logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Broyler tovuqlarini parvarishlash va mahsuldorligini oshirishning fiziologik asoslari

Broyler tovuqlarini parvarishlash va mahsuldorligini oshirishning fiziologik asoslari

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

5132.9033203125 KB
Скачать
Broyler tovuqlarini parvarishlash va mahsuldorligini oshirishning fiziologik asoslari MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………. 3 1 .BOB. ADABIYOTLAR SHARHI …………………………… ..............8 1.1.Parrandachilikning bugungi holati va istiqbollari ...................................8 1.2. Broyler tovuqlari yetishtirish va uning amaliy ahamiyati ……………18 1.3. Go`sht yo`nalishidagi tovuqlarni ko`paytirish ustida olib borilayotgan ishlar samaradorligi………………………………………………………………20 2. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI ……….. 3 3 2.1. Tadqiqot sharoiti……………………………………………………… 3 3 2.2. Tadqiqot obyektlari…………………………………………………… 3 3 2.3. Tadqiqot usullari……………………………………………………… 3 3 3.TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI …………………41 3.1. Broyler tovuqlarini oziqlantirishning fiziologik asoslari ……………..41 3.2. Broyler tovuqlarini parvarishlashda ratsionga qo`shimcha ozuqalarni kiritish va uning samaradorligi…………………………………………….50 3.3. Gematologik ko`rsatkichlarni o`rganish ……………………………...62 XULOSALAR …………………………………………………………….7 1 TAVSIYALAR …………………………………………………………....7 2 ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………………………………...7 3 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda mamlakatimizda aholini sifatli va tannarhi arzon bo`lgan go`sht mahsulotlari bilan ta`minlash dolzarb masalalardan bo`lib turibdi. Qishloq xo`jaligi ahamiyatidagi hayvonlarning biologik imkoniyatlarini saqlash, ularning mahsuldorligini oshirish, tabiiy chidamliligini ta`minlash eng avvalo ozuqa tarkibiga kiruvchi protein, kletchatka, yog`, azotsiz ekstraktiv moddalar, vitaminlar, mineral moddalar hamda ularning biologik qiymatiga bog`liqdir. Parrandachilik tarmoqlarining maqsadga muvofiq, samarali joylashtirilishi, rivojlantirilishi respublikada mehnat taqsimotini ijobiy hal etilishiga bevosita ta’sir etadi. Hududlarning tabiiy, iqtisodiy sharoitlarini hamda bozor talablarini e’tiborga olgan holda parrandachilik sohalarini joylashtirish va rivojlantirish zarur. Chunki bu tarmoqlarda oziq-ovqat va qayta ishlash sanoati korxonalari uchun tuxum, parranda go’shti, pat, par va qo’shimcha mahsulotlari, kabi mahsulotlar yetishtiriladi. Natijada sanoat tarmoqlarining rivojlantirilishi ham ta’minlanadi, parrandachilik tarmoqlarida inson salomatligi uchun zarur, oqsil moddalarga boy bo’lgan turli xildagi mahsulotlar ham yetishtiriladi. Shuning uchun mamlakatimizda parrandachilikni barcha sohalarini rivojlantirishga qaratilgan yirik dasturlar ishlab chiqilib, ularni amaliyotga tadbiq etish bo’yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Parrandachilik mamlakatni iqtisodiy yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan qishloq xo‘jaligi tarmog‘i hisoblanadi. Xalqimiz bu sohani “yetti xazinaning biri” deb hisoblaydi. Shu sababli parrandachilikni rivojlantirish bo‘yicha mamlakatimizda izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Parrandachilikni rivojlantirish bevosita sohani sifatli va to‘yimli ozuqa bilan ta’minlashga bog‘liqdir. Buning uchun parrandalarning mahsuldorlik ko`rsatgichlarini oshirishga tabiiy biologik qo`shimchalarni qo`shish va ularni ilmiy asoslash muhim masalalardan hisoblanadi. To`liq ratsionga ega murakkab ozuqalarni ishlab chiqarilishining oshirilishi asosan xomashyo va biologik faol 2 moddalar mavjudligiga bog'liq bo'lib, ularning tanqisligi so'nggi yillarda keskin sezilmoqda. Parrandalar mahsuldorligini oshirishga va parrandachilik mahsulotlarining tannarxini pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar kompleksida, birinchi navbatda, ozuqa ratsionining biologik to'laqonliligiga va ozuqa sarfini kamaytirishga katta e'tibor berilmoqda. O’z navbatida, parranda tuxumi va go`shtini yetishtirishda ozuqa iste`moli barcha xarajatlarning taxminan 70% ni tashkil etadi. Ushbu xarajatlarni ozuqa ratsionining biologik qiymatini oshirish orqali kamaytirish mumkin. Mamlakatimizda yaratilayotgan imkoniyatlar natijasida kundan-kunga bosh soni ortib borayotgan parrandalarni oziqlantirishda mahalliy sharoitlarimizda yetishtirilgan biologik jihatdan to la qiymatli tarkibga ega bo lgan, yaxshi iste’molʻ ʻ qilinadigan, osonlik bilan o zlashtiriladigan, umuman olganda import o rnini bosa ʻ ʻ oladigan ozuqalar bilan ta’minlash bugungi kunda qishloq xo jaligi xodimlari va ʻ biologiya sohasida tegishli izlanishlar olib borayotgan mutaxassislarning oldida turgan dolzarb muammolardan hisoblanadi. Shuning uchun, tabiiy biologik ozuqaviy qo‘shimchalar manbalarini topish, ilmiy asoslash va ularni parrandalarni oziqlantirishda keng qo'llash bo‘yicha tegishli tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kunda dolzarb ilmiy amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Hozirgi kunda butun dunyoda aholi sonining jadallik bilan ortayotganligi bois, mavjud go’sht zahiralaridan (qoramol, qo’y-echki,parrandava boshq.) oziq-ovqat sifatida keng ko’lamda foydalanish kuchaymoqda. Qo`ychilik, parrandachilik, baliqchilik va quyonchilik aholini sifatli go’sht va go’sht mahsulotlari bilan barqaror ta’minlashda asosiy zahira manbalari hisoblanadi. Shu bois,parrandachilikni rivojlantirish,xususan,go’sht yo’nalishidagi tovuqlarni parvarishlash va oziqlantirishning qulay sharoitlarini aniqlash, ularning mahsuldorligini oshirish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish hamda ishlab chiqarishga joriy qilish orqali go’sht tanqisligi muammosini ijobiy hal qilinishiga erishish mumkinligi bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Mutaxassislar fikricha, iqtisodiy yetakchi davlatlarda ham parrandachilikka katta e'tibor qaratiladi. Chunki aynan parrandachilik aholini go‘sht, umuman, oziq- 3 ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishda asosiy ahamiyat kasb etadi, shuningdek, aholini ish bilan band bo‘lishiga hissa qo‘shadi. Shu sababli hozirgi kunda parrandachilikni rivojlantirish va uni oldida turgan muommolarni hal qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda va izlanishlar olib borilmoqda. Respublikamiz aholisini sifatli go’sht mahsulotlari bilan ta’minlashda, parrandachilik sohasini rivojlantirish, ularning mahsuldorligini oshiruvchi innovatsion uslublar ishlab chiqish borasida muayyan natijalarga erishilmoqda. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida «.....mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish» vazifalari belgilab berilgan. Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda mamlakatimizda boqilayotgan go’sht yo’nalishidagi tovuqlarning ratsionidagi ozuqalarning fiziologik- biokimyoviy ko’rsatkichlariga, mahsuldorligiga ta’sirini aniqlash, ular organizmida ro’y beradigan o’zgarishlarni biologik jihatdan asoslash ilmiy-amaliy ahamiyat ega. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- son“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni, 2017 yil 16 martdagi PQ-2841-son“Chorvachilikda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi hamda ushbu faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning obyekti. Tadqiqot ishining obyekti sifatida barcha ko’rsatkichlari bo’yicha bir xil (analog)bo’lgan Ross-308 zotli broyler tovuqlardan foydalanildi. Tadqiqot predmeti bo’lib, ozuqalar tarkibidagi to`yimli moddalar (protein, yog`, uglevodlar va mineral moddalar) va tovuqlar qonining ayrim morfologik va fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari kabilar xizmat qildi. Tadqiqotning maqsadi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasning asosiy maqsadi mamlakatimizda parrandachilikda qo`llaniladigan, mahalliy sharoitda mavjud bo`lgan broyler tovuqlarini mahsuldorligini oshirish, ozuqalarning biologik qiymatini, 4 to`yimliligini o`rganish ozuqa ratsionini lizin, metionin kabi aminokislotalar bilan boyitish orqali tovuqlar organizmidagi ayrim fiziologik ko‘rsatkichlarini o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari . Maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar bajarildi. - mavzuga ta a l l uqli adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish ; - parrandachilik xo’jaliklarida boqilayotgan broyler (Ross-308) tovuqlari ozuqa ratsionining asosini tashkil qiladigan kombikormga lizin, metionin kabi aminokislotalar qo’shib shakllantirildi; - shakllantirilgan ozuqa ratsionini broyler tovuqlaridan iborat nazorat va tajriba guruhi tovuqlarini oziqlantirish hamda ozuqalarning tovuqlar tomonidan iste’mol qilinishini aniqlash; - To`la qimmatli ratsion bilan oziqlantirilgan tovuqlar qonining ayrim morfo- biokimyoviy ko’rsatkichlarini aniqlash; - olingan ma’lumotlarni muhokama qilish va statistik qayta ishlashdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiyasida broyler tovuqlarni oziqlantirishda tannarhi arzon va to`la qimmatli bo`lgan ozuqa ratsioni bilan oziqlantirilgan broyler tovuqlarining mahsuldorlik ko`rsatkichlarini oshirish va buning natijasida ozuqalar tarkibidagi to‘yimli moddalarning hazmlanishi va ularning o‘zlashtirish ko‘rsatgichlari yaxshilanishi aniqlandi . ROSS 308 zotli broyler jo’jalari ikki xil sharoitda parvarish qilindi.Tajriba uchun olingan broylerlari ratsioniga lizin, metionin kabi aminokislotalar kiritilganligi sababli ularning tirik vazni nazorat uchun olingan broylerlarnikidan yuqori bo’lishi aniqlandi; Ra t sionga qo`shimcha ozuqalarning kiritilishi,jo’jalarning o`sishi va rivojlanishiga salmoqli ta’sir etdi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mamlakatimizda yaratilayotgan imkoniyatlar natijasida bosh soni kun sayin ortib borayotgan parrandalar uchun ozuqalar bazasini mustahkamlash maqsadida proteinga boy 5 bo`lgan ozuqalar bilan va tovuq zotlarini biologik jihatdan boyitilgan oziqlantirish orqali tovuqlarning ayrim fiziologik ko‘rsatkichlarini yaxshilash va ularning mahsuldorlik ko‘rsatkichlarini oshirish orqali, tadbirkorlikning yangi sohalari taraqqiy etishi va qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotining o‘sishiga imkon yaratiladi. Tadqiqot ishining usullari. Tadqiqotni bajarishda umum qabul qilingan zamonaviy fiziologik, morfo-biokimyoviy, zootexnik va raqamli ma ’lumot larni statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundan iboratki, erishilgan natijalar va keltirilgan ma’lumotlar , chop etilgan tezis yoki ilmiy maqolalardan biologiya va qishloq xo‘jaligi sohasidagi ta’lim oluvchi bakalavr bosqichi talabalarini, magistrlarni o‘qitishda, malakaviy amaliyotlarning va falsafa doktori dissertatsiyalarrining bajarilishida nazariy bilim sifatida qo`shimcha material bo‘lib foydalanish mumkin. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundan iboratki, erishilgan natijalarning parrandachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarida joriy qilinishi tovuqlar ning fiziologik holatini yaxshilashi va ularning mahsuldorlik ko‘rsatkichlarini oshiradi va aholini sifatli, parhezbop go`sht mahsulotlari bilan ta`minlash yo`lga qo`yiladi. Ishning aprobatsiyasi. Magistrant olib borgan tadqiqot natijalarini fakultet ilmiy texnik komissiyasiga rejasiga muvofiq tegishli muddatlarda taqdim etib borildi. Tadqiqot mavzusi bo’yicha xorijiy jurnalda (INTERNAUKA, ROSSIYA) 1 ta ilmiy maqola, xalqaro konferensiyada (Qozog`iston) 1 ta tezis chop etdi. Magistrlik dissertasiya ishining tuzilishi va hajmi. Magistrlik dissertasiyasi uch qismdan iborat b‘lib uning tarkibiga: kirish, adabiyotlar sharhi, asosiy qismlar qamrab olingan. Asosiy qism ikkiga bo‘lingan bo‘lib, ishning materiallari, foydalanilgan usullar va olingan ma’lumotlar muhokamasi, xulosalar, hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.Magistrlik dissertasiyasi 76 betda kompyuterda chop qilingan va bir nechta jadvallar bilan boyitilgan. 6 1. Adabiyotlar sharhi 1.1.Parrandachilikning bugungi holati va istiqbollari Parrandachilik tarmog’ini rivojlantirishda parrandalarning maxsuldorligini oshirishda, naslni yaxshilashda, oziqlantirish, saqlashda parrandachilik fabrikalarida ilg’or fan yutuqlarini qo’llash asosida ushbu soha rivojlanib bormoqda. Parrandachilik fabrikalarida ilg’or fan yutuqlaridan, parrandalarning tuxumini yig’ish, chet ellardan keltirilgan texnologiya asosda tayyorlangan katakli batareyalar, suyish sexlari, parrandalarni suv bilan ta’minlash kabi ilg’or fan yutuqlarini keng qo’llash asosida ish olib borilmoqda. Ilg’or fan yutuqlarini qo’llashda respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan Qishloq xo’jaligi yutuqlari ko’rgazmasi tomonidan turli chet el davlatlaridan , Germaniya, Polsha, Belorussiya kabi davlatlarda parrandachilikda qo’llanilayotgan fan yutuqlarini qo’llash, yangiliklarni ko’rsatish sistemali amalga oshirib borilmoqda [1, 7]. Parrandalarning biologik, xo’jalik foydali belgilarini o’rganish, ulardan qisqa vaqt ichida maxsulot olish, nasl ishlarini, urchitish usullarini saqlash , oziqlantirish iqtisodiyotini, mehnatga haq to’lashni o’zlashtirish kerak. Kelajakda tayyorlanayotgan zoomuxandis mutaxassislarni mavjud xozirgi zamon texnikasi yangi texnologik jarayonlar bilan tanishtirib, maxsulotlarni ishlab chiqarish, ulardan qanday foydalanish, shuningdek yangi tashkil qilingan kichik, o’rtacha jamoa va fermer xo’jaliklarda olib borilayotgan ishlarni o’rgatishdir [9, 12]. Parrandachilikning jadal usullarini qo‘llash, yangi-yangi texnologiyalarni joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirish, rentabellik darajasini oshirishga olib keladi. Aynan iqlimlashtirilgan, parranda duragaylaridan (krosslaridan) keng miqyosda foydalanish, muvofiqlashtirilgan liniyalarni chatishtirib, ota-onalik galasiga nisbatan 12-22% yuqori mahsuldorlikga ega bo‘lgan duragaylardan foydalanish, bu esa parrandachilikda qo‘l keladi [4, 10]. XX asr oxirlarida O‘zbekistonda 29 mln bosh parranda bo‘lib, 770 mln dona tuxum etkazilgan. Vazirlar mahkamasining yig‘ilishlarida parrandachilikni 7 rivojlantirish, bosh sonini ko‘paytirish, xalqimizni parhez go‘sht va tuxumga bo‘lgan talabini qondirish borasida qator qarorlar qabul qilindi. Bir yilda jon boshiga Amerikada - 247, Fransiyada - 262, Vengriyada - 315 va Rossiyada - 240 dona tuxum ishlab chiqariladi. Bizda esa bu ko‘rsatkich 112 donani tashkil etadi. SHundan ko‘rinib turibdiki, parrandachilikni rivojlantirish va mahsuldorligini ko‘paytirish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi [17]. Parrandalar uchun quriladigan parrandaxonalar saqlash usuliga qarab moslashtiriladi. Parrandalar asosan polda va katakli batareyalarda saqlanadi. Erkin holda almashtiriladigan yoki almashtirilmaydigan qalin to‘shamalarda saqlansa ichiga qo‘noqlar qilinadi yoki qo‘noqsiz bo‘ladi. Alohida yoki guruh holida kataklarda saqlansa boshqa parrandaxona, lager sharoitida saqlansa boshqa binolar quriladi [4, 9]. Parrandalardan asosan tuxum, go‘sht va qo‘shimcha ravishda pat olinadi. SHuning uchun veterinariya-sanitariya va gigiena talablarini hammasini inkubatsiyaga, jo‘jalarni o‘stirish, katta yoshdagi parrandalarni parvarish qilish, broyler jo‘ja go‘shtini etishtirishga qaratish lozim. Parrandalarni erkin holda va kataklarda saqlashni o‘ziga xos afzalliklari hamda kamchiliklari bor. Erkin holda saqlanganda bemalol harakat qiladi, toza havo va quyosh nuridan foydalanadi, modda almashish yaxshilanib, kasalliklarga chidamliligi ortadi, ammo hamma qilinadigan ishlar qo‘l kuchi bilan bajariladi. Kataklarda saqlansa hamma texnologik jarayonlar mexanizatsiyalashtirilib mehnat yengillashadi, mahsulot tannarxi arzonlashadi. Lekin bir bosh parranda uchun ajratilgan joy maydoni kengayadi, ya’ni 1 m 2 joyga erkin holida boqilsa 5 - 6 bosh joylashtiriladi [11]. Hozirgi vaqtda parrandaxonalar qurishda TLM 4 - 83 talabiga javob beradigan yangi loyihalardan foydalanilmoqda. Parranda fermalari va fabrikalari qurishda joyni to‘g‘ri tanlash, binolarni joylashtirish, bosh sonini ko‘paytirish, mahsuldorligini oshirish, sog‘lom parranda etkazish asosiy vazifadir. Parrandaxonalar o‘rtasida yo‘lak qo‘yilib ikkiga bo‘linadi. Har tomoni ham yana bir nechta seksiyalarga bo‘linib, alohida eshiklar qo‘yiladi. Ferma atrofi 2 metr 8 balandlikda devor o‘ralib, yagona kirish chiqish yo‘li qilinadi. Tovuqxonaning janubiy tomonidan yayratish maydoni qilinib, qo‘noqlar o‘rnatiladi. Qo‘noqlar har 250-500 bosh tovuq, 100 o‘rdak, 60 g‘oz va 150 ko‘rkaga bitta o‘rnatiladi. Parrandaxonalarning poli yer, sement, asfaltdan bo‘lishi mumkin. Tovuqxona ichida kataklar, oxur, sug‘orish idishi (avtosug‘orgich), kul solingan yashikchalar o‘rnatiladi, Kul solingan yashikchalar o‘lchami 1,2 x 1,2 m va balandligi 18 - 20 sm bo‘ladi. Parrandaxonalarda 1 m 2 joyga 1 kunlik jo‘jalardan 25 bosh, 2 oyligida 16 bosh, 2-3 oyligida 12 bosh, 5 - 6 oyligida 9 bosh, katta tovuqlardan 4 - 5 bosh joylashtiriladi [28]. Parranda fabrikalarini qurishda ayniqsa o‘sayotgan jo‘jalar uchun ajratilgan binolar shamol esish tomoniga qaratib quriladi. Veterinariya jihozlari, sanitariya so‘yish va o‘til qilish sexlari shamol yo‘nalishiga qarab quriladi. Parrandachilik fermalari har xil yuqumli kasalliklar tarqalmasligi uchun alohida sektorlarga bo‘linadi: Bunda tuxum tug‘adigan tovuqlar, inkubatsiya, so‘yish, patlash, xo ‘ jalik – boshqaruv bo‘limlariga bo‘linadi. Bu binolar bir biridan alohida ajratilib, maxsus eshiklar orqali kiriladi. Har bir bo‘limga kirish joyida sanitariya ijozat xonasi, dezobarer, dezomat va boshqalar qurilishi kerak [6, 29]. Tovuqlarni oziqlantirish, boqish, go‘sht va tuxum etkazishda gigiyena talablari - Parrandalarni oziqlantirishda ozuqa ratsionining to‘yimliligi talab darajasida bo‘lishi va ratsiondagi hazmlanuvchi protein, aminakislotalar, mineral moddalar va vitaminlar organizmning talabini qondirishi kerak. Ozuqa ratsionining tuyimlilik darajasi, mikroiqlim ko‘rsatgichlarini me’yor darajasida bo‘lishi turli yuqumsiz, yuqumli va parazitar kasalliklarni oldini olish hamda organizm chidamliligini oshirishning asosiy omillaridan hisoblanadi. Jo‘jalarni 60 kunligigacha kuniga 4 - 5 marta oziqlantirilib, oziqa doimo oxurdan uzilmasligi kerak. Parrandachilik xo‘jaliklari uchun maxsus omuxta em tayyorlanib, uning tarkibida kalsiy, fosfor, natriy, aminokislotalar, vitaminlar va makro - mikroelementlar bo‘ladi [30]. 9 Parrandalarga beriladigan ozuqalarni sifati past, sanitariya- gigiena talablariga javob bermasa parrandalarning mahsuldorligi pasayadi va turli yuqumli kasalliklarga chalinadi. Jumladan aspergillyoz, kandidomikoz; avitaminoz, mineral va oqsil almashinishini buzilishi kasalliklarini keltirib chiqaradi. Parrandalarda vitamin yetishish - yetishmasligini aniqlash uchun ulardan namuna suyilib, jigarida vitamin A ni bor yo‘qligini qaraladi. Masalan, bir kunlik jo‘ja jigarida 15 - 20 mkg, 10 kunligida 25 - 30, 1 oyligida - 40; 2 - 4 oyligida 80 - 100 va kattalarida 300-350 mkg karotin bo‘ladi [31]. Yirik xo‘jaliklarda broyler jo‘jalarining bosh soni 3 mln. gacha etadi. Bunday xo‘jaliklarda yil davomida jo‘jalar 56 - 63 kun boqilib tirik vazni 1,5 kg ga etkazib suyiladi. Bunda jo‘jalarni bosh sonini saqlab qolish - 97% bo‘lib, 1 kg tirik vaznga 2,5 - 3 kg omuxta em sarf bo‘ladi. «Broyler-20» parrandaxonalarida asosiy ish mexanizatsiyalashgan. Bunda jo‘jalar to‘rt xaftalik yoshigacha +18 - 20 0 S da saqlanib, nisbiy namlik 60-70%, havo harakati 0,5 - 1m/sek, SO 2 gazi 0,15 – 0,20%, ammiak 0,01-0,015 mg/l dan oshmasligi kerak. Ular uchun alohida yoritish tizimi bo‘lib, 20 kunligigacha 24 soat, 21 - 40 kunligida 24 - 17 soat va 41 - 70 kunligida 17 soat davomida yoritilib turiladi. 1 m 2 joyga broyler jo‘jalari 14 - 15 bosh joylashtiriladi [10]. Jo‘jalar go‘sht uchun kataklarda ham o‘stiriladi. Umuman veternariya- sanitariya gigiyena qoidalariga qat’iy amal qilish kerak, Ozuqalarning sifati, to‘yimliligi, ratsion tarkibi, mikroiqlim ko‘rsatgichlari, sifatli suv bilan ta’minlash va boshqalar nazorat qilinishi zarur. Yirik ferma va fabrikalarda tovuqlar kataklarda saqlangan jo‘jalar erkin yurganga qaraganda tez yetiladi, hatto 15 kun oldin tullaydi. 1 - 60 kunlik jo‘jalar uchun KBE-1 katakli batareyalar ishlatilib, uning uzunligi 31 m, eni 9 m bo‘ladi. Unda elektr isitish batareyasi, sug‘orish sistemasi, oziqlantirish, tozalash kabi ishlar mexanizatsiyalashgan bo‘ladi. Keyingi yoshdagilar KBM-2, KBM-2A, KBM-25 batareyalarida saqlanib ular uzunligi va ko‘p qavatligi bilan farq qiladi. Katta yoshdagi tovuqlar alohida yoki guruh holida kataklarda saqlanadi. 10 Ko‘pincha kataklar yoni va poli panjarali yoki turdan qilinadi. Polni oldingi tomoni pastroq qiya qilinadi, ya’ni tuxumni namlab kelishi uchun eng ko‘p tarqalgan, tuxum tug‘adigan tovuqlar KBM-1 markali 4 qavatli katakli batareyalarda saqlanib, ozuqa tarqatish, tagini tozalash, tuxum terish kabi ishlar birdaniga bir harakat bilan bajariladi. Ixtisoslashgan fabrikalar 100-250 ming bosh tug‘adigan tovuqqa muljallanib quriladi. Jo‘jalar saqlanadigan binolarda nisbiy namlik 65-70 %, keyinchalik 55-60% bo‘lishi va yoritishni 17 soatgacha etkazish kerak. Uzoq yoritish jo‘jalarni tuxumga kirishini tezlashtiradi, ammo o‘sishni sekinlatib, tuxumni puchog‘i ham qattiq bo‘lmaydi. Tug‘adigan tovuqlar uchun havo harorati +16 0 - 18 0 S, nisbiy namlik 60-70 % bo‘lishi kerak [28]. I nkubatsiya va jo‘jalarni o‘stirish gigienasi – P arrandachilik xo‘jaliklarida bir kunlik jo‘ja olish uchun inkubatsiya keng qo‘llaniladi. Ayniqsa «Universal» inkubatori keng qo‘llanilib, unda tuxumlarni joylashtirish, havo almashish, harorat, namlik me’yori avtomatik boshqariladi. «Universal»-45 va «Universal»-50 inkubatorlari 45 yoki 50 ming tuxumga mo‘ljallanib 3 ta inkubatsiya, 1 ta chiqish shkafi, eshigi va unda qarab turadigan oynasi bo‘ladi. Tuxum joylashtiriladigan lotoklarni bittasiga 120 ta tovuq tuxumi, 90 ta o‘rdak, 50 ta g‘oz yoki ko‘rka tuxumi sig‘adi. Tuxum solingan lotok maxsus baraban ustiga o‘rnatilgan bo‘lib har 2 soatda avtomatik ravishda 90 0 ga buriladi. Inkubatsiya yashigida birinchi jo‘jalar chiqishi boshlanishi bilan tuxumlar jo‘ja chiqadigan yashigiga o‘tkaziladi. Broyler fabrikalarida to‘liq qiymatli ozuqalar bilan oziqlantirilganda jo‘jalarning 1 kg o‘sishi uchun 1,9 - 2,4 kg omixta yem sarflanadi. Tirik vazni talab darajasiga yetishi uchun o’stirish davri 70 kundan 49 - 56 kungacha qisqaradi [23]. Broylerlarning o’stirish muddati qisqarishi munosabati bilan tovuqxonalardan foydalanish samarasi ortadi va go‘sht ishlab chiqarish ko’payadi. Parranda go‘shti etishtirishdagi asosiy vazifa yosh parrandalarni parvarishlash hisoblanadi. Bu o‘z ichiga ularni tegishli davrda parvarish lash, o‘sish va rivojlanish dinamikasini, me’yordan chetga chiqmagan holda, bir xildagi yosh parrandalarni o‘stirishni oladi. Bir kunlik jo‘janing sifati inkubatsiyaga qo‘yilgan 11 tuxum sifatiga bog‘liq, inkubatsiyaga qo‘yilgan tuxum sifati esa, o‘z navbatida nasldor xo‘roz va tovuqlarning qanday parvarish qilganligiga bog‘liq. Agar inkubatsion tuxum sifati yetarli darajada bo‘lmasa, parrandani parvarishlash davrida oziqlantirish va saqlash sharoitlarini yaxshilashga qanchalik urinmaylik, baribir shu parrandadan mahsuldorlikning genetik salohiyatini ololmaymiz.To‘liq qiymatli tenglashtirilgan oziqlantirish esa parrandalarning mahsuldorligini genetik tomonidan oshishiga olib keladi. Bugungi kunda mamlakatimizda broyler go‘shti etishtirish uchun iqtisoslashtirilgan parrandachilik korxonalarida “Sibiryak”, “Smena-4”, “Ross-308” va “Arbor-Aykres” krosslaridan keng foydalanilmoqda [23]. Duragaylari tez o‘sish qobilyatiga ega bo‘lib, 50-60 kun o‘stirish davomida, 1kg tirik vazn olish uchun 2,0-2,5 kg omixta em sarflanadi. Bu esa berilayotgan va mahalliy ozuqalardan serunim, sifatli tayyorlash va ratsionini tarkibini to‘laqiymatli qilib berishga bog‘liqdir.To‘la ratsionli omixta yem bilan broyler jo‘jalarini davrlar bo‘yicha oziqlantirish muhum hisoblanadi. Aynan parranda uchun mos ozuqalardan foydalanish, uning to‘yimligini oshirish, ilmiy asoslangan holda to‘laratsionli qilib berish, bu esa nafaqat o‘sishi rivojlanishi go‘sht sifatiga ham ijobiy ta’sir etadi. Bu borada mahsus omixta em tayyorlash korxonalarini barpo etish, mahalliy oziqalarga qayta ishlov berish, to‘yimligini oshirish, xorijiy davlatlarda va o‘zimizda tayyorlanayotgan premikslardan, soya, pista, kunjut kabi chiqindilaridan foydalanish, sohani samaradorligini oshirishda qo‘l keladi [11, 21, 23, 24]. Lukenov V, Koban M. (1990) o‘tkazilgan tajribalaridan xulosa qilib, broyler- duragay jo‘jalarini maxsus go‘shtbop qilib 60-70 kunligigacha, ayrim hollarda 90 kunligigacha boqish bu esa 3-3,5 kg tirik vazn olish, beriladigan oziqalarni ilmiy asoslangan xolda to‘laratsionli qilib berish o‘stirish davomida davrlarga qatiyatlik qilish o‘stirish muhlatiga va andozalarga asoslanish muhimdir. Muallif [14] ning ta`kidlashicha, go‘shtbop parrandalar bilan tajriba o‘tkazib, tajribada “Broyler-6” krossini 9-otalik shaklidagi “Smena” krossini S 3 ;S 4 ; onalik shaklidagi liniyalarni 50 boshshdan ularning tirik vazni, tuxumining 12 og‘irligi bo‘yicha, bir xillik koefitsientlarini taqqoslab o‘rganganda, har uchala liniyalarni mahsuldorlik ko‘rsatkichlari bir-biriga yaqin bo‘lishi ,va ularniing orasidagi farq 1,5% bo‘lishi mumkin. Xulosa qilib bu mos liniyalarni o‘zaro chatishtirib, ulardan duragay jo‘jalar olish, ya’ni uch liniyali autoseks krosslar ham olish mumkinligini ta’kidlaydi [20, 23]. Kotov I. (2002 y)ning tajribalariga asoslanib, ” Vig Dutchmon” firmasida ishlab chiqilgan broyler jo‘jalarini bo‘rdoqilashda qo‘llaniladigan moslamasidan foydalanilganda broyler jo‘jalarini 37 kunligida o‘rtacha kunlik o‘sishi 48 gr, 1 kg tirik vazn olish uchun 1,72 kg ozuqa sarflanib, broyler jo‘jalarini saqlanuvchanligi 96,3 %, birinchi navli go‘sht 94% ga teng bo‘lgan. Xuddi shu moslamani Berdskoy parrandachilik, korxonasida qo‘llab ko‘rilganda, 40 kunlik broyler jo‘jalarini kunlik o‘sishi 52 gr, 1 kg tirik vazn olishga 2,1 kg ozuqa sarflanib, saqlanuvchanligi 95,7%, birinchi navli go‘sht 92% ga teng bo‘lgan.Germaniya – nemislar tamonidan yaratilgan KRM-12,SBK moslamalarini qo‘llab ko‘rilganda, parranda turar joyidan samarali foydalanish, chiqimga chiqarish 12% ga, suvga bo‘lgan talab 5 martaga inkubatsiyabop tuxumlar olish miqdori oshgan. Pyatkina A., Kulyashbekova SH. (2002) PDE preparatini parrandalar mahsuldorligini fiziologik ko‘rsatkichlariga ta’sirini o‘rganish maqsadida 352 bosh Smena – 2 krossli broyler jo‘jalarida bir kunlikdan 32 kunlik yoshi davrida tajriba o‘tkazgan. 4 guruxda, har bir guruxda 88 bosh bo‘lib, birinchi guruxga PDE ni muskul to‘qimasiga ukol qilish yo‘li bilan 3,5 mkl, ikkinchi guruxga suv bilan 1 kg tirik vazni hisobiga 50 mkl, har 48 soat davomida 3 guruxga ozuqaga qo‘shib berish bilan berilgan guruxlardagi broyler jo‘jalarini tirik vazni 9,95% yuqori bo‘lib, qolgan ikki guruhdagi broyler jo‘jalarining tirik vazni 5,46 % dan oshgan shu bilan birga 1 kg tirik vazn hisobiga ozuqa sarfi 5,59 va 2,72% kamaygan.Xulosa qilib, PDE preparatini jo‘jalarni bir kecha-kunduzlik davrida ukol qilish, bu organizmda imunitetni kuchaytirish va mariko kasalligini oldini olishda muhum, ozuqa harajatlarini iqtisod qilishda o‘rinli hisoblanadi [35]. Kubaeva S.A, Musinov Ya.X. (1994) larning ishlarida broyler jo‘jalarni qalin to‘shamalarda va katakli qafaslarda saqlashning mahsuldorlikka ta’siri 13 o‘rganilib, broylerlarni kataklarda boqilganda tirik vazni boqilganlarga nisbatan yuqori bo‘lib 1306 gr, polda boqilganlarda esa 1152 g ni tashkil etgan. Bu esa mikroiqlim ko‘rsatkichlarni katakli binolarda yaxshi ekanligidan dalolat beradi. Tajribadagi jo‘jalarni saqlanuvchanligi katakli qafasda 92%, qalin to‘shamada esa 90% ni, ozuqa sarfi esa katakli qafasda 1 kg tirik vazn uchun 2.95 kg, qalin to‘shamalarda saqlanganlarda 3,08 kg ni tashkil etdi. Xulosa qilib, katakli qafasda broyler jo‘jalarni o‘stirishda mikroiqlim ko‘rsatkichiga e’tibor berish, bu esa jo‘jalarni o‘sishda va mahsuldorligiga ijobiy ta’sir qiladi. Go sht uchun ajratilganlari alohida sharoitda boqiladi. Serpusht tovuqlar 1,7-2,2ʻ kg , xo rozlari 2,7-3,0 kg, tuxumdorgo shtdorlari 2,5-4,0 kg , go shtdorlari 3,0-4,5 ʻ ʻ ʻ kg go sht beradi. Serpusht zotlar yiliga 220-250 ta, ayrimlari 365 tagacha tuxum ʻ qiladi. Zotdor tovuqlar seleksiya yo li bilan ko paytirilganda serpusht bo ladi. ʻ ʻ ʻ Tovuq 5-6 oylikdan tuxumga kiradi. Dastlabki tuxumi 40—50 g 1 yoshga yaqinlashgach, 55—65 g. Tuxumdorgo shtdor zotlar tuxumi mayda. Tovuq ʻ tullaganda tuxum qilmaydi. Tullash 2-3 hafta, ba zilarida 2 oy va undan ortiq ʼ davom etadi. Tovuq 10 yilgacha tuxum qilishi mumkin (10-12 yil umr ko radi). ʻ Sanoat maqsadida tuxum yetishtiriladigan xo jaliklarda tovuqlar tuxumga ʻ kirgandan keyin ularni faqat bir yil saqlash iqtisodiy foyda keltiradi, chunki tuxum tovuqlarning yoshiga qarab, yiliga 10-15% kamayadi, naslchilik xo jaliklarida ʻ faqat sermahsul tovuqlar 2-3 yilga qoldiriladi. Boqilayotgan nasldor tovuqlarning 50-60% 1 yoshga yetmagan, 30— 35% 2 yoshli va 10% 3 yoshli bo ladi. Jo ja ʻ ʻ ochirishga tuxum olishda 8—12 ta tovuq uchun 1 ta xo roz qo yiladi. Xo rozlar 2- ʻ ʻ ʻ 3 yil saqlanadi. Jo jalar inkubator ochiriladi. Ular parrandaxonalarda don, ʻ sabzavot, mineral oziqalari, vitamin va boshqa bilan boqiladi. Hozirgi kunda O zbekistonda go`sht yo`nalishidagi tovuqlardan broylerlar samarali ʻ ko`paytirilmoqda [23]. K.X. G‘ulomov, A.R.Sogamonov (1994) o‘rganilgan guruhlardagi broyler jo‘jalarining o‘sishi va rivojlanishi, suvning mineral tarkibiga bog‘liq xolda, turlicha bo‘lib, ikkinchi va uchinchi nazorat guruhiga nisbatan broyler jo‘jalarining 14 tirik vazni 30 kunlik yoshida jinsi bo‘yicha o‘rtacha 2,12 va 2,26%, 56 kunlik yoshida esa 3,82 va 4,13% kam bo‘ldi. Bu tajribada tuz shaklida turli quruq moddalarga talab darajasidan ortiq bo‘lganida ushbu suvlarning broyler jo‘jalarining o‘sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishni ko‘rsatadi. O‘sish birligiga ozuqa sarfi va broyler jo‘jalarining asralish darajasiga ham suvning mineral tarkibiga bog‘liq, turlicha ko‘rsatkichga ega. Muallif [12] ning ma`lumotiga ko`ra broyler parrandachilik korxonalarida “Smena-2” krossli bir kecha-kunduz nasldor broyler jo‘jalari bilan tajriba o‘tkazib, tajribada 250 bosh broyler jo‘jalariga E va C vitaminlari berish me’yori va organizmni rezistentligi o‘rganilgan. Barcha guruhdagi broyler jo‘jalarini anologik va saqlash, asrash sharoitlari bir xil. 140 kun davomida 1 va 2 guruh ratsioni bilan 50 mg S vitamini, 4 guruga 50 mg E va 50 mg C vitamini, 5 guruhga 50 mg C va 75 mg vitaminlar 1kg omixta emiga qo‘shib berilgan. Yosh broyler jo‘jalarini ozuqa ratsioni tarkibiga E va C vitaminlarini qo‘shib berish bilan bir qatorda organizmdagi to‘qimalar bir me’yorda himoya qilish ta’surotiga salbiy ta’sir etgan. Shu sababli bu davrda E vitamin 25 mg, C vitamini esa 50 mg 1 kg omixta emiga qo‘shib berish kifoya. Elizarov E. ning ta’kidlashicha, zamonaviy tovuq krosslarini genetik imkoniyati broyler jo‘jalarini 42 kunligigacha kunlik o‘sishi 42-52 gr bo‘lib, 1 kg o‘sishi uchun 1,9 -2,2 kg omixta em sarflanadi. Mahsuldorlik ko‘rsatkichi saqlash, asrash va me’yorda oziqlantirishga bog‘liq. Broyler jo‘jalarini jinslarga ajratib o‘stirilganda, birga qo‘shib o‘stirilganga nisbatan 4,3-9,4% farqlangan. Bu esa xo‘rozlarni tirik vazni makiyonlarga nisbatan 2,7-2,9 farq qilib, makiyonlarda 7,3- 9,9 %, 1 kg tirik vaznga oziqa sarfi 4,8% kam, ammo saqlanuvchanligi makiyonlarda 1,7-1,8 % yuqori, 4,0-4,7 % birinchi navli gavdasi yuqori bo‘lgan. Bir kecha – kunduzli jo‘jalarni jinsga ajratish (xo‘rozchalarda elpig‘ich patlari tez o‘sadi) bo‘yicha broyler jo‘jalarini K-833 liniyasida 98,5%, K-83 liniyali broyler jo‘jalarida 99% mexnat unumdorligi (2300-2400 bosh). Go‘shtdor tovuqlarni K- genli liniyali seleksiyada qo‘llash ma’qul, bu esa jinsiga ajratib boqishda qo‘l keladi. 15 Sansevich B. (bosh mutaxassis GK ”Sodrujestvo” 2002) OAO.II “Kurganskiy broyler” parrandachilik korxonasida “Arbor Aykres”, AO “Babolna” (Vengriya) ushbu krosslar borasida ilmiy izlanishlar o‘tkazib, bu krosslarni genetik imkoniyati 42 kunda 2-2,1 kg ozuqa, kunlik o‘sishi 50g. O‘sttirish davrlari: boshlang‘ich (predstarter) 0-7 kun, boshlang‘ich (startoviy) 8-21 kun, (grouer) 22- 28 kun, yakunlovchi 1(finish) 29-42 kun, 2 finisher) 36-42 kun. Arbor-Aykres krossli broyler jo‘jalarini saqlashda 5-8 sm apilka, 1m 2 pol yuzasida 14-16 bosh, har 1m 2 pol yuzasidan 28-30 kg go‘sht olishga mo‘ljallangan Arbor-Aykres krossli broyler jo‘jalarini o‘stirishda havo namligiga sezgir bo‘lishi, quruq havoda shilliq pardalarni tez qurishi va o‘lishiga yoki vazn olishga salbiy ta’sir etadi. Saqlashning 10 kunligigacha nisbiy namlik 70-75%, 11-42 kunligida 50-60% me’yorda hisoblanadi. Roshok M. (2001) Perli broyler parrandachilik korxonasida ko‘p yillik ish tajribalariga asoslanib, broyler jo‘jalari uchun omixta em tayyorlash borasida korxonani shaxsiy zavodini qayta takomillashtirish natijasida va omixta em tarkibini boyitish BMVD qo‘llash bilan 30 % emni arzon qilishga, broyler jo‘jalarining kunlik o‘sishini 13 grdan 19 grgacha oshirishga erishilgan. Keyingi yillarda “Texneks” firmasi BMVD ni qayta takomillashtirilishi natijasida, broyler jo‘jalarining kunlik o‘sishi 96 gr, 1 kg qo‘shimcha tirik vazn olishga 2 kg omixta em sarflangan va korxona rentabelligini 2,7 % ga oshirishga olib keldi. Azimov S.G‘, Azimov D, Alimov X, Hoshimov B. (2011y). (O‘zbekiston parrandachilik ilmiy markazi) Ma’lumotlariga qaraganda “Ross-308” go‘shtdor tovuq krossining otalik va onalik shakllari jo‘jalarini o‘stirish texnologiyasi va tajribada olingan natijalar keltirilgan. Ushbu krossga xos bo‘lgan genetik patensiali ishlab chiqarilgan omixta em retseptlari asosida oziqlantirilganda jo‘jalarning tirik vazni va saqlanishi yuqori darajada namoyon bo‘lgan. Rahmonov L.K. (2012) ta’kidlashicha yosh jo‘jalar tovuqxonaga keltirishdan oldin, jo‘jaxonani 2 sutka yoki 48 soat oldin 33-35 0 S qizdirish, bino ichi havosining nisbiy namligi maqbul hisoblangan 60-70% da bo‘lishi, jo‘jalarning bemalol suv icha olishlari uchun bino ichiga qo‘shimcha suvdonlarni 16 o‘rnatish, jo‘jalar bino ichiga joylashtirilgan paytda ichimlik suvi harorat jo‘jaxona harorati darajasida bo‘lishi lozim, aks holda is’temol qilingan ozuqalardan xosil bo‘luvchi energiyaning bir qismi tana xaroratini saqlash va suvni tana xarorati darajasigacha isitish uchun sarflanadi. Bir kunlik jo‘jalarning joylashish tig‘izligi me’yorda bo‘lishi, hayotining dastlabki 7 kunida jo‘jaxonaga o‘rnatilgan kirish- chiqish havo tuyniklari berkitilgan, elvizakning oldini olish uchun shamollatkichlar to‘xtatilishi lozim va hayotining birinchi xaftasida jo‘jalarga tarkibida 6% glyukoza va 1g/l S vitamin eritilgan suv ichirish tavsiya qilinadi. Xayotining dastlabki 3-4 kunida jo‘jalar uchun oppoq (30-50 lyuks) yorug‘lik berilishi maqsadga muvofiqdir. Ermatov YU.A, Ermatova N.YU, Buxariev X, Himmatov K. (2001) WORLD-CONCERN va Sam. Q.X.I, parrandachilik tajriba markazida Arbor- Aykres broyler jo‘jalarini qalin to‘shamada erda o‘stirishda davrlar bo‘yicha beriladigan omixta em tarkibini boyitish maqsadida soya shrotidan foydalanib, tajribadagi broyler jo‘jalarni o‘stirishning 1 va 2 haftalik yoshida nazorat guruhidagi jo‘jalarga nisbatan tajriba guruhidagi jo‘jalarning tirik vazni 8,4; 27,2 gr ga kunlik o‘sish esa 1; 1,7 gr yuqori bo‘lgan. Keyingi haftalarda (4,5-6) nazorat guruhiga nisbatan tajriba guruhidagilar 38,4 gr dan 144 gr ga yuqori bo‘lgan. 1.2. Broyler tovuqlari yetishtirish va uning amaliy ahamiyati Tovuqlar paydo bo`lishidan oldin ular uchun eng qulay sharoit yaratish uchun kichik tayyorgarlik ishlarini bajarish kerak. Agar ozgina miqdordagi broylerlarni y etishtirsangiz, faqat sizning oilangizga go'sht etkazishingiz kerak bo'lsa, unda kundalik karton qutilarga yoki yog'och qutilarga joylashtirilishi mumkin. Haftalar yoshiga etgach, ular bu maydondan oldindan to'silgan holda, erga qo'yilishi mumkin. Ko pchilik fermarlar mol, qo y, echki va boshqa chorvalarniʼ ʼ yetishtirishadi. Bundan tashqari tovuqlarni yetishtirish va tuxum savdosi bilan ham shug ullanadiganlar talaygina. Yetti xazinaning biri bo lgan tovuqdan ham go sht ʼ ʼ ʼ sifatida sotish, ham uning tuxumini sotish imkoniyati mavjud. 17 Tovuqlarning bir turi bo lgan broylerlarni yetishtirish esa tez foyda olishningʼ bir usulidir. Broyler jo jalarni yetishtirishda kamchiliklarga yo l qo ymagan, ʼ ʼ ʼ alohida e tibor bilan parvarishlagan odam 35-40 kunda jo jalarni ko zlangan ʼ ʼ ʼ vaznga bemalol olib kelishi mumkin. Broyler jo jalarni yetishtirish uchun nimadan ʼ boshlash lozim. Uy sharoitida Broyler jo jalardan ko proq daromad olish uchun ʼ ʼ avvolo ularni yetishtirish uchun yaxshi fursatni tanlash lozim. Yetishtirish uchun eng yaxshi vaqt bu bahorning o rtalari va yozning boshlanishi. Bu paytda havo ʼ harorati isigan bo ladi va siz jo jalar saqlanadigan joyni qanday qilib isitish ʼ ʼ bo yicha bosh qotirmaysiz [22]. ʼ 1.1 rasm. Broyler tovuqlarini yetishtirish jarayoni Broyler jo jalarni yetishtirish. Nimalarga e tibor berish lozim? ʼ ʼ Broyler jo jalarni asosan malakali jo ja yetishtiruvchilardan yoki katta ʼ ʼ parrandachilik fermalaridan sotib olganingiz maqsadga muvofiq. Shunda siz jo jalarning zotiga va sog ligiga kafolatli bo lishingiz mumkin. Agar olgan broyler ʼ ʼ ʼ jo jalaringiz zotiga shubxa qiladigan bo lsangiz quyidagilar orqali ularning asl ʼ ʼ zotli ekanligini farqlang: tuklari yumshoq; qorni kengaygan; boshi gavdaga nisbatan katta; 18 qanotlari deyarli rivojlanmagan. Uy sharoitida jo jalarni boqish uchun 10 kunlik Broyler jo jalarini olish maqsadgaʼ ʼ muvofiq bo ladi. Bunday jo jalarning sog ligi va quvvatiga to liq ishonish mumkin ʼ ʼ ʼ ʼ bo ladi. Jo jalarni uyda joylashtirishdan oldin ularning joyini oldindan tayyorlab ʼ ʼ qo ygan va zarur yem xashaklarini oldindan olib qo ygan bo lishingiz lozim. ʼ ʼ ʼ Broyler jo jalariga qanday sharoit bo lishi lozim? Jo jalar uchun quyidagi ʼ ʼ ʼ sharoitlar yaratilishi lozim:Tanlagan joyingiz dezinfektsiyalangan, tozalangan va quritilgan bo lishi lozim Yerni apilka yoki quruq o t-xashak bilan to ldirishingiz ʼ ʼ ʼ lozim. Xavo aylanib turishi ta minlangan bo lishi kerak. Jo jalarni joylashtirganingizdan ʼ ʼ ʼ keyin 2 hafta mobaynida havo xarorati +35 gradusgacha, keyinchalik +26 gradusdan kam bo lmasligi lozim. Jo jalar joylashgan joy doim yorug bo lishi ʼ ʼ ʼ ʼ lozim Broyler jo jalarni yetishtirish. Nimalarga e tibor berish lozim? ʼ ʼ Broyler jo jalar ichidan yaxshilarini tanlab olish jo ja faol, harakatchan bo lishi, ʼ ʼ ʼ ovozga sezgir bo lishi, oyoqlarida qattiq turishi lozim, ʼ jo janing qorni tarrang bo lishi, teri osilib qolmagan bo lishi kerak ʼ ʼ ʼ ko zlari charaqlab turishi agar jo jalarni ko paytirish niyatida bo lsangiz ikki ʼ ʼ ʼ ʼ jinsidan ham olish lozim.Broyler jo jalariga quyidagi haroratli sharoitlar yaratilishi ʼ lozim: Broyler jo jalarni yetishtirishda asosan nimalarga e tibor berish lozim? ʼ ʼ Jo jalarni uy sharoitida yetishtirishni boshlagandan so ng ularga zarur vitamin va ʼ ʼ moddalar mavjud ozuqalarni berib borish lozim. Beriladigan ozuqalar qaynatilgan tuxum, jo xori, bug doy va boshqa ozuqa yemlaridan iborat bo lishi mumkin. ʼ ʼ ʼ Xozirgi kunda bularning barchasi broylerlar uchun maxsus chiqarilgan yemlarda mavjud. Jo jalar qancha kam harakatda bo lishsa, shunchalik tez semirishadi. ʼ ʼ Ammo ularga vaqti vaqti bilan harakatda bo lib turishini ta minlash lozimdir. ʼ ʼ Bundan tashqari jo jalarga oz miqdorda ko k o tlardan tashlab turish ham zarar ʼ ʼ ʼ qilmaydi. 19 1.3. Go`sht yo`nalishidagi tovuqlarni ko`paytirish ustida olib borilayotgan ishlar samaradortligi Bir qator olimlar, Vyayzenin G.K, Vyayzenin G.A, Tokar A.I, Belomestnov V.P, Shkurko D.I, Sevostyanova N.N, Evstignieva A. R (2004) lar ta’kidlashicha, broyler jo‘jalarini jadal o‘stirish va bo‘rdoqilashda doimiy ravishda go‘sht tarkibidagi og‘ir va mineral mikroelementlarni nazorat qilib borish maqsadga muvofiqdir. Aynan 1,7 14, 21 va 28 –kunlik yoshida, organizmida og‘ir va makro, mikro elementlar miqdori kam uchraydi. Yoshining o‘tishi bilan magnitli teropil uslubida og‘ir metalsimon mikroelementlarni qo‘llash, bu esa broyler jo‘jalarini o‘sish tezligi, tirik vaznining oshirishi bilan qo‘rg‘oshin,ssink, rux miqdorining kamayishiga olib keladi. Ermatov Yu. A. (2004) ning ta`kidlashicha istiqbolli tovuqlarning “Arbor- Aykres” krossini saqlashda va o‘stirishda zoogigienik me’yorlarini yaratib berish muhimdir. Broyler jo‘jalarini o‘stirishda bino ichini 3,5 -5% xlorominning 1,2-2% xlor eritma bilan zararlantirish, 6-8 sm qalinlikda samon, poxol, yog‘och qirindisi, mao‘dalangan makkajo‘xori poyasini to‘shama sifatida foydalanish, 1m 2 erda 8 bosh xisobida saqlash, 7-10 kunlik yoshida La-Sato preparati bilan emlanadi. “Arbor-Aykres” krossini broyler jo‘jalarini saqlash va o‘stirish, maxalliy oziqalar bilan oziqlantirib, broyler go‘shti ishlab chiqarish borasida o‘tkazilgan tajribalari shuni ko‘rsatdiki, nazorat guruxida broyler jo‘jalarini saqlanuvchanligi 94%, tajriba guruxida 97%, so‘yim chiqimi nazorat guruxida 72,8%, tajriba guruxida 74,7%, 1 kg qo‘shimcha tirik vazniga 2,8 kg omixta em sarflanib, rentabelligi nazorat guruxiga nisbatan tajriba guruxida 2,8% ga yuqori bo‘ldi. Kichik va o‘rta biznes bilan shug‘illanuvchi xo‘jaliklarda maxalliy ozuqalardan foydalanib broyler jo‘jalarini jadal o‘stirishdan 20-25% gacha qo‘shimcha daromad olish mumkin. Ermatov A (2007), Istiqbolli tovuqlarning “Arbor-Aykres” va “Sibiryak” krosslarini saqlashda va o‘stirishda zoogigienik me’yorlarni yaratib berish muhum omillardan biridir. Har ikkala guruhdagi broyler jo‘jalari uchun bir me’yorda donli oziqalar va premiks berildi. Har ikkala guruhdagi broyler jo‘jalariga bir xil me’yorda omixta em sarflanishiga qaramay, 1 kg qo‘shimcha tirik vazn olish 20 uchun tajriba guruhidagi 2,4 kg, nazorat guruhda 2,9 kg omixta em sarflandi. 1kg omixta emning tannarxi 398 so‘m, 1 bosh jo‘ja harajati 3059:3537 so‘m olingan sof foyda tajriba guruhida, nazorat guruhiga nisbatan 728 so‘m ga ko‘p, rentabellik darajasi 11,0% ga yuqori bo‘ldi. Fermer, dehqon va oila xo‘jaliklarida jahon tan olgan tovuqlarning “Arbor-Aykres” va “Sibiryak” krosslaridan foydalanish, broyler go‘shti ishlab chiqarish samarali hisoblanadi. Islomxo‘jaev S.S, Boboev K.L, G‘ulomov K.X. larning ta’kidlashicha yosh parrandalar uchun tuzilgan ozuqa ratsioni uning tarkibidagi xazm qiluvchi energetik, xom protein, klechatka, mineral moddalar, vitaminlar va mikroelementlar oziqlantirish me’yorlariga mos kelishi kerak. Ularning miqdori me’yordagidan farq qilsa, u vaqtda yosh parranda o‘sishdan orqada qolib, mahsuldorligi pasayib ketadi. Azimov G.A, Rafiqov A.A. ta’kidlashicha ekologik toza parranda maxsulotlari ishlab chiqarish bu esa shu xududning umumiy ekologik shart- sharoitlariga bog‘liqdir. Parrandalar uchun notraditsion ozuqalardan mikrobiologik sintez maxsulotlari (bakterial va bijg‘utuvchilar biomassasi) xisoblanadi. Keyingi yillarda qator mamlakatlarda bir xujjatlarni uglevodorodli xom ashyoda o‘stirish urf bo‘lmoqda, bunday maxsulotlarga mikrobiologik sintez natijasida olingan- eprin, meprin, gaprin va boshqalar kiradi. Mitskevich N.P. broylerlari o‘stirishda notraditsion ozuqalardan foydalangan. Broyler turli ozuqalar aralashmasi bilan oziqlantirilgan: mineral ozuqalar (diatomit, kulrang ko‘mir kuli,ssislitlar) – 6%, dengiz karami (laminariya) – 3%. Bunday ozuqa qo‘shimchalarini berish parrandalarning saqlanuvchanligiga ijobiy ta’sir etgan,ssisolit iste’mol qilgan guruxda saqlanuvchanlik 100% ni tashkil etgan. Aliev I, Ilyasov A. va boshqalar broyler ratsionini paxta shroti bilan boyitganlar. Mualliflar gossipolsiz suspenziya va oqsilli izolyatorlar olish usuli ishlanib, bu mahsulotlar sut achitqi ivitqilari bilan ishlanib, 20-40 0 S da 6-18 soat saqlanadi.O‘stirish davomida saqlanuvchanlik 100%, 3 oylik broyler vazni 300 g ga ko‘p bo‘lgan. 21 Qishloq xo‘jalik hayvonlari va shu jumladan parrandalarni mahsuldorligi juda ko‘p omillarga bog‘liq. Bu borada ko‘plab olimlar amaliyotda sinab ko‘rish va izohi bo‘yicha Pavlov I.P. (1951); Imbs B.G. (1955); Popav I.S.(1957) Rubina E.V.(1993); SHaxnova L.V.(1980); Azimov S.G, Azimov D.S. (1997) Ranait M (1980) ta’kidlashiga ko‘ra eng asosiy oziqlantirish bo‘lib hisoblanadi. Parrandalarni takroriy ishlab chiqarilishiga va shuningdek mahsuldorligiga hamda ularning sifatiga to‘la qiymatli ozuqalar bilan oziqlantirilishi ta’sir etishini Abdurashidova E.N. Samigov T.SH (1992-1993), Azimov D.S. (1997) olib borgan ilmiy ishlaridan ham ko‘rish mumkin. Olimlarning fikriga ko‘ra parrandalarni to‘la qiymatli ozuqalar bilan oziqlantirilishi ularni o‘sishiga, rivojlanishiga, saqlanuvchanligiga va etiluvchanligiga, shuningdek ularni takroriy ishlab chiqarilishi, mahsuldorligi va mahsuldorlik sifati ham shu omillarga bog‘liq. Oziqlantirishning aks xolida parrandalarni o‘sish, rivojlanishidan qolib ketishi, kech etilishi va shuningdek mahsuldorligini pasayishi hamda ularni boqishiga va mahsulot ishlab chiqarishi harajatlarini oshib borishi isbotlangan. Bugungi kunda parrandachilikda yuksak ma h suldor va sifatli nasldor irsiy manba to‘plangan. Azimov S.G va Alimov X.K (2001) fikriga ko‘ra bu irsiy manbani nafaqat saqlab qolish,balki yangi seleksiya usullarini qidirib ularni yanada takomillashtirishini amaliyotga tadbiq etilishini taqoza etadi. Binobarin,bu masala juda dolzarb va xar yilda barcha qishloq xo‘jalik parrandalarini foydali xo‘jalik ko‘rsatkichlarini takomillashtirishni talab etadi. Kochin I.I. va Ryazyanov I.G. (2001) olib borgan ishlari va erishilgan natijalariga asoslanib takidlaydilarki bugungi kun parrandalarni irsiy imkoniyatlarini ishga solinishi taxminan 70 foizni tashkil etadi. Krovech .G. (1985), Dyakonov E.E, Fateev V.D, CHeshekova T.E. (1988), Rogozinskaya V.L. (1989), Zlochevskaya K.V. (1989), Myashkauskas.CH (1990), Kumarora J.R, (1990), Soukopova Z. (1991), olib borgan tadqiqot ishlariga asoslanib ta’kidlaydilarki, parrandachilikni rivojlantirib borishda, yangi tizimlarni, oilalarni va shuningdek sifatli parrandalarni va tapokrosslardan foydalanish asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. 22 Bu omillar birgalikda parrandalarni mahsuldorligi ozuqa turlariga bog‘liq bo‘lishi juda ko‘p olimlarni olib borgan ishlarida aks ettirilgan (Agaeva V. I. va boshqalar- 1984, Egorov I.A.-1989, 1995, Arxanov A-1990). Parrandalarni mahsuldorligini oshirish, takomillashtirish va shuningdek ularni sifatli oziqlanishi bilan bog‘liq muammolarini echishda Ageev V.N (1982); Rubina E.N. (1976,1991,1993, 1997): Egorov I.A. (1989,1995) Arxipov.A (1990): Okolelova T.M. (1990): Epishkyavichus A.V. (1991): kabi olimlar tomonidan tadqiqot ishlari olib borilgan. Bunda zavod omixta emlarini boyitish zarurligi isbotlangan bo‘lib turli mahalliy oqsilga va mineral komponentlarga boy bo‘lgan ozuqalardan foydalanish tavsiya etilgan. Rubina E.V va boshqalar (1992-1993) Radjabov U.R. Umirov R.R. (1990) parrandachilik mahsulotlarini oshirishda xo‘jaliklarda zavod omixta yemini boyitish zarur mahalliy oqsilga boy va mineral komponentlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlashgan va undan paxta shrotidan foydalanishdan tavsiya etgan. Paxta shroti parrandalar uchun proteinga boy bo‘lgan ozuqa bo‘lib hisoblanadi va uni qo‘llash omixta yemning biologik jihatidan boshqa o‘simlik shroti va hayvonlardan olingan ozuqalarga nisbatan deyarli darajada samaralidir. Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra paxta shrotini tarkibida 36-43 % gacha protein bo‘lib, faqatgina tarkibida aminokislata saqlashligi bilan bir oz soyadan farq qiladi. Lekin paxta shroti parrandalar ratsionidan to‘la qiymatli oqsil manbai bo‘lib xizmat qiladi. Olimlar tamonidan qishloq xo‘jaligi parrandalari ratsionida paxta shrotidan unimli foydalanish ustidan bir qancha ilmiy tadqiqot sinovlari olib borilgan. Dolbenova E.F. (1985), Kvitkin V. (1983), lar xar xil texnalogiya asosida ishlab chiqilgan paxta shrotining ozuqaviy qiymatini tuxum va broyler jo‘jalari ustida o‘rgangan. Bu tajribadan shuni aniqlashdiki parrandalarni ratsioni paxta shroti bilan boyitilib sifati yaxshilangan. Muvozanatlashtirilgan ratsion asosida boqilgan jo‘jalarini (5 kunlik yoshidan boshlab) parvarish qilganda jo‘jalarni 56 kunlik yoshida saqlanishi 92,7-97,9 % o‘rtacha tirik vazni 1375-1610 g, tirik 23 vaznini bir kilogramm o‘sishi uchun sarflangan ozuqa 2,68-2,4 kg nazorat guruhida esa tegishli ravishda 92,7-97,7%, 1235-1539 g va 2,76-2, 46 kg tashkil etganini isbotlagan. Alieva I, Ilyasov A va boshqalar (1990) sifati yaxshilangan paxta shrotini broylerlarda sinab ko‘rgan va yaxshi natijalarga erishgan.Mualliflar sifati yaxshilangan paxta shrotidan gossipolsizlantirilgan va oqsil izoliyati olish usulini topishgan. Chappa V, Peter V. (1991). CHexislovakiyada Koshitse qishloq xo‘jaligi hayvonlari fiziologiyasi instituti olimlari tamonidan broyler jo‘jalarini oziqlantirish uchun ularning ozuqasiga noan’anaviy ozuqa konsentratlaridan 5 xil turini qo‘shib, uning ozuqaviy qiymatini 6 marotaba qo‘yilgan tajriba asosida aniqlashgan.Qaysiki, ba’zi ozuqalarni to‘liq yoki qisman soya shroti bilan almashtirib, jo‘jalar ozuqasiga qo‘shib berishgan. Konsentratli ozuqalar quyidagi komponentlardan tarkib topgan. Tayyorlangan un, go‘sht-suyak uni, estroginlangan rapsli shrot, estroginlangan kungaboqar shroti, sulfatli achitqilar, fibulin amuronat, makkajo‘xori glyuteni, makkajo‘xori kunjarasi, maydalangan makkajo‘xori, o‘simlik moyi va d – lizindan iborat. Bu noan’anaviy konsentratlarni to‘liq qo‘shish yoki qisman qo‘shish broyler jo‘jalarning mahsuldorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmagan. Hauptman J , Heger J , Lindner P , Machkova J . (1989). Chexiyalik bu olimlar Girbo krossi broyler jo‘jalari ustida tadqiqot olib borishib tarkibida aminokislata miqdori cheklangan soya shroti kiritilgan ratsion bilan oziqlantirishgan. Birinchi tadqiqotda ozuqa tarkibida soya shroti kam bo‘lib, metionin miqdori bir xilda ushlab turilgan ozuqa bilan boqilgan, ikkinchi tadqiqotda esa metionin va lizin bir xil me’yorda ushlab turilgan. Ikkala tajribada xam shuni aniqlashganki, xom proteinning kiritik miqdori 190 kg ni tashkil etgan. Ushbu ratsionning 23 % ni soya shroti tashkil qilgan. Horani F.G. (1988) qilgan tadqiqotida parrandalar ratsioniga soya moyi va soya uni qo‘shib, uni ta’sirini o‘rgangan.Tadqiqotda broyler jo‘jalarining 42 kunlik 24 yoshgacha yog‘i olinmagan soya uni berib boqqan. Ozuqa sarfi 1,94 kg ni tashkil etgan. SHu ratsionga soya moyi qo‘shganda ozuqa sarfi 1,81 kg ni tashkil qilgan. Lazar J, Kovasova A, Muranska A, Kovas J. (1987) go‘sht slovga gibridi broyler jo‘jalaridan 200 boshini saralab olib soya shroti o‘rniga no‘xat ishlatishgan shu bois ratsion tarkibida organik va noorganik ozuqa moddalar kamaygan, faqat B.E.M, lizin vaarginin moddalaridan tashqari. No‘xatni ozuqaviyligi o‘rganilgan ratsion tarkibida soya shrotini no‘xat bilan 75% almashtirilgandagini jo‘jalarga bariladigan ratsionning ozuqaviylik qiymatini paasaytirib yuboradi.Shuning uchun soya shrotini ratsion tarkibida me’yoridan kam bo‘lishi salbiy ta’sir etgan. Ratsionlarda paxta shroti miqdori oshirilib borilganda (0,8,16 va 24 %) haftalik yoshida o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatgan. Tarkibida 0, 196 va 310 mli 1 erkin gossipol, ozuqa terimi va remiks bo‘lgan 8,16 va 24% li paxta shrotini o‘z ichiga olgan ratsion bo‘lgan. Tarkibida erkin gossipol ko‘p bo‘lgan ratsion esa salbiy ta’sir qilgan. J.C.Fuller, W.J.Owings, Fanslov (1988). Ayova shtatidagi qishloq xo‘jalik universitetining bu olimlari soya shrotining broyler jo‘jalariga ta’sirini o‘rganishgan. Soya shrotining namligi (10%) juda kam daraja bo‘lib, ular qayta ishlangan.Tajriba uchun 2 xil ratsion tuzishgan. Ratsionlarning biriga 0,5 % va boshqa biriga 7, 68% soya moyi va bir xil miqdorda lipid qo‘shilgan.Nazorat qilish maqsadida soya shroti ham qo‘shilgan. Jo‘raev F. (2004) “Qishloq xo‘jalik korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish” ushbu darslikda ishlab ishlab chiqarish vositalarini tashkil etish va ulardan foydalanish, shuntngdek qishloq xo‘jaligini asosiy vositalari bilan rejalashtirilganda ular natura va qiymat shaklida hisobga olinadi. Ishlab chiqarish jaroyonida qatnashish natijasida mehnat qurollari asta sekin eskirib, moddiy emirilish natijasida o‘zining istimol qiymatini yo‘qotib boradi. Ismoilov A, Murtazaev O. larning “Qishloq xo‘jalik iqtisodiyoti” Toshkent “Moliya” (2005), qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi ko‘p jihatdan ularni asosiy darajada taminlanmaslik mahsulot miqdori va mehnat unumdorligi keskin o‘sishga hamda mahsulot tannarxi oshishiga, takror ishlab 25 chiqarish manbalarining kamayishiga olib keladi. SHu bilan bir qatorda asosiy vositalarining “ortiqchaligi” va to‘g‘ri foydalanmaslik ularni o‘lik holatda turishiga, pravard natijada ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini pasaytirishga olib keladi.Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishini asosiy ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlanganligini absalyut ko‘rsatgichi sifatida fondlar bilan ta’minlanish koefitsentidan foydalanish mumkin. Bu ko‘rsatkich mavjud mehnat vositalarini ularning normativ istemoliga nisbatan topiladi. Ergashev R.X. “Qishloq xo‘jalik iqtisodiyoti” Toshkent EXTREMUM PRES-2011, moddiy-texnika resurslaridan qishloq xo‘jaligida zamonaviy, kimyoviy vositalarni, samarali, ekologik jihatdan foydali hisoblangan texnikalarni, kimyoviy vositalarni, texnologiyalarni yaratish bo‘yicha o‘z fikrlarini namoyon etgan. Turli turdagi parrandalarni go‘shti o‘ziga xos sifatlarga, ta ’ mlarga va h idlarga ega. Tovuqlar va kurkalarning go‘shti parxezlik mahsulot bo‘lib hisoblanadi. S h uning uchun bu parrandalarning oziqlantirish va berilayotgan ozuqalar tarkibiga uzviy bog‘liqdir. Parrandalarni so‘yish chiqimi 82-86%, yeyiladigan va yeyilmaydigan qismining nisbati 2:2,5:1 yeyiladigan tana qismlariga nisbatan nishta vazni 70% ni tashkil qiladi.Tovuqlarni ko‘krak go‘shti oq rangda bo‘lib, bu o‘zining hazm bo‘lishi va hazm bo‘luvchi oqsilni ikki marta ko‘pligi bilan o‘rdak, g‘oz va boshqa parranda go‘shtidan farq qiladi. Jadal parrandachilik qisqa vaqt davomida ko‘p, sifatli va arzon maxsulot manbaidir.Parrandalardan tez va qisqa muddatda boqib, ulardan ko‘p bola olish, sifatli go‘sht olish bilan boshqa chorva hayvonlaridan ajralib turadi. Bu sohaning ahamiyati shundaki, tuxum va parranda go‘shti parxezlik va to‘yimlilik jihatdan tengi yo‘q mahsulot hisoblanib, tez va arzon yetishtiriladi. Mirsaidov B. ta’kidlashicha parranda sog‘lomligi va mahsuldorligi ozuqa tarkibidagi mineral moddalarning miqdori hamda muvozanatiga bog‘liq.Ozuqa ratsioni 3 ta makroelement: kalsiy, fosfor, natriy va oltita mikroelement: margenets, rux, yod, temir, kobalt va mis bilan muvozanatlashgan bo‘lishi lozim. Mineral moddalarning kamligi yoki ortiqchaligi parrandalar modda 26 almashinuvligini buzadi. Parranda parvarishlash va oziqlantirishning yangi texnologiyalaridan foydlanish birinchidan, parrandadan foydalanish va mahsulot olish muddatini uzaytiradi: ikkinchidan, ozuqa to‘yimligi va xazm bo‘lish jarayonlarini yaxshilaydi; uchinchidan, parrandaning mahsuldorligini oshirib mahsulot sifatini yaxshilaydi: to‘rtinchidan, parrandachilik samaradorligini oshiradi. Mirsaidov B. Hisoblaydiki,parrandachilik tarmog‘ini rivojlantirishda ikkita omildan samarali foydalanish maqsadga muvofiq deb xisoblaymiz. Birinchi omil, mavjud parrandachilik fabrikalarini texnik-texnologik jihatdan modernizatsiya qilish, mavjud salohiyatdan, foydalanilmay turgan ichki imkoniyatlardan keng foydalanish bo‘lsa, ikkinchi omil, bu aholini parrandachilik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoji ortib borishini xisobga olib, tomorqa xo‘jaliklari bilan yirik parrandachilik fermalari hamda fermer xo‘jaliklarini o‘zaro kooperatsiya asosida hamkorlik qilish mexanizmini ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilishdir. Ikkinchi omilning avzallik tomonlari shundan iboratki, ushbu tadbir ko‘p kapital mablag‘ talab etmaydi, alohida parrandachilik inshoatlarini qurish lozim bo‘lmaydi, parandachilik bo‘yicha alohida mutaxassis kerak emas, chunki parrandachilikdan yaxshi xabari bor tomorqa egasi tanlab olinadi va hakazo. Ermatov Yu. A. fikricha yurtimizda parranda mahsulotlari yetishtirishni ko‘paytirishda parranda jo‘jalarini sog‘lom qilib o‘stirish, foydalanish samarali hisoblanadi. Bunga sertuxum, istiqbolli tovuq krosslari jo‘jalarini belgilangan qoidalarga rioya qilib parvarishlash orqali erishiladi. Tuxumdor tovuqlar galasini yaratishda “Lomann-braun”, “Rodonit”, “Qo‘ng‘ir-xayseks”, “Alatu”, parxez go‘sht etishtirishda “Arbor-Aykres”, “Sibiryak”, “Ross”, “Smena-4” krosslarining boshlang‘ich liniyalarjo‘jalarini o‘stirish muhimdir.Yo sh jo‘jalarga qo‘shimcha me’yorlarda premikslar, vitaminlar berish zarur. Vitaminlardan “chiktonik, ominovital, reksvital”, A, D, E va B 12 vitaminlar jo‘jalarni yoshiga ko‘ra tirik vazni hisobga olingan holda,suv yoki ayrim vitaminlar yog‘da eritilib omixta yemlariga aralashtirilib beriladi. Jo‘jalarning 2-haftalik yoshigacha berilayotgan omixta yemining biroz namlab berish, xomlashda suv, sut zardobidan foydalanish ma’qul. 27 F. Djasimov, N SHoyimardonov, M Maxmudov, I.Berdievlar Toshkent viloyati, Zagiota tumanidagi “O‘zagroverteks” va “O‘zbekiston” parrandachilik korxonasida “ROSS-308” broyler jo‘jalari va “UK KUBAN 123” tuxum yo‘nalishidagi jo‘jalarniso‘yishdan oldin och qoldirish davomiyligigini o‘rganib, 3 soatdan 26 soatgacha och qoldirganlar. So‘yishdan oldin jo‘jalarni och qoldirish so‘yim vazni va so‘yim chiqimiga ata’sir ko‘rsatgan. 3 soat och qoldirilganda 0,8 %ga, 26 soat och qoldirilganda 4,8% ga gavdani iste’mol nimtasida suv miqdorini yo‘qotish va go‘sht sifatiga salbiy ta’sir etgan. O‘tkazilgan tajribalardan xulosa qilib, jo‘jalarni so‘yishdan oldin uzog‘i bilan 4-5 soatgacha och qoldirish ma’qul. Yarim tozalangan gavdalar uchun 6-8 soat och qoldirish yetarli hisoblanadi. Belgilangan muddatdan ziyod och qoldirish maqsadga muvofiq emas. Azimov S., Azimov D., Alimov X., Xoshimov B.- tajribalar ma’lumotlariga asoslanib «ROSS-308» go‘shtdor tovuq krosslarining ota va onalik shakllari jo‘jalarini o‘stirish texnologiyasi va tajribada olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki, ushbu krossga xos bo‘lgan genetik imkoniyatlari ishlab chiqilgan omixta yem retseptlari asosida oziqlantirilganda jo‘jalarning tirik vazni va saqlanishi yuqori darajada namoyon bo‘lgan. G.G. Rokotenko (1986) jo‘jalar ratsionini uglevodlar va suv o‘tlari uni bilan boyitib saqlanuvchanlik va organizmning rezistentligini oshirgan. Bunday ozuqalarni qo‘shib berish jo‘jalarning saqlanuvchanligini 25-9% ga, tirik vazni 11% ga etgan. O‘zbekistonda parrandalarni oziqlantirishda paxta shrotidan foydalanish qo‘shimcha manba bo‘lib hisoblanadi. Paxta shroti tarkibida 36-43% protein bo‘lib, aminokislotalar bo‘yicha u faqat soya shrotidan orqada qoladi. Paxta kunjarasi va shrotini qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalarini oziqlantirishda E.M. Ershova va boshqalar (1967), SH.A. Akmalxanov, K.K. Karibaev (1967), A. Akmalxonov, K.K. Karibaev (1993), E.V. Rыbina (1993, 1997), K.K. Karibaev (1967, 1988), E.V. Rыbina (1967, 1968, 1977, 1993 va hokazo) lar foydalanish haqida bafurja yozganlar. Hayvonlar va parrandalar uchun paxta shroti tarkibidagi zaharli modda- 28 gossipolning ruxsat etilgan me’yorlari bor. S. Azimov (2011) yozishicha “O‘zbekiston” tovuq krossi tarkibidagi O‘z-2 tizimida mansub tuxumlarni inkubatsiya qilish davrida allontois va embrionning 6,5, 11,5 va 18 kunlardagi o‘sishi, rivojlanishi hamda qon aylanish sistemasi o‘rganilgan. Inkubatsion tuxumlarning 56-61 g klassidagi embrionlarning jadal o‘sishi va rivojlanishi yuqori darajada urug‘langanligi hamda jo‘ja ochib chiqishi aniqlangan. D. Azimov (2011) ma’lumotlariga qaraganda tovuqlar ratsoniga (%) zavod ozuqa aralashmasi – 13,75, makkajo‘xori doni – 10, kungaboqar shroti – 4, kungaboqar kunjarasi – 10, go‘sht – suyak uni – 6, izvestnyak ( ohaktosh) – 8, osh tuzi – 0,25 ni tashkil etgan. 1 tonna omixta y emga (grammlarda): metionin – 1300, lizin – 2200, Ronozim VP–250, Ronozim WX–150, Rovilik mineral – vitamin premiksi – 0,25% - 2500, Mikofiks Selekt – 500 qo‘shilgan. Malsev A., Malseva N., Y. Drishenskaya O., Bogdanova L., Korshevalarning yozishicha jadal parrandachilikda tovuqlar ratsionini mineral-vitaminlar bilan tenglashtirilmasligi parrandalarning mahsuldorlik salohiyatini ruyobga chiqmasligida hal qiluvchi omil bo‘lishi mumkin. Sapropel tabiiy mineralni ozuqa qo‘shimchasi sifatida foydalanganda uning namligini inobatga olish kerak, bir oy 20-39% namlikdagi saqlanganda suv eruvchi B guruh vitaminlari 7,00-49,03% ga, ikki oydan keyin esa yog‘da eruvchi vitaminlarning esa faolligi 17,53-28,60% ga, keyinchalik B guruh vitamnlar faolligi kamayadi. Tajribalar shundan dalolat berganki, quritilgan sapropelni ozuqa qo‘shimchasi sifatida foydalanish suvda va yog‘da eruvchi vitaminlarning saqlanish darajasini 5,6-15,1% ga kepakka nisbatan oshiradi. Kletikova L. (2009) qayd etishicha, probiotik ozuqa qo‘shimchasi zacture, sut achitqi bakteriyalari; achitqilar; fermentlar (amilaza, fitaza, beta- glyukonaza,ssellyulaza, protaza, lipaza); mineral moddalar (kalsiy xlorid, natriy xlorid, magniy sulfat, rux sulfati); limon kislotasi, dekstroza, vanil, to‘ldiruvchi 29 (Saccharomyceb cerevisiae) va Bifitrilak parrandalarning organizmida modda almashinuviga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi: - Oqsillar almashinuvini yaxshilaydi, oqsillar zahiralarini hosil bo‘lishiga olib keladi, qonda mochevina nisbatini kamaytiradi; - Fosfor - kalsiy almashinuvini me’yorlashtiradi; - Ichaklarda sut achitqi va bifido bakteriyalar kupayishini ta’minlaydi; - Ozuqalar konsersiyasini oshiradi, parrandalar jadal o‘sib, rivojlanadi, bir xil parrandalar galasi shakllanib, ular ertaroq tuxumga kiradi. Sereda T., Razumovskaya L. (2009) larning yozishlaricha tuxumning biologik va to`yimlilik qiymati, uni jo‘ja chiqarishda ishlatish aminokislotalarning miqdori va sifati bilan belgilanadi. Ular tajribalar asosida tovuqlardan olinayotgan tuxumlar tarkibida oqsillar sintezida qatnashadigan aminokislotalar miqdorining kamayishini qayd aytganlar. SHuningdek “Ok Lomani” tovuqlarida 180 nchi kundan boshlab eng yuqori biologik qiymatga erishib inkubatsiya uchun yaroqli hisoblanadi. SHarapova V., Lern N., SHarapov I. (2009) ma’lumotlariga qaraganda jigarrang-xayseks jo‘jalarini turli batareya kataklarida saqlash ularning tuxum mahsuldorligiga ta’sir qilgan. Jo‘jalar BKM-3 (eski) va “Texna” firmasining TBS- E kataklarida o‘stirilgan. Ratsion 58-68% dan, 18-24% kunjara va shrotdan, 1,5- 3% baliq unidan va 0,4% kungaboqar moyi, shuningdek – 2,4-3,3% tuz, ohaktosh, fosfatlardan tuzilgan. Ratsionni mineral moddalar va vitaminlar bilan tenglashtirish uchun ozuqa premikslari qo‘ shib berilgan. TBS-E kataklarida jo‘jalar saqlanuvchanligi 99,3% ni tashkil etib, BKM-3 kataklaridan 2,2% yuqori bo‘lgan. Birinchi kataklarda bir xil parrandalar olish 80- 82% ni tashkil etib, ikkinchi holda u faqat 72-75% ni tashkil etgan. TBS-E kataklarida o‘stirilgan jo‘jalarning 18 haftaligida 1476,8 g, BKM-3 kataklarida esa – 1435,1 grammni yoki 41,7 grammga ko‘p bo‘lgan. O‘rtacha kunlik vazn ortishi TBS-E kataklarida o‘stirilgan jo‘jalarda BKM-3 jo‘jalariga nisbatan 3% yuqori bo‘lib, ozuqa sarfi 8,2% kam bo‘lgan. 30 Okolelova T. (2009) fikricha h ayvonot ozuqa lari protein, mineral moddalar va vitaminlarga boy b o‘ ladi. Protein aminokislotalar b o‘ yicha tula q iymatli b o‘ lib, o‘ simlik oq sillariga nisbatan lizin, metionim va ss istin yuqori sa q lanadi. Parrandalarga bal iq unin g almashtiruvchisi berish, unda 58-62% protein, 3% lizi n va 1% metionim mavjud. Cherepanov S. (2005) ma’lumotlariga ko‘ra, tuxumdor parrandachilik agrosanoat majmuasining bir bo‘lagi bo‘lib, aholini yuqori sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda o‘rni ortib bormoqda. Egorov I. (2002) yozishicha tovuqlar ratsioni asosan o‘simlik ozuqalaridan tashkil topsa ularga 10-15% lizin, metionim vassistinni ko‘paytirib berish kerak. Agarda ratsionda makkajo‘xori nisbati kamaytirilsa unda tuyinmagan yog‘ kislotalarini me’yorlash kerak bo‘ladi. Parrandachilikda qimmat ozuqalar makkajo‘xori va bug‘doy o‘rniga raps, vika, suli, kungaboqar va no‘xatdan foydalanish masalalari qo‘yilmoqda, bu o‘rinda o‘simlikshunos olimlar bilan ushbu donlarni hazmlanishini yaxshilash choralari kurilmoqda. Kuznetsov S., Zabolotnov L. (2002) ma’lumotlari bo‘yicha tuxum puchog‘ining holati - qalinligi, strukturasi, teshikchalari soni, rangi ko‘p jihatdan tovuqlarning eyadigan ozuqalariga bog‘liq bo‘ladi. Ozuqalar tarkibida proteinni 15,0-15,5% gacha kamaytirish, o‘rin almashmaydigan amnokislotalar nisbatini pasayishiga nisbatan kamroq salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xom protein nisbati 1,5-2,0% kamayganda puchoq 1,2-1,4% ga, uning qalinligi 5-10% kamayadi. SHuning uchun ratsionlarga 5-10% ko‘p metioniN va lizin qo‘shib berish kerak. Tuxum po‘chog‘ining sifatli bo‘lishi uchun ratsionda 1 g kalsiyga 314-322 kDj energiya to‘g‘ r i kelgani ma’qul. A. Ozols va boshqalar (1988) torf gidrolizatini o‘rgangan uni shirin saxarin bilan ishlab parrandalar ratsionida makkajo‘xori donining nisbatani kamaytirgan. “Xayseks-oq” xo‘rozchalari shunday ratsionda boqilganda 30-32% yuqori vaznga erishgan. 15% gidrolizat qo‘shib berilganda (5% makkajo‘xori doni almashtirilganda) vazni tez o‘sishi bilan birga 100 g semirishga ozuqa sarfi kamaygan. 31 A. Arxipov va boshqalar (1990) jelatina ishlab chiqarish chiqindisidan tayyorlangan oqsil-yog‘-mineral konsentratini go‘sht-suyak o‘rniga berib kam miqdorda baliq uni berganda (1,5-2,5% ) yaxshi natijalar olgan. Saqlanuvchanlik hamma guru hlarda bir xir bo‘lgani holda yil boshidagi tovuq boshiga 15,2 va o‘rtacha 13,3 dona ko‘p tuxum olingan, ozuqalar sarfi esa 4,3% kam bo‘lgan. Muallif [19] ma`luimotigsa ko`ra tovuqlar ratsioniga paxta shroti qo‘shib tajribalar o‘tkazish o`ta samaralidi r. Omixta em tarkibiga 4% dan 15% gacha paxta shroti va paxta shrotini soya shroti bilan qo‘shib berib ko‘rishgan. 9-11% ratsionga paxta shroti tovuqlar 12 oyda 63-65% tuxumdorlik ko‘rsatib, saqlanuvchanlik 90- 93% va 10 tuxumga ozuqalar sarfi 1,56-1,6 kg ni tashkil etgan. Muallifl ar [12, 23] ma’lumotlariga qaraganda paxta shroti kataklarda saqlangan tovuqlarda sinab ko‘rilgan. Sifati oshirilgan va oddiy texnologiyada olingan shrot ratsionda 9% bo‘lgan. Sifati yaxshilangan tovuqlar oddiy trot iste’mol qilgan tovuqlarga nisbatan 5% ko‘p tuxum bergan. 9 oy davomida har bosh tovuqdan 13,5 dona (7,9 %) ko‘p tuxum olingan, saqlanuvchanlik 2,5% ko‘payib, bir xil miqdorda ozuqalar sarflangan. 2.BOB. TADQIQOT SHAROITLARI, OB'EKTLARI VA USULLARI 2.1. Tadqiqot sharoitlari Tadqiqot ishlari Samarqand viloyati Ishtixon tumaniga qarashli Do`stboy Boboyev parradachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaligida o‘tkazildi. Ushbu xo`jalikda broyler go’shti yetishtirish uchun o’stiriladigan yosh parrandalar belgilangan muddat davomida oziqaviy qiymati yuqori komponentlar bilan tuzilgan ratsion asosida boqilib, 2 oyligidan broyler go’shti yetishtirish uchun boshqa bir sexga yuboriladi. Ularning vazni 6 haftaligida 2 kg ni tashkil qiladi, bu bir boshga o’rtacha 1.8 kg ga to’g’ri keladi. Harorat 30-35 º C, 2 - 4 haftaligida esa 24 - 29º C gacha o’zgarib turadi. Tovuqlarning tirik vazni-galani oziqlantirish,saqlash 32 vafiziologik holatlari bilan bog’liq bo’lgan ko’rsatkich hisoblanadi.Bu ko’rsatkich tovuqlar semirishining natijasi hisoblanib,to’yimli,tez hazmlanadigan go’sht mahsulotini olishni kafolatlaydi. Broylerlarni qo’shimcha ozuqlantirib,ularning kunlik o’sishi,kunlik tirik vaznining ortishi o’rganildi.Bunda fizikaviy,zootexnikaviy usullardan foydalanildi. 2.2. Taqqiqot ob`ektlari. Tadqiqot ob`ekti barcha ko’rsatkichlari analog usuli bo‘yicha, ya’ni o‘xshashlik belgilari 50 bosh ROSS-308 krossli jo‘jalar tanlab olindi. Ulardan 25 boshdan ikki guruh, ya’ni 1-nazorat va 2-tajriba guruhlari tashkil etildi. Jo‘jalarni oziqlantirish uchun uchta quyidagi turdagi omuxta yemlardan foydlanildi: rost – 1-10 kunlari; start – 11-22 kunlar va finish 23-35 kunlari. 2.3.Tadqiqot usullari. Muddatlar bo‘yicha jo‘jalarni oziqlantirish me’yorlari, omuxta yem tarkibiga kiritilgan ozuqalar to‘yimliligi va tarkibi A.P.Kalashnikovning (1985) ma’lumotlari asosida aniqlandi. Jami jo‘jalarni boqish muddati 5 hafta (35 kun) davom etdi. Nazorat va tajriba guruhdagi jo‘jalar bir xil zoogigienik sharoitlarida boqilib kelindi. Hayvonlarning ma’lum vaqt oralig‘ida tirik vaznining oshishi (g r ) mutlaq o‘sish deb ataladi. Ra=W1 –W 0 Bu erda: Ra -tirik vaznning mutlaq o‘sishi (g r ) W0 – boshlang‘ich tirik vazni (g r ) W1 – o‘lchangan paytdagi tirik vazni (g r ) Ma’lum bir davr oralig‘ida tirik vaznning sutkalik o‘sishi (gramm) o‘rtacha sutkalik o‘sish deb ataladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi. Rs=Ra(W1-W0)/t Bu erda: R a -tirik vaznning mutlaq o‘sishi (g r ) W0 – boshlang‘ich tirik vazni (g r ) W1 – o‘lchangan paytdagi tirik vazni (g r ) t- o‘lchovlar orasidagi vaqt, sutkalar soni (kun) Tirik vaznning (o‘sish jadalligi) boshlang‘ich va oxirgi o‘lchash davridagi tirik vazn farqining shu ko‘rsatkich yarim summasiga nisbatining foizda 33 ifodalanishi nisbiy o‘sish deb ataladi. U o‘sayotgan vaznning kattaligi va o‘sish tezligi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik bilan tavsiflanadi. Rn=Ra(W1-W0)/2*100 Tirik vazn o‘sish koefitsienti. Ushbu ko‘rsatkich tirik vaznning o‘sishi to‘g‘risidagi tushinchani yanada to‘ldiruvchi ko‘rsatkich hisoblanib, tajriba oxirida o‘lchangan tirik vaznning tajriba boshidagi tirik vaznga bo‘lgan nisbati bilan aniqlanadi va u birlikda ifodalanib, quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Tk=W1/W0 Bu erda; Tk –tirik vazn o‘sish koefitsienti W0 – boshlang‘ich tirik vazn(g r ) W1 – o‘lchangan paytdagi tirik vazn(g r ) Bu ko‘rsatkich o‘sish davrining har bir davri oralig‘ida aniqlanishi va hayvon ontogenezining o‘rganilishi lozim bo‘lgan davrida hisoblanishi mumkin. U hayvonlar ontogenezida tirik vazn dinamikasini va organizmning tez etiluvchanligini tavsiflovchi ko‘rsatkich hisoblanadi. Tirik vazn o‘sishi birligiga ozuqa sarfini aniqlash usuli Bu uslub tovuqlarning mahsuldorligini aniqlashda foydalaniladi.Tovuqlar ustida tajriba boshlangan davrda va oxirida individual o‘lchanib, tirik vaznning mutlaq o‘sishi (gr) aniqlanadi: R a -tirik vaznning mutloq o‘sishi (g r ) W0-boshlang‘ich tirik vazni (g r ) W1— o‘lcham olingan vaqtdagi tirik vazni (g r ) Hayvonlarga ozuqa sarflanishi hisobga olingan davr mobaynida ozuqani tarqatilishidan oldingi miqdori va yeyilmay qolgan qismining miqdori o‘lchanib, ozuqa sarfi turlari bo‘yicha hisobga olinadi.Yeyilgan ozuqa miqdori aniqlanib, uning ozuqa yoki energatik birligi hisoblanadi Tovuqlarni boqishda ularning ozuqaviy faolligi aniqlanadi. Ozuqaviy faollik ko‘rsatkichi etib bir bosh tovuqning bir kunda 1 gr tirik vaznga nisbatan yegan ozuqa miqdori qabul qilingan. 34 Ozuqaviy faolligi yaxshi bo‘lgan (g/kg ko‘rsatkichi yuqori bo‘lgan) tovuqlar muskullarida, to‘qimalarida va to‘plangan yog‘ qatlamlarida ko‘p miqdorda energetik materialni to‘playdi Oziqlantirish sharoiti bo‘yicha, nazorat guruhiga farqli o‘laroq, tajriba guruhi uchun qo‘shimcha ozuqaviy va vitaminli qo‘shimchalar bilan oziqlantirib kelindi. Ulardan foylanish muttadlari va miqdori “Tajribani o‘tkazish sxemasida” ko‘rsatilgan. Tajriba davomida jo‘jalarning tirik vazining o‘zgarish dinamikasini va o‘rganish uchun, tajriba boshida va yakunida ularning tirik vazni ertalabki vaqtida elektron tarozida 1 g aniqligigacha torilib aniqlandi. Ozuqa konversiyasi, ya’ni parrandachilikda mahsulotning ozuqa bilan qoplanishini aniqlash uchun o‘rtacha bir bosh jo‘ja uchun sarflangan ozuqa va oxurchalarda qoldiq omuxta yem miqdorini hisobga olib A.P.Kesarovning (1998) usubiyoti asosida o‘rganildi. Jo‘jalarning go‘sht mahsuldorligi o‘rganish uchun, har bir guruhga tipik bo‘lgan 5 boshdan broyler jo‘jalar ajratib olindi va 6 soat ochlik davridan so‘ng nazorat so‘yimi I.M.Maqsudov va boshq. (1977) usuli bo‘yicha o‘tkazildi. Bizning tajribalarimizda so`yim ko`rsatkichlarini aniqlashda quyidagi formuladan foydalanildi: SCh = SV ∗ 100 TV Bunda : SCh – so‘yim chiqimi; SV – so‘yim vazni; TV – tirik vazn; 100 – foizga ko‘tarish koeffitsenti. 35 Rentabellik darajasi foydaning to‘la tannarxga bo‘lgan nisbatini foizdagi ko‘rinishidir. Rd = Sf x 100 Tt Bu erda: Rd-rentabellik darajasi, %; Sf- sof foyda, so‘m; Tt- to‘la tannarx. Olingan raqamli ma’lumotlar kichik tanlamalar usulida statistik tahlil qilindi, bunda kompyuterning “Microsoft EXCEL” dasturidan shuningdek o‘rtacha arifmetik qiymati (X), uning xatosi (S x ), o‘zgaruvchanlik koeffitsieti (S v ) , ishonchlik kriteriylari (td) va bo‘sag‘alari (R) N.A. Ploxinskiy (1969) usuli bo‘yicha. Tajribaning iqtisodiy samaradorligi har bir bosh jo‘jaga sarflangan omuxta yem va boshqa (transport, ish kuchi, elektro va issiqlik energiyasi, ish kuchi, ozuqaviy va vitaminli qo‘shimcha ozuqalar) xarajatlari hamda olingan mahsulotni xarid narxi o‘rtasidagi farqni aniqlash yo‘li bilan amalga oshirildi, bunda Ismoilov A. va boshq. (2005) usulidan foydalanildi. 36 T ajriba ni o‘ tkazi sh sxemasi 1 kunlik ROSS – 308 kro s sli broyler jo‘jalari 1-nazorat guruhi ( n= 25 ) 2-tajriba guruhi ( n= 25 ) Oziqlantirish sharoiti Start (retsept №1) Rost (retsept №2) Finish (retsept №3) Start (retsept №1) Rost (retsept №2) Finish (retsept №3) Oziqlantirish davomiyligi 1-10 kun 11-22 kun 23-35 kun 1-10 kun 11-22 kun 23-35 kun Ozuqaviy qo‘shimchalar 1 kg omuxta yem tarkibiga 1,3 g L- Lizin 1,3 g L- Lizin 1,3 L-Lizin 0,2 g DL- Metionin 0,2 g DL- Metionin 0,2 g DL- Metionin O‘rganilgan ko‘rsatkichlar: Omixta yem-retseptlari; - J o‘ jalarning kunlik o‘sishi; - Jo‘jalarning klinik ko‘rsatkichlari; - Qonning morfologik ko‘rsatkichlari; - Ozuqa konversiyasi; - Nazorat so‘yim ko‘rsatkichlari; - Tajribaning iqtisodiy ko‘rstakichlari. Hozirgi vaqtda ozuqaviy qo ’ shimchalardan keng foydalanilmoqda . Bizning tajribamizda oziqlantiruvchi ozuqaviy qo ’ shimchalardan foydalanilgan . 37 Oziqlantiruvchi ozuqaviy qo ’ shimchalar ozuqa moddalarini to ’ ldirish , ozuqadan foydalanishni yaxshilash va nihoyat ozuqani tejash va narxini pasaytirish maqsadiga erishish uchun ishlatiladi . Bu uchta toifani o ’ z ichiga olgan , eng ko ’ p ishlatiladigan va muhim qo ’ shimchalar : aminokislotalar , vitaminlar va minerallar . Oziqlantiruvchi qo ’ shimchalar ba ’ zi bir maxsus ehtiyojlar uchun sun ’ iy oziqlantirishga qo ’ shilganhar biologik faollikdagi maxsus moddalarning umumiy nomi . Biz oziqlantiruvchi ozuqaviy qo ’ shimchalardan aminokislotalar va vitaminlardan foydalandik . Oziqlantiruvchi ozuqa qo ’ shimchalari - bu ozuqa materiallarida ozuqa moddalarning yetishmasligini parrandalarni oziqlantirish standartlariga muvofiq to ’ ldirish orqali ozuqadan foydalanish samaradorligini oshirish mumkin bo ’ lgan qo ’ shimchalar turi . Aminokislota qo ’ shimchalari . Parrandalar ozuqasida aminokislota qo ’ shimchalarni ishlatishdan maqsad aralash ozuqadagi tegishli aminokislotalarning yetishmovchiligi to ’ ldirish va aminokislotalar muvozanatini takomillashtirishda muhim rol o ’ ynaydi . Aminokislotalar chorvachilik va parrandachilikda ko ’ plab fermentlar va garmonlar uchun matritsa yoki sintetik xomashyo bo ’ lib , ketonlar sintezi uchun asosiy xomashyo hisoblanadi . Shuning uchun ular organizmdagi fiziologik va biokimyoviy metabolizmni tartibga solish , nazorat qilish va ta ’ sir qilish funksiyalariga ega . Hayvonlarning o’sishi va rivojlanishi uchun organizmga xomashyo sifatida oqsil kerak. Oziqlantirishga kerakli miqdordagi aminokislotalarni qo’shish oqsil sintezini tezlashtiradi va hayvonlarning o’sishi va rivojlanishiga yordam beradi. Hozirgi vaqtda tabiiy oqsil tarkibidagi 20 turdagi aminokislotalarni sun’iy sintez qilish mumkin. Lizin va metionin asosan ozuqa aminokislotalariga qo’shimcha sifatida ishlatiladi. 38 Broyler tovuqlar go’shtining kimyoviy tarkibi Barcha boquvdagi hayvonlarniki singari ,yosh tovuqlar go’shtining kimyoviy tarkibi tez o’zgarib turadi.Broylerlarda suvning miqdori tez kamayishi va yog’ konsentratsiyasi o’sishida ko’payadi,ammo boshqa hayvonlardan farqli o’laroq,protienning yig’ilishi ortishi kuzatiladi. Xo'rozlar va broyler tovuqlarni qisqa muddatli boqish davomida (6 haftagacha) o'sish jarayonidagi farq katta emas. Tovuqlar oz ozuqa iste'mol qiladi va vazn bo'yicha o'rtacha kunlik o'sish xo'rozlarnikidan ancha karn, biroq ulardagi ozuqalardagi oziq moddalarining hazm bo'lish ko'rsatkichi taxminan bir xil. Parrandalar ancha uzoq muddatda bo'rdoqiga boqilganda, yosh parrandalarni jinsiga qarab ajratish maqsadga muvofiq, bunda tovuqlarda xo'rozlarga nisbatan oziq moddalar konsentratsiyasi kamaytiriligan aralashma berib boriladi. Jo'ja-broylerlarning oziq moddalarga bo'lgan talabi broylerlaming hayot kechirishi uchun energiyaga bo'lgan talabi binodagi havo harorati optimal bo'lganda, ya'ni tana haroratining me'yorda ushlanib turilganligi uchun, qo'shimcha miqdordagi energiya sarf bo'lmagan taqdirda, almashinuv tirik vazniga (W,7S) bog' liq. Hayot kechirish uchun energiya sarfini 1 kg ",75 ga 418 kj ga teng qilib qabul qilish mumkin. O'sish uchun energiyaga bo'lgan talab o'rtacha kunlik o'sish miqdoriga bog'liq. Masalan, 1 gr yog'ning o'sishi uchun 42 kj, 1 gr protein uchun esa 55 kj zarur bo'ladi. Negaki boquv davridagi o'sish tarkibi yog' miqdorini ortishi tarafiga o'zgaradi, unda tirik vazn o'sishi uchun energiyaga bo'lgan talab 12 kj AE dan (kunlikjo'ja) 20 kg AE gacha ko'tariladi (5-6 haftalik). Hayot kechirish uchun zarur bo'lgan protein miqdori broylerlarning tirik vazniga bog'liq. Proteinga bo'lgan sof talab sutkasiga 1 kg tirik vaznga 1,6 gr ni tashkil etadi. O'sish uchun proteinga bo'lgan talab o'rtacha kunlik o'sish miqdoriga bog'liq (17-25% oqsili bo'lgan), bunda umumiy o'sishga jo'jalar hayotining dastlabki 3 haftasida patlar o'sishi uchun 4% hajmda hamda keyingi 4-7-haftalarda 7% hajmda qo'shimcha qilinadi. Patlar go'shtdan farqli o'laroq 80% proteindan tashkil topgan, shuning uchun ulaming hosil bo'lishi uchun ratsionga qo'shimcha miqdorda oqsil kiritilishi zarur. Proteindan o'rtacha darajada foydalanilganda (60%) proteinga bo'lgan 39 umumiy talabni quyidagi tenglikda ifodalash mumkin: Proteinga bo'lgan talab (gr/sutkada)= [TV (gr) * 0,16 gr+kunlik o'sish (gr) *17 ..... 25 + kunlik o'sish (gr). 0,04 ... 0,07·82] : 60 Ratsiondagi oqsil tarkibidan tashqari, uning aminokislotali tarkibini ham hisobga olish zarur. Masalan, patlaming hosil bo'lishi uchun tarkibida oltingugurt bo'lgan metionin aminokislotalari konsentratsiyasi yuqori darajada talab qilinadi. Shuning uchun broylerlar ratsionida oqsil komponentlari sifatida dukkakli ekinlar donlari ishlatilganda tarkibida oltingugurt bo'lgan noyob aminokislotalami muvofiqlashtirish kerak. Tarkibida oltingugurt bo'lgan noyob aminokislotalarning taqchilligi yoki ozuqadagi protein miqdorining pastligi broylerlar go’shtida yog'ning ortib ketishiga olib keladi. Shuning uchun organizmga proteinning tushishi va noyob aminokislotaIar bilan ta'minlash energiyaning umumiy iste'moliga qaratilgan bo'lishi kerak. Bunda har bir 100 kj AB ga 1,85 gr xom protein to'g'ri kelishi kerak Broylerlar ozuqasida 1 kg> 12 MD] AB (azot bilan moslashtirilgan), dastlabki 3 haftaligida esa 13 MDJ dan kam bo'lmasligi kerak. Xususiy ozuqa aralashmasini tayyorlashda almashinuv energiya konsentratsiyasi energiyaga boy bug'doy, javdar, makkajo'xori va qo'shimcha ravishda hayvon yoki o'simlik yog'idan foydalanilgan taqdirdagina 12 MDj/kg ga ko'tariladi. Yog'ni kiritish ozuqa aralashmasining changliligini kamaytiradi. Eng yaxshisi, agar ozuqa granula shaklida oziqlantirilsa uning yeyiluvchanligini sezilarli darajada yaxshilashga erishiladi. Boquvning dastlabki 3 haftasida granula hajmi 2 mm dan, to'rtinchi haftadan 3 mm dan ortiq bo'lmasligi kerak. Broylerlar uchun xususiy ozuqa aralashmasi xuddi tuxum qo'yadigan tovuqlarnikidek kombikormdagi oziq moddalar konsentratsiyasi va komponentlariga qo'yilgan talablarni hisobga olgan holda tayyorlanadi. 3. BOB. TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI 40 3.1. Broyler tovuqlarini oziqlantirishning fiziologik asoslari Broyler jo‘jalarni oziqlantirish jarayoni ularni tuxumdan chiqgan kunidan boshlab, boqish maqsadiga qarab 4 va undan ziyod haftaligigacha boqiladi. Broyler jo‘jalari uchun ham, parrandachilikda qo‘llaniladigan ozuqa me’yorlari 100 g to‘liq ratsionli quruq omuxta yem tarkibidagi energiya va to‘yimli moddalar miqdori hisobga olinadi. Gibrid jo‘jalarni boqish yakunida ularning tirik vazni 1,5-2 kg va undan ziyod bo‘lishi uchun to‘g‘ri va to‘la qiymatli oziqlantirishni tashkil etilishi maqsad qilib qo‘yiladi. Ratsionlar yuqori energetik qiymatga ega, oqsil, mineral va biologik faol moddalar bilan tenglashtirilgan bo‘lishlari lozim. Shu maqsadda sanoat asosida broyler go‘shtini yetishtirayotgan xo‘jaliklarda faqat quruq oziqlantirish tipida oziqlantirilib, turli bosqichlarga mo‘ljallangan to‘la ratsionli omuxta yemlar ishlab chiqiladi. Ushbu yemlarga asosan quyidagi talablar qo‘yiladi: yuqori to‘yimliligi va yaxshi hazmlanishi evaziga optimal ozuqa xarajati bilan yuqori kunlik o‘sishni ta’minlash; turli kasalliklarga rezistentlikni ta’minlash; sifatli go‘sht olishga erishish. Jo‘jalarni oziqlantirishda asosan parrandachilikda qo‘llaniladigan turli o‘simlik konsentratlari, hayvonot olamidan olingan ozuqalar, mineral va biologik faol moddlar bilan boyitilgan qo‘shimchalar va premikslar bilan, quruq, nam va aralash oziqlantirish tiplari bilan oziqlantiriladi. Bugungi kunda broyler krosslaridan parranada go‘shtini yetishtirishning turli texnologiyalari mavjud. Ushbu texnologiyalarda quruq oziqlantirish tipini qo‘llash bilan jo‘jalarning yoshiga qarab uch bosqichli to‘liq ratsionli omuxta yemlar bilan boqiladi. Ular asosan “boshlag‘ich”, “o‘sish” va “yakuniy” yemlar turlariga bo‘linib, ayrim texnologiyalarda “boshlang‘ich oldi” yemi ham ishlab chiqariladi. Ular granula shaklida ishlab chiqilib birinchi haftalik jo‘jalar uchun 1,0-1,5 mm, keyingi davrlar uchun 3,0-3,5 mm kattaligida ishlab chiqiladi. Gibrid jo‘jalarni go‘sht uchun boqishda bozor infrastrukturasi talabiga mos turli maqsadlar qo‘yiladi, masalan boqish yakunida tirik vazni 1,7-1,8 kg bo‘lishi, so‘yim vazni 41 1,2-1,3 dan oshmasligi, yoki kolbasa va sosiska ishlab chiqarish uchun 2 kg va undan katta so‘yim vazndagi go‘sht talab etiladi. Ushbu maqsadlarga qarab yemlardan foydalanish muddatlari o‘zgaradi. Quyidagi misolda “ROSS-308” kross liniyasiga ega bo‘lgan broyler jo‘jalarni 28-30 kun davomida ularning tirik vaznini 1,6-1,7 gacha yetkazib, so‘yim vaznini 1,2 kg gacha olish uchun quyidagi tartibda yem beriladi. “Boshlang‘ich” – 1-10 kunlik, “o‘sish” – 11-21 kunlik, va “yakuniy” – 22-27 kunlik yoshigacha. Bunda yem turlari bo‘yicha bir bosh jo‘ja uchun 0,35; 1,2; va 0,6 kg mos ravishda sarflanishi rejalashtiriladi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi yuqori bo‘lishini ta’minlash uchun yemning umumiy miqdori bir bosh jo‘ja uchun 2,2-2,4 kg oshmasligi lozim. Jo‘jalarni oziqlantirishda nam va aralash tipi asosan kichik, shaxsiy va yordamchi xo‘jaliklarda foydalaniladi. Daslabki kunlarda jo‘jalar uchun makkajo‘xori, bug‘doy, qobiqsizlantirilgan suli va arpa va boshqa donli ozuqalar krupa shakligacha maydalaniladi. Bunday tayyorlangan quruq aralashma sut zardobi, yog‘sizlantirilgan sut, tvorog, kefir va boshqa hayvonot mahsulotlari bilan aralashtiriladi. 3.1–jadval Yemlarning turlari bo‘yicha to‘yimliligi va tarkibiga qo‘yiladigan talablar, % Ko‘rsatkichlar Omuxta yem turlari Boshlang‘ich O‘sish Yakuniy Almashinuv energiya: kDj kkal 1265 302,5 1320 315 1320 320 Xom protein 23,5 22,0 20,0 42 Yog‘ 8 8 8 Xom kletchatka 4 5 5 Lizin 1,43 1,14 1,09 Metionin 0,51 0,45 0,41 Metionin+sistin 1,07 0,95 0,86 Triptofan 0,24 0,20 0,18 Arginin 1,45 1,27 1,13 Gistidin 0,48 0,44 0,44 Fenilalanin+tirozin 1,49 1,37 1,37 Treonin 0,94 0,83 0,74 Valin 1,09 0,96 0,86 Glisin 1,04 0,95 0,95 Kalsiy 1,05 0,9 0,85 Fosfor umumiy 0,5 0,45 0,72 Fosfor o‘zlashtiriladigan 0,4 0,4 0,4 Natriy 0,23 0,23 0,22 Xlor 0,23 0,22 0,2 Ishtixon tumanidagi parrandachilikka ixtisoslashtirilgan korxonada ota- onalik galasini to’ldirish uchun yosh broyler makionlarini maxsus qalin to’shamali po’llarda saqlanadi. Bu to’shamalar 10 sm qalinlikda bo’lib 1-yilda 1 bosh jo’ja uchun 15 kg to’shama sarflanadi.Yosh broylerlarni o’stirish binosi xorijdan keltirilgan isitish moslamasi bilan isitiladi.Bino ichiga har 1 m² joyga sutkali jo’jalar jinsiga ajratilgan holda 9-11 bosh, jinsiga ajratilmagan holda 14 boshdan 43 saqlanadi. Broyler jo’jalarini oziqlantirish jarayonlarini barchasi mexanizatsiya va avtomatlashtirilgan texnologiyalar yordamida bajariladi. Parrandalarni oziqlantirishda omuxta yemlar maxsus moslamali bunkerlarda saqlanib, ozuqalarni tarnovli oxurlarga tushirishda maxsus elektromagnitli klapanlardan me’yorida ozuqalar tushishi boshqarib boriladi. Jo’ja ochirish uchun saqlanadigan ota onalik galasi boshqa parrandachilik korxonalari singari sexning asosiy vazifasi mavjud tuxumlar ya’ni duragay tuxumlar olinib, tuxumlari inkubasiyalanadi va sanoat parrandachiligi uchun mo’ljallangan jo’jalar olinadi. Ota – onalik galasini to’ldirish jarayonidan yil mobaynida 1 marta foydalanilib, bu jarayon jamoa va davlat xo’jaliklarida bahor faslida qo’llaniladi. Galani to’ldirish jarayoni 2 marta mart, aprel va sentyabr oylarida olingan yosh jo’jalar bilan to’ldirib boriladi. Ota onalik galasini 4 marta - yil mobaynida har kvartalda to’ldirib boriladi. Ular me’yor bo’yicha 25 - 30 % ota – onalik galasini yosh mokiyonlar bilan to’diriladi.Broyler go’shti yetishtirish uchun o’stiriladigan yosh parrandalar 10 oy davomida oziqaviy qiymati yuqori komponentlar bilan tuzilgan ratsion asosida boqilib, 2 oyligidan broyler go’shti yetishtirish uchun boshqa bir sexga yuboriladi. Ularning vazni 6 haftaligida 2 kg ni tashkil qiladi, bu bir boshga o’rtacha 1.8 kg ga to’g’ri keladi. Ular asosan qalin to’shamali pollarda saqlanadi, to’shamalarning qalinligi 7-10 sm ni tashkil etadi. 1m² joyga 13-15 bosh tovuqlar to’g’ri keladi. Harorat 30-35 º C, 2 - 4 haftaligida esa 24 - 29º C gacha o’zgarib turadi. Broyler go’shti yetishtirish sexining asosiy vazifasi go’sht yonalishidagi jo’jalar va istiqbolli kross linyalariga mansub bo’lgan yosh linyalarni va jo’jalarni qisqa muddatlar ichida yuqori tirik vaznga yetkazish va ozuqa sarfini kamaytirgan hamda sifatli, arzon parranda go’shti ishlab chiqarishdan iborat. Broyler jo’jalarini yoshining ortishi bilan 1kg o’sishi uchun sarflanadigan ozuqa miqdori ham ortib boradi. Jo’jalarni o’stirish muddati 5 - hafta bolganda tirik vaznining ortishi uchun sarflanadigan ozuqalar miqdori 1,77 kg, 6 - hafta bo’lganda 1,89 kg, 7 - haftada 2 kg, 8 - haftada 2,12 kg, 9 - haftada 2,21kg, 10 - haftada o’stirilganda 2,32kg ni tashkil etadi. 44 Broyler jo‘jalarini oziqlantirish to‘liq qiymatli omixta yem bilan amalga oshirilib, ular oziqani xohlaganicha yeyish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Omixta y emlarning tarkibi va to‘yimliligi broyler jo‘jalarning o‘sish davriga bog‘liq. Jo‘jalarni birinchi o‘n kunligida suvni qaynatib, iliq holda, uch kungacha 6 l suvga 2 g tetrotseklin kukunini oziqlantirishdan oldin, kamida 2 soat mobaynida eritib berish lozim. Undan keyingina oziqlantirilsa, ularning ovqat hazm qilish organlariga zarar etkazilmaydi va kelajakda ko‘zlagan maqsadimizga erishish samarasi yuqori bo‘ladi. Jo‘jalarning to‘q yoki och bo‘lishi ko‘p hollarda ota – onalik galasidan olingan naslli tuxumlarning sifatiga va inkubatsiyalash jarayonlariga bog‘liq bo‘ladi. Tuxumdan chiqqan jo‘ja darxol oziqa axtara boshlasa, demakki, jo‘ja tuxumdan och chiqqan. Birinchi o‘n kunlikda jo‘jalarning ovqat hazm qilish organlari yaxshi shaklllanmagan hisoblanadi. S h uning uchun ularga y engil hazm bo‘luvchi, yormalangan, oqsilga boy oz u qalar bilan oziqlantirilganda, ularning nobud bo‘lishini oldi olingan bo‘ladi. Broyler jo‘jalarini o‘stirishni birinchi o‘n kunligida ehtiyotkorlik bilan oziqlantirish zarur. Bu davrda makkajo‘xori, oq jo‘xori, tariq, bug‘doy, o‘simlik yog‘i, baliq yog‘i, go‘sht – suyak uni, yog‘i olingan sut, tuxumlarni qaynatib berish tavsiya qilinadi. Oziqlantirish ikki davrda olib boriladi, ya’ni 1 – 3 haftalikkacha va 4 – haftalikdan so‘yimgacha bo‘lgan davr. Oziqlantirishning ikkinchi davrida omixta yemni qisman namlab berishda suv yoki sut zardobidan foydalanish mumkin, biroq omixta yemni pishirib berish qat’iyan man qilinadi. Broyler jo‘jalari xohlaganicha oziqa yeyish imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Broylerlar uchun tuziladigan omixta yem ratsionining 1 tonnasiga qo‘shimcha qilinadigan mikroelementlar miqdori ularni o‘stirish davriga bog‘liq emas. S h unga ko‘ra mikroelementlar miqdori barcha turdagi qishloq xo‘jalik parranda jo‘jalari uchun bir xildir. Ammo broyler jo‘jalari uchun tuzilgan omixta yemlar tarkibidagi vitaminlar miqdori ularni o‘stirish davrlariga qarab bir oz o‘zgartiriladi. Ratsionning to‘liq qiymatligini oshirish maqsadida lizin va metionin kabi ozuqaviy qo’shimchadan foydalanib, tirik vaznini, kunlik o‘sishini oshirish 45 imkoniyatlari o‘rganildi. Broyler jo‘jalarini belgilangan ratsion asosida omixta yem berilib, xar ikkala guruhdagi jo‘jalarga berilgan omixta yemni kunlik, xaftalik, boshlang‘ich davrda, yakuniy davrida va tajriba jarayonida berilgan yemni miqdori hisoblab borildi. 3.2–jadval Broyler jo‘jalari uchun to‘liq ratsionli omuxta yem reseptlari, % Ko‘rsatkichlar Omuxta yem turlari Boshlang‘ic h O‘sish Yakuniy Makkajo‘xori 36,04 33,91 39,26 Bug‘doy 18,00 18,00 16,00 Soya shroti 29,00 25,00 20,00 Baliq uni 5,00 5,0 2,0 Go‘sht suyak uni 4,00 3,5 4,0 Kungaboqar yog‘i 3,00 5,0 5,0 Ohak 0,60 0,57 0,60 Osh tuzi 0,20 0,20 0,20 Ozuqaviy soda 0,10 0,10 0,10 L-Lizin 0,13 0,12 0,15 DL-Metionin 0,30 0,25 0,22 Paxta shroti 3,00 8,0 12,0 Monokalsiy fosfat 0,30 - 0,15 Xolin xlorid 0,08 0,10 0,12 46 Premiks 0,25 0,25 0,20 Ushbu jadvalda keltirib o`tilganidek, broylerlarni yetish uchun ilmiy asoslangan omuxta yem reseptlari to`g`ri tuzilgan ya`ni oqsillarga, tegishli aminokislotalarga, vitaminlarga, energiya miqdoriga ega bo`lishi zarur. Dastlabki kunlarda proteinning biologik qiymatini oshirish maqsadida yem tarkibiga qaynatilgan tuxumni (po‘stloqsiz) maydalab berish yaxshi to‘yimli ozuqa hisoblanadi. Bir kunda jo‘jalar bir necha marotoba oziqlantiriladi, bunda namlangan aralashma sochiladigan holatda bo‘lib, namlangan ozuqani kuniga 2-3 marotoba berish maqsadga muvofiq, chunki nam ozuqa tezda achib hazmlanish jarayoniniga salbiy ta’sir etadi. Yozgi davrda jo‘jalarning 3 kunligidan boshlab 0,3 sm kattaligikacha maydalangan ko‘k o‘tlar (beda, sebarga) bir boshga 5 g atrofida, so‘ngra bu miqdor asta-sekin 10 g gacha yetkaziladi. Kuz va qish mavsumlarda 5 kunligidan boshlab bir boshga 2-3 g dan boshlab, so‘ngra 5 g gacha o‘stirilgan donlar va o‘t uni bilan oziqlantirish mumkin. Jo‘jalarning bir haftalik yoshidan ratsionga bir bosh jo‘jaga 3-5 g maydalab ezilgan ildizmevalilarni kiritish mumkin. Bunday ratsionlar bo‘r, chig‘anoq, suyak uni va minerallar bilan boyitilib bir boshga 1-2 g hisobida beriladi. Jo‘jalarning 10 kunligidan boshlab bir boshga haftada bir marotoba 4-5 g graviy (maxsus) toshi yemga aralashtirib kiritiladi. Quyidagi jadvalda xonodonlarda boqiladigan jo‘jalar uchun tavsiya etiladigan yem reseptlarii keltirilgan. 3.3 -jadval 47 Shaxsiy va yordamchi xo‘jalikllarda boqishga mo‘ljallangan broyler jo‘jalari uchun yem re t septi, % Ko‘rsatkichlar Yoshi, hafta 1-2 2-4 4 va yuqori Makkajo‘xori 50 48 45 Bug‘doy 16 13 13 Arpa 8 - 8 Shrot yoki kunjara 14 19 17 Go‘sht-suyak uni yoki baliq uni - 7 7 Quruq sut zardobi - 7 13 Achitqi - 5 5 Ko‘k o‘t - 3 1 Ozuqaviy yog‘ - 1 3 Bo‘r - 1 1 Jo‘jalarni oziqlantirishda yemlardan unumli foydalanish va uning isrof bo‘lishini oldini olish uchun maxsus oxurlar yordamida beriladi, yirik fabrikalarda mexanizmlar yordamida bino tashqarisidan yetkaziladi. Barcha usullarda ham oxurlarda yem doimiy ravishda ta’minlanib turilishi kerak, ozuqa fronti kamida 5 sm tashkil etishi kerak. Suv maxsus moslamalar yordamida yoki nipili sug‘orgich yordamida doimiy ravishda ta’minlanib boriladi, sug‘orish fronti kami 1 sm ni tashkil etish kerak. Suv xarorati xona xaroratidan past bo‘lmasligi lozim. 48 Jo‘jalarning yaxshi o‘sishi va rivojlanishi avvalo zoogigiyenik me’yorlariga qat’iyan roya qilingan holda amalga oshirish zarur. Jo‘jaxona yaxshilab dezinfeksiyalanishi kerak. Broyler jo‘jlar eng tarqalgan usul pollarda boqilib, ular uchun to‘shama sifatida yog‘och qirindisi, poxol, kungaboqar po‘stlog‘i yoki boshqa materiallardan foydlaniladi. Shuning uchun jo‘jalarni joylashtirishdan oldin havo harorati va namligi me’yorga yetkaziladi. To‘shama xarorati xona xaroratiga nisbatan 2-3 0 C yuqori bo‘lishi kerak. Broyler jo‘jalarni parvarish qilish uchun zarur bo‘lgan harorat va nisbiy namlik me’yorlari 98–jalvalda ko‘rsatligan. 3.4 –ja d val Broyler jo‘jalarni parvarish qilish uchun zarur bo‘lgan harorat va nisbiy namlik me’yorlari Jo‘jalar yoshi, Hafta Havo harorati, 0 C Havoning nisbiy namligi, % 1 29-30 60-70 2 27-28 60-70 3 26-28 60-70 4 24-25 60-70 5 23-24 60-70 6 21-22 60-70 7 18-20 60-70 3.2. Broyler tovuqlarini parvarishlashda ratsionga qo`shimcha ozuqalarni kiritish va uning samaradorligi 49 Jo‘jaxonaning sig‘imini aniqlash uchun yakuniy davrda 1 m 2 maydonga 12-14 bosh jo‘ja boqilishi rejalashtiriladi. Xonadagi havo tezligi 0,15 m/s dan oshmasligi lozim. Oziqlantrishning to‘la qiymatliligini nazorat qilish uchun jo‘jalarning mahsuldorlik ko‘rsatkichlari va ozuqa konversiyasi, ya’ni 1 kg o‘sishi uchun sarflangan to‘laqiymatli omuxta yem miqdori kuzatib boriladi (3.5-jadval). 3.5 -jadval “ROSS-308” kross liniyasiga ega bo‘lgan broyler jo‘jalarning mahsuldorlik ko‘rsatkichlari Yoshi, kun Tirik vazni, (g) Kunlik o‘sish, (g) O‘rtacha 1 haftada o‘sishi , (g) Ist’emol qilingan oziqa, bir kunda, (g) Jami iste’mol qilingan oziqa, (g) Oziqa konversiyasi, kg 0 42 20 , 481 56 14 13 13 0,237 2 72 15 17 30 0,419 3 89 18 20 50 0,561 4 109 20 23 73 0,673 5 132 23 27 100 0,762 6 157 25 31 131 0,834 7 185 28 35 166 0,893 8 217 31 41,12 39 204 0,942 9 251 35 43 247 0,984 10 289 38 48 295 1,021 11 330 41 53 348 1,053 50 12 375 44 58 406 1,083 13 422 48 63 469 1,110 14 473 51 69 538 1,136 15 527 54 63,19 74 612 1,160 16 585 57 80 692 1,183 17 645 60 86 778 1,206 18 709 63 92 870 1,228 19 775 66 98 968 1,249 20 844 69 104 1072 1,270 21 916 72 110 1182 1,291 22 990 74 80,55 116 1298 1,312 23 1066 77 122 1421 1,332 24 1145 79 128 1549 1,353 25 1226 81 134 1684 1,373 26 1309 83 140 1824 1,394 27 1393 85 146 1970 1,414 28 1479 86 152 2122 1,434 29 1567 88 90,56 157 2279 1,455 30 1656 89 163 2442 1,475 31 1746 90 168 2610 1,495 32 1836 91 173 2783 1,515 33 1928 92 178 2961 1,536 34 2020 92 183 3144 1,556 51 35 2113 93 187 3331 1,576 Broyler jo`jalarini to`g`ri ratsion orqali oziqlantirish natijasida erishilgan yutuqlar ya`ni mahsuldorlikning oshishi 3.5 jadvalda o`z ifodasini topgan. Broyler jo‘jalarini to‘g‘ri andozalar asosida saqlash, o‘stirish, oziqa tarkibidagi to‘yimli moddalar va minerallar hamda makro – mikro elemaentlarning me’yorda ekanligini ta’minlash, buning uchun esa omixta yemlarni oqsilli qo‘shimcha oziqa bilan boyitish muhim tadbirlardan biri hisoblanadi. Parranda go‘shti ishlab chiqarishda ozuqa bazasining taqchilligi aynan fermer, fermer - dehqon, yordamchi va kichik biznes xo‘jaliklarida muammo bo‘lib kelmoqda. Bu esa omixta yemlar narxini oshirib, ishlab chiqarishning ushbu yo‘nalishi bilan shug‘ullanuvchilarning ishini sustlashtirmoqda. Yuqorida zikr etilgan muammolardan kelib chiqqan holda, tadqiqotlarimiz istiqbolli tovuq krosslaridan unumli foydalanib, Ishtixon tumaniga qarashli Do`stboy Boboyev parrandachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaligida o‘tkazildi Tajribadan maqsad shu ediki, avvalambor, oliy dargohda olgan bilim va ko’nikmalarni ishlab chiqarishga tadbiq qilish, qolaversa zamonaviy texnologiyalar asosida omixta yem tarkibini boyitib borish va kam oziqa sarflab, ko‘p mahsulot olish yo’lida izlanishlar o’tkazish. Tajriba uslubiyatimiz shulardan iborat edi:  muammoning yechimini adabiyotlar tahlilida ko’rib chiqish;  iqlimimizga moslasha olgan parranda krosslariga ixtisoslashgan xo’jalik tanlash;  inkubatsiyadan bir kunda chiqqan jo’jalarni sog’ligi, tirik vazni, rangi bo’yicha bir – biriga juda yaqin bo’lganlarini ajratib olish;  jo’jalarni bir xil saqlash sharoitida boqish;  broyler jo’jalarini oziqlantirishda oziqa miqdorini teng taqsimlash. Ishtixon tumaniga qarashli , Do`stboy Boboyev par ran dachilikka ixtisoslashgan fermer xo‘jaligida o’tkazgan tajribamizda “ROSS - 308” broyler 52 krossining jo’jalaridan 50 bosh tanlab oldik va 25 boshdan qilib, ikki guruhga ajratdik. Jo’jalarni oziqalantirishda deyarli bir xil oziqa turlari ishtirok etgan omixta yemlardan foydalandik. Tajriba maqsadidan og’ishmagan holda hamda iqtisodiy samaraga erishish uchun, ajratilgan ikki guruhdagi jo ’ jalardan bir guruhining, ya’ni tajriba guruhi jo’jalarining ratsioni nazorat guruhining jo’jalari ratsionidan farqli o’laroq lizin va metionin kabi ozuqaviy qo’shimchalar bilan boyitildi. O’rganilayotgan muaamoga qo’yilgan tajriba uslubiyati orqali quyidagi ko’rsatgichlar aniqlab borildi: - broyler jo’jalarini oziqlantirish retsepti ; - jo’jalarning o’sish sur’ati ; - o’sish uchun sarflangan oziqa ; - jo‘jalarining go‘sht mahsuldorligi; - tajribaning iqtisodiy samaradorligi . 53 3.1. rasm. Broylerlarning kunlik o`sish ko`rsatkichlarini aniqlash jarayoni 54 3.2.rasm. Broyler krosslarini oziqlantirish jarayoni 55 3.3.rasm. Tadqiqot olib borish joyi 56 3.6-jadval Broyler jo‘jalar tirik vaznining o‘zgarish dinamikasi, g Kursatkichlar 1-nazaorat guruhi (n=25) 2-tajriba guruhi ( n =25) X±S x C v X±S x C v 1 kunlik jo‘jalarning tirik vazni 39,0±0,49 6 ,10 38,0±0,48 6,12 Tajriba yakunida jo‘jalarning tirik vazni (35 kundan so‘ng) 1712 ±3 1 ,21 8,93 1955 ± 35,00* 8,77 Mutloq o‘sish 167 3 ± 31,18 9,13 1917 ± 35,21* 9,00 O‘rtacha kunlik o‘sish 47,8±0,89 9,13 54,8±1,01* 9,00 * p≥0,001 1 – 10 kunlikkacha 1kg omuxta yem tarkibiga quyidagi ozuqaviy qo ’ shimchalar:1,3 gr Lizin,0,2gr metionin qo ’ shildi.11-22 kunl arda 1,3 gr Lizin,0,2 gr Metionin qo’shildi.23-35 kunlikkacha 1,3 gr Lizin,0,2 gr Metionin qo’shildi. Tajriba guruhining broylerlariga nazorat guruhidagilar bilan solishtirish va ozuqaviy qo‘shimchalarning samarasini aniqlash maqsadida,ularning kunlik o’sishi va ozuqa iste’moli sarfi sinchkovlik bilan aniqlandi. 57 3.7-jadval Ozuqa konversiyasi (1 kg o‘sish uchun sarflangan ozuqa) Ko‘rsatkichlar Guruhlar nazorat guruxiga nisbatan± 1-nazorat 2-tajriba g % jami ozuqa xarajati, g 3254,0 3394,0 140,0 104,3 tajriba oxirida tirik vazn, g 1712,0 1955,0 243,0 114,2 Ozuqa konversiyasi 1,90 1,74 -0,16 91,34 Tajriba jarayonida “Ross 308 ” krossli broyler jo‘jalarini nazorat va tajriba guruhida bir xil ozuqa miqdorlari va me’yorlari bilan oziqlantirib borildi. Ozuqaviy qo‘shimchalarning jo‘jalarni o‘sishiga ta’sirini kuzatish maqsadida, tajriba guruhidagi jo‘jalarning ratsioni yuqoridagi qo‘shimchalar bilan boyitib borildi. 3.8-jadval 58 Nazorat so‘yim ko‘rsatkichlari ( n=5) Ko‘rsatkich Guruhlar 1-nazaorat guruhi (n=5) 2-tajriba guruhi (n=5) X±S x C v X±S x C v tajriba oxirida tirik vazn, g 1712 ±3 1 ,21 8,93 1955 ± 35,00* 8,77 suyim oldi tirik vazni (6 soat och holda saqlangandan so‘ng) 1617 ±31,17 3,97 1853 ±37,44* 4,04 nimta ogirligi 1142 ±22,67 3,97 1350 ±25,65* 3,80 S o` yim chi q imi 70,6 72,9 ** p≥0,001 Tajribaning iqtisodiy samaradorligi . Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi i q tisodiy samaradorligini o‘zida aks ettiruvchi umumlashgan iqtisodiy ko‘rsatkich – bu rentabellik xisoblanadi. U foydalanilgan va iste’mol qilingan ishlab chiqarish resurslari – mexnat, yer, suv va boshqa moddiy resurslar hamda ishlab chiqarishni tashkil etish, boshqarish xarajatlari orqali etishtirilgan maxsulotni sotishdan ko‘rilgan, naf - samara natijasida ishlab chiqarishni kengaytirilgan tarzda rivojlantirish imkoniyatlarini, xodimlarning o‘z mexnatlari natijasidan qanday darajada moddiy manfaatdor ekanliklari xolatlarini ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jalik maxsulotlarini realizasiya qilish natijasida olingan sof daromadning bir qismi – bu foyda bo‘lib, u mahsulotni sotishdan kelgan mablag’dan – sotilgan maxsulot sarf-xarajatlari va ishlab chiqarish uchun 59 sarflangan xarajatlarni yoki to‘la tannarx qiymatini chegirib tashlangan qismiga teng bo‘ladi. Foyda – bu, faqat ishlab chiqarish jarayonida erishilgan natija hisoblanib qolmasdan, balki maxsulotlarni sotish soxasidagi erishilgan pirovard iqtisodiy ko‘rsatkichdir. Foyda negizida jonli mexnat natijasida xosil qilingan yangi daromad miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, foyda miqdori xam shuncha ko‘p bo‘ladi. Mexnat unumdorligi qancha yuqori bo‘lsa, foyda miqdori xam shuncha ortishiga olib keladi. Foyda miqdori buyumlashgan mexnat sarfiga xam bevosita bogliqdir. Foyda bir qator iqtisodiy vazifalarni bajaradi: o‘lchov vazifasini bajaradi. Shuning uchun ham u ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini aniqlashda umumlashgan ko‘rsatkich sifatida qo‘llaniladi; u taqsimlash funksiyasini bajaradi; u rag ’ batlantirish omili sifatida ishlatiladi. U iqtisodiy rag’batlantirish jamg’armasining asosiy manbai xisoblanadi. Ammo bundan foyda ishlab chiqarish samaradorligini o‘zida aks etadigan yagona ko‘rsatkich degan xulosa kelib chiqmaydi. Foyda - bu yangi hosil qilingan qiymatdan iborat bo ‘ lib, uning miqdori shu mahsulotning bozordagi bahosi darajasiga xam bog‘liq. Ayrim xollarda tovarning baxosi sun’iy ortishi yoki kamayishi natijasida foyda miqdori xam sun’iy ravishda ortishi yoki kamayishi mumkin. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish rentabelligi mutloq va nisbiy ko‘rsatkichlarda ifodalanadi. Rentabellikning mutloq ko‘rsatkichi – o‘zida foydaning mutloq miqdorini ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida rentabellikning mutloq ko‘rsatkichi sifatida daromaddan xam foydalaniladi. Daromad bu sotilgan maxsulotdan tushgan puldan moddiy xarajatlar sarfi chegirib tashlangandan keyin qolgan qismidir. Foydaning mutloq miqdorini aniqlash katta ahamiyatga ega bo‘lib, iqtisodiy ragbatlantirish jamg‘armasining shakllanish 60 hajmiga xam ta’sir etadi. Ammo foydaning mutloq hajmi korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini o‘zida to‘la aks e ttirmaydi (3.9-jadval). 3.9-jadval Tajribaning iqtisodiy samaradorligi (o‘rtacha bir bosh hisobiga) Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Guruhlar Nazorat tajriba Ishlab chiqilgan go‘sht kg 1142,0 1350,0 1 kg go‘shtning sotilish narxi so‘m 18,0 18,0 Oling an daromad so‘m 20556,0 24300,0 Ozuqa uchun qilingan xarajatlar so‘m 3254,0 3374,0 1 kg ozuqa narxi so‘m 5,8 5,8 Jami ozuqa uchun xarajat so‘m 18873,2 19569,2 Boshqa xarajatlar so‘m 700,0 1380,0 Jami xarajatlar so‘m 19573,2 20949,2 1 kg go‘shtnin tannarxi so‘m 17,1 15,5 Sof foyda so‘m 1682,8 4730,8 Rentabellik darajasi % 8,6 22,6 3.3. Gematologik ko`rsatkichlarni o`rganish 61 Ichki muhit fiziologiyasidan ma`lumki, tirik organizmlarda qon-suyuq biriktiruvchi o’ziga xos to’qima bo’lib u organizmdagi limfa va to’qima suyuqligi bilan birgalikda organizm to’qimalaridagi barcha hujayralarni yuvib, ularni kislorod va oziq moddalar bilan ta’minlaydi, to’qimalarda moddalar almashinuvining qoldiq moddalarni ayirish organlariga olib keladi va shu tariqa organizmning ichki muhiti doimiyligini barqarorlashtiradi (gomeostaz). Organizmdagi barcha to’qima va hujayralarning fizik-kimyoviy xossalari va tarkibi nisbatan doimiy bo’lganda, mavjud suyuqliklarning muhitidagi hujayralar normal yashay oladi. Qonning morfofiziologik ko‘rsatgichlari organizm fiziologik holatining asosiy ko‘rsatgichlari hisoblanadi va tovuqlarning mahsuldorlik va yashash sharoitidagi iqlim sharoitlariga moslanish xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Qonning tarkibi asosan tovuqlarning moddalar almashinuvi xususiyatlariga, zotiga, jinsiga, mahsuldorligiga, oziqlantirish va parvarishlash sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Shu bois, bizning nazarimizda, proteinga boy bo`lgan ozuqa bilan boyitilgan ozuqalar bilan oziqlantirilgan broyler tovuqlar organizmining tabiiy chidamlilik omillarining holatini va organizmini to‘yimli moddalarga bo‘lgan ehtyojini qondirilish darajasi bilan qonning morfofiziologik ko‘rsatgichlari orasidagi bog‘liqlikni o‘rganish ham ilmiy va amaliy ahamiyatga ega ekanligi shubha uyg‘otmaydi. Bundan tashqari, broyler tovuqlar qonining morfologik ko‘rsatkichlarini o‘rganish natijasida olingan ma`lumotlar asosida ularning ichki muhitini morfometrik, fiziologik va biokimyoviy ko‘rsatkichlarini nazorat qilish va iste'mol qilingan to‘yimli moddalarning mahsulot ishlab chiqarishga sarf-xarajatlarini optimallashtirishni amalga oshirishda diagnostik maqsadlarda foydalanish imkoniyatini berishi mumkin. Qon organizmda kechadigan moddalar almashinuvining jadalligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega, moddalar almashinuvining jadalligi esa, tovuqlarning go‘sht, tuxum, par kabi mahsuldorliklarining asosi hisoblanadi. Demak, qonning asosiy fiziologik ko‘rsatgichlarini hamda qonning tular ga xos bo‘lgan biologik xususiyatlarini o‘rganmasdan turib, organizmdagi moddalar 62 almashinuvi jarayonlari kechishini maqsadli o‘zgartirish mumkin emas. Hayvonlar qon ko’rsatkichlarining me’yorida bo’lishi ular organizmi funksional holatining eng doimiy ko’rsatkichlaridan biri bo’lib u ozuqa tarkibini boyitish maqsadida ularga turli xil tabiiy va sun’iy qo’shimcha moddalar qo’shilganda tez va aniq javob berish xususiyatiga ega. Tovuqlar qonida uch tip xujayralar uchraydi: eritrotsitlar (qizil qon tanachalari), leykotsitlar (oq qon tanachalari) va trombotsitlar (qon plastinkalari). Qonning bu shakli elementlari soni, tuzilishi, yetilishi, bajaradigan vazifasi bilan bir-biridan farq, qiladi. Biz tajribalarimiz davomida qondagi eritrotsitlar va gemoglobinning miqdorini anikladik. Eritrotsitlar — qondagi son jixatidan eng ko‘p bo‘lgan shaklli element bo‘lib, asosiy hajmini tashkil etadigan gemoglobin qonga qizil tus beradi. Eritotsitlarning eng asosiy xususiyati yadrosizligidir. Eritrotsitlar massasining eng asosiy qismlarini 34 % quruq modda, quruq moddaning 90% ini gemoglabin tashkil etadi. Eritrotsitlar, asosan, organizm bilan atrof-muhit o‘rtasidagi gazlar almashinuvini, ya’ni nafas olishni ta’minlaydi. Kislorodni o‘pkadan organizmning barcha to‘qamalariga yetkazib beradi. Eritrotsitlar qonning boshqa funksiyalarida ham ishtirok etadi. Eritrotsitlarining o‘ziga xos shakli va yadrosizligi, demak kislorodni o‘pka kapillyaridan otayotganida tezroq biriktirib olish va to‘qimalarga to‘la yetkazishga qaratilgan. 63 3.1. rasm. Tadqiqotlar olib borish jarayoni 64 3.2.rasm. Gematologik analizator (mindray-5000) da qon tahlillarini olib borish jarayoni 65 Gemoglobin — qonda bo‘ladigan nafas pigment. Qonga qizil tus beradi; nafas organlaridan to‘qimalarga kislorod to‘qimalardan nafas organlariga karbonat angidrid yetkazib beradi. Oqsilli gem — globin va temir porfirin gemdan iborat. Gemoglobin kislorod bilan ko‘payib, beqaror birikma hosil qiladi. Kislorodning parsial bosimi birmuncha yuqori bo‘ladigan o‘pka kapillyarlarida gemoglobin kislorodga boyiydi, to‘qima kapillyarlarida esa, kislorodni hujayra va to‘qimalarga beradi. Organizidagi gemoglobin xossasi hayot davomida o‘zgarib turadi. Gemoglobin miqdori maxsus asbob - gemometr Salli, gemoglobinometr bilan aniqlanadi. Gemoglobin miqdorini aniqlash normal sharoitda qonning nafas funksiyasini va qonda bo‘ladigan bir qancha kasalliklarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Eritrotsitlar miqdori hamisha bir xil turmaydi, ba’zi fiziologik sharoitlarda, hamda ba’zi bir kasalliklarda ular miqdori o‘zgaradi. Eritrotsitoz — eritrotsitlar miqdorining oshishi bo‘lib, mutloq, va nisbiy turlariga bo‘linadi. Tajriba hayvonlarida o‘tkazilgan qonning morfologik tahlillar I (nazorat varianti) guruhi tovuqlarida eritrositlarning miqdoriy ko‘rsatkichlari va gemoglobinning konsentrasiyasi bo‘yicha tajribani boshidagiga nisbatan uning oxirida deyarli o‘zgarishlarsiz bo‘lsa, tajribani II guruh tovuqlarida bu ko‘rsatkichlar ancha oshganligi ma’lum bo‘ldi. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, nazorat guruhi hayvonlarida eritrositlarning miqdoriy ko‘rsatkichlari deyarli tajribani boshidagi ko‘rsatkichga juda yaqin. Qon tarkibidagi leykositlarning miqdoriy ko‘rsatkichlarini aniqlash ham organizmning hayotiy jarayonlarini me’yor darajada yoki undan u yoki bu tomonga qarab cheklanish bor-yo‘qligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Leykotsitlar oq qon tanachalari — qonning yadroli va protoplazmali rangsiz xujayralari. Yadrosinin g shakli har xil, sh u nga ko‘ra tayoqcha yadroli, segment yadroli va monotsitlarga ajratiladi. Leykotsitlar ko‘mik limfa tugunlari va taloqda hosil bo‘ladi. Donali leykotsitlar (granulotsitlar) va donasiz leykotsitlar (agranulotsitlar) farqlanadi. Qonni tekshirganda leykotsitlarning bo‘yalish xususiyatiga qarab, ularni eozinofillar (kislotali buyoq — eozin bilan buyaladi), bazofillar (asosli buyoqmetilen ko‘ki bilan buyaladi) va neytrfillarga (neytral buyoqlar bilan buyaladi) bo‘linadi, ularning har biri ma’lum bir funksiyani 66 bajaradi.. Leykotsitlar qon tomir uzanidan chiqib, hujayralararo bo‘shliqda o‘zicha harakat qila oladi. Ular organizmning yot jismlar kirgan joyiga yetib kelib, mikroorganizmga yaqinlashgach, soxta oyoqlar chiqarib, uni hamma tomondan o‘rab oladi va yutib yuboradi. O‘tilgan mikroorganizm yemirilib, leykotsit protoplazmasida hazm bo‘lib ketadi. Ko‘pincha bu jarayonda leykotsitlarning o‘zi nobud bo‘ladi, natijada yiring to‘planadi. Organizmga kirgan zararli mikroorganizmlar (bakteriyalar, viruslar, mikroskopik zambururlar va boshqalar), shuningdek jonsiz zarralarning leykotsitlar tomonidan shu tariqa yo‘q qilinshi fagotsitoz deyilib, amalga oshirgan leykotsitlar fagotsitlar deb ataladi. Organizm mikroorganizmlardan himoya qilishda qon yaratish organlari roli katta, bu vaqtda ular ko‘plab leykotsit ishlab chiqaradi, fagotsitozda faqat leykotsitlargina emas, balki organizmdagi boshqa xujayralar ham ishtirok etadi. Bunday hujayralar makrofaglar deyiladi. Leykotsitlar, makrofaglar, qon va to‘qimalardagi boshqa aktiv moddalar faqat bakteriyalar hamda kasallik qo‘zg‘atuvchi agentlarni yutib yuborish bilan kifoyalanmay, balki organizmni jarohat yoki kasallik tufayli nobud bo‘lgan xujayralardan, toksinlardan ham tozalaydi. Shuning uchun guruhli kasalliklarda qonda leykotsitlar soni ancha oshib ketadi. Leykotsitlar soni kun bo‘yi o‘zgarib turadi, masalan, ertalab tongda leykotsitlar kam bo‘lsa, tushdan keyin ko‘payadi. Leykotsitlarning ayrim turlari protsent jihatidan muayyan nisbatda bo‘ladi (ahyonda o‘zgarishi ham mumkin), bu nisbat leykotsitar formula deb ataladi.. Fiziologik sharoitlarda organizmning faollik xolatiga, tun va kunga hamda boshqa omillarga bog‘liq, xolda leykotsitlar soni o‘zgarib turadi. Fiziologik xolatda ovqat hazm qilinganda, jismoniy ish bajarilganda, homiladorlikda uchrab, gavdada qon taqsimlanishining o‘zgarishidan kelib chiqadi. Biror joyning juda infeksiyani oshishi periferik qonda leykotsitlar sonining ko‘payishiga olib keladi. Bu leykotsitoz organizmdagi oq qon tanachalarning qayta taqsimlanishi natijasi hisoblanadi. Taloq ko‘mik o‘pkada bo‘lib, qon aylanishida ishtirok etmagan leykotsitlar aytib o‘tilgan omillar ta’sirida qonga o‘tadi va soni ortadi. Patologik xolatda qon yaratish a’zolaridan ko‘p miqdorda uncha yetilmagan leykotsitlarning ajralishiga bog‘liq. Leykotsitozning bu turi ko‘pincha o‘tkir 67 yallig‘lanishning belgisi bo‘ladi. Leykopeniya — leykotsitlar soni kamayishidir. Leykopeniyaga sabab bo‘lgan zararli omillar bartaraf etilsa, leykotsitlar soni yana normallashadi. Odatda sog‘lom organizmda qondagi leykositlarning miqdori jismoniy zo‘riqish holatlarida bo‘lganda, ovqat hazmlanishida va homiladorlikda kuchli o‘zgarishlarga duch kelishi mumkin. Ularning miqdorini kamayishi leykopeniya(leykositopeniya)dan darak beradi. U har xil infeksiyalar, ba’zi zaharlar va og‘ir metal tuzlari bilan zaharlanish, ya’ni qon hosil bo‘lishishida ishtirok etuvchi organlarni faoliyatini va organizmni reaktivligini susayishi bilan bog‘liq bo‘ladi.Shu nuqtai nazardan tajriba hayvonlari ratsioni tarkibiga qo‘shib beriladigan qo’shimchalarning ta’sirini qay darajaligini bilish maqsadida tajribani boshlanishi va nihoyasida leykositlarning miqdoriy ko‘rsatkichlari aniqlandi. Tirik organizm tarkibiga kiruvchi organik moddalardan biologik jihatdan eng muhimi va struktura jihatidan eng murakkabi oqsillardir. Oqsillar tarkibida azot tutuvchi yuqori molekular biologik polimerlar bo‘lib, ular asosan 20 xil aminokislotalardan tashkil topgan. Oqsillar proteinlar va proteidlarga bo‘linadi. Hujayrada yuz beradigan har qanday kimyoviy o‘zgarishlar oqsillar ishtirokisiz amalga oshmaydi, bu jarayonlarda oqsil yoki ferment bir vaqtda ishtirok etadi. Oqsillar hujayrada boshqa komponentlarga qaraganda nihoyatda ko‘p jarayonlarda xilma xil funksiyalarni bajaradilar. Plazma elektrolitlari uning osmotik bosimini, faol reaksiyasini ta’minlaydi. Bu ko‘rsatkichlarning doimiyligi birinchi galda qon xujayralarining mo‘tadil faoliyati, undan keyin boshqa hujayralar uchun juda muhim. Plazmadagi elektrolitlarning umumiy miqdoridan tashqari, ular o‘rtasidagi nisbat ham bir me’yorda saqlanishi kerak. Plazmadagi erigan oqsillar, jigar xujayralari va retikuloendotelial sistema hosil qiladi. Plazma oqsilari transport vazifasini bajaradi, kislota ishqor muvozanatini regulyatsiyalashda ishtirok etadi. Qon plazmasi oqsillarini elektr maydonida harakatlanish tezligi va boshqa xususiyatlariga qarab bir nechta fraksiyaga ajratish mumkin. Bulardan asosiylarining nisbiy birligi; umumiy oqsil — 100% albuminlar — 56,6-66,8% globulinlar — 3,5-6,0% a -2-globulin —6,9-10,5% Bu oqsillarning molekular massasi 44000 dan 1 300000 gacha bo‘lib, molekulalari diametri 1-100 nm. Albuminlar va fibrinogen jigarda, globulinlar esa jigar, ko‘mik taloq 68 tugunlarida hosil bo‘ladi. Plazmada oqsillardan tashqari tarkibida azot bo‘lgan kichik molekular moddalar ham bor. Ular plazma oqsillari bipolyar yo‘l bilan cho‘ktirilgandan keyin eritmada qoladi. Shu sababdan qoldiq azot deb ataladi. Bu moddalarning ko‘p qismini siydikchil tashkil qidadi. Plazma oqsil azotining: umumiy miqdori taxminan 25-30 mg%. Oqsillarning bajaradigan funksiyalari faqat oqsil molekulalari uchungina xosdir. Qon plazmasi oqsillari quyidagi funksiyalarni bajaradi: - Oqsillar kolloid-osmotik bosimni hosil qiladi (o‘rta xisobda 25-30 mm.sm.ust.). -- Onkotik bosim to‘qimalar bilan qon o‘rtasidagi suv almashinuvini tartibga solish uchun zarur. - Oqsillar bufer xossalarga ega bo‘lgandan kislotali- ishqoriy muvozanatini saqlashda ishtirok etadilar. - Oqsillar qon plazmasining yopishqoqligini ta’minlaydi. - Plazma oqsillari eritrotsitlarni tez cho‘kishga yo‘l quymaydi. - Plazma oqsillari qon ivishida muhim rol o‘ynaydi. - Qon plazmasi oqsillari immunitetning muhim omillari hisoblanadi. - Qon plazmasi oqsillari tashuvchi vazifasini bajaradi. 3.10-jadval Qonning ayrim morfologik ko‘rsatkichlari № K o’ rsatkichlar n Nazor a t guruxi Tajriba guruxi Ishonchlik kriteriyasi va bo‘sag‘asi X±S x C v X±S x C v t d p> 1 Eritrotsitlar, mln/mkl 5 3,24±0,06 3,52 3,70±0,1 5,41 4,0 0,9 8 2 Leykotsitlar 5 30,4 ± 1,04 6,82 36,8 ± 2,98 5,55 5,46 0,9 69 ming/mkl 9 3 Gemoglobin, g/l 5 100,6 ± 2,82 5,61 117,2 ± 3,6 1 6,16 3,62 0,9 8 4 Qon zardobidagi umumiy oqsil miqdori 5 44,6 ± 1,75 7,86 55,2 ± 2,19 7,94 3,78 0,9 8 N.A. Ploxinskiyning «O‘rtacha arifmetik qiymat (X), uning xatosi (S x ), o‘zgaruvchanlik koeffitsienti (S v ), ishonchlilik kriteriylari (t d ) va bo‘sag‘alari (R)» usullaridan foydalanilgan. Qonning morfologik ko‘rsatkichlari Samarqand Davlat Universiteti Biologiya fakulteti Vivariysida o‘rganilgan. 70 X U L O S A L A R 1. Lizin va metionin kabi ozuqaviy qo`shimchar tarkibida ma’lum bir miqdorda to‘yimli moddalarni saqlaydi va u orqali tovuqlarning ozuqalarini boyitish ratsionning to‘yimliligini, ya’ni biologik qiymatini oshirishga erishish mumkin. 2. Olingan ma`lumotlar tahlili shuni ko'rsatdiki, tovuqlar ratsionini ozuqaviy qo`shimchalar bilan boyitib ularning mahsuldorligini oshirish, buning natijasida aholini arzon, tannarxi past bo’lgan go’sht mahsulotlari bilan ta’minlash mumkin. 3. Tajriba uchun olingan t ovuqlarni lizin va metionin kabi ozuqaviy qo`shimchalar bilan oziqlantirish natijasida tajriba guruhidagi tovuqlar vazni nazorat guruhidagilarga qaraganda 12.4% ga,o’rtacha kunlik o’sish esa 12,7% oshganligini ko’rishimiz mumkin. 4. Jami ozuqaga sarflangan xarajat tajriba guruhida nazorat guruhiga qaraganda 4,3%ga yuqoriroq bo’ldi,lekin olingan daromad esa 18%ga ko’p bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. 5.Ozuqa ratsioni lizin va metionin kabi ozuqaviy qo’shimchalar bilan boyitilganda,rentabellik darajasi nazorat va tajriba guruhlarda tegishli ravishda 8,6 va 22,6 % bo’ladi. 71 ISHLAB CHIQARISHGA TAVSIYALAR Parrandachilikda tovuqlarlar organizmi oqsil, uglevod va boshqa to‘yimli moddalarga jiddiy taqchillik sezganida, hazm jarayonlarini, moddalar almashinuvini mutadillashtirish bilan bir qatorda organizmning to‘yimli moddalarga bo‘lgan ehtiyojini qoplash, broylerlarni kunlik o‘sishini yaxshilash hisobiga go‘sht, tuxum, par kabi mahsulotlar bo‘yicha mahsuldorligini oshirish hamda parrandachilik tarmog‘ining mos ravishdagi rentabellik darajasini oshirish uchun, parrandachilik bilan shug‘ullanuvchi fermer ho‘jaliklariga, kombikormli ozuqalardan iborat ozuqa ratsionlaridan ozuqa sifatida foydalanganlarida, ularning tarkibidagi oson hazmlanuvchi proteinlarining optimal nisbatlarini ta’minlagan holda tovuqlarni oqsilli va vitaminli ozuqa qo`shimchalari bilan boyitilgan kombikormli ozuqalar bilan oziqlantirishni tashkil etishni tavsiya qilamiz. 72 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Азимов С.Ғ, Азимов Д, Алимов Х, Х ошимов Б. Технология вырашивания ремонтного молодняка мясноно кросса “Росс-308”. Зооветеринария, 2011 й, С. 33-34. 2. Азимов С.Г. , Алимов Х.К. “Селекция кур по микролиниям кросса” “Узбекистан”. Тезисы докладов научной конференции. 2001 г., с. 45 47. 3. Азимов С., Азимов Д., Алимов Х., Хошимов Б. Технология выращивание молодняка мясного кросса «РОСС-308». Журнал Зооветеринария, №1, 2011, С.33 36. 4. Азимов Д.С. Технология обогашения заводских кормов в птицеводческом хозяйстве Ж. Сел ь ское хозяйство Узбекистана № 5. 2019 С.10-11. 5. Агеев В.Н. Кормление сельскохозяйственн ы х птиц М. 1982. С.272-274. 6. Архипов. А. Белково-минеральные корма для кур-несушек с нетрадиционньми кормами Ж. “Птицеводство”, № 12, 1990, С.45 47. 7. Абдурашидова Э.Н., Самигов Т.Ш. Рост и развитие цьплят и продуктивность курнесушек на рaционах с хлопков ы м шротом разной технологии. Технология кормления с-х. животных. Т.1992, С. 13-19 сб. 8. Вяйзенин Г.К, Вяйзенин Г.А, Токарь А.И, Беломестнов В.П, Шкурко Д.И, Севостьянова Н.Н, Евстигниева А. Р. “Новое в промьшленом производстве экологически чистого мясо бройлеров”. Журнал, Зоотехния, №2, 2004, С. 56. 9. Джасимов Ф., Шойимардонов Н, Махмудов М, Бердиев И. “Влияние предубойной голодной выдержки на показатели мясной продуктивности птицы ” . “Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журнали”, №4. 2012, С.34 38. 10. Егоров И.А Эффективное использование корма. Журнал “Птицеводство” № 11, 1995, 14-15 С. 67 69. 11. Елизаров Е. “Исползование маркерного гена в работе с мясньми курами.” Животноводство России. 2002 г. №11.с.18. 12. Jo‘raev F. “Qishloq xo‘jalik korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish”.- Toshkent: Istiqlol 2004 y. B 56. 73 13. Islomxo‘jaev S.S, Boboev K.L “Parrandachilikdan amaliy mashg‘ulotlar”.T. O‘zbekiston nashriyoti, 1996, 78-79 b. 14. Ismoilov A, Murtazaev O. “Qishloq xo‘jalik iqtisodiyoti”, darslik, Toshkent “Moliya” nashriyoti, 2005 y. 15. Kubaeva S.A, Musinov Yа.X. Broylerlarni o‘sishga saqlash usullarining ta’siri. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishda samaradorlikni oshirsh omillari. Professor va o‘qituvchilar ning 52-ilmiy konferensiyasi. Samarqand 1994. 16. Котов И. “Комплекты оборудования для бройлеров” Животноводство России. 2002 г, № 10, С.60-64. 17.Кочин И.И. , Рязянов И.Г. “Принципы генетической стабильности в птицеводстве. Генетические и физиологическая основа повышения продуктивности сельскохозяйственн ы х животных” Тр.ВСХИЗО 2001 г., С. 116-124. 18.Кровеч Г.И. Скрещивание как один из селекционных признаков генетического улучшения линий корни Б-6 (7), конференция молодых ученых и аспирантов по птицеводству. Тез. док. ВНИТИП, Загорск, 1985, с. 18-20. 19. Лукенов В, Кобан М. “Продленние откорма бройлеров”. Журнал ”Птицеводство”, 1990 г., С.46 50. 20. Mirsaidov B. Parrandachilikda yangi texnologiyalar. “O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi” jurnali, 2011 № 6. 31 b. 21. Мицкевич Н.П. Использование нетрaдиционньх кормов в птицеводств. Журнал-Птицеводство, М. № 7 1991, с. 9. 22. Rahmonov L.K. Parrandalarni asrash va oziqlantirish texnologiyasining o‘ziga xosliklari. Zooveterinariya, 2012 y № 2. 32-34. b 23. Oltinbekov F. Broyler jo‘jalarnning go‘sht mahsuldoligiga omixta em protein to‘yimliligining ta’siri . Samarqand, 2017. 24. Пяткина А, Куляшбекова С. ”Циплята быстро росли” Журнал “Животноводство России”, 2002 г., стр 29. 74 25. Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. “Колос”. Москва 1969, С. 7-19. 26. G‘ulomov K.X, Turli mineral tarkibidagi suv bilan sug‘orishning broyler jo‘jalarning go‘sht maxsulotlariga ta’siri. Samarqand, 1994. 27. Ermatov Y u .A. Jo‘ja boqishni bilasizmi? “O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi” jurnali, 2007. № 5. 19 b. 28. Lazar J , Kovasova A , Muranska A , Kovas J . Pee in chicken nutrition Folia vater kosice 1987 p 31. 29. Хохлов В. Ф., Ковтунова Л. Е., Линецкая Л. И. Опыт промышленного использования сыворотки за рубежом и в СССР. М. , 1978, 25 с. 30. Цориева А. М. Молочнокислая паста в рационах цыплят- бройлеров. Тезисы докладов III Международной конференции, Владикавказ, 1998, С. 480-481. 31. Чиков А. Е., Потехин О. А., Быканов А. Ф., Глазов А. Ф. Промышленные отходы как дополнительные источники кормов. Краснодар., 1975, 32 c . 32. Янович В. Г. Отходы молочной промышленности в кормлении свиней / С\ х за рубежом, М., 1982, № 6, С. 41-56. 33. Cillies M. Т .: Animal feeds frov waste materials. Park Ridge / New Jersey: Nodes Data Corporation 1978, S. 304 biz 339. 34. Са top D. Lafilieve pore Lactoserm- nouveau bilan de laide forma en faveurde lutilization du Lactoserum en production porcine / Bull, inform. Cemagref- 19 84 .3 12 : 4 5- 4 7. 35. Cropp J. Bayer Kandwirt. Jahzb. 1973, 50, 1, 82. 36. Horani F . G . The use of bull – bad soyse in pountry feeds politry Guid (1988) p 25. 37. Hauptman J, Heger J, Lindner P, Machkova J. Umitace uminanyallin pri adstupnovunych hlodinoch sojoveho extrahovoncho storu a rmnych smesik BR 1 Biol/ Chen Zivocism vyohe-veter 1989 p 25. 75 38. Chappa V, Peter V. Producsing veinvos bielkovinov ych koncentrativ 2 netradicnych a alternativnych krimiv pri vyrob brojlerovych rureiat/ Biol Chem/ -Vater 1991. Internet ma’lumotlari. 39 . www. fiziology.ru. 40. www.ers.usda.gov 41. www.samqxi. uz 42 . www.Tib.uz 76

Broyler tovuqlarini parvarishlash va mahsuldorligini oshirishning fiziologik asoslari MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………. 3 1 .BOB. ADABIYOTLAR SHARHI …………………………… ..............8 1.1.Parrandachilikning bugungi holati va istiqbollari ...................................8 1.2. Broyler tovuqlari yetishtirish va uning amaliy ahamiyati ……………18 1.3. Go`sht yo`nalishidagi tovuqlarni ko`paytirish ustida olib borilayotgan ishlar samaradorligi………………………………………………………………20 2. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI ……….. 3 3 2.1. Tadqiqot sharoiti……………………………………………………… 3 3 2.2. Tadqiqot obyektlari…………………………………………………… 3 3 2.3. Tadqiqot usullari……………………………………………………… 3 3 3.TADQIQOT NATIJALARI VA UNING TAHLILI …………………41 3.1. Broyler tovuqlarini oziqlantirishning fiziologik asoslari ……………..41 3.2. Broyler tovuqlarini parvarishlashda ratsionga qo`shimcha ozuqalarni kiritish va uning samaradorligi…………………………………………….50 3.3. Gematologik ko`rsatkichlarni o`rganish ……………………………...62 XULOSALAR …………………………………………………………….7 1 TAVSIYALAR …………………………………………………………....7 2 ADABIYOTLAR RO`YXATI …………………………………………...7 3 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi . Bugungi kunda mamlakatimizda aholini sifatli va tannarhi arzon bo`lgan go`sht mahsulotlari bilan ta`minlash dolzarb masalalardan bo`lib turibdi. Qishloq xo`jaligi ahamiyatidagi hayvonlarning biologik imkoniyatlarini saqlash, ularning mahsuldorligini oshirish, tabiiy chidamliligini ta`minlash eng avvalo ozuqa tarkibiga kiruvchi protein, kletchatka, yog`, azotsiz ekstraktiv moddalar, vitaminlar, mineral moddalar hamda ularning biologik qiymatiga bog`liqdir. Parrandachilik tarmoqlarining maqsadga muvofiq, samarali joylashtirilishi, rivojlantirilishi respublikada mehnat taqsimotini ijobiy hal etilishiga bevosita ta’sir etadi. Hududlarning tabiiy, iqtisodiy sharoitlarini hamda bozor talablarini e’tiborga olgan holda parrandachilik sohalarini joylashtirish va rivojlantirish zarur. Chunki bu tarmoqlarda oziq-ovqat va qayta ishlash sanoati korxonalari uchun tuxum, parranda go’shti, pat, par va qo’shimcha mahsulotlari, kabi mahsulotlar yetishtiriladi. Natijada sanoat tarmoqlarining rivojlantirilishi ham ta’minlanadi, parrandachilik tarmoqlarida inson salomatligi uchun zarur, oqsil moddalarga boy bo’lgan turli xildagi mahsulotlar ham yetishtiriladi. Shuning uchun mamlakatimizda parrandachilikni barcha sohalarini rivojlantirishga qaratilgan yirik dasturlar ishlab chiqilib, ularni amaliyotga tadbiq etish bo’yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Parrandachilik mamlakatni iqtisodiy yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan qishloq xo‘jaligi tarmog‘i hisoblanadi. Xalqimiz bu sohani “yetti xazinaning biri” deb hisoblaydi. Shu sababli parrandachilikni rivojlantirish bo‘yicha mamlakatimizda izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Parrandachilikni rivojlantirish bevosita sohani sifatli va to‘yimli ozuqa bilan ta’minlashga bog‘liqdir. Buning uchun parrandalarning mahsuldorlik ko`rsatgichlarini oshirishga tabiiy biologik qo`shimchalarni qo`shish va ularni ilmiy asoslash muhim masalalardan hisoblanadi. To`liq ratsionga ega murakkab ozuqalarni ishlab chiqarilishining oshirilishi asosan xomashyo va biologik faol 2

moddalar mavjudligiga bog'liq bo'lib, ularning tanqisligi so'nggi yillarda keskin sezilmoqda. Parrandalar mahsuldorligini oshirishga va parrandachilik mahsulotlarining tannarxini pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar kompleksida, birinchi navbatda, ozuqa ratsionining biologik to'laqonliligiga va ozuqa sarfini kamaytirishga katta e'tibor berilmoqda. O’z navbatida, parranda tuxumi va go`shtini yetishtirishda ozuqa iste`moli barcha xarajatlarning taxminan 70% ni tashkil etadi. Ushbu xarajatlarni ozuqa ratsionining biologik qiymatini oshirish orqali kamaytirish mumkin. Mamlakatimizda yaratilayotgan imkoniyatlar natijasida kundan-kunga bosh soni ortib borayotgan parrandalarni oziqlantirishda mahalliy sharoitlarimizda yetishtirilgan biologik jihatdan to la qiymatli tarkibga ega bo lgan, yaxshi iste’molʻ ʻ qilinadigan, osonlik bilan o zlashtiriladigan, umuman olganda import o rnini bosa ʻ ʻ oladigan ozuqalar bilan ta’minlash bugungi kunda qishloq xo jaligi xodimlari va ʻ biologiya sohasida tegishli izlanishlar olib borayotgan mutaxassislarning oldida turgan dolzarb muammolardan hisoblanadi. Shuning uchun, tabiiy biologik ozuqaviy qo‘shimchalar manbalarini topish, ilmiy asoslash va ularni parrandalarni oziqlantirishda keng qo'llash bo‘yicha tegishli tavsiyalar ishlab chiqish bugungi kunda dolzarb ilmiy amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Hozirgi kunda butun dunyoda aholi sonining jadallik bilan ortayotganligi bois, mavjud go’sht zahiralaridan (qoramol, qo’y-echki,parrandava boshq.) oziq-ovqat sifatida keng ko’lamda foydalanish kuchaymoqda. Qo`ychilik, parrandachilik, baliqchilik va quyonchilik aholini sifatli go’sht va go’sht mahsulotlari bilan barqaror ta’minlashda asosiy zahira manbalari hisoblanadi. Shu bois,parrandachilikni rivojlantirish,xususan,go’sht yo’nalishidagi tovuqlarni parvarishlash va oziqlantirishning qulay sharoitlarini aniqlash, ularning mahsuldorligini oshirish bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish hamda ishlab chiqarishga joriy qilish orqali go’sht tanqisligi muammosini ijobiy hal qilinishiga erishish mumkinligi bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Mutaxassislar fikricha, iqtisodiy yetakchi davlatlarda ham parrandachilikka katta e'tibor qaratiladi. Chunki aynan parrandachilik aholini go‘sht, umuman, oziq- 3

ovqat mahsulotlariga bo‘lgan talabini qondirishda asosiy ahamiyat kasb etadi, shuningdek, aholini ish bilan band bo‘lishiga hissa qo‘shadi. Shu sababli hozirgi kunda parrandachilikni rivojlantirish va uni oldida turgan muommolarni hal qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda va izlanishlar olib borilmoqda. Respublikamiz aholisini sifatli go’sht mahsulotlari bilan ta’minlashda, parrandachilik sohasini rivojlantirish, ularning mahsuldorligini oshiruvchi innovatsion uslublar ishlab chiqish borasida muayyan natijalarga erishilmoqda. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida «.....mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish» vazifalari belgilab berilgan. Ushbu vazifalardan kelib chiqqan holda mamlakatimizda boqilayotgan go’sht yo’nalishidagi tovuqlarning ratsionidagi ozuqalarning fiziologik- biokimyoviy ko’rsatkichlariga, mahsuldorligiga ta’sirini aniqlash, ular organizmida ro’y beradigan o’zgarishlarni biologik jihatdan asoslash ilmiy-amaliy ahamiyat ega. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- son“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni, 2017 yil 16 martdagi PQ-2841-son“Chorvachilikda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi hamda ushbu faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning obyekti. Tadqiqot ishining obyekti sifatida barcha ko’rsatkichlari bo’yicha bir xil (analog)bo’lgan Ross-308 zotli broyler tovuqlardan foydalanildi. Tadqiqot predmeti bo’lib, ozuqalar tarkibidagi to`yimli moddalar (protein, yog`, uglevodlar va mineral moddalar) va tovuqlar qonining ayrim morfologik va fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari kabilar xizmat qildi. Tadqiqotning maqsadi. Ushbu magistrlik dissertatsiyasning asosiy maqsadi mamlakatimizda parrandachilikda qo`llaniladigan, mahalliy sharoitda mavjud bo`lgan broyler tovuqlarini mahsuldorligini oshirish, ozuqalarning biologik qiymatini, 4

to`yimliligini o`rganish ozuqa ratsionini lizin, metionin kabi aminokislotalar bilan boyitish orqali tovuqlar organizmidagi ayrim fiziologik ko‘rsatkichlarini o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari . Maqsadga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar bajarildi. - mavzuga ta a l l uqli adabiyotlarni o‘rganish va tahlil qilish ; - parrandachilik xo’jaliklarida boqilayotgan broyler (Ross-308) tovuqlari ozuqa ratsionining asosini tashkil qiladigan kombikormga lizin, metionin kabi aminokislotalar qo’shib shakllantirildi; - shakllantirilgan ozuqa ratsionini broyler tovuqlaridan iborat nazorat va tajriba guruhi tovuqlarini oziqlantirish hamda ozuqalarning tovuqlar tomonidan iste’mol qilinishini aniqlash; - To`la qimmatli ratsion bilan oziqlantirilgan tovuqlar qonining ayrim morfo- biokimyoviy ko’rsatkichlarini aniqlash; - olingan ma’lumotlarni muhokama qilish va statistik qayta ishlashdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Magistrlik dissertatsiyasida broyler tovuqlarni oziqlantirishda tannarhi arzon va to`la qimmatli bo`lgan ozuqa ratsioni bilan oziqlantirilgan broyler tovuqlarining mahsuldorlik ko`rsatkichlarini oshirish va buning natijasida ozuqalar tarkibidagi to‘yimli moddalarning hazmlanishi va ularning o‘zlashtirish ko‘rsatgichlari yaxshilanishi aniqlandi . ROSS 308 zotli broyler jo’jalari ikki xil sharoitda parvarish qilindi.Tajriba uchun olingan broylerlari ratsioniga lizin, metionin kabi aminokislotalar kiritilganligi sababli ularning tirik vazni nazorat uchun olingan broylerlarnikidan yuqori bo’lishi aniqlandi; Ra t sionga qo`shimcha ozuqalarning kiritilishi,jo’jalarning o`sishi va rivojlanishiga salmoqli ta’sir etdi; Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mamlakatimizda yaratilayotgan imkoniyatlar natijasida bosh soni kun sayin ortib borayotgan parrandalar uchun ozuqalar bazasini mustahkamlash maqsadida proteinga boy 5

Похожие

LIMONNING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARIGA BIOPREPARATLARNING TA’SIRI
QORAKO‘L QO‘YLARINI URCHITISHDA YAYLOV O‘SIMLIKLARINING YIL FASLLARI BO‘YICHA O‘ZGARISHI VA MAHSULDORLIKKA TA’SIRI
BIR YILLIK JAVDARNING AYRIM FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI
Oliy ta’lim muassasasi talabalarida oʻqish va yozish koʻnikmasini oshirishning dolzarb metodlari
Zea mays L. Saccharataning ayrim fiziologik xususiyatlari