildagi iqtisodiy salohiyat (trln.dollar, yillik) 24 № Texnologiya nomi 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 Mobil internet 2 Aqliy mehnatni avtomatlashtirish 3 Buyumlar interneti 4 Bulutli texnologiyalar 5 Robototexnika 6 Avtonom harakatlanuvchi vositalar 7 Ilg'or genomika 8 Energiya zaxirasi 9 Uch-o'lchamli chop etish 10 Materialshunoslik 11 Neft va gazni qazib chiqarishning yangi metodlari 12 Qayta tiklanuvchi energiya manbaalari Top-12 ga kirgan drayver texnologiyalar va ularning 2025 yilga borib iqtisodiy samaradorlik imkoniyatlari 1997-2003 yillarda Respublika iqtisodiyoti yiliga 3,8-5,2 foiz darajasida o’sish sur'atda rivojlandi. 2004 yildan boshlab qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashga qaratilgan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish natijasida respublika iqtisodiyoti yiliga 7-9 foiz darajasida yuqori va barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlarini namoyish etmoqda. 1.5. jadval. O`zbekiston Respublikasining yalpi ichki mahsuloti hajmi . 24 Erkaboyev A.N. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirishning nazariy jihatlari// Iqtisodiyot fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) olish uchun diss. avtoreferati. –T. 2022 – 13 b 28 (mlrd.so‘m hisobida) Ko’rsatkichlar 1990y. 2000y. 2010y. 2020y. 2021y 2010-2021 yillarda o’zgarish, %da Yalpi ichki mahsulot 27106 3 255,60 78 936,60 602 193,00 734 587,70 7,3 marta Sanoat 17,6 462,4 12 997,30 153 187,90 189 606,80 11,7marta Qishloq,o`rmon va baliqchilik xo`jaligi 33,4 978,5 21 251,30 151 279,60 183 518,50 7,1 marta Xizmatlar 9161,8 1 210,90 31 463,80 194 363,50 262 496,30 6,2 marta qurilish 5,8 196,2 3 760,50 37 548,50 45 802,10 10 marta boshqa xizmat tarmoqlari 22 ,2 608,7 18 143,30 139 348,40 166 067,50 7,7 marta Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi 2021-yilda Respublika yalpi ichki mahsulot hajmi joriy narxlarda 734 587,7 mlrd. so‘mni tashkil etdi va 2020- yilga nisbatan 7,4 % ga o‘sdi. YAIM deflyator indeksi 2021- yildagi narxlariga nisbatan 113,6 % ni tashkil etdi . 1990 2000 2005 2010 2015 2020 20210100000200000300000400000500000600000700000800000 2,710.60 3,255.60 15,923.40 78,936.60 221,350.91 602,193.00 734,587.70O'zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsulotining o'sish sur'ati 1.6-rasm. O`zbekiston Respublikasining yalpi ichki mahsuloti hajmining o’sish sur’ati (mlrd. so‘m hisobida) Respublika yalpi ichki mahsuloti o’sish sur’ati va hajmi 2020 yilda 602 193,00 mlrd. so’mni tashkil etib, 2010 yilga nisbatan 78 936,6 m lrd. so’mga (7,3 marta) oshganligini ko’rish mumkin. 29 O'zbekiston iqtisodiyotining hozirgi tarkibiy tuzilishi ikki omilni natijasida zaruriy o'zgarishlarning mohiyatini belgilaydi: yangi yuqori texnologiyali tarmoqlarni yaratish va yangi texnologiyalar asosida an'anaviy tarmoqlarni modernizatsiya qilish, sifat o'zgarishlari bilan birga ilmiy, texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy va institutsional sohalarda islohotlarni amalga oshirish. Shu o'rinda ta'kidlash lozimki, davlat sanoat siyosatining asosiy vazifasi sifatida samarali institutsional tuzilmani shakllantirishdir. 1.7 - rasm . O`zbekiston Respublikasining yalpi ichki mahsuloti (foizda) O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasida amalga oshirishga oid davlat dasturida tarkibiy o'zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga, uning raqobatbardoshligini oshirishni nazarda tutuvchi tarmoq dasturlari amalga oshirildi. Natijada 2017 yilda ishlab chiqaradigan sanoat tarkibida yuqori texnologiyali tarmog'ning ulushi 1,9 %ni, o'rta-yuqori texnologiyali 21,7%ni, o'rta-quyi texnologiyali 27,0 %ni va quyi texnologiyali 49,4% ni tashkil etdi. 302000 y 2005 y 2010 y 2015 y 2020 y 2021 y99.0100.0101.0102.0103.0104.0105.0106.0107.0108.0 Ya lpi ichki mahsulotning o'sish dinamikasi 107,0 107,1 107,2 101,9 107,4 103,6 O zbekiston iqtisodiyotining tarkibiy tuzilmaviy tuzilishining dinamikʼ xususiyatlarini tahlil qilish quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi: 1. O zbekiston iqtisodiyotining hozirgi tarkibiy tuzilmaviy tuzilishi ikki ʼ asosiy omilga bog liq: markazlashgan rejali iqtisodiyot davrida shakllangan ʼ deformatsiyalangan iqtisodiyot tarkibiy tuzilmasi va O zbekiston iqtisodiyotining ʼ bozor transformatsiyasidagi nomunatosibliklar. 2. 2005–2021 yillardagi iqtisodiy o sishning jadal sur atlarida namoyon ʼ ʼ bo lgan tarkibiy o zgarishlarga xom-ashyo, energiya, qora va rangli metallar ʼ ʼ bozorida qulay kon yunktura va yaxshi investitsion muhit natijasida, to g ridan- ʼ ʼ ʼ to g ri xorijiy investitsiyalarni kirishiga turtki bo lgan. ʼ ʼ ʼ 3. O'zbekistonda milliy iqtisodiyotining mavjud tarkibiy tuzilmaviy nisbatlari va zamonaviy texnologik determinantlar o'rtasidagi tafovut mavjud. Bu O'zbekistonda yuqori fan sig'imli texnologiyalardan keng foydalanish va iqtisodiyotning yuqori texnologiyali tarmoqlarini rivojlantirishni talab etadi. 4. Yangi sanoat inqilobi sharoitida xalqaro raqobatning kuchayishi, tarkibiy inqirozni chuqurlashuvi va siklik beqarorlikni oshishi, eksport- xom ashyo modeli doirasida o'sish imkoniyatlari cheklanadi. Amalga oshirilayotgan jarayonlar sanoat ishlab chiqarishini yangi fan sig'imkor yuqori texnologik asosda tashkil etishni dolzarb qilib kun tartibiga qo'ymoqda. Bizning fikrimizcha, raqamli iqtisodiyotga o'tish davrida yuqori fan sig'imli texnologiyalar, davlat sanoat siyosatining asosiy ustuvor yo'nalishlari, vazifalari va instrumentlari bilan iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi elementlari o'rtasida zaruriy moslikni ta'minlashning asosiy mexanizmlaridan biri sifatida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirishda tarmoqli tuzilmalarining ta'sirini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturlarini shakllantirish va amalga oshirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. I BOB BO’YICHA XULOSALAR 31 Iqtisodiy o‘sish, jumladan uning sifati to‘g‘risidagi masala mamlakat, uning mintaqalari, umuman biror-bir ijtimoiy tizimning rivojlanish istiqbollarini aniqlash uchun ham juda muhim. Iqtisodiy o‘sish jamiyatning rivojlanish istiqbollarini prognozlash imkonini beradi. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sish resurslarning cheklanganligi muammosini hal etish uchun sharoit yaratadi. Bugungi kunda dunyoda qashshoqlik va kambag‘allikka barham berish hamda barqaror rivojlanishni ta’minlash muammolari markaziy o‘rinda turibdi. Soni o‘sib borayotgan aholi uchun mos, to‘yimli va xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlaridan foydalana olishni ta’minlash deyarli barcha halqlar to‘qnash kelayotgan eng murakkab muammolardan biri hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish – bu jamiyat a zolari tomonidan ishlab chiqarilgan yalpiʼ ichki mahsulot hajmi yoxud yalpi ichki mahsulotni aholi jon boshiga hisoblagan miqdori bilan ifodalanadi. Bizning fikrimizcha, iqtisodiy o’sishni takomillashtirish quyidagilarga etibor berish kerak: – turli tashkiliy-huquqiy shakldagi tashkilotlar faoliyatini tartibga solish; – mavjud bozor holatini muntazam hisobga olib borish; – bozor iqtisodiyoti institutlari va ijtimoiy munosabatlarning yangi shakllarini shakllantirish orqali xo’jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish shakl va usullarini takomillashtirish; – xo’jalik subyektlari o’rtasida o’zaro aloqalarning yangi tizimi rivojlanishining tabiiy bosqichlarini bosib o’tishi lozim. Iqtisodiy o‘sish ko‘proq yalpi ichki mahsulotning o‘sishi bilan ifodalanadi, iqtisodiy rivojlanish esa – farovonlikning o‘sishi bilan uyg‘unlashadi. Yalpi ichki mahsulot jamiyat farovonligini shakllantirishda qanchalik ishtirok etishiga qarab iqtisodiy o‘sishning sifati namoyon bo‘ladi. O'zbekistonda milliy iqtisodiyotining mavjud tarkibiy tuzilmaviy nisbatlari va zamonaviy texnologik determinantlar o'rtasidagi tafovut mavjud. Bu O'zbekistonda yuqori fan sig'imli texnologiyalardan keng foydalanish va 32 iqtisodiyotning yuqori texnologiyali tarmoqlarini rivojlantirishni talab etadi. Yangi sanoat inqilobi sharoitida xalqaro raqobatning kuchayishi, tarkibiy inqirozni chuqurlashuvi va siklik beqarorlikni oshishi, eksport- xom ashyo modeli doirasida o'sish imkoniyatlari cheklanadi. Amalga oshirilayotgan jarayonlar sanoat ishlab chiqarishini yangi fan sig'imkor yuqori texnologik asosda tashkil etishni dolzarb qilib kun tartibiga qo'ymoqda. Milliy iqtisodiyotni raqamli iqtisodiyotga o'tish davrida yuqori fan sig'imli texnologiyalar, davlat sanoat siyosatining asosiy ustuvor yo'nalishlari, vazifalari va instrumentlari bilan iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasi elementlari o'rtasida zaruriy moslikni ta'minlashning asosiy mexanizmlaridan biri sifatida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirishda tarmoqli tuzilmalarining ta'sirini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturlarini shakllantirish va amalga oshirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 33 II BOB. MAMLAKAT IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISH HOLATINING TAHLILI 2.1. Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida sodir bo’lgan tarkibiy o’zgarishlar tahlili Respublika iqtisodiyotida tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda yuqoridagi nazariy oqimlardagi ilmiy xulosa va yondashuvlarni mamlakatimiz sharoitiga mos tomonlarini tanlab olib, ulardan ijodiy foydalanishga asoslanadi. Milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish – bu moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarni iqtisodiyotning barcha tarmoqlari o‘rtasida qayta taqsimlashdir. Ularni maqsadli va samarali rivojlantirish davlatning faol aralashuvini natijasida vujudga keladi. Mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijalar, shuningdek iqtisodiyotni modernizasiyalash asosida zamonaviy tarmoq va ishlab chiqarish samaradirligini yo’lga qo’yilishi, shuningdek mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining sezilarli darajada o’sib borayotgani, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va xizmat turlarining ko’payib, mahsulot sifatining tubdan yaxshilanib borishi, milliy iqtisodiyotning yangicha mazmun va mohiyat kasb etayotganligining dalili hisoblanadi. Tarkibiy siyosat – bu mamalakat iqtisodiy samaradorligini oshirish va aholining o‘zgarib borayotgan ehtiyojlarini qondirish maqsadida ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishini va ustuvor yo‘nalishlarini ta’minlash, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga qo‘llash borasidagi chora-tadbirlar majmuidir. Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadlari quyidagilarda ko’rsatiladi 25 : – iqtisodiyotning xomashyo y etishtirishdan iborat bir tomonlamaligiga chek qo‘yish; – iste’molga tayyor, ya’ni tugallangan mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish; 25 Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari. “O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy tadqiqot markazi Kengashida muhokama qilingan va chop etishga tavsiya qilingan. Darslik-T.: - 253- bet 34 – importni cheklash, yani importni o‘rnini bosa oladigan tovarlarni mamlakatning o‘zida ishlab chiqarish; – mahsulot sifati va raqobatbardosh tovarlar jahon bozori talablari darajasiga olib chiqib, respublikaning eksport salohiyatini oshirish; – Sanoatning istiqbolli sohalariga ustuvorlik berib, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash; – mehnat resurslarining oqilona foydalanishini ta’minlash, yangi texnika- texnologiyalarga o‘tish, jamiyatimizning milliy va tarixiy an’analariga mos keladigan yangi sohalarni barpo etish; - mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovarlar bilan milliy bozorni to‘ldirish orqali xalq iste’mol mollarining muhim turlariga bo‘lgan aholi talablarini to‘laroq qondirish. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning har bir bosqichida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o’sishni ta'minlash asosiy ustuvor vazifa bo’lib belgilab kelindi. Ma'lumki, iqtisodiy barqarorlik mamlakatning YaIMida namoyon bo’ladi va unda davlatning iqtisodiy qudrati namoyon bo’ladi. O’zbekistonda hukumatimiz tomonidan ko’rilgan islohotlar orqali makroiqtisodiy muvozanatlikni saqlash, qabul qilingan o’rta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsional o’zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror o’sish sur'atlarini ta'minlashga erishildi. Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni yanada samaraliroq bo‘lishi uchun quyidagi sharoitlar yaratilishi lozim: - davlatning tarkibiy o‘zgarishlar borasidagi faol investitsion siyosatini amalga oshirish; - xususiy investitsiyalarni rag‘batlantirish va ular uchun mamlakatda munosib qulay sharoitlar yaratish; - xususiy investitsiyalar yo‘nalishini savdo-vositachilik sohalaridan sanoat ni rivojlantirishga erishish; - xorijiy investorlar uchun mamlakatda qulay investitsiya muhitini yaratish; 35 - bozor munosabatlarining asosi bo‘lgan kichik va o‘rta korxonalar rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish; - zarar bilan ishlovchi korxona va tashkilotlarni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashni asta-sekin to‘xtatish. Iqtisodiyot soha va tarmoqlarini diversifikasiyalash hamda texnik-texnologik modernizasiyalash jarayoni, uni tashkil etuvchi subyektlar iqtisodiy faoliyatlari moddiy bazasining rivojlanishiga bog’liqdir, chunki moddiy resurslardan samarali foydalanish har qanday iqtisodiy o’sishning sharti va bosh omili hisoblanadi. So ngi yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o zgarishlar va jahonʼ ʼ iqtisodiyotidagi yuz bergan o zgarishlar natijasida iqtisodiyotning makroiqtisodiy ʼ ko rsatkichlar o zgarishiga sabab bo lmoqda. Mamlakatimizda iqtisodiyot ʼ ʼ ʼ tarmoqlarini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash orqali ishlab chiqari hajmini oshirish maqsadida ishlab chiqarish omillarini faollashtirilayotganligini kuzatish mumkin. Mamlakatimizda so ngi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirish va aholi turmush ʼ farovonligini oshirish bo yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. ʼ Xususan, O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2021 yil 29 ʼ dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida O’zbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulotning keyingi yillar mobaynida o’sish tendensiyasiga ega ekanligi bevosita amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlarining amaliy ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Mamlakatimizda YaIM 2000-2021 yillar oralig ida barqaror o sish ʼ ʼ sur atlariga ega bo ldi. So ngi 21 yil oralig ida o rtacha iqtisodiy o sish sur atlari ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ 5,9 % ni tashkil etgan, eng yuqori iqtisodiy o sish sur ati 2007 yilga to g ri kelib ʼ ʼ ʼ ʼ 9,5 % ni tashkil qildi va eng past iqtisodiy o sish sur ati 2020 yilda koronavirus ʼ ʼ pandemiyasi natijasida yuzaga kelib o sish sur atlari keskin pasaygani holda 2020 ʼ ʼ yilda mamlakatimizda iqtisodiy o sish 1,6 % ni qayd etilgan. Mazkur davr ʼ oralig ida YaIMni real hajmi 3,68 barobarga oshib 2000 yil narxlarigi ko ra ʼ ʼ 11993,82 mlrd so mni tashkil qildi (2.1-rasm). ʼ 36 1990 2000 2005 2010 2015 2020 20219095100105110115120125 YaIMni o'sish surati Qishloq xo'jaligi Qurilish Sanoat tarmog'i Xizmatlar tarmog'i Mahsulotlarga sof soliqlar 2.1-rasm. Iqtisodiyot faoliyat turlari bo'yicha YaIMdagi tarkibi, foiz 26 Respublikamizda qishloq xo jaligi tarmog ida 2000-2020 yillar oralig idaʼ ʼ ʼ mazkur davr oralig ida o rtacha o sish sur atlari 3,7 % ni tashkil etgan. Eng yuqori ʼ ʼ ʼ ʼ o sish sur atlari 2005 yilda qayd etilib 10,1 % ni tashkil qildi, eng past iqtisodiy ʼ ʼ o sish ko rsatkichi 2020 yilda 2,4 % ni tashkil qildi. Kuzatuv davrining oxirida ʼ ʼ qishloq xo jaligi tarmog i ishlab chiqarish hajmi 2,81 barobarga oshib 2000 yil ʼ ʼ narxlariga ko ra 2753,2 mlrd. so mni tashkil qildi. ʼ ʼ Hizmatlar sohasida 2000-2020 yillar oralig ida o rtacha o sish sur ati boshqa ʼ ʼ ʼ ʼ tarmoqlarga nisbatan yuqori bo lib o rtacha o sish sur ati 7,6% ni tashkil etdi. O z ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ navbatida xizmatlar sohasida eng yuqori o sish sur ati 2008 yilda 13,6% ni tashkil ʼ ʼ qildi, eng past o sish sur ati esa 2020 yilda 0,2% ni tashkil qildi, mazkur davr ʼ ʼ oralig ida hizmat sohasining hajmi 4,02 barobarga ko paydi. ʼ ʼ 2.1. Jadval O'zbekiston Respublikasi sanoatining tarmoq tarkibini o'zgarishi 26 1 www.stat.uz O’zbekiston Respublikasining Davlat statistika qo’mitasining rasmiy ma’lumoti . 37 № 2010 2015 2020 2021 1. Tog'-kon sanoati 26,2 20,1 19,4 17,0 2. Ishlab chiqarilgan sanoat 73,8 79,9 80,6 83,0 Jumladan : 1. А) Oziq-ovqat sanoati 18,0 21,4 15,7 13,5 2. B ) To'qimachilik sanoati 14,4 15,1 14,5 14,4 3. C) Kim yo sanoati 6,6 7,9 8,7 6,9 4. D) Farmetseptika sanoati 0,5 0,6 0,7 0,8 5. E) Metallurgiya sanoati 8,1 9,6 13,5 22,9 6. F) Mashina va uskunalarni ishlab chiqarish hamda ta'mirlash 15,1 18,1 20,2 13,0 7. G) Elektr, gaz, bug' bilan ta'minlash va havoni konditsiyalash 10,7 8,5 7,5 11,5 2010-2021 yillar(% da) Jadval ma'lumotlaridan ko'rinadiki, tahlil etilgan davrda O'zbekiston Respublikasi sanoatining tarmoq tarkibida tog'-kon sanoatini ulushi 26,2%dan 17,0%ga pasaygan. Shunga mos ravishda ishlab chiqarish sanoatini ulushi 73,8%dan 83,0%ga o'sgan. Sanoatning tarmoq tarkibida metallurgiya sanoatini ulushi keskin 8,1%dan 22,9%ga o'sishi bilan tavsiflanadi. Sanoat tarmog ini modernizatsiyalash natijasida sanoat tarmog ida ishlabʼ ʼ chiqarilgan maxsulotlarning 2000-2021 yillar oralig ida o rtacha o sish sur atlari ʼ ʼ ʼ ʼ 6,02 % ni tashkil qildi. Mazkur davr oralig ida eng yuqori o sish sur atlari 2013 ʼ ʼ ʼ yilda qayd etilib 10,1 % ni tashkil qildi, eng past o sish sur atlari esa 2020 yilda ʼ ʼ kuzatilib 1,5 % ni tashkil qildi. 21 yilda sanoat ishlab chiqarish hajmi 2,73 barobarga ko paydi. Shu o rinda, qurilish sohasida mazkur davr oralig idagi ʼ ʼ ʼ o rtacha o sish sur atlari 11,4 % ni tashkil qilib eng yuqori o sish sur ati 2009 yilga ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ to g ri kelib 34,2 % ni tashkil qildi. Bundan tashqari, qurilish sohasining o sish ʼ ʼ ʼ sur atlari 2016 yildagi pasayishdan keyin keying to rt yilda yana yuqori o sish ʼ ʼ ʼ sur atiga ega bo ldi. ʼ ʼ 2000-2021 yillarda eksport hajmida jiddiy dinamik o'zgarishlar kuzatilgan bo'lib, 1,7 barobarlik o'sish kuzatilgan. Eng yuqori ko'rsatkich 2019 yilda (27,3 mlrd), eng past ko'rsatkich esa 2000 yilda (10,3 mlrd) qayd etilgan. Shunga 38 muvofiq eng yuqori import ko'rsatkichi 2018 yilda (27,1 mlrd), eng past import ko'rsatkichi esa 2000 yilda (7,8 milliard) qayd etilgan. Keltirilgan iqtisodiyotda erishilgan natijalar asosan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning hajmini oshishi va iqtisodiyotdagi bandlar sonini oshishi natijasida erishildi. Xususan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning 2000-2021 yillar oralig'ida o'rtacha o'sish sur'ati 12 % ni tashkil qilib 2021 yilda asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning hajmi 9,5 barobarga oshib iqtisodiyotdagi ulushi 40,5 % ni tashkil qildi. Sanoat tarmog ining iqtisodiy o sishga qo shgan hissasining 2001-2020ʼ ʼ ʼ yillardagi o zgarish dinamikasi statsionar holatga ega bo lib, mazkur davrda ʼ ʼ iqtisodiy o sishga qo shgan o rtacha hissasi 0,62 % ni tashkil qildi, 2018 yilda ʼ ʼ ʼ mamlakatimizda sanoatning jadal rivojlantirish natijasida sanoat tarmog ining ʼ iqtisodiy o sishga qo shgan hissasi 1,13 % ni tashkil qildi. ʼ ʼ Iqtisodiyotdagi katta ulushga ega tarmoq hizmat ko'rsatish sohasi hisoblanadi, hizmatlar sohasining ulushi 2000 yilda 37,2 % ni tashkil qilib, 2020 yilda hizmatlar sohasini YaIMdagi ulushi 33,6 % tashkil qilgan. (2.2- rasm). 2. 2-rasm. Iqtisodiyot faoliyat turlari bo'yicha iqtisodiy o'sishga qo'shgan xissalari, foiz 27 27 www.stat.uz O’zbekiston Respublikasining Davlat statistika qo’mitasining rasmiy ma’lumoti 39 Xizmatlar sohasi iqtisodiyotni yetakchi sohalaridan bo lib 2001-2020ʼ yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotida iqtisodiy o sishni asosiy qismini ta minlagan ʼ ʼ asosiy sohalardan biri bo lib hisoblanadi. 2001 yilda hizmatlar sohasini iqtisodiy ʼ o sishga qo shgan hissasi 1,9 % ni tashkil qilgan bo lsa, keyingi ikki yilda ʼ ʼ ʼ iqtisodiy o sishga qo shgan hissasin 1,2 % gacha tushgan. 2004-2011 yillar ʼ ʼ oralig ida hizmatlar sohasini iqtisodiy o sishga qo shgan hissasi doimiy o sishga ʼ ʼ ʼ ʼ ega bo lib 2011 yilda hizmatlar sohasini iqtisodiy o sishga qo shga hissasi 4,46 % ʼ ʼ ʼ ga yetgan. Keyingi sakkiz yilda hizmatlar sohasini iqtisodiy o sisha qo shgan ʼ ʼ hissasi pasayish tendentsiyasiga ega bo lib, 2019 yilda hizmatlar sohasini iqtisodiy ʼ o sishga qo shgan hissasi 2,62 % ni tashkil qildi. ʼ ʼ 2.2. jadval 2019-2021- yillarda iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha YAIMni ishlab chiqarish 2019 2020 2021 mlrd. so'm o'sish sur'ati %da mlrd. so'm o'sish sur'ati %da mlrd. so'm o'sish sur'ati %da YaIM 529 391,40 105,7 602 193 101,9 734587,70 107,4 shu jumladan: tarmoqlarning yalpi qo‘shilgan qiymati 484 128,70 105,8 557 831,50 101,9 681 423,70 107,5 qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi 130 306,90 103,1 151 279,60 102,9 183 518,50 104 sanoat 136 103,10 105 153 187,90 100,9 189 606,80 108,7 qurilish 30 595,40 122,9 37 548,50 109,5 45 802,10 106,8 xizmatlar 187 123,20 106 215 815,50 100,7 262 496,30 109,2 mahsulotlarga sof soliqlar 45 262,70 104,7 44 361,50 101,6 53 164,00 106,7 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi 40 Milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymat hajmi YAIM umumiy hajmining 92,8 % ini tashkil etdi va 7,5 % ga o‘sdi (YAIM mutlaq o‘sishiga ta’siri 6,9 foiz punktni tashkil etdi). Mahsulotlarga sof soliqlarning YAIM tarkibidagi ulushi 7,2 % ni tashkil etdi va 2020- yilga nisbatan 6,7 % ga o‘sdi Iqtisodiy bandlarning 2000-2021 yillar oralig'idagi o'rtacha o'sish sur'ati 2,2 % ni tashkil qilib 2021 yilda iqtisodiy bandlar soni 2000 yilga nisbatan 1,2 barobarga oshib 2021 yilda iqtisodiy bandlar soni 9,4 mln. kishini tashkil qildi. Qurilish sohasini 2000-2021 yillar oralig ida iqtisodiy o sishga qo shganʼ ʼ ʼ o rtacha hissasi 1,01 % ni tashkil qilgan, mazkur ko rsatkichning eng past qiymati ʼ ʼ 0,2 % ni tashkil qilib 2001-2002 yillarda kuzatilgan, eng yuqori qiymati esa 2019 yilda kuzatilib 2,75 % ni tashkil qilgan. Mazkur sohani so ngi uch yilda iqtisodiy ʼ o sishga qo shgan hissasini ko tarilishini kuzatish mumkin, bunga sabab ʼ ʼ ʼ mamlakatimizda iqtisodiyotni faollashtirish maqsadida qurilish ishlarni ko payganligi bilan izohlash mumkin. Sof soliqlar 2001-2020 yillarda iqtisodiy ʼ o sishga qo shgan hissasini dinamikasi statsionar holatga ega bo lib mazkur davr ʼ ʼ ʼ oralig ida sof soliqlarni iqtisodiy o sishga qo shgan hissasi 0,75 % ni tashkil ʼ ʼ ʼ qilgan. Bundan tashqari, qishloq xo'jaligi tarmog'ining ulushi 2000 yilda 30,1 % ni tashkil qilib, 2010 yilda 17,6 % ni tashkil qildi, 2015 yildan boshlab mamlakatimizda qishloq xo'jaligini rivojlantirishning yangi bosqichiga o'tila boshlandi, qishloq xo'jaligi tarmoqlari tarkibiga ko'ra divversifikatsiyalashuv darajasi oshirilib uning qishloq xo'jaligida intensiv bog'larning tashkil etilishi, baliqchilik, quyonchilik, parrandachilik sohalarini rivojlantirilishi natijasida 2020 yilda mazkur qishloq xo'jaligining iqtisodiyotdagi ulushi 26,1 % ni tashkil qildi. 2000-2020 yillarda qishloq xo'jaligi tarmog'i va hizmatlar sohasini iqtisodiyotdagi ulushini kamayishiga sababi bunga so'ngi yillarda sanoat tarmog'ini rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar natijasida 2020 yilda sanoatning YaIMdagi ulushi 2000 yilga nisbatan 1,85 barobarga oshib 26,4 % ni tashkil qildi. 41 Qurilish sohasining ulushi kuzatuv davrida sezilarli darajada o'zgarmagan 2000- 2020 yillar oralig'idagi qurilish sohasining ulushi o'rtacha 5,6 % atrofida bo'lgan. Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 2020 yilda 2000 yilga nisbatan 4,9 % ga kamayibi iqtisodiyotdagi ulushi 7,6 % ni tashkil qildi 2000-2020 yillarda eksport hajmida jiddiy dinamik o'zgarishlar kuzatilgan bo'lib, 1,7 barobarlik o'sish kuzatilgan. Eng yuqori ko'rsatkich 2019 yilda (27,3 mlrd), eng past ko'rsatkich esa 2000 yilda (10,3 mlrd) qayd etilgan. Shunga muvofiq eng yuqori import ko'rsatkichi 2018 yilda (27,1 mlrd), eng past import ko'rsatkichi esa 2000 yilda (7,8 milliard) qayd etilgan. Keltirilgan iqtisodiyotda erishilgan natijalar asosan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning hajmini oshishi va iqtisodiyotdagi bandlar sonini oshishi natijasida erishildi. Xususan asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning 2000-2021 yillar oralig'ida o'rtacha o'sish sur'ati 12 % ni tashkil qilib 2020 yilda asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning hajmi 9,5 barobarga oshib iqtisodiyotdagi ulushi 40,5 % ni tashkil qildi. Iqtisodiy bandlarning 2000-2021 yillar oralig'idagi o'rtacha o'sish sur'ati 2,2 % ni tashkil qilib 2020 yilda iqtisodiy bandlar soni 2000 yilga nisbatan 1,2 barobarga oshib 2020 yilda iqtisodiy bandlar soni 9,4 mln. kishini tashkil qildi. 2.3-jadval O`zbekiston Respublikasining yalpi hududiy mahsuloti hajmi 28 2000y 2005y 2010y 2015y 2020y 2021y O`zbekiston Respublikasi3255,6 15 923,4 78 936,6 221 350,9 602 193,00 734 587,7 Qoraqalpog`iston Respublikasi 109,3 523,5 2 181,7 6 703,8 21 881,0 26 250,7 Andijon 242,3 1 121,1 4 497,3 13 914,0 38 333,9 43 790,8 Buxoro 207,6 1 014,8 4 651,6 12 368,6 31 593,4 38 742,4 Jizzax 83,3 504,7 2 215,3 6 730,8 18 575,1 23 349,2 Qashqadaryo 235,9 1 326,4 6 944,1 17 247,7 35 605,3 43 833,3 Navoiy 146,8 1 099,4 4 325,6 10 545,2 50 605,8 59 357,7 28 www.stat.uz O’zbekiston Respublikasining Davlat statistika qo’mitasining rasmiy ma’lumoti 42 Namangan171,6 715,5 3 364,4 10 826,9 28 077,4 34 479,8 Samarqand 263,8 1 156,9 6 585,8 18 513,7 43 386,6 53 749,9 Surxondaryo 165,8 724,4 3 394,7 11 114,4 24 779,3 30 090,5 Sirdaryo 85,2 390,6 1 688,1 5 076,9 12 928,3 15 583,1 Toshkent 351,5 1 820,5 7 631,1 22 089,0 65 243,8 82 148,4 Farg`ona 374,2 1 419,0 5 417,5 16 342,4 37 560,2 47 331,9 Xorazm 143,1 595,2 2 888,6 8 940,4 21 467,9 26 900,3 Toshkent sh. 398,0 1 892,0 10 412,0 29 847,4 97 108,0 121 829,5 Respublikamizning 2021- yilida Toshkent shahrida (114,1 %), Toshkent (110,7 %), Sirdaryo (110,2 %), Xorazm (109,2 %) va Namangan (109,1 %) viloyatlarida yuqori o ‘ sish sur ’ atlari qayd etildi . 2021- yilda Respublika bo‘yicha YAIMning shakllanishida Toshkent shahri 16,6 % ulush bilan eng katta hissa qo‘shdi. Toshkent viloyati 11,2 % va Navoiy viloyati 8,1 % ko‘rsatkichlari bilan keyingi o‘rinlarni egallab turibdi. Respublika YAIMini shakllantirishda eng kam ulush Sirdaryo (2,1 %) va Jizzax (3,2 %) viloyatlariga to‘g‘ri kelgan. Respublikamizda tashqi savdo aylanmasining yalpi ichki mahsulotga nisbati 2010 yilda 56,1 foizni, 2020 yilda esa 68,1 foizni tashkil etdi. Shu bilan birga, agar 2020 yilda eksport importdan 79,8 million dollarga ko'p bo'lgan bo'lsa, 2010 yilda tovar ayirboshlashning ijobiy saldosi 2333 million dollarni, 2020 yilda esa 4244,8 million dollarni tashkil etdi Soliq islohoti yillari davomida soliq yuki kamayganiga qaramay, soliq va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha tushumlar hajmining barqaror o‘sishini ta’minlash mumkin bo‘ldi. 2.4-jadval 1992-2020 yillardagi soliq stavkalarining o'zgarishi Soliqlarning turlari Maksimal soliqlar, 1992– 2009 davr uchun 2010 yil uchun belgilanga n stavkalar 2021 yil uchun belgilangan soliq stavkalar 43 Qo'shilgan qiymat solig'i 30% 20% 15% Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soliq 45% 9% 12% Korporativ mulk solig'i 5% 3,5% 2% Kichik biznes uchun yagona soliq to'lovi 15,2% 7,0% 4% Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i 60% gacha 22% gacha 12% Yagona ijtimoiy to'lov 40% 25% 12% Manba: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Mustaqillik yillarida soliq tizimini isloh qilish bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida to‘lanadigan soliqlar tarkibida ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ayniqsa: – tabiiy resurslardan va birinchi navbatda, yer qa'ridan foydalanish bilan bog'liq soliqlar ulushi sezilarli darajada oshdi; – soliq tushumlarining umumiy hajmida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'ining ulushi oshdi; – daromad (foyda) solig'ining ulushi deyarli ikki baravar kamaydi, bu soliq stavkasining besh baravardan ortiq kamayishi va soliq solinadigan bazadan chegirib tashlanadigan xarajatlar ro'yxatining kengaytirilishi bilan bog'liq; – yagona ijtimoiy to'lov ulushi sezilarli darajada kamaydi, bu uning stavkalarining bir yarim baravardan ko'proqqa pasayishi bilan bog'liq; – kichik biznes sub'ektlari tomonidan to'lanadigan soliqlar ulushi oshdi, stavkalar esa ikki baravardan ko'proq kamaydi. 2.5 jadval. Xarajatlar tarkibidagi o'zgarishlar dinamikasi Davlat byudjeti (%) Ko'rsatkichlar 1990 yil 2000 yil 2010 yil 2020 yil Xarajatlar, jami 100 100 100 100 1 . Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo'llab-quvvatlash 31,5 42,5 59,0 65,0 ta'lim 17,9 25,2 33,2 35,0 sog'liqni saqlash 13,6 17,3 25,8 30,0 44 2. Iqtisodiyot 40,7 9,2 11,3 13,2 3. Investitsiyalar 16,6 20,4 6,4 8,1 4. Turli xil xarajatlar 11,2 27,9 23,3 13,7 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Shu bilan birga, byudjet xarajatlarining umumiy hajmining o'sishini hisobga olgan holda, 1995-2020 yillarda Davlat byudjetining iqtisodiyotni va investitsiyalarni moliyalashtirishga umumiy xarajatlari o'tgan yilga nisbatan oshdi. Milliy iqtisodiyot taraqqiy topishi va mamlakat aholisi farovonligini ta minlashning eng birlamchi omili mamlakat hududlarining ijtimoiy-iqtisodiyʼ salohiyati va undan samarali foydalanish bilan bevosita bog’liqdir. Zero, hududlarda barqaror rivojlanish ko’rsatkichlariga erishmasdan turib, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va uning raqobatbardoshligini ta minlash haqida fikr ʼ bildirishning o’zi mantiqiy nuqtai nazardan samarasiz bo’lib hisoblanadi. 2.1. Samarqand viloyatida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tendensiyalari Respublikamiz hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini atroflicha tahlil qilish muhim va oqilona iqtisodiy qarorlar qabul qilishda har qachongidan ham dolzarblik kasb etmoqda. Bu borada, Respublikamiz hududlarini barqaror va jadal rivojlantirish uchun ularning kompleks va mutanosib ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini, tabiiy xomashyo resurslaridan foydalanish samaradorligini, iqtisodiy va investitsiyaviy salohiyatini, shuningdek, hududlarning boshqa qiyosiy ustunliklarini baholashning yagona tizimini joriy etish maqsadida, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 1-mayda PK-4702-son «Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni reyting baholash tizimini joriy etish to’g’risida»gi qarori 29 ga muvofiq statistik ko’rsatkichlar va so’rovnomalar natijalari asosida hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini reyting baholash tizimi joriy etildi. Bu esa o’z navbatida Respublika 29 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 1-mayda PK-4702-son «Xududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni reyting baxolash tizimini joriy etish to’g’risida»gi Farmoni, 1-ilova 3.1-band 45 hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlarini taxlil qilish borasidagi muammolarning amaliy yechimi bo’lib xizmat qilmoqda. Shu o’rinda qayd etishimiz joizki, hozirgi kunga qadar O’zbekiston Respublikasida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning joriy holatini chuqur tahlil qilishda istiqbolga yo’naltirilgan maqsadli dasturlarni ishlab chiqish uchun uni kompleks baholashning hamda yuzaga kelayotgan muammolarni hal qilish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqqan holda ularga tezkorlik bilan va lozim darajada javob qaytarishning yagona muvofiqlashtirilgan mexanizmi mavjud emas edi. Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini reyting baholash tizimi endilikda Respublika miqyosida yoki alohida olingan hududlar kesimida iqtisodiy-ijtimoiy sohalarga doir qarorlar qabul qilishda, ayni hududlardagi tizimli muammolarni aniqlashda, hududlarning real iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi turmush darajasi va daromadlarini tahlil qilishda, shuningdek, eng muhim joylardagi mahalliy ijro organlari rahbarlarining faoliyatlarini doimiy kuzatib borish asosida mas uliyatini oshirish va ularningʼ faoliyati samaradorligini xolisona baholashda o’ziga xos metodologiya hisoblanadi. 2.6 Jadval. Yalpi ichki (hududiy) mahsulot hajmi (o’tgan yilga nisbatan foizda) 2018 2019 2020 2021 O’zbekiston Respublikasi 105,4 105,8 101,6 107,4 Qoraqalpog’iston Respublikasi 105,5 107,5 102,6 107,4 Viloyatlar Andijon 109,8 105,9 102,8 106,2 Buxoro 105,4 106,2 101,8 107,0 Jizzax 104,0 108,7 101,6 107,6 Qashqadaryo 101,8 101,6 102,1 107,2 Navoiy 104,7 105,2 107,1 109,1 Namangan 104,5 107,6 104,8 108,8 Samarqand 100,6 105,7 102,4 107,8 Surxondaryo 104,7 103,7 104,4 110,2 Sirdaryo 103,5 109,7 100,1 110,7 Toshkent 107,0 107,5 102,6 108,0 46 Farg’ona 107,7 104,5 103,0 109,2 Xorazm 103,1 105,8 102,3 114,1 Toshkent sh. 111,9 108,8 101,5 107,4 Respublikamizda 2021- yil Toshkent shahri (114,1 %), Toshkent (107,4 %), Sirdaryo (110,7 %), Xorazm (109,2 %) va Namangan (109,1 %) viloyatlarida yuqori o‘sish sur’atlari qayd etildi. Respublika bo‘yicha 2021-yilda YaIMning shakllanishida Toshkent shahri 16,6 % ulush bilan eng katta ulushini qo‘shdi. Toshkent viloyati 11,2 % va Navoiy viloyati 8,1 % ko‘rsatkichlari bilan keyingi o‘rinlarni egallab turibdi. Respublika yalpi ichki mahsulotini shakllantirishda eng kam ulush Sirdaryo (2,1 %) va Jizzax (3,2 %) viloyatlariga to‘g‘ri kelgan. 2.7-jadval Hududlar bo‘yicha aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmi (ming.so‘m hisobida) Hududlar 2000 y. 2010 y. 2015 y. 20 20 y. 2021 y. O‘zbekiston Respublikasi 132,1 2 763,7 7 072,2 17 591,5 21 039,3 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 72,2 1 317,0 3 772,3 11 450,0 13 558,6 viloyatlar: Andijon 110,1 1 722,7 4 824,7 12 139,0 13 596,2 Buxoro 145,3 2 822,2 6 870,3 16 323,1 19 746,4 Jizzax 84,7 1 940,4 5 328,8 13 303,1 16 363,6 Qashqadaryo 107,7 2 601,3 5 764,0 10 763,7 12 999,6 Navoiy 186,5 5 016,3 11 454,7 50 334,0 57 983,4 Namangan 88,5 1 450,8 4 198,4 9 889,6 11 892,5 Samarqand 98,1 2 061,3 5 216,0 11 089,2 13 472,8 Surxondaryo 94,6 1 597,5 4 660,3 9 333,1 11 095,3 Sirdaryo 131,8 2 342,0 6 477,3 15 145,6 17 915,7 47 Toshkent 148,9 2 918,0 7 956,6 22 116,6 28 163,9 Farg‘ona 139,6 1 718,8 4 702,7 9 920,8 12 267,9 Xorazm 107,1 1 826,7 5 164,3 11 419,7 14 093,5 Toshkent sh. 186,0 4 596,1 12 529,4 36 755,5 43 211,1 Manba. Davlat statistika qo’mitasi 2.7-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmi respublika miqyosida 6393,2 mlrd.so‘mni tashkil etadi. Hududlar kesimida Buxoro va Toshkent viloyatlari, Toshkent shahrida aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmi boshqa hududlarga nisbatan yuqori. 2.8-jadval Hududlar bo‘yicha aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmining o‘sish sur’ati (foiz hisobida) Hududlar 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. O‘zbekiston Respublikasi 108,9 107,0 111,1 100,4 107,4 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 106,7 111,6 111,1 104,4 107,4 viloyatlar: Andijon 103,5 105,4 108,9 102,0 104,7 Buxoro 103,1 107,1 111,6 104,7 106,2 Jizzax 104,8 112,1 115,1 101,6 107,0 Qashqadaryo 102,5 104,5 108,8 102,0 107,6 Navoiy 106,3 109,2 113,2 102,7 107,2 Namangan 101,7 105,6 111,1 101,2 109,1 Samarqand 104,4 105,2 110,1 100,6 108,8 Surxondaryo 103,6 116,7 101,5 101,1 107,8 Sirdaryo 106,0 110,2 119,3 106,5 110,2 Toshkent 103,9 105,7 111,9 101,7 110,7 Farg‘ona 103,2 106,2 111,0 101,0 108,0 48 Xorazm 106,5 108,3 111,5 101,3 109,2 Toshkent sh. 116,3 108,9 113,2 104,0 114,1 Manba. www.stat.uz 2.8-jadval ma’lumotlaridan hududlar bo‘yicha aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmining o‘sish sur’atlarini ko‘rish mumkin. Samarqand viloyatida jami xizmatlar hajmi 202 1 yilda 18 656,7 mlrd. so‘mdan iborat bo‘lib, bu ko‘rsatkich 20 15 yil ko‘rsatkichiga nisbatan 3,74 martaga o‘sgan. Shundan: savdo va umumiy ovqatlanishning umumiy xizmatlar hajmidagi ulushi 2015 yilda 1 771,5 mlrd. so‘mni, 2021 yilda esa 5 155,1 mlrd. so‘mni tashkil etgan. Mazkur ko‘rsatkich 2015-2021 yillar mobaynida 3,61 barobar o‘sgan. Viloyatda maishiy xizmat ko‘rsatish 538,2 mlrd. so‘mni, moliya 2 615,2 mlrd. so‘m sohalariga hissasiga to‘g‘ri kelgan. 2.9. jadval 2019-2021- yillarda iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha YAHMni ishlab chiqarish 2019 2020 2021 mlrd. so'm o'sish sur'ati %da mlrd. so'm o'sish sur'ati %da mlrd. so'm o'sish sur'ati %da O`zbekiston Respublikasi 529 391,4 105,8 602 193,00 101,6 734 587,70 107,4 Qoraqalpog`isto n Respublikasi 19 715,0 107,521 881,00 102,6 26 250,70 107,4 Andijon 33 802,1 105,9 38 333,90 102,8 43 790,80 106,2 Buxoro 28 143,3 106,2 31 593,40 101,8 38 742,40 107 Jizzax 16 143,6 108,7 18 575,10 101,6 23 349,20 107,6 Qashqadaryo 32 399,3 101,6 35 605,30 102,1 43 833,30 107,2 Navoiy 36 661,9 105,2 50 605,80 107,1 59 357,70 109,1 Namangan 23 920,9 107,6 28 077,40 104,8 34 479,80 108,8 Samarqand 39 050,5 105,7 43 386,60 102,4 53 749,90 107,8 Surxondaryo 22 393,5 103,7 24 779,30 104,4 30 090,50 110,2 Sirdaryo 11 949,2 109,7 12 928,30 100,1 15 583,10 110,7 Toshkent 55 306,5 107,5 65 243,80 102,6 82 148,40 108 Farg`ona 32 737,8 104,5 37 560,20 103 47 331,90 109,2 Xorazm 19 241,1 105,8 21 467,90 102,3 26 900,30 114,1 49 Toshkent sh. 86 126,2 108,897 108,00 101,5 121 829,50 107,4 2021 yilda hududlarda xizmatlar va servis sohasini rivojlantirishga qaratilgan ustuvor vazifalar belgilab olingan bo’lib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Qashqadaryo, Namangan, Surxondaryo viloyatlarida aholi jon boshiga xizmatlar hajmi mamlakatimizdagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan 2 barobar past hisoblanadi. Bu sohada ichki zaxiralar yetarlicha bo’lib, hududlarda xizmatlar va servis sohasini rivojlantirish kelgusi yilgi ustuvor yo‘nalish etib belgilandi. Avvalo, yo‘l bo‘yi infratuzilmasini yaxshilash orqali 700 milliard so‘mlik qo‘shimcha xizmatlar yaratish imkoni borligi, jumladan, 150 dan ortiq tuman va shahardan o‘tadigan 10 ming kilometr yo‘lda 400 dan ziyod yirik servis ob’yektlari uchun ehtiyoj mavjudligi, investorlar ishtirokida istirohat bog‘lari hamda xiyobonlarning bir qismida yengil konstruksiyali savdo, umumiy ovqatlanish va ko‘ngilochar ob’yektlar tashkil etish, ta’lim, madaniyat, sport va sog‘liqni saqlash ob’yektlarining bo‘sh turgan qismini tadbirkorlarga berish orqali ham ko‘plab xizmatlarni yo‘lga qo‘yish mumkin. 2.9-jadval ma’lumotlaridan hududlar bo‘yicha aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmining o‘sish sur’atlarini ko‘rish mumkin. 2021 yilda hududlarda xizmatlar va servis sohasini rivojlantirishga qaratilgan ustuvor vazifalar belgilab olingan bo’lib, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Qashqadaryo, Namangan, Surxondaryo viloyatlarida aholi jon boshiga xizmatlar hajmi mamlakatimizdagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan 2 barobar past hisoblanadi. Viloyatda jami xizmat turlari bo‘yicha xizmatlar xajmining qishloq joylardagi hissasi 2015 yilda 45,0 %ni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2021 yilda 53,0 %dan iborat bo‘lgan. Lekin ko‘rsatilayotgan xizmatlarning aholi jon 50 boshiga nisbatan hisoblaganda qishloq joylarda shaharga nisbatan salmog‘i ancha pastdir. 2 . 10 -jadval Samarqand viloyatining Yalpi hududiy mahsulot hajmi (amaldagi narxlarda, mlrd. so'm) 2016y. 2018y. 20 20y. 2021 I. YaHM, jami 21 830,0 31 233,5 42 378,1 53 749,9 shu jumladan: Tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymati 21 501,3 30 659,5 41 469,8 52 640,7 Mahsulotlarga sof soliqlar 328,7 574,0 908,3 1 109,2 II. Tarmoqlarning yalpi qo'shilgan qiymati 21 501,3 30 659,5 41 469,8 52 640,7 Qishloq, o'rmon va baliq xo'jaligi 11 219,9 15 350,5 19 452,5 23 622,4 Sanoat (qurilishni qo'shgan holda) 3 686,9 6 264,2 8 594,6 10 927,0 Sanoat 2 705,8 4 769,6 6 115,7 7 789,8 Qurilish 981,1 1 494,6 2 478,9 3 137,2 Xizmat 6 594,5 9 044,8 13 422,7 18 091,3 savdo, yashash va ovqatlanish bo'yicha xizmatlar 1 416,1 1 980,1 2 762,8 3 355,7 tashish va saqlash, axborot va aloqa xizmatlari 1 639,2 2 106,4 2 580,4 3 384,8 boshqa xizmatlari 3 539,2 4 958,3 8 079,5 11 350,8 Samarqand viloyatida 2021-yil ishlab chiqarilgan yalpi hududiy mahsulot (YаHM) hajmi 53 749,9 mlrd. so‘mni va o‘sish sur’ati 2020- yilning shu davriga nisbatan 108,8 foizni, yalpi hududiy mahsulotning deflyator indeksi 113,9 foizni tashkil qildi. Aholi jon boshiga hisoblangan yalpi hududiy mahsulot 13 472,8 ming so‘mni va bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 106,7 foizni tashkil etdi. Samarqand viloyatining yalpi hududiy mahsulot hajmini 2010-2021 yillar davomidagi hajmini tahlil qiladigan bo’lsak, jami YaIM 2010 yilga nisbatan 2021 yil 47 530.2 mlrd so’mga oshganligini, shundan xizmat ko’rsatish sohasi 16 415.2 mlrd so’mga oshganligini, 2021 yil 2018 yilga nisbatn 9 046.5 mlrd so’mga oshganligi, bunga asosiy sabab viloyatda investitsion muhitning yaxshilanib borayotganlidan dalolat beradi. 2. 11 -jadval 51 Samarqand viloyat yalpi hududiy mahsulotining iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha tarkibi 2020 2021 O'sish sur'ati %damlrd. so'm mlrd. so'm I. Yalpi hududiy mahsulot jami 43386,6 53 749,9 108,8 shu jumladan: Tarmoqlarning yalpi qo‘shilgan qiymati 42 478,30 52 640,70 108,8 Mahsulotlarga sof soliqlar 908,3 1 109,20 109,5 II. Tarmoqlarning yalpi qo‘shilgan qiymati 42 478,30 52 640,70 108,8 Qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi 19 346,30 23 622,40 104,6 Sanoat 6 294,60 7 789,80 110,8 Qurilish 2 485,10 3 137,20 115,2 Xizmatlar 14 352,30 18 091,30 112,5 Manba. Samarqand viloyati statustika boshqarmasi. Ijtimoiy, siyosiy va jamoatchilik muammolarini hududlarning iqtisodiy salohiyatini ko‘tarmasdan, ularning barqaror rivojlanishisiz hal qilib bo‘lmaydi.. 2021- yil holatiga ishlab chiqarilgan yalpi hududiy mahsulot (YаHM) hajmi 53 749,9 mlrd. so‘mni va o‘sish sur’ati 2020- yilning shu davriga nisbatan 108,8 foizni, YаHMning deflyator indeksi 113,9 foizni tashkil qildi. 2.12 jadval Asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha Samarqand viloyatning Respublikadagi ulushi O'zbekiston Respublikasi Samarqand viloyati Viloyatning Respublikadagi ulushi, % da mlrd. so'm o‘tgan yilga nisbatan , % da mlrd. so'm o‘tgan yilga nisbatan , % da 2021 y. 2021 y. 52 I. Yalpi hududiy mahsulot jami 734 587,70 107,4 53 749,90 108,8 7,2 7,3 shu jumladan: Sanoat mahsuloti 451 633,90 108,70 22 803,30 110,80 5,00 5,00 Istemol tovarlari 152 042,80 113,5 14 375,80 112,80 9,20 9,5 Qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulot (xizmat)lari 317 781,60 104,00 41 206,10 104,6 12,90 13,00 Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar 244 962,60 105,20 17 722,80 112,00 7,00 7,2 Qurilish ishlari 107 447,60 106,80 7 228,30 115,20 6,50 6,7 Chakana savdo tovar aylanmasi 249 493,30 112,00 21 004,20 111,70 8,40 8,4 Xizmatlar, jami 283 301,60 119,20 18 656,70 121,60 6,40 6,6 Eksport (mln. AQSh. doll) 16 610,60 110,00 530,6 158,30 2,20 3,2 Import (mln. AQSh. doll) 25 461,00 120,40 1 390,30 120,20 5,50 5,5 Manba. Samarqand viloyati statustika boshqarmasi Viloyatda jami xizmat turlari bo‘yicha xizmatlar xajmining qishloq joylardagi hissasi 2015 yilda 45,0 %ni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2021 yilda 53,0 %dan iborat bo‘lgan. Lekin ko‘rsatilayotgan xizmatlarning aholi jon boshiga nisbatan hisoblaganda qishloq joylarda shaharga nisbatan salmog‘i ancha pastdir. Hudud iqtisodiyotining barcha tarmoqlarida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymat (YaQQ) hajmi umumiy YaHMning 97,9 foizni, mahsulotlarga sof soliqlar esa 2,1 foizni tashkil etdi. 2.3.rasm Samarqand viloyatidaYaHMning iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha o‘sish sur’atlari 130 53 125 120 115 110 105 100 YaHM YaHM Qishloq, o‘rmon va baliqchili k xo‘jaligi bgfx g Sanoat Qurilish Savdo,yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmatlar Tashish va saqlash, axborot va aloqa Boshqa xizmat tarmoql ar 54104,6% da 109,9 108,8 110,0110,8 115,2 124,7 Viloyatda tahlil etilayotgan davrlar oralig‘ida yuqori sur’atlarda o‘sish tendensiyasi aloqa va axborotlashtirish, moliya xizmatlari, sayyohlik xizmatlari va maishiy xizmat sohalarida kuzatilgan. Sanoat (qurilishni qo‘shgan holda) tarmog‘ining YaHMning tarmoqlar bo‘yicha tarkibidagi ulushi 0,1 bandga ko‘payib hisobot davrida 20,8 foizni, xizmatlar sohasi esa 0,5 bandga ko‘payib 34,3 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi tarmog‘ining YaHM tarkibidagi ulushi 0,6 bandga kamayib 44,9 foiz bo‘ldi. Samarqand viloyatida amalga oshirilayotgan islohotlar va ushbu sohani jadal rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning natijasi bo’lib, tijorat banklarining kredit resurslari bazasini mustahkamlanishi va kapitallashuv darajasining oshib borayotgani hamda ularning barqarorlik darajasini yaxshilanishi bilan bevosita bog’liqdir. 2. 13 -jadval Samarqand viloyatining yalpi hududiy mahsulot o'sish sur'ati va hajmi, aholi jon boshiga ming so’mda 2010 y. 2012 y. 2014 y. 2016 y. 2018 y. 2020 y. 2021 y. Yalpi hududiy mahsulot jon boshiga 1 946,8 2 795,8 4 218,6 6 380,5 8 741,5 11 089,2 13 472,8 Yalpi hududiy mahsulot o'sish sur'ati jon boshiga 107,5 107,4 106,6 105,4 98,8 99,8 106,7 Samarqand viloyatining yalpi hududiy mahsuloti o’sish sur’ati va hajmi jon boshiga 2020 yilda 10 831,7 ming so’mni tashkil etib, 2010 yilga nisbatan 8 884,9 ming so’mga (5,6 marta) oshganligini ko’rish mumkin. Bugungi kunda agrosanoat tarmog‘i izchil rivojlanib, zamonaviy issiqxonalar, intensiv bog‘lar va chorvachilik xo‘jaliklari uchun agronom, zootexnik, veterinar, o‘simliklarni himoya qilish, urug‘chilik bo‘yicha mutaxassislarga talab oshib borayotganligi bois sohada zamonaviy xizmatlar ko‘lamini kengaytirish, xorijiy mutaxassislarni jalb qilib, amaliy o‘quv kurslari tashkil etish zarur. 55 2.3. Mamlakatda aholi turmush farovonligi yaxshilash borasida amalga oshirilayotgan davlat siyosatining joriy holati tahlili. Aholini samarali muhofaza qilishga yo’naltirilgan maqsadli chora-tadbirlar bilan bir qatorda yuqori iqtisodiy o’sish va bandlik sur’atlari aholi farovonligini oshirishni ta’minlamoqda. Turmush darajasi, birinchi navbatda, aholi daromadlari miqdori bilan tavsiflanadi. Aholi real daromadlarining maqroiqtisodiy sharoitning qulayligi, iqtisodiy o’sishning jadal sur’atlarda oshishi, inflatsiya darajasining pasayganligi, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar va aholini aniq ijtimoiy himoya qilishning kuchayganligi hisoblanadi. Shuning uchun, aholi daromadlarning o’sishida, aholining shaxsiy xususiyatlari va mehnatdagi yutuqlari, xodimlar band bo’lgan korxona, tashkilot, muassasaning faoliyat natijalari va umuman iqtisodiyotning rivojlanish darajasi muhim omildir. Iqtisodiyotda aholi daromadlari bir tomondan, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va mamlakat o’rtasida, ikkinchi tomondan, uy xo’jaliklari va individlar o’rtasida yangidan yaratilgan mahsulot qiymat qismini rivojlantirish, taqsimlash va qayta taqsimlash borasidagi umumiy munosabatlarni bildiradi. Aholi daromadlari bo‘yicha real iqtisodiy o‘sish darajasini hisoblashda narx omillari ta’sirini chiqarib tashlash maqsadida, inflyatsiya ko‘rsatkichlarining asosiy turlaridan biri – iste’mol narxlari indeksidan (INI) foydalaniladi. Joriy davrda iste’mol narxlarining o‘zgarishi sababli o‘tgan yilning mos davriga nisbatan aholi umumiy daromadlarining real o‘sish sur’ati 112,1 % ni tashkil etdi. Iqtisodiyotning ijtimoiyligini ta’minlashda davlat faol qatnashadi. Lekin bu ijtimoiylikni faqat davlat yuzaga chiqara oladi degan gap emas, chunki ijtimoiy yo’nalish olish bozor mexanizmiga ham xos xususiyatdir. Biroq buning uchun bozor kuchlariga xos layoqatsizlik yuzaga kelganda, davlat bu kuchlarni to’g’ri yo’nalishga solib, iqtisodiy o’sish va farovonlikni oshirishga hissa qo’shadi. 56 2.14-jadval O’zbekiston Respublikasi aholi daromadlari to’g’risida ma’lumot 30 Ko’rsatkichlar nomi 2010 2015 2020 2021 Aholining umumiy daromadlari, mlrd so’m 62631,6 169344,3 415085,0 515660,7 o’tgan yilga nisbatan, % da 132,9 115,7 113,5 124,2 Aholi jon boshiga umumiy daromadlar, ming so’m 2192,8 5410,6 12125,6 14769,0 o’tgan yilga nisbatan, % da 129,2 113,7 111,3 121,8 Aholi real umumiy daromadlari, mlrd so’m 58229,4 160485,5 367559,6 465271,8 o’tgan yilga nisbatan, % da 123,6 109,6 100,5 112,1 Aholi jon boshiga real umumiy daromadlari, ming so’mda 2038,7 5127,5 10737,3 13325,8 o’tgan yilga nisbatan, % da 120,1 107,7 98,6 109,9 2.14-jadvaldan ko’rinib turganidek, 2010-2021 yillar mobaynida O’zbekistonda aholining umumiy daromadlari 62631,6 mlrd. so’mdan 515660,7 mlrd. so’mga, aholi jon boshiga umumiy daromadlar esa 2192,8 ming so’mdan 14769,0 ming so’mga ortgan. 2.15-jadval O’zbekiston Respublikasi aholisining umumiy daromadlari tarkibi, % da 31 Ko’rsatkichlar 2010 2015 2020 2021 Umumiy daromadlar jami 100,0 100,0 100,0 100 Shu jumladan: Birlamchi daromadlar 80,4 84,2 75,4 73,6 Ishlab chiqarishdan olingan daromad 78,5 82,0 73,3 71,5 Mol-mulkdan olingan daromad 1,9 2,2 2,1 2,2 Transfertlardan olingan daromad 19,6 15,8 24,6 26,4 30 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi. 31 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi. 57 2.15- jadvaldan ko ’ rinib turibdiki , aholining birlamchi daromadlari 2021 yil 2010 yilga qaraganda 80,4 foizdan 73,6 foizga kamayganligini ko ’ rishimiz mumkin . Transfertlardan olingan daromadlari esa 2021 yil 2010 yilga nisbatan 19,6 foizdan 26,4 foizga o’sganini ko’rishimiz mumkin . Davlatning aholi daromadlari va turmush farovonligini oshirishdagi ishtiroki uning ijtimoiy siyosati bilan ham amalga oshadi, bu bandlik va daromad siyosatini o’z ichiga oladi. Bandlik siyosati aholi bandligini oshirishga, yangi ish o’rinlarini ko’paytirishga qaratiladi. Shu sababli 2022 yilning 1- yanvar holati bo’yicha mehnat resurslari soni 19,3mln kishini tashkil etib, 2020 yil shu davriga nisbatan 1,1 foizga yoki 202,6 ming kishiga oshgan. 32 Ommaviy farovonlikni ta’minlashda davlatning daromad siyosati o’z o’rniga ega. Bu siyosat daromadlarni taqsimlanishini tartiblab turadi. Davlat qonun yo’li bilan eng kam ish haqini belgilab qo’yadiki, hech bir ish beruvchi bundan oz haq to’lashi mutlaqo mumkin emas. Davlat ishsizlik nafaqalarini ham qonun yo’li bilan kiritadi. O’zbekistonda ishsizlarga ishsizlik nafaqasi to’lanadi, ish qidirib yurganlarga ish bilan ta’minlashga ko’maklashadi. Davlat pensiya tizimi qariyalar va nogironlarni daromad bilan ta’minlaydi. Davlat daromad siyosati daromadlardagi tengsizlikni qisqartirish, daromad topishdagi adolatlilik ta’moyilini ta’minlashga ham qaratiladi. 2010-2021-yillarda aholi jon boshiga daromadlar, ish haqi va pensiyalarning ko’payishi tendensiyasi kuzatildi. Agar 2010-yilda aholi jon boshiga tushadigan daromad 1,7mln. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2020-yilda 11.7 mln. so’mgacha o’sdi, yillik real o’sish sur’ati 7 foizni tashkil etdi. O’rnatilgan pensiyaning o’rtacha miqdori 2010-yildagi 126 ming so’mdan 2020-yilda 848,5 ming so’mgacha ko’tarildi. 2020-yildagi obodonlashtirilgan uy-joyda yashovchi aholining ulushi 2010-yilga nisbatan yuqori o’sishni ko’rsatmoqda. 2010-yilda ushbu ko’rsatkich 9,2 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2020-yilda 49,8 foizni tashkil 32 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi 58 etdi. Ijtimoiy himoya uchun davlat xarajatlarining YaIMdagi ulushi 2010-yil 1,7 foizdan 2020-yil 1,9 foizga o’sdi . 33 Davlat farovonlik o’sishiga inflatsiyani pasaytirish orqali ham ta’sir etadi, bunga uning monetar siyosati qaratiladi. Inflatsiyani pasaytirish uchun davlat muomaladagi pul miqdorini zaruriy darajada saqlab turadi. Pul yetishmaganda u muomalaga chiqariladi, ortib qolganda esa, muomaladan chiqarib olinadi. Davlatning izchil monetar siyosati tufayli O’zbekistonda pul birligi qadrini jiddiy pasayishiga yo’l bermay, aholi real daromadini oshirishga sharoit hozirlaydi. Iqtisodiy farovonlik istiqbollari aniqlanganda, unga ta’sir etuvchi iqtisodiy va etnodemografik omillarni hisobga zarurki, bular quyidagilardan iborat: -Iqtisodiy rivojlanish darajasi va uning o’sish sur’atlari; -Yalpi ichki mahsulotni iste’mol va jamg’arishga taqsimlanishi; -Aholining o’sish ko’rsatkichlari; -Mahsulot ishlab chiqaruvchilar va sof iste’molchilarning nisbati; -Iste’molning xususiyatlari. Farovonlik iqtisodiyotning hosilasi hisoblanadi. Chunki, iste’mol ne’matlarini yaratishdan maqsad ularni iste’mol etish bo’ladi. Shuningdek, iste’mol ishlab chiqarishgan ne’matlarni shunchaki sarflab yuborishi emas, balki qayerda iste’mol miqdori ko’p bo’lsa, shu yerda inson kamolotiga erishiladi. Inson omili esa iqtisodiy o’sishda yetakchi rol o’ynaydi. Farovonlik ortishi uchun daromad aholi soniga nisbatan tezroq o’sishi kerak. Aholining ko’payishi to’la bandlik sharoitida ishlab chiqaruvchilarni ham ko’payishini bildiradi. Ammo iqtisodiy zaif mamlakatlarda bandlikni oshirish imkoniyati kam bo’ladi, shu bois aholining tez o’sishi farovonlikni o’sishiga ta’sir etuvchi kuchli omilga aylanadi. Iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida mamlakat aholisining ish bilan bandligi darajasini oshirish va mehnat bozorini tartibga solish sohasidagi siyosat quyidagi yo nalishlar bo yicha amalga oshirilmoqda. Ya ni:ʼ ʼ ʼ 33 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi 59 1. Milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda mamlakatda yangi ish o rinlari yaratilmoqda.ʼ 2. Mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka keng imkoniyatlar ochib berish. 3. Аholining mehnat faolligini, dehqon va fermer xo jaliklarini ʼ rivojlantirish taremog’ida aholining o zini-o zi ish bilan band qilish darajasi ʼ ʼ o stirilmoqda. ʼ 4. Аholi uchun yangi ish o’rinlari ochilmoqda va mehnat bozori takomillashtirilmoqda. Buning uchun zarar ko rib ishlaydigan korxonalarni ʼ tugatish yoki ixtisosini o zgartirish ishlari muntazam ravishda olib borilmoqda. ʼ Shuningdek, O zbekiston Respublikasini «davlat nafaqasi to g risida»gi ʼ ʼ ʼ ishlab chiqilgan qonuniga muvofiq, aholini ijtimoiy himoyalash organlari hisobida turuvchi pensionerlarni tayinlangan oylik nafaqalarini pensionerlar soniga nisbati bilan aniqlanadi. Tayinlangan nafaqa xajmi amaldagi qonunlarga muvofiq belgilanadi. Iqtisodiy munosabatlarni modernizatsiyalash sharoitida aholini pul daromadlarini oshirishni va ijtimoiy himoyalashni ta minlovchi asosiy manbaalar ʼ quyidagilarga qaratilishi lozim deb hisoblaymiz. Ya ni: ʼ 1. Fermer xo jaliklarini kengaytirish hisobiga oziq-ovqat, qishloq xo jaligi ʼ ʼ mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko paytirish. Bu esa aholining umumiy ʼ daromadlarini, birinchi navbatda fermer xo jaliklaridan olinadigan daromadlarini ʼ ko payishiga zamin yaratadi; ʼ 2. Byudjet va byudjetdan tashqari jamg armalaridan beriladigan moddiy ʼ yordamlar orqali aholining kam ta minlangan qatlami daromadlari darajasini ʼ saqlab qolish; 3. Mehnat nafaqasi va oylik maoshlarini muntazam ravishda indeksatsiya qilish hisobiga aholining pul daromadi darajasini qo llab quvvatlash; ʼ 60 4. Ommaviy ishsizlikning oldini olish maqsadida norentabel ishlab chiqarishda band bo lgan aholini ishdan bo shatishda extiyot bo lish siyosatiniʼ ʼ ʼ qo llash; ʼ Bizning fikrimizcha, bozor iqtisodiyoti sharoitida aholi daromadlarini indeksatsiyalash muhim ahamiyatga egadir, chunki bu aholi daromadlarini oshishiga yordam beradi. 5. O zbekistonda ijtimoiy muhofaza tizimini isloh qilishning muhim ʼ yo nalishi samarali pensiya tizimi, insonga keksayganda yashash manbaini ʼ yo qotmaslik, o z xizmatlari uchun munosib taqdirlanish imkonini beradigan ʼ ʼ mexanizmning yaratilishi bo ldi. Pensiya ta minoti “Fuqorolarning pensiya ʼ ʼ ta minoti to g risida”gi O zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq amalga ʼ ʼ ʼ ʼ oshiriladi. Milliy iqtisodiyotda kelgusida aholining real daromadlari, turmush sifatini oshirish va ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish maqsadida quyidagi yo nalishlarda ʼ faoliyat olib borilishi zarur: 1. Аholini ish bilan ta minlash va ijtimoiy himoyalashni ta minlashda kichik ʼ ʼ tadbirkorlik sohasi asosiy sektor bo lib xizmat qilishi kerak. ʼ 2. Kam ta minlangan oilalalarga ijtimoiy yordam berilishni kuchaytirish, ʼ aholini ijtimoiy muhofaza qilish borasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirishda fuqorolarning o zini-o zi boshqarish organlari roli va ma suliyatini oshirish zarur. ʼ ʼ ʼ 3. Joylarda aholi turmush farovonligi, yashash sharoitlarini yanada kengroq o rganish maqsadida ijtimoiy so rovnomalarni muntazam o tkazish lozim. Ijtimoiy ʼ ʼ ʼ so rovnomalardan to plangan ma lumotlardan nafaqat uy xo jaliklarining turmush ʼ ʼ ʼ ʼ tarzini tahlil qilishda, balki soliq, moliya, bojxona idoralari ham foydalanishlari lozim. 4. Аholi turli qatlamlarini mikrokreditlashga bo lgan talabini kengroq ʼ o rganish lozim. Mikrokreditlash tizimini ko proq ayollarga berish. ʼ ʼ 5. Aholining ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini ta minlash, oilaning madaniy- ʼ maishiy turmush sharoitini yaxshilash, oilaning ma naviy-axloqiy asoslarini ʼ 61 takomillashtirish, ko p farzandli oilani, kam ta minlangan, qarovchisini yo qotganʼ ʼ ʼ nochor oilalarni, nogironlar, yetim-esirlar, bemorlarni ijtimoiy qo llab-quvvatlash, ʼ oilada jamiyat talablariga mos kishilarni tarbiyalash borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar zarur. II BOB BO’YICHA XULOSALAR Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadlari quyidagilarda ko’rsatiladi: – iqtisodiyotning xomashyo y etishtirishdan iborat bir tomonlamaligiga chek qo‘yish; – iste’molga tayyor, ya’ni tugallangan mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish; – importni cheklash, yani importni o‘rnini bosa oladigan tovarlarni mamlakatning o‘zida ishlab chiqarib; – mahsulot sifati va raqobatbardosh tovarlar jahon bozori talablari darajasiga olib chiqib, respublikaning eksport salohiyatini oshirish; – Sanoatning istiqbolli sohalariga ustuvorlik berib, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash; – mehnat resurslarining oqilona foydalanishini ta’minlash, yangi texnika- texnologiyalarga o‘tish, jamiyatimizning milliy va tarixiy an’analariga mos keladigan yangi sohalarni barpo etish; - mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovarlar bilan milliy bozorni to‘ldirish orqali xalq iste’mol mollarining muhim turlariga bo‘lgan aholi talablarini to‘laroq qondirish. Mamlakatimizda YaIM 2000-2021 yillar oralig ida barqaror o sish ʼ ʼ sur atlariga ega bo ldi. So ngi 21 yil oralig ida o rtacha iqtisodiy o sish sur atlari ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ 5,9 % ni tashkil etdi, qishloq xo jaligi tarmog ida 2000-2020 yillar oralig ida ʼ ʼ ʼ o rtacha o sish sur atlari 3,7 % ni tashkil etgan. ʼ ʼ ʼ Respublika sanoat tarmog ini modernizatsiyalash natijasida sanoat ʼ tarmog ida ishlab chiqarilgan maxsulotlarning 2000-2021 yillar oralig ida o rtacha ʼ ʼ ʼ 62 o sish sur atlari 6,02 % ni tashkil qildi, 2000-2021 yillarda eksport hajmida jiddiyʼ ʼ dinamik o'zgarishlar kuzatilgan bo'lib, 1,7 barobarlik o'sish kuzatilgan. Iqtisodiyotdagi katta ulushga ega tarmoq hizmat ko'rsatish sohasi hisoblanadi, hizmatlar sohasining ulushi 2000 yilda 37,2 % ni tashkil qilib, 2020 yilda hizmatlar sohasini YaIMdagi ulushi 33,6 % tashkil qilgan Milliy iqtisodiyot taraqqiy topishi va mamlakat aholisi farovonligini ta minlashning eng birlamchi omili mamlakat hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy ʼ salohiyati va undan samarali foydalanish bilan bevosita bog’liqdir. Samarqand viloyatda tahlil etilayotgan davrlar oralig‘ida yuqori sur’atlarda o‘sish tendensiyasi aloqa va axborotlashtirish, moliya xizmatlari, sayyohlik xizmatlari va maishiy xizmat sohalarida kuzatilgan. Samarqand viloyatida amalga oshirilayotgan islohotlar va ushbu sohani jadal rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning natijasi bo’lib, tijorat banklarining kredit resurslari bazasini mustahkamlanishi va kapitallashuv darajasining oshib borayotgani hamda ularning barqarorlik darajasini yaxshilanishi bilan bevosita bog’liqdir. 63 III BOB. RESPUBLIKADA BARQAROR IQTISODIY O’SISHNI TA’MINLASH ISTIQBOLLARI . 3.1. Barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashning asosiy omillari va vositalari. Bugungi kunga qadar dunyo mamlakatlari amaliyotida iqtisodiy rivojlanishning turli yo’nalishlari va mexanizmlaridan foydalanib kelingan. Ular ichida jahon amaliyotida yuqori samarali va istiqbolli deb qaralgan tajribalar boshqa davlatlar uchun muhim qo’llanma va andozaga aylanmoqda. Mazkur qo’llanmalar tarkibida eng muhimi va mamlakatni o’z taraqqiyoti bilan jahon iqtisodiyotida o’z o’rniga ega bo’lishini ta’minlash imkonini beruvchi omil bu innovatsiyalar hisoblanadi. Innovatsiyalar ilmiy-texnologik o’zgarishlar globallashuvi sharoitida amal qilish maydoniga ko’ra inson faoliyatining barcha sohalari va jamiyatning har bir jabhasini qamrab olgan holda turli mamlakatlar va sivilizatsiyalar o’rtasidagi keskin farqlarni bartaraf etishda uning yutuqlaridan keng foydalanish va har bir mamlakatning innovatsion taraqqiyoti orqali jahon sivilizatsiyasi va ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotida o’z hissasi va ta’siriga ega bo’lish imkonini beradi. Jahon tajribasidan kelib chiqib, shuni aytish mumkinki, yuqori qudratlarga egaligini ko’rsatib va barcha davlatlarni tobora o’ziga rom etib borayotgan innovatsiyalarni amalga oshirishda tashkil etiluvchi innovitsiya faoliyati umumiy tarzda quyidagi ob’ekt (loyiha)larda namoyon bo’ladi 34 : - ixtirolar, nou-xau, ilmiy-texnik ishlanmalar asosida yangi ilmiy hajmdor mahsulotlarning tajriba-sanoat namunalarini yaratish, sanoat si novlaridan o’tkazish, yangi texnologiyalarni joriy etish, ularni ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlash; - mavjud texnologiyalarning raqobatbardoshligini oshirishga yo’naltirilgan, tijorat nuqtai nazaridan samarali bo’lgan, mahalliy xom ashyo asosida yangi ilmiy hajmdor mahsulotlarni bozorga olib chiqish; 34 M.M Aliqulov, Innovatsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish xususiyatlari, magistrlik dissertatsiyasini olish uchun 2015 y. 64 - inson, hayvon, o’simliklar kasalliklarini davolashning zamonaviy usullarini o’zlashtirish, yangi turdagi dori-darmonlarni, ularning substansiyalarini va tibbiy texnika mahsulotlarini ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalarni o’zlashtirish; - tuproq unumdorligini oshirish, qishloq xo’jalik o’simliklarini etishtirish, ularning selektsiyasi va urug’chiligi sohasida va himoya preparatlarini ishlab chiqarishda samarali texnologiyalarini joriy etish; - sanoat chiqindilarini hamda ikkilamchi resurslarni qayta ishlash texnologiyalarini o’zlashtirish; - yangi axborot texnologiyalarini, dasturiy vositalarni yaratish va ishlab chiqarishni kengaytirish; - ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va ekologik xavfsizlik bilan bog’liq bo’lgan huquqiy-tashkiliy, iqtisodiy va boshqaruv masalalarini hal qilish; - ilm-fanning zamonaviy natijalarini yorituvchi original monografiyalar, darsliklar, o’quv qo’llanmalari va ilmiy-ommabop kitoblarni nashrga tayyorlash, chop etish va o’quv jarayoniga joriy etish; - innovatsiya faoliyatini kengaytirishga, intellektual faoliyat ob’ektlarini amaliyotda qo’llashga yo’naltirilgan xalqaro seminarlar, konferentsiyalar, ko’rgazmalarni tashkil etish. Yuqorida keltirilgan innovatsiya ob’ektlari (loyihalari) ustida olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlar va ishlanmalar jamiyat ehtiyojlarini qondirish, uning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi, siyosiy-huquqiy, ekologik xavfsizligini oshirish hamda ularga doir muammolarni hal etish maqsadlari uchun xizmat qilishi lozimdir Mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishining barcha bosqichlarida ishlab chiqarish tarkibiga yangi talablar qo‘yiladi. Mazkur talablar tashqi va ichki omillar ta’sirida shakllanadi. Iqtisodiyot tarkibiga texnika taraqqiyoti, jamg‘arish normasi, iste’mol tarkibi, tabiiy resurslar, raqobat, talab ishchi kuchi resurslari, va taklif, foyda, narx kabilar faol ta’sir etadi. 65 Mamlakat miqyosidagi yalpi ishlab chiqarishda tarmoklarning o’rtacha fizik o’sish hajmi mazkur tarmoqlardagi ishlab chiqarish faoliyatiga real baho bera olmaydi. Chunki bunda ayrim yillarda tarmoqlarda o’rtachadan yuqori ishlab chiqarish kuzatilsa, ayrim yillarda esa, past ishlab chiqarish hajmlari kuzatilishi mumkin. 3. 1 -jadval Asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar (o`sish sur`ati, % da ) 2000 2005 2010 2015 2020 yil O`zbekiston R espublikasi 101,0 105,7 104,2 109,4 91,8 Qoraqalpog`iston Respublikasi 83,0 76,2 63,9 133,5 80,4 viloyatlar: Andijon 101,0 129,2 94,6 105,1 100,5 Buxoro 108,0 120,7 73,6 98,7 96,7 Jizzax 111,0 111,5 118,0 96,9 152,5 Qashqadaryo 93,0 116,2 67,4 112,4 74,1 Navoiy 116,0 141,9 248,6 90,7 78,7 Namangan 103,0 97,1 90,3 108,5 87,9 Samarqand 104,0 110,6 127,4 115,8 117,9 Surxondaryo 102,0 136,4 95,8 110,3 76,3 Sirdaryo 100,2 89,6 153,9 97,9 111,0 Toshkent 106,0 112,7 104,0 99,3 82,8 Farg`ona 107,0 119,2 107,3 98,7 116,4 Xorazm 102,0 44,1 133,8 87,2 114,5 Toshkent sh. 92,0 88,4 147,6 102,3 96,5 Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi Yuqoridagi jadval (3.1-jadval)ni tahlil qiladigan bo’lsak, respublika bo’yicha asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar foiz ko’rsatkichi eng yuqori 2015 yilga qadar o’sib borganligini, bundan Samarqand viloyati bo’yicha 2010 yil eng yuqori foiz ko’rsatkichga 127,4%, 2020 yilda esa 117,9 foizni tashkil etganini ko'rish mumkin. 2021 -yil bo’yicha eng yuqori foiz darajasi Jizzax viloyatiga 152,5 foizga to’g’ri kelganini ko’rish mumkin. Shu sababli, mamlakat hududida yalpi ishlab chiqarish tarkibida tarmoqlarning o’sish sur atlarini inobatga olish maqsadga muvofiq hisoblanadi.ʼ 66 Yuqorida keltirilgan ustuvor va istiqbolli yo’nalishlar innovatsiya faoliyatini tashkil etish va moliyalashtirish, innovatsion faollikni ta’minlash, rivojlantirish va davlat tomonidan qo’llab quvvatlashga yangicha yondashish zaruriyatini va talabini keltirib chiqaradi va uni amalga oshirish iqtisodiyotning texnologik talabi, mavjud ilmiy-texnikaviy zaxiralar, resurslar va salohiyatlar hamda ulardan foydalanishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi uyg’unligida ta’minlanishini talab etadi. Har bir davlatda innovatsion rivojlanishda mavjud jo’g’rofiy-hududiy, ekologik-tabiiy va boshqa shart-sharoitlarga asoslangan yo’nalishlar ishlab chiqilishi yoki ayrim tanlanga yo’nalishlarga kuchliroq ustuvorlik berilishi ham mumkin. Masalan, jahon oekanini o’zlashtirish (masalan, Rossiya, Yaponiya, Amerika, Xitoy kabi davlatlar); er osti tabiiy boyliklarini qidirib topish (O’zbekiston, Rossiya va boshqa davlatlar); qayta tiklanuvchi energiya resurslaridan samarali foydalanish (Afrika davlatlari, 72 O’zbekiston va shu kabilar) shular jumlasidandir. Innovatsiya sohasini rivojlantirish va ilm talab mahsulotlarni ishlab chiqarish va eksport qilishga bo’lgan kuchli e’tiborni qaysi davlatda qanchalik yuksakligi va ahamiyatini jahon innovatsiya bozorida turgan o’rni va erishgan ko’rsatkichlari yaqqol tasdiqlaydi. Jumladan, bugungi kunda jahon bozorida ilmtalab mahsulotlar hajmi 2,5 trln. AQSh dollarini tashkil etib, mazkur summaning 39 %ini AQSh davlati mahsulotlari, 30 %ini – Yaponiya, 16 %ini – Germaniya davlati mahsulotlari tashkil etishi, jahonda rivojlangan 7 ta davlat makrotexnologiyalari mazkur bozor hajmining 80 %ini tashkil etishi ushbu fikrimizni tasdiqlaydi. O’zbekistonda bugungi kunda innovatsiya loyihalarini ishlab chiqish, innovatsiya faoliyatining rivojlanish holati, undagi mavjud shart-sharoitlar, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida uning imkoniyatlaridan foydalanishga 67 bo’lgan ehtiyoj va unga bog’liq istiqbolli strategiyalar asosida hal etilishi dolzarb bo’lgan quyidagi muammolar aniqlandi 35 : – jahon innovatsiya tizimiga integratsiyalashuv darajasining pastligi, milliy innovatsion tizimning, eng avvalo, innovatsion biznes bilan hamkorlik qilishga yo’naltirilgan maxsus moliya institutlarining etishmasligi; − innovatsiya g’oyalari ustida ishlash va uni innovatsiya loyihasiga aylantirishga layoqatli, iqtidorli, yuqori malakali mutaxassislarning bu sohada faol ishlashini moliyalashtirish va rag’batlantirish tizimining yaxshi rivojlanmaganligi; − innovatsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun boshlang’ich kapitalning teshmasligi; – davlat tomonidan moliyalashtirish tizimi doirasida texnologik ustuvorliklarni tanlash va amalga oshirish tizimining past samaradorligi; – mulk huquqlarini himoyalash amaliyotining yaxshi rivojlanmaganligi va u bo’yicha malakali, xalqaro sertifikatlarga ega bo’lgan mutaxassislarning etishmasligi hamda ularni tayyorlashga bo’lgan e’tiborning qoniqarli darajada emasligi; − kadrlar muammosi: ilmiy kadrlarning qarib borishi, fanga iqtidorli yoshlarning kirib kelishi sustligi; – innovatsiya mahsulotlarini yaratishda ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar olib borish yuzasidan xorijlik tadqiqotchilar va ixtirochi-ishlab chiquvchilar bilan yaqindan va keng hamkorliklarni yo’lga qo’yish tizimining rivojlanmaganligi; − yirik yoki kichik korxonalarda ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 74 ishlari bo’yicha izlanishlarni olib borish saviyasining pastligi yoki imkoniyatining yo’qligi: yuqori malakali menejer-mutaxassislarning etishmasligi, texnologik rivojlanish va uni moliyalashtirishga mablag’larning etarli emasligi, o’z mahsulotining xalqaro darajadagi baho/sifat talablariga javob berishiga bo’lgan intilishning yo’qligi; – ishlab chiqarish korxonalari bilan ilmiy-tadqiqot institutlari 35 M.M Aliqulov, Innovatsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish xususiyatlari, magistrlik dissertatsiyasini olish uchun 2015 y 68 va oliy ta’lim muassasalari o’rtasida innovatsion hamkorlikni tashkil etish va uni amalga oshirishning qulay mexanizmi yaratilmaganligi; – ilmiy-tadqiqot bilan shug’ullanuvchi maxsus institutlar, korxonalar, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy ishlab chiqarish bazasining ham man’an, ham jismonan eskirib ketganligi; – ilmiy-tadqiqot bilan shug’ullanuvchi maxsus institutlar, korxonalar, oliy ta’lim muassasalarini zaruriy ilmiy-texnik, informatsion-huquqiy ma’lumotlar va yangiliklar bilan tezkor va to’liq ta’minlash tizimining mavjud emasligi; – olib borilgan ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar natijalarining amalda ishlab chiqarishga joriy etilishi bilan bog’liq uzilishlar mavjudligi va uning samarali ijrosini ta’minlovchi mexanizmning mavjud emasligi va shu kabilar. Yuqorida keltirilgan muammolarni hal etish va innovatsiya loyihalarini ishlab chiqish sifatini oshirish, ularni amalga oshirishni takomillashtirish maqsadida quyidagi ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. Innovatsion yangiliklar asosida ishlab chiqarishni modernizatsiyalashda quyidagilar ta’minlanishi lozim: - eskirgan asosiy vositalarni bosqichma-bosqich yangilash, ma’nan eskirgan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish (likvidatsiya qilish); - ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy qilish; - innovatsion texnologiyalar asosida tejamkor, chiqitsiz, ekologik toza, jahon andozalaridagi sifatga javob beruvchi ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish; - sifatni boshqarish tizimi asosida ishlab chiqarish texnologiyasini uzluksiz ravishda takomillashtirib borish. 2. Mamlakatda innovatsion infratuzilma – innovatsiya faoliyatining amalga oshirilishiga imkon beruvchi, ta’sir ko’rsatuvchi turli muassasalar (innovatsion- texnologik markazlar, texnologik inkubatorlar, texnoparklar, o’quv-biznes markazlari, konsalting va injiniring kompaniyalari, reyting baholovchi agentliklar va boshqa maxsus tashkil etilgan muassasalar)ni tashkil etish lozim. 69 3. Innovatsiya sohasida kadrlarni tayyorlash, tanlash va joylashtirishga, ilmiy salohiyatli kadrlarning ijod qilishlari uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish va ular mehnatini rivojlangan davlatlardagidan kam bo’lmagan darajada rag’batlantirish tizimini yaratishga qaratilgan davlat dasturlarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. 4. Mamlakatda qisqa va o’rta muddatli prognozlarga qo’shimcha ravishda uzoq muddatli (20-30 yillik) ilmiy-texnik, innovatsion-texnologik, ijtimoiyiqtisodiy va ekologik rivojlanish bashoratlarini ishlab chiqish zarur. 5. Ilmiy-tadqiqot institutlari va oliy o’quv yurtlarida fendamental va amaliy tadqiqotlar uchun iqtidorli yosh olimlarning kirib kelishi oqimini kuchaytirish, xorijdan kuchli mutaxassis-tadqiqotchilarni jalb etishni davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash zarur. 6. Xorij davlatlari tajribalaridan kelib chiqib (masalan, MDH davlatlari misolida Fundamental tadqiqotlar Rossiya fondi, Rossiya gumanitar ilmiy fond, Rossiya texnologik rivojlanish fondi, Ilmiy-texnik sohada kichik shakldagi korxonalar rivojlanishiga ko’maklashish fondi, Belorusiya fundamental tadqiqotlar Respublika fondi va sh.k.), mamlakatda innovatsiya faoliyatining yanada tezroq va samarali rivojlanishini ta’minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi innovatsiya faoliyatini qo’llab-quvvatlash fondini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. 7. Davlat tomonidan ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar ustida ishlash uchun zaruriy barcha informatsion-huquqiy ma’lumotlar va yangiliklar bilan ta’minlovchi maxsus ilmiy-texnik informatsion markazlarni tashkil etish lozim. 8. innovatsiya g’oyalari ustida ishlash va uni innovatsiya loyihasiga aylantirishga layoqatli, iqtidorli, yuqori malakali mutaxassislarning bu sohada 76 faol ishlashini moliyalashtirish va rag’batlantirish tizimini takomillashtirish zarur. Bunda har bir davlat innovatsiya sohasini rivojlantirishning istiqbolli yo’nalishlarini amalga oshirishni mamlakatdagi mavjud umumiy salohiyat va 71 imkoniyat, rivojlanish darajasi va yo’nalishi, ob’ektiv shart-sharoitlar asosida tashkil etadi. 70 Yangi O’zbekistonning istiqbolini belgilab beruvchi hujjatlarda raqamli va bilimga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, kasbiy malaka va bilimlarning moslashuvchan, izchil va uzluksiz rivojlanishi bilan bir qatorda aholining samarali ish bilan bandligini, aholi davlat organlari o’rtasidagi aloqalarni, jumladan mehnat munosabatlarini raqamli elektron platformalar yordamida amalga oshirishni ko’zda tutadi. Raqamli iqtisodiyotning jamiyat hayotiga keng kirib kelishi barcha sohalarda mehnat faoliyatida AKTdan foydalanish natijasida “haqiqiy” va “virtual” dunyo bilan uzviy bog’lanish sharoitida bo’lishni taqazo qilmoqda. Keng qamrovli ulanish tufayli hatto masofa ham ish bilan bandlikni ta’minlashda muammo tashkil etmay qoldi. Raqamli iqtisodiyot nafaqat bilimga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish, mehnat bozorida intellektual, yuqori malakali, bilimli kadrlarga bo’lgan talabning ortishi balki, mehnat munosabatlarini rasmiylashtirishdagi ahamiyati va asoslarini mamlakatimizda qabul qilingan quyidagi hujjatlarda ko’rish mumkin. (3.1 -rasm). 3.1.-rasm. Raqamli iqtisodiyot sharoitida mehnat munosabatlarini rasmiylashtirish asoslari 71 So’nggi paytlarda davlat tomonidan tadbirkorlik uchun qulay biznes yuritish muhitini yaratish, soliq yukini kamaytirish va O’zbekistonning “Doing business” reytingini yaxshilash maqsadida keng ko’lamli islohotlar amalga oshirildi. Jumladan ish beruvchilar uchun ijtimoiy soliqni bekor qilish, shaxsiy daromadlarga soliq solishning progressive o’lchovidan yagona soliq stavkasiga o’tildi. O’zini o’zi band qilgan fuqarolarga ro’yxatdan o’tishning soddalashtirilgan tartibi joriy etildi va 68 turdagi mehnat faoliyatini yurituvchi toifalar uchun daromad solig’idan ozod qilinishi kabi choralar norasmiy mehnat munosabatlarini rasmiylashtirishda katta ahamiyatga ega. Iqtisodiy o‘sish omillaridan texnika taraqqiyotini ta’minlash hamda investitsiyalar hajmini oshirish - mamlakatimizdagi iqtisodiy siyosatning asosiy yo’nalishiga aylangan. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «jahon bozorida teng raqobatlasha oladigan va keyingi bosqichda iqtisodiy o‘sishning, iqtisodiyotni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilishning lokomotiviga aylanishi mumkin bo’lgan tarmoq va korxonalarni jadal rivojlantirish hamda aniq yo‘naltirilgan holda qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash zarur» 36 . Respublika iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida ishlab chiqarishga investitsiyalarni ko‘proq jalb etish zarurati quyidagilar orqali izohlanadi: 1) jahon bozorida zamonaviy texnika va jihozlar arzonlashadi. Bunday imkoniyatdan foydalanibsanoatning moddiy-texnika bazasini yangilash hamda uning asosida raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish qisqa davrda ushbu sarf-xarajatlarni qoplash imkonini beradi; 2) qo‘shilgan qiymati yuqori darajadaga ega bo‘lgan mahsulotlarni eksport salohiyati imkoniyatlarini vujudga keladi; 3) texnik va texnologik asosni yangilashda vaqt jihatidan tejash imkoni paydo bo‘ladi; 36 I. Karimov. “2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o ‘zgarishlami amalga oshirish, modemizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng y o ‘l ochib berish - ustuvor vazifamizdir” // Mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dastuming eng muhim ustuvor y o ‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi 2015-yil 18-yanvar. 72 4) investitsiyalar ichki talabni kengaytirib, qurilish sanoatining rivojlanishini kengaytiradi; 5) ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi diversifikatsiyalanadi. 3.2. Innovatsion iqtisodiyot rivojlanishi sharoitida tarkibiy o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlari So ngi yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotidagi o zgarishlar va jahonʼ ʼ iqtisodiyotidagi yuz bergan o zgarishlar natijasida iqtisodiyotning makroiqtisodiy ʼ ko rsatkichlar o zgarishiga sabab bo lmoqda. Mamlakatimizda iqtisodiyot ʼ ʼ ʼ tarmoqlarini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash orqali ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida ishlab chiqarish omillarini faollashtirilayotganligini kuzatish mumkin. Mamlakatimizda so ngi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirish va aholi turmush ʼ farovonligini oshirish bo yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. ʼ Xususan, O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 yil ʼ 28 fevraldagi “2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF - 60-sonli farmoni 37 da “ Iqtisodiyot tarmoqlarida barqaror yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash orqali kelgusi besh yilda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotni - 1,6 baravar va 2030-yilga borib aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadni 4 ming AQSh dollaridan oshirish hamda “daromadi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan davlatlar” qatoriga kirish uchun zamin yaratish. Milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini davom ettirib, sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini 1,4 baravarga oshirish, m akroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va yillik inflatsiya darajasini 2023- yilgacha bosqichma-bosqich 5 foizgacha pasaytirish, davlat budjeti taqchilligini qisqartirish va 2023-yildan yalpi ichki mahsulotga nisbatan uning 3 foizdan oshib 37 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “O zbekiston Respublikasini yanada ʼ ʼ rivojlantirish bo yicha Taraqqiyot strategiyasi to g risida” gi PF-60-sonli Faramoni. // “Xalq so zi” 2017 yil 8 ʼ ʼ ʼ ʼ fevraldagi 28 (6722)-son. 73 ketmasligini ta’minlash bo yicha Hukumat zarur chora-tadbirlarni belgilashiʼ lozim” deb ta kidladilar. ʼ Innovatsiya loyihasining tarkibiy tuzilishi quyidagi asosiy bo’limlardan iborat bo’lishi kerak: - innovatsiya loyihasining mohiyati, qisqacha tarzda loyiha jozibadorligining asoslanganligi; - innovatsiya loyihasini amalga oshiruvchi korxona, uning yuridik maqomi, imkoniyatlari va faoliyatiga oid to’liq ma’lumotlar; - mahsulot sotish bozori tahlili, raqobatchilar; - innovatsiya mahsulotining marketing strategiyasi; - ishlab chiqarish jarayonining tashkiliy tuzilishi; - boshqaruvni tashkil etish; - risklar va uni sug’urtalash; moliyalashtirish strategiyasi. Davlat tomonidan ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar ustida ishlash uchun zaruriy barcha informatsion-huquqiy ma’lumotlar va yangiliklar bilan ta’minlovchi maxsus ilmiy-texnik informatsion markazlarni tashkil etishi lozim. Innovatsiya g’oyalari ustida ishlash va uni innovatsiya loyihasiga aylantirishga layoqatli, iqtidorli, yuqori malakali mutaxassislarning bu sohada faol ishlashini moliyalashtirish va rag’batlantirish tizimini takomillashtirish zarur Milliy iqtisodiyotga to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar jalb etish borasidagi iqtisodiy siyosat xalqaro miqyosda xorijiy investitsiyalarga nisbatan qabul qilingan tamoyillardan kengroq foydalanish, investitsiya faoliyati va biznes yuritishga doir ma’muriy talablarni imkon qadar yengillashtirish hamda investitsiyalashning ustuvor yo’nalishlarini belgilash nuqtai nazaridan kelib siqqan holda shakllantirilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi. Ma’lumki, bizning sharoitlarda to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng miqyosda davlat byudjet orqali fiskal vositalar yordamida rag’batlantirish imkoniyati cheklangan. Shu boisdan, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar jalb etishning ustuvor yo’nalishlari va investitsiyalarni rag’batlashtirish uslublari, imtiyozlarni berish 74 shartlari kabi masalalar aniq va ravshan hal qilinishini lozim. Rag’batlantiruvchi choralar imkoni boricha qonunchilik xujjatlariga tayanishi va investorlar uchun transparent, ya’ni ochiq-oydin bo’lishi talab etiladi. To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni rag’batlantirish siyosati o’rta muddatlarga mo’ljallangan keng iqtisodiy rivojlanish siyosati bilan muvofiqlashtirilgan holda ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi lozim. Buning natijasida uzoq muddatga mo’ljallangan ichki va tashqi investitsiyalarni kengroq jalb etish uchun zarur shart-sharoitning iqtisodiy va rag’batlantiruvchi asosini yanada kuchaytirishga imkoniyat yaratiladi. Mavjud qonunchilik xujjatlarida xorijiy investorlarning rivojlanayotgan iqtisodiyotlarga xos bo’lgan ba’zi tavakkalchilik turlari bilan bog’liq yo’qotishlari o’rnini qoplashga oid kafolatlar keltirilmagan. Xususan, O’zbekiston Respublikasining “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida”gi qonunida chet ellik investorlar uchun investitsiyalash shart-sharoitlarini yomonlashtirishga olib keluvchi holatlar keltirilgan bo’lib, ular yangi qonunlarni qabul qilinishi, qonun xujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritilishi kabilar bilan cheklanadi. Bundan tashqari, investitsiyalash shart- sharoitlarini yomonlashtirishga olib keluvchi holatlar yuzaga kelganda, chet ellik investorlar zararlarini qoplash yoki kompensasiya qilish masalalari aniqlashtirilmagan. Bizning fikrimizcha, hududlar investitsion jozibadorligini oshirish va biznes yuritishga doir qonunchilikni takomillashtirishda quyidagi jihatlarga e’tibor berish lozim: – milliy iqtisodiyotda to’lov balansini tartibga solish bilan bog’liq holatlar vujudga kelganda, xorijiy investorlar uchun daromad va kapitalni qiyinchiliklarsiz olib chiqib ketish imkoniyatini beruvchi kafolatlar yaratish; – O’zbekiston Respublikasining boshqa mamlakatlar bilan ikki tomonlama investitsiyalarni rag’batlantirish va investorlarning daromadlarini ikki qayta soliqqa tortishning oldini olishga qaratilgan bitimlar sonini ko’paytirish. 75 Shu bilan birga xalqaro iqtisodiy integrasiya jarayonlari jadallashib borgani sayin Jahon savdo tashkiloti kelishuvlarining ayrim jihatlariga alohida e’tibor berilishi lozim. Shu o’rinda, JSTning savdo bilan bog’liq investitsiya choralari bilan bog’liq talablarning qo’llanishini sinchiklab tahlil etish talab etiladi. Ushbu talablar doirasida JSTga a’zo mamlakatlardan quyidagi savdo bilan bog’liq investitsiya choralaridan foydalanishiga cheklanishlar mavjud: 1. Chet el investitsiyalari ishtirokidagi kompaniyalardan mahalliy bozorda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni ma’lum bir belgilangan hajmda sotib olish yoki foydalanishni talab etish; 2. Xo’jalik yuritish maqsadida tovar va xizmatlarni import qilish masalasini chet el investitsiyalari ishtirokidagi kompaniyalarning o’z mahsulotini ma’lum bir belgilangan hajm va qiymatda eksport qilish zarurati bilan bog’lash talabi; 3. Xo’jalik yuritish maqsadida tovar va xizmatlarni import qilish masalasini chet el investitsiyalari ishtirokidagi kompaniyalarning o’z mahsulotini eksport qilishdan kelib tushgan xorijiy valyuta tushumlari hajmiga bog’lash talabi. Ushbu talablar ayrimlari turli ko’rinishlarda u yoki bu qonunchilik va normativ hujjatlarda o’z aksini topganligini inobatga olgan holda, O’zbekiston Respublikasi hukumati kelajakda JSTga a’zoligini ko’zlab olib boradigan muzokaralarda mazkur masalalar yuzasidan o’zining aniq va ravshan pozitsiyasini belgilab olishi lozim. Boshqa mamlakatlar tajribasiga asoslangan holda ta’kidlash o’rinliki, savdo bilan bog’liq cheklovchi investitsiya choralarini qo’llash muddatini 10 yil davomidagi o’tish davri mobaynida bosqichma-bosqich bekor qilishga kelishish, maqbul yo’l bo’lar edi. Milliy iqtisodiyotga katta hajmdagi investitsiyalar jalb etishning zarur shartlaridan biri investitsiya va tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi tegishli huquqiy me’yorlarning amaliyotda samarali ishlashini ta’minlashdan iborat. Ushbu masala avvalambor chet el investorlari uchun xo’jalik faoliyati bo’yicha hamkorlari, kreditorlar, boshqaruv idoralari va boshqa tomonlar bilan biznes yuritish davomida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan turli munozarali holatlar va 76 kelishmovchiliklarni hal etishning holisona va samarali sud amaliyotidan foydalanishga oid muayyan kafolatlar berilishini talab etadi. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi chet el investorlari huquq va manfaatlarini himoya qilishning keng imkoniyatlarini beradi. Xususan, «Chet el investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to’g’risida»gi qonunning 10-moddasiga binoan chet ellik investor ishtirokidagi bahslar O’zbekiston Respublikasi Xo’jalik sudi tomonidan yoki xalqaro shartnomalarning (bitim va konvensiyalar) qoida va amaliyotlariga binoan arbitraj hakamligida hal etiladi. Shuningdek, investitsiyaga oid nizolarni hal etishda ikki taraf o’zaro kelishuvga ko’ra bunday nizoni ko’rib chiquvchi organ va hakamlik sudlovini amalga oshiruvchi mamlakatni o’zlari aniqlashlari mumkin. Bu albatta chet el investorlari uchun maqbul va qulay yo’l hisoblanadi, lekin o’z navbatida mahalliy hamkorlar nizolarni hal etishning bunday usuli sezilarli miqdordagi moliyaviy mablag’larni sarflashni talab etadi. Shunga qaramasdan, zarur hollarda O’zbekiston Respublikasida yuzaga kelgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq nizolarni hal qilish uchun xalqaro arbitrajdan foydalanish imkoniyatini ko’rib chiqish, maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunday chora chet el investorlarining ishonchini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan chet el investorlari ishtirokidagi kelishmovchiliklarni hal etishning huquqiy asoslarini va ularni qo’llashning amaliy mexanizmlarini yanada takomillashtirish lozim. Buning uchun xo’jalik sudlarida chet el investitsiyalari bilan bog’liq ishlarni ko’rib chiqish mexanizmini takomillashtirish, shuningdek, hakamlik sudlari faoliyatini rivojlantirish lozim bo’ladi. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatmoqdaki, chet el investitsiyalarini jalb etish va ulardan milliy iqtisodiyotni rivojlanish maqsadlarida kengroq foydalanishda erkin iqtisodiy hududlarni (yoki ularga xos bo’lgan qator xususiyatlarga ega bo’lgan boshqa tizimlar) yaratish qo’l kelishi mumkin. Bugungi kunda ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday xududlar zimmasiga eksport qilinayotgan 77 qayta ishlash sanoati mahsulotlarining kattagina qismi to’g’ri keladi. Shu bilan birga, bunday chora – tadbirlar samaradorligi boshqa sohalardagi ishlar, jumladan, eksportga mahsulot chiqarishga ixtisoslashgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar jalb etish va ular sifatini oshirish uchun zarur infratuzilma yaratish bilan chambarchas bog’liqdir. Bunday hududlar Xitoy, Hindiston, Bangladesh, Malayziya, Filippin va Singapur kabi Osiyoning ko’plab rivojlanayotgan davlatlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishmoqda. Shu o’rinda, milliy iqtisodiyotning aniq faoliyat turlari bo’yicha nisbiy raqobatbardoshligini chuqur anglab yetish muhim ahamiyatga ega. Bu borada foydali ma’lumotlarni nisbatan arzon amaliy yondashuv yordamida olish mumkin. Bu yondashuv mavjud savdo hamda sanoat modellarini tahlil etish, investorlar (ichki va tashqi) bilan maslahatlashuv olib borish, boshqa mamlakatlar yoki mintaqalar eksport bilan shug’ullanuvchi to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erishgan natijalarni tahlil etish kabi eksportga ixtisoslashgan investitsiya jalb etishga ko’maklashadigan omillarni baholashga asoslanadi. Bu kabi baholash bozorning iqtisodiy, geografik, demografik va boshqa mezonlarga asoslangan nisbatan tor ixtisoslashuvining asosi bo’lishi mumkin. Tarmoqlar, mahsulot va xizmatlar turlarining nisbiy raqobatbardoshligini aniqlashning amaliy usullaridan biri eksport tarkibini tahlil qilishdan iboratdir. Respublika eksporti tarkibini tovarlar va xizmatlar miqyosida ma’lum bir davr mobaynida tahlil etish yordamida eng yuqori o’sish sur’atlariga ega bo’lgan mahsulot va xizmatlar guruhlarini aniqlash mumkin. Bu esa albatta iqtisodiyotda kuzatilayotgan tendensiyalarni va eksport faoliyatidagi o’zgarishlarni, tovarlar va sohalar miqyosida nisbiy raqobatbardoshlik darajasini aniqlashga yordam beradi. Maqsadli yondashuvning yana bir muhim qismi investitsiyalarni joylashtirilishini belgilab beruvchi TMKlarning korporativ strategiyasini sinchiklab o’rganishdan iborat. Aksariyat sohalarda geografik va funksional ixtisoslashuv namoyon bo’layotganligini hisobga olib, mamlakatimiz uchun xalqaro ishlab chiqarish tizimlari bilan kooperasiya aloqalarini o’rnata oladigan 78 ishlab chiqarish «soha»larini aniqlab olish foydadan holi bo’lmaydi. Bunday yondashuv aniq maqsadlarga yo’naltirilgan bo’lsa, investitsiyalarni rag’batlantirish agentligining faoliyatini yaxshilash shunchalik oson kechadi. Bo’lg’usi investorlarni izlash jarayonida mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan yirik chet el kompaniyalari va ular ishtirokidagi korxonalar o’ziga xos «signal» vazifasini o’taydi. Bunday korxonalar investitsiya imkoniyatlari mavjudligining «jonli» guvohi bo’lib, qo’shimcha investitsiyalarni qayerdan olish kerakligiga aniqlik kiritish mumkin. Mamlakatdagi chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarning ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish zanjirini tashkil etgan kompaniyalar, ya’ni ularga xom ashyo, yarim tayyor mahsulot yetkazib beruvchilar va ularning mahsulotini xarid qiluvchi yoki sotuvchi korxonalar faoliyati ham e’tibor bilan tahlil etilishi lozim. III BOB BO’YICHA XULOSALAR Milliy iqtisodiyotga katta hajmdagi investitsiyalar jalb etishning zarur shartlaridan biri investitsiya va tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi tegishli huquqiy me’yorlarning amaliyotda samarali ishlashini ta’minlashdan iborat. Ushbu masala avvalambor chet el investorlari uchun xo’jalik faoliyati bo’yicha hamkorlari, kreditorlar, boshqaruv idoralari va boshqa tomonlar bilan biznes yuritish davomida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan turli munozarali holatlar va kelishmovchiliklarni hal etishning holisona va samarali sud amaliyotidan foydalanishga oid muayyan kafolatlar berilishini talab etadi. Respublikamizda 2021 yilda amalga oshirilishi rejalashtirilgan investitsiya dasturiga asosan xorijiy investitsiyalar hajmi 10,5 mlrd dollarni tashkil etadi, shundan 7,6 mlrd dollari to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardir. O‘z navbatida, 226 ta yirik, yuqori iqtisodiy ahamiyatga ega sanoat loyiha ishga tushiriladi va 34 mingta ish o‘rni tashkil etiladi. 79 Hududiy investitsiya dasturlari doirasida 94,8 trln so‘mlik mablag‘ o‘zlashtirilishi va 7106 investitsiya loyihasi ishga tushirilishi rejalashtirilgan bo‘lib, buning natijasida qariyb 162 mingga yangi ish o‘rni yaratiladi. 2021 yili investitsiya va tashqi savdo faoliyati sohalarida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, 2021 yilning yakunlari bo‘yicha asosiy vositalarga kiritilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2020 yilning shu davriga nisbatan 101,5%ni yoki 6,6 mlrd dollarni tashkil etdi. Investitsiya dasturi doirasida 197 loyiha amalga oshirildi va shuning hisobiga 38 ming ish o‘rni yaratildi. Bundan tashqari, hududiy investitsiya dasturlari doirasida jami 59,1 trln so‘mlik 10 586 loyiha amalga oshirildi va bu 131,5 mingta yangi ish o‘rni tashkil etilishiga imkon berdi. Shuningdek, 2021 yilda qishloq xo‘jaligi, to‘qimachilik, ipakchilik, elektrotexnika va boshqa sohalarda eksport hajmining sezilarli darajada oshirilishi hisobiga eksportning kutilayotgan miqdori 17 mlrd dollardan ortiq bo‘lishi ta’minlanishi ma’lum qilindi. Shu bilan birga, 2 mingdan ziyod yangi korxonalarni eksport faoliyatiga jalb etish va 120 yangi turdagi tayyor mahsulot eksportini yo‘lga qo‘yish rejalashtirilgan. Shuningdek, vazirliklar va boshqa idoralar, davlat organlari va tijorat banklari bilan hamkorlikda viloyatlarning ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishini rag‘batlantirish, shu jumladan, “iqtisodiy o‘sish nuqtalari”ni aniqlash usullari, tuman va shaharlar darajasida mahalliy hokimiyat organlari bilan o‘zaro hamkorlik qilish tizimi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar, shuningdek, mahallalar raislari bilan bu yo‘nalishda hamkorlik qilish shakli maqsadga muvofiq hisoblanadi. Hozirgi kunda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun xizmatlar sohasini jadal rivojlantirishni eng muhim vazifalardan biri sifatida qo‘yishmoqda. Xizmatlar sohasi aholining barcha qatlamlarini qamrab oladi va jamiyatda sodir bo‘layotgan deyarli barcha ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi, bu esa mazkur masalaning qanchalik muhim va ahamiyatli ekanligini ko‘rsatib beradi. 80 Bu sohada ichki zaxiralar yetarlicha bo’lib, hududlarda xizmatlar va servis sohasini rivojlantirish kelgusi yilgi ustuvor yo‘nalish etib belgilandi. Avvalo, yo‘l bo‘yi infratuzilmasini yaxshilash orqali 700 milliard so‘mlik qo‘shimcha xizmatlar yaratish imkoni borligi, jumladan, 150 dan ortiq tuman va shahardan o‘tadigan 10 ming kilometr yo‘lda 400 dan ziyod yirik servis ob’yektlari uchun ehtiyoj mavjudligi, investorlar ishtirokida istirohat bog‘lari hamda xiyobonlarning bir qismida yengil konstruksiyali savdo, umumiy ovqatlanish va ko‘ngilochar ob’yektlar tashkil etish, ta’lim, madaniyat, sport va sog‘liqni saqlash ob’yektlarining bo‘sh turgan qismini tadbirkorlarga berish orqali ham ko‘plab xizmatlarni yo‘lga qo‘yish mumkin. Har bir viloyat, tuman va shahar hokimi o‘z hududida xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturini tuzib, so‘zsiz amalga oshirishi zarur hisoblanadi. Bu borada namunaviy loyihalar ishlab chiqib, moliyalashtirishga ko‘maklashish uchun tijorat banklari hududlarga biriktiriladi. Barcha tumanlar kesimida aniq vazifalarni o‘z ichiga olgan hukumat qarori qabul qilish zarur hisoblanadi. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatmoqdaki, chet el investitsiyalarini jalb etish va ulardan milliy iqtisodiyotni rivojlanish maqsadlarida kengroq foydalanishda erkin iqtisodiy hududlarni (yoki ularga xos bo’lgan qator xususiyatlarga ega bo’lgan boshqa tizimlar) yaratish qo’l kelishi mumkin. Bugungi kunda ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday xududlar zimmasiga eksport qilinayotgan qayta ishlash sanoati mahsulotlarining kattagina qismi to’g’ri keladi. Shu bilan birga, bunday chora – tadbirlar samaradorligi boshqa sohalardagi ishlar, jumladan, eksportga mahsulot chiqarishga ixtisoslashgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar jalb etish va ular sifatini oshirish uchun zarur infratuzilma yaratish bilan chambarchas bog’liqdir. Bunday hududlar Xitoy, Hindiston, Bangladesh, Malayziya, Filippin va Singapur kabi Osiyoning ko’plab rivojlanayotgan davlatlarida muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishmoqda. Milliy iqtisodiyotning nisbiy raqobatbardoshlikka ega bo’lgan sohalari va mintaqalarida investitsion faoliyatni rag’batlantirish choralari qatorida hududiy 81 ishlab chiqarish majmualarini yaratishga ham e’tibor berilishi lozim. Bunday majmualar bir xil yoki o’xshash faoliyat bilan shug’ullanadigan kompaniyalarning sa’y – harakatlari natijasida o’z holicha shakllanishi mumkin bo’lsa ham, ularni hukumatning strategik aralashuvi bilan yaratish ushbu jarayonni tezlashtirishi mumkin. 82 XULOSA VA TAKLIFLAR Amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar va tadqiqot natijalariga asoslangan holda quyidagicha xulosa qilish mumkin: Mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijalar, shuningdek iqtisodiyotni modernizasiyalash asosida zamonaviy tarmoq va ishlab chiqarish samaradirligini yo’lga qo’yilishi, shuningdek mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining sezilarli darajada o’sib borayotgani, ishlab chiqarilayotgan mahsulot va xizmat turlarining ko’payib, mahsulot sifatining tubdan yaxshilanib borishi, milliy iqtisodiyotning yangicha mazmun va mohiyat kasb etayotganligining dalili hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish maqsadlari quyidagilarda ko’rsatiladi: – iqtisodiyotning xomashyo y etishtirishdan iborat bir tomonlamaligiga chek qo‘yish; – iste’molga tayyor, ya’ni tugallangan mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish; – importni cheklash, yani importni o‘rnini bosa oladigan tovarlarni mamlakatning o‘zida ishlab chiqarib; – mahsulot sifati va raqobatbardosh tovarlar jahon bozori talablari darajasiga olib chiqib, respublikaning eksport salohiyatini oshirish; – Sanoatning istiqbolli sohalariga ustuvorlik berib, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash; – mehnat resurslarining oqilona foydalanishini ta’minlash, yangi texnika- texnologiyalarga o‘tish, jamiyatimizning milliy va tarixiy an’analariga mos keladigan yangi sohalarni barpo etish; - mamlakatimizda ishlab chiqariladigan tovarlar bilan milliy bozorni to‘ldirish orqali xalq iste’mol mollarining muhim turlariga bo‘lgan aholi talablarini to‘laroq qondirish. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning har bir bosqichida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o’sishni ta'minlash asosiy ustuvor vazifa bo’lib belgilab 83 kelindi. Ma'lumki, iqtisodiy barqarorlik mamlakatning YaIMida namoyon bo’ladi va unda davlatning iqtisodiy qudrati namoyon bo’ladi. O’zbekistonda hukumatimiz tomonidan ko’rilgan islohotlar orqali makroiqtisodiy muvozanatlikni saqlash, qabul qilingan o’rta muddatli dasturlar asosida tarkibiy va institutsional o’zgarishlarni chuqurlashtirish hisobiga yalpi ichki mahsulotning barqaror o’sish sur'atlarini ta'minlashga erishildi. Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni yanada samaraliroq bo‘lishi uchun quyidagi sharoitlar yaratilishi lozim: - davlatning tarkibiy o‘zgarishlar borasidagi faol investitsion siyosatini amalga oshirish; - xususiy investitsiyalarni rag‘batlantirish va ular uchun mamlakatda munosib qulay sharoitlar yaratish; - xususiy investitsiyalar yo‘nalishini savdo-vositachilik sohalaridan sanoat ni rivojlantirishga erishish; - xorijiy investorlar uchun mamlakatda qulay investitsiya muhitini yaratish; - bozor munosabatlarining asosi bo‘lgan kichik va o‘rta korxonalar rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish; - zarar bilan ishlovchi korxona va tashkilotlarni davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlashni asta-sekin to‘xtatish. O zbekiston iqtisodiyotining tarkibiy tuzilmaviy tuzilishining dinamikʼ xususiyatlarini tahlil qilish quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi: O zbekiston iqtisodiyotining hozirgi tarkibiy tuzilmaviy tuzilishi ikki asosiy ʼ omilga bog liq: markazlashgan rejali iqtisodiyot davrida shakllangan ʼ deformatsiyalangan iqtisodiyot tarkibiy tuzilmasi va O zbekiston iqtisodiyotining ʼ bozor transformatsiyasidagi nomunatosibliklar. 2005–2021 yillardagi iqtisodiy o sishning jadal sur atlarida namoyon ʼ ʼ bo lgan tarkibiy o zgarishlarga xom-ashyo, energiya, qora va rangli metallar ʼ ʼ bozorida qulay kon yunktura va yaxshi investitsion muhit natijasida, to g ridan- ʼ ʼ ʼ to g ri xorijiy investitsiyalarni kirishiga turtki bo lgan. ʼ ʼ ʼ 84 O'zbekistonda milliy iqtisodiyotining mavjud tarkibiy tuzilmaviy nisbatlari va zamonaviy texnologik determinantlar o'rtasidagi tafovut mavjud. Bu O'zbekistonda yuqori fan sig'imli texnologiyalardan keng foydalanish va iqtisodiyotning yuqori texnologiyali tarmoqlarini rivojlantirishni talab etadi. Yangi sanoat inqilobi sharoitida xalqaro raqobatning kuchayishi, tarkibiy inqirozni chuqurlashuvi va siklik beqarorlikni oshishi, eksport- xom ashyo modeli doirasida o'sish imkoniyatlari cheklanadi. Amalga oshirilayotgan jarayonlar sanoat ishlab chiqarishini yangi fan sig'imkor yuqori texnologik asosda tashkil etishni dolzarb qilib kun tartibiga qo'ymoqda. Milliy iqtisodiyotning nisbiy raqobatbardoshlikka ega bo’lgan sohalari va mintaqalarida investitsion faoliyatni rag’batlantirish choralari qatorida hududiy ishlab chiqarish majmualarini yaratishga ham e’tibor berilishi lozim. Bunday majmualar bir xil yoki o’xshash faoliyat bilan shug’ullanadigan kompaniyalarning sa’y – harakatlari natijasida o’z holicha shakllanishi mumkin bo’lsa ham, ularni hukumatning strategik aralashuvi bilan yaratish ushbu jarayonni tezlashtirishi mumkin. Shuningdek ushbu xulosalarga muvofiq holda quydagi takliflar kirtildi: - respublikaning boshqa mintaqalarida ham erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilish, faoliyat yuritayotgan EIHlar faoliyatini yanada rivojlantirish; - resurslarni tejovchi, kam chiqimli yoki chiqimsiz yanada progressiv texnologiyalarni joriy qilishda barcha turdagi investitsiyalarni jalb qilishni yanada jadallashtirish; - mintaqalarda tabiiy resurs va xom ashyolarni qayta ishlovchi , ya’ni tayyor is’temol mahsuloti ishlab chiqaruvchi qo’shma korxonalarni ko’proq tashkil etish; - ushbu korxonalarda faoliyat yuritayotgan mutaxassislarni zamonaviy texnologiyalar ustida ishlash uchun doimiy ravishda kerak bo’lsa, xorijda malakalarini oshirish uchun sharoit yaratib berish; - korxonalardagi texnologiyalar ishlatish muddatlarini qisqartirish, eski dastgohlardan foydalanish yo’llarini uzaytirishga qarshi choralar ko’rish; 85 - yirik xorijiy kompaniya va firmalarning korxonalarini va filiallarini tashkil etish; - respublika mintaqalari bo’yicha qo’shma korxonalar taqsimlanishini barqarorlashtirish shular jumlasidandir. Umumiy xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, mamlakat hududlari investitsion jozibadorligini oshirish asosan mamlakatdagi iqtisodiy, siyosiy qonunchilik, investitsiyani jalb qilish infratuzilmasining rivojlanganlik darajasi va mamlakatning iqtisodiy ahvoliga bog’liq bo’ladi. Investitsiya faoliyatining rivoji uchun mazkur omillarni ilmiy tahlil qilish lozim bo’ladi. Bu tahlil mablag’lar jalb qilishning eng maqbul usulini tanlash va kelajakda har bir hududga mos keladigan investitsiya siyosatini belgilash imkoniyatini beradi. Iqtisodiy o’sishga erishishda nafaqat investitsiya hajmini ko’paytirish, balki ularning yo’nalishlari va tuzilmalarini to’g’ri tanlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. 86 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ O zbekiston Respublikasi Qonunlari ʻ 1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O zbekiston, 2014. ʻ ʻ 2. O zbekiston Respublikasining ʻ « Chet el investisiyalari to g risida ʻ ʻ » Qonuni . – T.: 199 8 . 3. O zbekiston Respublikasining «Erkin iqtisodiy zonalar to g risida»gi ʻ ʻ ʻ Qonuni – T.: 199 6 . O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va Qarorlari ʻ 4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining «O zbekiston Respubilkasini ʻ ʻ yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi to g risida»gi PF-4947-sonli ʻ ʻ ʻ Farmoni. 17.02.2017 y. 5. O zbekiston Respublikasi Prezidentining «2022—2026-yillarga ʻ mo‘ljallangan yangi O’zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi PF- 60-sonli Farmoni. 28.01.2022 y. 6. O zbekiston Respublikasi Prezidentining ʻ «O zbekiston ʻ Respublikasi Investisiya lar bo yicha Davlat Qo mitasi faoliyatini tashkil etish ʻ ʻ chora-tadbirlari to g risida ʻ ʻ »gi 2017 yil 4 apreldagi PQ-2868-sonli Qarori. 7. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 25.10.2017 y. PQ-3356-son ʻ «Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalari faoliyati samaradorligini oshirish borasidagi qo shimcha chora-tadbirlar to g risida»gi Qarori. ʻ ʻ ʻ 8. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 07.08.2017 y. PQ-3175-son ʻ «Erkin iqtisodiy zonalar samarali faoliyat ko rsatishi uchun vazirliklar, idoralar va ʻ joylardagi davlat hokimiyati organlarini muvofiqlashtirishni kuchaytirish va ularning mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari to g risida»gi Qarori. ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari ʻ 9. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligini garovi. –T.: «O zbekiston» NMIU, 2017. – ʻ 48 b. 87 10. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: «O zbekiston» NMIU, 2017. – 458 b.ʻ 11. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. –T.: «O zbekiston», 2017. – 104 b. ʻ ʻ 12. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ʻ mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor ʻ yo nalishlariga bag ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ʻ ʻ ma’ruzasi // Xalq so zi gazetasi, 2017 yil 16 yanvar, №11 (6705). ʻ Kitob va turkum nashrlar 13. Abdurahmonov X.X., Arabov N.U., Xolmuxammedov M.M., Aholi daromadlari va turmush sifati. O’quv qo’llanma, Toshkent Ilm Ziyo 2014. 256 bet 14. Milliy va xalqaro iqtisodiyot. Ishmuxamedov A.E., Yusupov A.S.. T.: MChJ «RAM-S», 2007 y . 15. Nazarova G.G., Xalilov X., Eshtayev A., Xakimov N.Z., Salixova N., Bobojonov B.R. «Jahon iqtisodiyoti va XIM». – T., 2006. - 216 b. 16. Shodiyev R.X. «Jahon iqtisodiyoti». –T.:»G ofur G ulom», ʻ ʻ 2005.-215 b. 17. Vaxabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munisabatlar: darslik / A.V.Vaxabov, D.A.Tadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev. – T.: Baktria press, 2015. 247- b . 18. SH.R. Qobilov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik – T. : O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2013. - 775b. 19. B.Y. Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi. (Darslik). - Т .: «Barkamol fayz media», 2017, 784 bet. 20. O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi, Darslik. S.A.Abdullayev, B.D.Xajiyev, Q.Q.Mambetjanov. - Т.: «Barkamol fayz media», 2018. - 424 bet. 88 21. Yangi O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish odimlari. O’quv qo’llanma. – T. : «Ma’naviyat», 2021. - 792 bet. 22. Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari. Darslik-T.: - 479 bet. 23. Mamatov M.A. Iqtisodiy o’sish. O’quv qo’llanma.- T. : «Innovatsion ivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021-384. 24. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2008-196 б . 25. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации: Учебник. — М.: ЗАО «Экономика», 2007. — 359 с. 26. Гулямов С.С. Мировое хозяйство и международное экономическое отношение. – T ., 2002. 27. Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 474 с. 28. Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям и направлениям / В.К. Ломакин. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. – 671 с. 29. Минь Чжу. Появление новых задач. // Финансы и развитие, Июнь 2011. С. 48. 30. Мировая экономика и международн ые экономические отношения: учебник. / под. ред. Проф. А.С.Булатова, проф. Н.Н.Ливенцева. – М.:Магистр, 2010. С. 453. Statistika to plamlari ma’lumotlariʻ 31. Основные тенденции и показатели экономического и социального развития Республики Узбекистан за годы независимости (1990-2010 гг.) и прогнозы на 2011-2015 гг. Стат. сборник.-Т.: Узбекистан, 2011. - С. 136. 32. Ўзбекистон Республикаси йиллик статистик тўплами. Стат. тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. - Т. : 20 10 . - 396 б. 33. Ўзбекистон Республикаси йиллик статистик тўплами 2010-2016 . Стат. тўплам. Ўзбекистон Республикаси Дав. стат. қўм. - Т. : 20 17 . - 284 б . 89 34. Ўзбекистон рақамларда. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. - Т. : 20 17 . - 2 33 б . 35. Human Development Report 2014/ Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience. UNDP. New York, 2014. 36. International Trade Statistics. WTO. Geneva, 2017. 37. The Global Competitiveness Report 2014-2015. World Economic Forum. Geneva, Switzerland 2014. 38. Trade profiles 2016. WTO. Geneva. 39. UNCTAD Handbook of Statistics 2014. New York and Geneva, 2014. 40. World Development Report 2011. World Bank. 41. World development report 2014. Risk and Opportunity Managing Risk for Development. The World Bank. Washington. 2014. 42. World Economic Outlook: Legacies, Clouds, Uncertainties. October 2014. IMF, 2014. 43. World Economic Outlook: October 2001. IMF, 2001. P.185; World Economic Outlook: October 2014. IMF , 2014. Internet saytlar 44. http://www.gov.uz 45. http://www.lex.uz 46. http//www. stat .uz 47. http://www.ziyonet.uz 48. http://www.samdu.uz 49. http//jahon.mfa.uz 50. http//www.wto.org 51. http//www.worldbank.org 52. http:// www.unctad.org 53. http://stats.oecd.org 54. http://ec.europa.eu/eurostat 90

BARQAROR IQTISODIY O’SISHNI TA’MINLASHDA TARKIBIY O’ZGARISHLARDA SIYOSATNING ROLI KIRIS H……………………………………………………………………………... 3 I B OB. IQTISODIY O ’ SISH VA TARKIBIY O ’ ZGARISHLAR YUZAGA KELISHINING NAZARIY ASOSLARI ……………………………… 7 1.1. Iqtisodiy o ’ sishning mohiyati va uning jamiyat taraqqiyotidagi o ’ rni …… 7 1.2. Aholi turmush farovonligini ta’minlashda iqtisodiy islohotlarning ahamiyati ………………………………………………………………… 16 1.3. Iqtisodiy o’sish va tarkibiy o’zgarishlar yuzaga kelishining obyektiv iqtisodiy jihatlari…………………………………………………………. 26 I bob bo’yicha xulosalar …………………………………………….......... 33 II BOB. MAMLAKAT IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISH I HOLATINING TAHLILI……………………………………………… 35 2.1. Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida sodir bo’lgan tarkibiy o’zgarishlar tahlili…………………………………………… … 35 2.2. Samarqand viloyatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tendensiyalari……………………………………………………………. 45 2.3. Mamlakatda aholi turmush farovonligi yaxshilash borasida amalga oshirilayotgan davlat siyosatining joriy holati tahlili……………………. 55 II bob bo’yicha xulosalar………………………………………………… 61 III BOB. RESPUBLIKADA BARQAROR IQTISODIY O’SISHNI TA’MINLASH ISTIQBOLLARI…………………………………….. 1

63 3.1. Barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashning asosiy omillari va vositalari... 63 3.2. Innovatsion iqtisodiyot rivojlanishi sharoitida tarkibiy o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlari……………………… 72 III bob bo’yicha xulosalar ………………………………………………... 78 XULOSA …………………………………………………………………………… 81 FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO YXATIʻ …………………………….. 85 MUNDARIJA KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Mamlakatimizda i qtisodiy rivojlanishning mazmuni, omillari, o‘lchamlari va muammolarini o‘rganish doimo iqtisodiy fanlar hamda davlat siyosatining asosiy vazifalaridan biri bo‘lib kelgan. Shu kabi muhim masalalarni samarali hal qilish ko‘p jihatdan kishilarning iqtisodiy rivojlanishning o‘ziga хos хususiyatlari va sir asrorlari, ularning talab va хususiyatlari, qonun-qoidalari, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning maqsad va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog‘liqdir. Respublikamizda iqtisodiy o’sishni ta’minlash, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va diversifikatsiyalash bo‘yicha tanlangan strategiya va inqirozga qarshi choralar dasturni amalga oshirish natijasida yurtimiz dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning barqaror sur’atlarini ta’minlashga, aholining turmush farovonligini yanada oshirishga erishmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan «2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni 1 da mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash, inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik jamiyatini yanada 1 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-60-son Farmoni. //”Xalq so'zi” 28.01.2022 y. 2

rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish, mamlakatimizda adolat va qonun ustuvorligi tamoyillarini taraqqiyotning eng asosiy va zarur shartiga aylantirish, milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash, adolatli ijtimoiy siyosat yuritish, inson kapitalini rivojlantirish, ma’naviy taraqqiyotni ta’minlash va sohani yangi bosqichga olib chiqish, milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda umumbashariy muammolarga yondashish, mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq, pragmatik va faol tashqi siyosat olib borish ustuvor yo‘nalishlari alohida muhim o‘rin egallaydi. Mamlakatda barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash, sanoatni va xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish, xalq farovonligini oshirish asosida, albatta, tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobidan uning raqobatbardoshligini oshirish masalasi turadi. Tadqiqot obyekti. Magistrlik dissertatsiya ishining obyekti bo’lib, milliy iqtisodiyotning barcha darajalarida faoliyat yurituvchi tashkiliy tuzilmalar hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti bo’lib, milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish faoliyatini amalga oshirish borasidagi munosabatlar hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqotning maqsadi Respublika iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlovchi iqtisodiyot tarkibiy tuzilmalarining nazariy asoslarini takomillashtirish bo'yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning usullari . Tadqiqotda ilmiy abstraktsiya, dialektik tadqiqot, induktsiya va deduktsiya, monografik kuzatuv, tizimli va qiyosiy tahlil, grafik tasvirlash, iqtisodiy statistik tahlil usullardan foydalanilgan. Dissertatsiya ishining vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi. 3

Barqaror iqtisodiy o’sishning mohiyati va uning jamiyat taraqqiyotidagi o’rniga doir iqtisodchi olimlarning ilmiy-nazariy yondashuv va qarashlarini tadqiq qilish asosida mualliflik yondashuvini shakllantirish; Jamiyatda aholi turmush farovonligini ta’minlashda iqtisodiy islohotlarning mohiyatini hamda iqtisodiy rivojlanish va tarkibiy o’zgarishlar yuzaga kelishining obyektiv iqtisodiy jihatlarini ilmiy-nazariy tahlil qilish; Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida sodir bo’lgan tarkibiy o’zgarishlar tahlil qilish va rivojlanish jihatlariga baho berish; Respublika hududlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi tendensiyalarini va aholi turmush farovonligi yaxshilash borasida amalga oshirilayotgan davlat siyosatining joriy holatini tahlilini amalga oshirish. Mamlakatimizning barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlashning asosiy omillari va vositalarini aniqlash va ularni yechish bo’yicha ilmiy asoslangan xulosalarni shakllantirish; Innovatsion iqtisodiyot rivojlanishi sharoitida tarkibiy o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlarini ta’minlashda raqamlashtirishdan foydalanishga doir taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi Mamlakatimiz iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida sodir bo’layotgan tarkibiy o’zgarishlarni muvofiqlashtirish bo’yicha nazariy va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqilganligi bilan belgilanadi. Dissertatsiya ishining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishi Samarqand Davlat Universiteti «Tarmoqlar iqtisodiyoti» kafedrasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan uzviy bog’liq. Tadqiqot mavzusini o‘rganilganlik darajasi. Milliy iqtisodiyot rivojlanishi va tarkibiy o’zgarishlar amalga oshishining o'ziga xos xususiyatlarini, yuqori fan sig'imli texnologiyalarning iqtisodiy tizimning tarkibiy tuzilmasiga ta'sirini tadqiq etgan xorijlik olimlar qatorida T.Kun, K.Peres, M.S.Roko, 4

V.S.Beynbridj, T.Jotsana, E.Sebastian, D.Bell, Y.Shumpeter, S.Klark, P.Arnold, G.Dosi kabilarni keltirish mumkin. O'zbekistonlik iqtisodchi olimlardan B.D. Hajiyev, K.K. Mambetjanov, S.S. Gulyamov, X.X Abduramanov, N.U. Arabov, M.M. Xolmuxammedov, Z.T. Gaibnazarova, Sh.A. Isamuxametov, A.V. Vahabov, A.O'lmasov, H.P. Abulqosimov, T.S. Rasulov, T.T. Jo'rayev, S.M. Zaynitdinov, B.Y. Xodiyev, SH.SH. Shodmonov, A.A. Mamatov, D.X. Xasanova va boshqalarning ilmiy izlanishlarida iqtisodiyotning tarkibiy tuzilmasini takomillashtirishning nazariy jihatlari, sanoat inqilobi natijasida shakllanayotgan yangi texnologik ukladning takror ishlab chiqarish tarkibiy tuzilmasini shakllantirish, yuqori texnologiyali ishlab chiqarishni rivojlantirish, bilimlarni bozorda aniq mahsulotga jadal uzatish masalalari bo'yicha atroflicha tadqiqotlar olib borilgan. Shu bilan birga mamlakatimiz iqtisodiy rivojlantirishni ba‘zi masalalari bo’yicha hali hal etilmagan muammolar mavjud hamda iqtisodiyotni modernizatsiya jarayonida yangi nazariy va amaliy muammolar vujudga kelmoqda. O’rganilayotgan muammoning murakkabligi va hali hal etilmagan muammolar mavjudligi Magistrlik dissertatsiyasi mavzusini tanlash, maqsad va vazifalarni belgilashga sabab bo’ldi. Ishning sinovdan o‘tishi. Dissertatsiya ishining asosiy g’oyasi va uning mazmun-mohiyati, ilmiy-amaliy ahamiyati, tadqiqot jarayonida olingan natijalar, xulosalar va ishlab chiqilgan tavsiyalar magistrantlarning ilmiy seminarlarida bayon qilingan va respublika va xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyalarda ma‘ruza qilingan va muhokama etilgan. Dissertatsiya ishining tarkibiy qismi. Magistrlik dissertatsiya ishi kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat . 5

Похожие

O’zbekistonda milliy siyosatning asosiy tamoyillari
“O’ZBEK MODELI” VA UNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATI
Taraqqiyotning “O’zbek modeli” va uning asosiy xususiyatlari
Global jarayonlar va barqaror taraqqiot falsafasi
Jamiyat modernizatsiyasi nаzаriyalаri va ularni o’rgаnishning nаzаriy-mеtоdоlоgik аsоslаri