logo

G’O’ZA AGROTSENOZIDA TUPROQNING OG’IR METALLAR BILAN IFLOSLANIS’HI VA UNING EKOLOGIK MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

8774.5 KB
G’O’ZA AGROTSENOZIDA TUPROQNING OG’IR METALLAR
BILAN IFLOSLANIS’HI VA UNING  E KOLOGIK  MUHITGA TA’SIRINI
BAHOLASH
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………9
I-BOB.    ADABIYOTLAR S’HAR H I.  TUPROQLAR TARKIBIDA OG’IR
METALLARNING TARQALIShI VA ULARDAN MU H OFAZA QILISh
ChORA TADBIRLARI
1.1. Og’ir metallar tushunchasi va ularning tuproq tarkibida tarqalishi...... ........12
1.2. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning ta’siri........ ..............20
1.3   Og’ir metallarning tuproq   va biosferaga ta’siri hamda ulardan muhofazalash
tadbirlari..................................................................................... ............................25
II.TADQIQOT  SHAROITI OBEKTTI VA USLUBLARI
2.1. Tadqiqot  sharoiti ………………………………………...………………..... 35
2.2. Tadqiqot obekti ………................................................................................... 38
2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………….... ............39
III BOB. TADQIQOT NATIJALARI 
3.1. Tuproqni og’ir metallar bilan ifloslanishi va uni bartaraf etish ………………41
3. 2. G’o’za agrosenozida tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning 
yekologik muhitiga ta`sirini baholash …………………………………………….44
3.3.  O g’ir metallarning tuproqdagi oziq moddalar miqdoriga ta`siri ……………..47
3.4 .   Tuproq profili bo’ylab og’ir metallar umumiy miqdorining o’zgarishi… …..51
3. 5 . Tuproqlarni og’ir metallardan muhofaza qilish… ……………………………56
3. 6 . Og’ir metallarning tuproq tarkibidagi gumus va oziq moddalar miqdoriga 
ta’siri …………………………………………………………………………….60
XULOSALAR …………………………………………………………………. 66
TAVSIYALAR ……………………………………………………………….... 67
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R Oʻ YXATI …………… ……………68
ILOVALAR ……………………………………………………………………..82 KIRISH
                    Dissertatsiya   mavzusining   dolzarbligi   va   zaruriyati.   O’zbekiston
Respublikasi   Prezidentining   2019   yil   30   oktyabrdagi   PF-5863-son   Farmoni   bilan
“ 2030   yilgacha   bo’lgan   davrda   O’zbekiston   Respublikasining   Atrof   muhitni
muhofaza   qilish”   Konsepsiyasi   tasdiqlangan.   Unda   yerlarning   cho’llanish   va
degradasiya   darajasini   kamaytirish,   yer   maydonlarining   sifati   va   unumdorligini
qayta   tiklash,   yer   resurslarini   kompleks   rejalashtirish   va   boshqarishni   joriy   etish
salohiyatini yaratish vazifasi qo’yilgan [1].
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2021   yil   30   dekabrdagi   PQ-76-
sonli   qarori   bilan   “Atrof   muhitni   muhofaza   qilish   hamda   ekologik   nazorat
sohasidagi   davlat   organlari   faoliyatini   tashkil   etish   chora-tadbirlari
to’g’risida”   gi   qarori   qabul   qilingan.   Qarorda   atrof-muhitning   qulay   ekologik
holatini,   ekologik   tizimlar,   tabiiy   komplekslar   va   obyektlarning   muhofaza
qilinishini   ta’minlash   belgilangan.   O’simlik   va   hayvonot   dunyosini   asrash,   ular
turlarining   xilma-xilligini,   tabiiy   turkumlari   yaxlitligini   va   ularning   yashash
muhitini   saqlash,   qayta   tiklanishi   va   rivojlanishi   uchun   zarur   shart-sharoitlar
yaratish ko’rsatib o’tilgan [2].
Zaharli   pestisidlar   va   og’ir   metallar   bilan   ifloslangan   tuproqlarning
unumdorligini tiklash usullarini  ishlab chiqish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan
hisoblanadi.   Ma’lumki,   serqatnov   avtomobil   yo’llari   atrofidagi   tuproqlar
avtomobillardan   chiqadigan   turli   xil   zaharli   gazlar   va   og’ir   metallar   bilan
zararlanadi.  Bu yo’llar atrofi ko’pincha qishloq xo’jalik ekinlari bilan band bo’lib,
agrosenozga   og’ir   metallarning   salbiy   ta’siri   sezilarli   bo’ladi.   Tuproqning   og’ir
metallar   bilan   ifloslanish   manbalari   asosan   metall   ishlab   chiqarish   sanoati
chiqindilari   va   turli   yoqilg’ilarning   yonish   mahsuloti,   avtomobil   tutunlari   hamda
chiqindi   gazlar,   qishloq   xo’jaligida   ishlatiladigan   kimyoviy   o’g’itlar   va
boshqalardir.   Avtomobil   tutunlari   va   tashlandiq   gazlar   orqali   tuproq   qatlami
qo’rg’oshin bilan zaharlanadi.
2 Tadqiqot   obekti.     "Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi"   Xalqaro   M-37
avtomagistralining    Ishtixon  tumani   chegarasida    joylashgan  “Jamila   Palmanova”
fermer xo’jaligi hududidagi 22 gektar g’o’za ekilgan maydon tuproqlari tarkibidagi
og’ir metallarni aniqlash tadqiqot obekti bo’lib hisoblandi.
Tadqiqot   predmeti.   Ishtixon  tumanida   keng   tarqalgan   bo’z   tuproqlar   va   u
joyda ekilgan  g’o’za   maydoni predmeti bo’lib xizmat qildi.
Tadqiqot   maqsadi.   Zarafshon   vohasida   keng   tarqalgan   bo’z   tuproqlarning
g’ o’za agro se nozida tuproqning og’ir metallar bilan ifloslani sh i va uning   ekologik
muhitga ta’sirini bahola shni   o’rganishdan iborat. 
Tadqiqot vazifalari:  Ilmiy adabiyotlardan  og’ir metallarning sug’oriladigan
tipik   bo’z   tuproqlar   tarkibidagi   miqdori,   migrasiyasi   va     tuproq   ekologik   holati
(gumus,   o’simliklar   uchun   zarur   bo’lgan   oziq   elementlar   to’planishi)   ga   ta’sirini
o’rganish;
"Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi"   Xalqaro   M-37   avtomagistralining
Ishtixon   tumani   chegarasida     joylashgan   yo’l   atrofidagi   tuproqlarning   mexanik,
fizik va agrokimyoviy xossalarini aniqlash;  
M-37   avtomagistrali   avtomobil   yo’li   faoliyati   natijasida   atrof-muhitga
chiqarilgan turli xil zararli birikmalar, jumladan tuproq tarkibidagi qo’rg’oshin va
rux elementi miqdorini aniqlash;
avtomagistraldan   turli   xil   uzoqlikda   tuproq   tarkibidagi   nitrat   shaklidagi
azotning miqdori hamda ammoniy shakldagi azotning miqdorini aniqlashdan iborat
edi. 
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi.   Birinchi   marta   Samarqand   viloyati   Ishtixon
tumanidan   o’tuvchi   avtomagistrial   yo’l   atrofidagi   tuproqlar   tarkibidagi   og’ir
metallardan   qo’rg’oshin   va   ruxning   miqdori   tekshirildi.   Og’ir   metallar   bilan
ifloslangan   hududda   o’simliklar   uchun   zarur   bo’lgan   oziq   elementlar   miqdori,
ya’ni ammoniy va nitrat ko’rinishdagi azot miqdori kam bo’lishi aniqlandi.
  Tadqiqot   usullari.   Dala   va   laboratoriya   tadqiqotlari   umumqabul   qilingan
(«Методы   агрохимических,   агрофизических   и   микробиологических
3 исследований   в   поливных   хлопковых   раёнах»,   «Методы     исследования
физических свойств почв»,  "Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачиликда
тажрибалар   ўтказиш   методикаси",   "Методика   полевого   опыта"   (Б.А.
Доспехов, 1985)   standart uslublarda o’tkazildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati.  Bajarilgan tadqiqotda
tuproq   ekologiyasi   uchun   muhim   bo’lgan   avtomagistrial   yo’l   atrofidagi   tuproqlar
og’ir metallar bilan ifloslanishi ilmiy asosda o’rganildi. 
Tadqiqotlarda   avtomobil   yo’lidan   300   metrdan   uzoq   bo’lgan   dalalarning
og’ir   metallar   bilan   zararlanish   holati   kamayganligi   isbotlandi.   Shuning   uchun
og’ir   metallarning   zararli   ta’sirini   kamaytirish   maqsadida     katta   yo’ldan   300
metrgacha   bo’lgan   oraliq   maydonlarda   alohida   agrotexnologik   tadbirlar   tizimini
joriy   etish   maqsadga   muvofiq.   Bunday   zararlangan   tuproqlar   ekologik   muhitini
yaxshilash   va   zararli   ta’sirini   kamaytirish   uchun   organik   o’g’itlar,   ko’kat   o’g’it
(siderat)lardan unumli foydalanish tavsiya etiladi.
Ishning   tuzulishi.   Dissertasiya   72   bet   kompyuter   matnidan   iborat   bo lib,ʻ
kirish,   3   ta   bob,   1   ta   rasm,   7   ta   jadval,   4   ta   surat,   xulosa,   tavsiyalar   va
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
                    
                            
4 I-BOB.    ADABIYOTLAR S’HAR H I.  TUPROQLAR TARKIBIDA OG’IR
METALLARNING TARQALIShI VA ULARDAN MU H OFAZA QILIS H
C H ORA TADBIRLARI
1.1. Og’ir metallar tushunchasi va ularning tuproq tarkibida tarqalishi 
Ekolgik   muhitning   o’zgarishi   bilan   ilmiy   va   qishloq   xo’jalik   adabiyotlarida
«og’ir   metallar»   degan   ibora   paydo   bo’ldi.   Bu   ibora   salbiy   ma’noni   bildirib
o’simliklar va hayvonlar uchun zaharli hamda xavfli bo’lgan kimyoviy elementlar
bunda   nazarda   tutiladi.   Og’ir   metallar   bu   zichligi   5   g/sm 3
  dan   ko’p   bo’lgan   bir
guruh   kimyoviy   elementlardir.   Biologik   adabiyotlarda   «og’ir   metallar»   deb   atom
massasi 40 dan ko’p bo’lgan kimyoviy elementlar guruhiga aytiladi.
Og’ir   metallarning   zaharliligi   to’g’risidagi   tasavvurni   mutlaqo   to’g’ri   deb
ham   bo’lmaydi.   Chunki   bu   kimyoviy   elementlar   biologik   nuqtai   nazardan   ijobiy
ahamiyatga ega bo’lgan elementlar ham   bor bo’lib, bunday elementlarga   mis, rux,
molibden, kobalt, marganes, temir  singari elementlar  kiradi. Demak, og’ir metallar
va   mikroelementlar   deb   bir   xil   kimyoviy   elementlarga   aytilsada   ular   har   xil
ahamiyatga   ega.   Bu   elementlarning   tuproqdagi,   o’simliklardagi   va   hayvonlardagi
konsentrasiyasiga bog’liqdir.
«Og’ir   metallar»   deganda   haqiqatdan   ham   odamlarga   va   hayvonlarga   xavfli
konsentrasiyada   bo’lgan,   nisbatan   massasi   40   dan   ortiq   elementlar   haqida   gap
borishi   kerak.   Bu   elementlarning   oz   konsentrasiyasi   o’simlik   va   hayvonlarga
foydali   bo’lishi   mumkin.   ammo   haqiqiy,   zaharli,   xavfli   «og’ir   metallar»
elementlari   borki,   bularga   simob,   kadmiy   va   qurg’oshin   kiradi.   bu   uchta   element
satnoatda   va   transportda   ko’p   ishlatilib   atrof-muhitni   ifloslantiradi,   odamlar,
hayvonlar va o’simliklarning zaharlanishi xavfi tug’iladi.
Tuproqlar   singdirish   qobiliyatiga   ega   bo’lib   metal   ionlarini   qabul   qilib
saqlaydi.   Oz   miqdorda   bo’lsada   metallarni   davomi   vaqtida   tuproqqa   tushishi,
ularni shu yerda to’planishiga olib keladi.
5 Sh .  T .  Xoliqulov ,  X .  M .  Ne’matov  (2022) ma’lumoti bo’yicha,   o g’ir metallar
bilan kuchli ifloslangan tuproqlar tarkibida gumus miqdori juda kam bo’lib, bunga
mos ravishda harakatchan oziq elementlar miqdori  ham  kamayadi. Og’ir metallar
asosan mineral azot va harakatchan fosfor miqdorini keskin kamaytiradi. Tarkibida
tetrayetil   qo’rg’oshin   bo’lgan   motor   еn qilg’ilarini   qo’rg’oshinsiz   е	n qilg’ilarga
bosqichma-bosqich   almashtirish   davom   eta е	
n tgani   ijobiy   natijalarni   ko’rsatmoqda,
tuproqqa   qo’rg’oshinning   kirib   kelishi   ancha   kamaydi.   Mustaqillik   yillarida
respublikamiz   qishloq   xo’jaligida   kim е	
n viy   zaharlardan   foydalanish   bir   muncha
tartibga solinib, ulardan kamroq foydanilmoqda.
G’ .   M .   Baxranov   (2021) fikricha, b itta avtomashina havoga yil davomida bir
kilogramgacha   qo’rg’oshin   ajratib   chiqarishi   mumkin.   Ҳ ozir   yer   yuzida
avtomobillar soni 250 milliondan ham oshib ketganligini hisobga olsak, har yili yer
shari   qancha   miqdor   qo’rg’oshin   zahari   bilan   zaharlana е	
n tgani   ma’lum   bo’ladi.
Qo’rg’oshinning   odam   qonidagi   toksik   miqdori   milliondan   0,8   qismiga   to’g’ri
keladi,   ya’ni   odam   ovqat   bilan   bir   kunda   40   mg   qo’rg’oshin   olsa,   demak   uning
qonidagi qo’rg’oshin miqdori bir milliondan 0,4 qismga ko’payadi.
  Olimlarning   fikricha   og’ir   metallar   va   boshqa   ifloslantiruvchi   manbaalari
tabiiy va texnogen bo’lishi mumkin (Alekseyev,1987). Tabiiy manbaalarga tuproq
paydo   qiluvchi   ona   tog’   jinslari   tarkibidagi   og’ir   metallar   birikmalari   kiradi.
Texnogen   ifloslash   esa   asosoan   insoniyatning   maqsadli   faoliyati   sababli   yerga
nisbatan noto’g’ri muomilasi natijasidir. 
Atrof   muhitni   va   tuproqlarni   og’ir   metallar   bilan   ifloslantiruvchi   asosiy
manbaalar quyidagilar hisoblanadi:
yonma-yon joylashgan sanoat korxonalari;
avtomagistrallar, gaz va neft quvurlari trassalari;
neft mahsulotlarini, o’g’itlar va zaharli kimyoviy moddalarni saqlash uchun
omborxonalar, garajlar, chorvachilik fermalari;
daryolarning ifloslangan suvlari va boshqa manbaalar.
6 Sug’orma   deh q onchilik   xo’jaliklarida   hududning   iflos lanishi   asosan
sug’orish suvi hisobiga ro’y beradi .  
  Tuproqlarni   o’rganish   va   unumdorligini   tadqiqot   qilish   bilan   birga
mikroelementlarga   jumladan   og’ir   metallarga   bo’lgan   qiziqish   ortadi.   Chunki
temir,   marganes,   mis,   rux,   molibden,   kobalt   singari   elementlar   o’simlik     uchun
muhim   ahamiyatga   ega   bo’lsa,   simob,   qo’rg’oshin,   mishyak     singari     elementlar
tuproq va o’simlik uchun xavfli hisoblanadi. 
S.Sh.   Arutyunyan   (1997)   fikricha,   O’zbekiston   respublikasi   hududidagi
sanoat   korxonalari   atrofida   ham   og’ir   metallar   miqdorini   o’rganish   borasida   bir
qator   tadqiqotlar   olib   borilgan.     Xususan,   Olmaliq   shahrida   olib   bergan
tadqiqotlaridan ma’lum  bo’lishicha,  sanoat  korxonalari  atrofida og’ir metallar o’z
klarkidan   bir   necha   marotaba,   masalan   rux   314   marta,   qo’rg’oshin   300   marta
yuqori bo’lgan. Korxonalardan  uzoqlashgan sayin og’ir metallar miqdori kamayib
borishi  ta’kidlangan [S.Sh. Arutyunyan, 1997].   
Sh.   Kholikulov,   T.Yakubov,   I.Bobobekov   (2021)   ma’lumotlari   bo’yicha,
Sho’rtangazkimyo   majmuasi   atrofidagi   och   tusli   bo’z   tuproqlarda     yalpi   mis
miqdori - 42; rux -72; qo’rg’oshin-142; nikel elementi esa 197 mg ni tashkil etgan.
O’rganilgan elementlar miqdori majmuadan uzoqlashgan sayin gorizont tomonlari
bo’yicha   o’zgarib   borishi   qayd   etilgan   [Kholikulov   Sh.,   Yakubov   T.,Bobobekov
I.10].   Sh.   T.   Xoliqulov,   T.   B.   Yaqubov   (2021)   ta’kidlashicha,   Sho’rtangazkimyo
majmuasi hududida harakatchan qo’rg’oshinning eng ko’p miqdori 1 kg tuproqda
55,2   mg   ni   tashkil   etgan.   Ushbu   ko’rsatkich   majmuaning   janub   tomonida   850   m
uzoqlikda   qayd   etilgan.   Majmuaning   eng   ko’p   ifloslangan   hududlaridan   bo’lgan
janubi-sharqiy va janubi- g’arbiy yo’nalishlarida uning miqdori 50 mg/kg dan ko’p
bo’lgan maydonlar 1500 m masofada ham kuzatilgan [Sh. T. Xoliqulov, T. B. 9].
N.A.   Kazakova   (2010,   2014)   tomonidan   Rossiya   federasiyasi   Ulyanov
sement   zavodi   atrofidagi   tuproqlarning   ekologik   holati   o’rganilganida   [N.A.
Kazakova 4,5] yalpi rux miqdori 20,8 dan 35,2 mg/kg gacha ekanligi qayd etilgan.
Ruxning   tuproqda   to’planishi,   tuproq   paydo   bo’lish   jarayonlariga   salbiy   ta’sir
7 ko’rsatishi,   uning   biologik  aktivligini   pasaytirishi,   hamda   fizik  va   fizik-kimyoviy
tarkibiga   ta’sir   ko’rsatishi   ta’kidlangan.     Boltunova   A.D.,   Smirnova   S.V.,   Soltis
V.V.   (2017)   tajribalarida,   Ulyanov   viloyati   Cherdaklin   rayoni   tuproqlarida   olib
borgan   tadqiqotlarning   ko’rsatishicha   10   yil   ichida   o’rganilgan   tuproqlarda   Zn-
20,6   dan     30,6   mg/kg   gacha,   Ni   -12,1   dan     23,5   mg/kg   gacha;   Cr   10   dan   19,9
mg/kg gacha;  o’rganilgan elementlarning harakatchan shakllari esa  Zn 6,2 dan 6,4
mg/kg   gacha,   Cu   2,8   dan   2,9   mg/kg   gacha;   Cr   0,7   dan   3,6   mg/kg   gacha
ko’paygaligi qayd etilgan [Boltunova A.D., Smirnova S.V., Soltis V.V. (2017) 2].
Tursunov   X.X.,   Tursunov   D.X.   (2003)   tajribalarida,   Toshkent   shahrining
avtomobillar serqatnov yo’llari atrofida esa qo’rg’oshin miqdori 100-200 mg/kg ni,
aviasozlik   korxonasi   atrofidagi   tuproqlarida   rux   250-300   mg/kg,   Qoraqamish
hududidagi sanoat korxonalari joylashgan  yerdagi tuproqlarda esa 300-350 mg/kg
ni tashkil etganligi aniqlangan. [ Tursunov X.X., Tursunov D.X. 7].
Simob   elementi   zaharli   kimyoviy     elementlar   ichida     eng   xavflisi   bo’lib
hisoblanadi.   Simobning   tuproqdagi   klarki-0,03   mg/kg   (A.P.Vinogradov,   1957;
N.Bowen,   1966).   Simobning   tuproqdagi   miqdori   0,01-1,0   mg/kg   (ayrim   hollarda
500   mg/kg   gacha)   bo’lib,   tuproqdagi   ruxsat   etilgan   miqdori-2,0   mg/kggacha
(A.Kloke   1980).   Simob   ko’pincha   tuproqning   chirindili   qatlamida   to’planib   ostki
qatlamlarga unchalik yuvilmaydi. Ammo mexanik tarkibi yengil tuproqlarda simob
elementining pastki qatlamlarga yuvilib ketishi oson bo’ladi, hatto   simob turli xil
organik   birikmalar   bilan   birikib,   yengil   parchalanuvchi   birikmalar     hosil   qilishi
mumkin (G.V.Dobrovolskiy, A.A.Grishina 1985).
Q o’rg’oshin elementi tabiatda asosan sulfidlar, katta qismi esa sulfat tuzlari
tarkibida   kation   ko’rinishida   uchraydi.   A.P.Vinogradov   (1957),   J.Cholak   (1961),
H.Bowen   (1979)   ma’lumotlariga   ko’ra,   antropogen   ta’sirga   uchramagan
tuproqlarda   qo’rg’oshin   miqdori   10   mg/kg   dan   37   mg/kg   gacha   o’zgarishi
kuzatilgan. qo’rgoshin elementining o’simliklar uchun zararsiz miqdori, 3 mg/kgni
tashkil etadi. Bu ko’rsatkich  tuproq paydo qiluvchi ona jinslar tarkibiga bog’liq (J.
Nriagi, 1978; P.Peterson, 1978).
8 A.   Kloke   (1978)   ma’lumotlarigan   ko’ra,   qo’rg’oshinning   tuproqdagi   miqdori   0,1
dan 20 mg/kg gacha o’zgaradi
A.P.Vinogradov   (1957)   ma’lumotlariga   ko’ra,   mishyakning   tuproqdagi
o’rtacha   miqdori   5   mg/kg.   L.   Walsh,   Keeney   (1975)   ma’lumotlariga   ko’ra,   esa
uning miqdori tuproqda 3 mg/kg atrofda bo’lib, 0,2 dan 40 mg/kg gacha o’zgarib
turadi.   H.   Bowen   (1979)   ta’kidlashicha,   mishyakning   o’rtacha   miqdori   6   mg/kg
bo’lib,   0,1-40   mg/kg   atrofida   o’zgarib   turadi.   MDҲ   ning   Yevropa   qismidagi
tuproqlarda   mishyak   miqdori   0,9-7,5   mg/kg   bo’lib,   podzol   va   o’rmon-podzol
tuproqlarda  kamroq,  qora   va  kashtan  tuproqlarda  ko’proq  uchraydi   (N.G.Zirin  va
boshq,1978).
AQSh tuproqlarida mishyakning o’rtacha miqdori 2,7 mg/kg bo’lib, 0,1-22,8
mg/kg atrofida o’zgarib turadi (G.Wiescma, H.Tay, P.F Sand, 1972), Bolgariyada
esa   2,5-11,2   mg/kg   (Petrov   va   boshq   1979),   Venesiyaning   qumli   tuproqlarida   5
mg/kg dan kam (0,5-3,5 mg/kg) (A.Horvath, F. Mo'ller, 1980).
Qishloq   xo’jalik   ekinlari   uchun   eng   kerakli   bo’lgan   mikroelementlardan
biri   rux   elementi   hisoblanadi.   Lekin   uning     tuproqdagi   miqdorining   ortib   ketishi
zararli   xisoblanadi.   V.V.Kovalskiy   (1952),   V.A.Kovda   va   boshqalar   (1959)   ning
ta’kidlashicha,     ruxning   normal   yalpi   miqdori   etaloni   bqlib   Kursk   qo’riqxonasi
qora tuproqlarining A qatlami  hisoblanadi (70 mg/kg).
A.P.Vinogradov   (1957)   ta’kidlashicha,     rux   64   ta   mineral   tarkibiga   kiradi.
Rux   elementining     tuproqda     to’planishi   va   harakati   tuproq   paydo     bo’lish
sharoitlari va omillariga bog’liq. MD Ҳ  ning turli tuproq  zonalari bo’yicha ruxning
umumiy   miqdori   10   dan   300   mg/kg   gacha   o’zgarib   turadi.   Masalan   tundra
tuproqlarida     53-73,   qora   tuproqlarda   25-90,   qizil   tuproqlarda   46-73,   podzol
tuproqlarda   27-60,   o’rmon   sur   tusli   tuproqlarda   28-65,   bo’z   tuproqlarda   26-67
mg/kg ni  tashkil etadi.
H.Bowen (1979) ko’rsatishicha, ruxning tuproqdagi klarki 50 mg/kg bo’lib,
uning xarakatchanligi, asosan tuprok tipi va muxitiga bog’liq. Kislotali tuproqlarda
tuproq muhit reaksiyasi rN i 5 dan  kichik  bo’lgan vaqtda ruxning harakatchanligi
9 ortadi   va   buning   natijasida   yuvilib   ketadi.   Muhit   reaksiyasi   ishqoriy   tomonga
ortganda ruxning harakatchanligi kamayadi.
Rux   elementining   O’rta   Osiyo   sug’orma   dehqonchiligidagi   xususan
paxtachilikdagi   ahamiyati   ko’pchilik   olimlar   tomonidan   keng   o’rganilgan
(A.X.Kustova,   1962,  Ye.K.   Kruglova,  1964,   M.M.   Aliyeva   1967,   A.  Kariyev,   T.
Piraxunov,   1970;   B.M.Isayev,   S.   Agunbayev,   1972     va   boshq,   Ye.K   Kruglova
(1964) yozishicha, Mirzacho’lning och tusli  bo’z tuproqlarining haydov qatlamida
ruxning   umumiy   miqdori   60-120   mg/kg.   Chirchik-Angren   havzasida   (Toshkent
viloyati)   tarqalgan   sug’oriladigan   tipik   bo’z   tuproqlarda   90-150   mg/kg,   botqoq-
o’tloq tuproqlarda  90-200 mg/kg gacha o’zgarib turadi.
M.M.Aliyeva,   V.Sh.   Razzakova   (1972)   ma’lumotlariga   ko’ra,   Zarafshon
vohasi   quyi   qismida   (Buxoro   viloyati)   sho’rlangan   botqoq-allyuvial   tuproqlarda
umumiy   rux   miqdori   50   mg/kg   dan   180   mg/kg   gacha   o’zgarib   turadi.
qashqadaryoning   och   tusli   bo’z   tuproqlarda     umumiy   rux   miqdori   56-80   mg/kg,
sug’oriladigan   taqir   tuproqlarda   40-45   mg/kg,   tipik   bo’z   tuproqlarda   125-150
mg/kg, ni tashkil etadi (A.K. Pereveryazeva, S.X. Dexqonxo’jayeva,1972).
Andijon   viloyatining   sug’oriladigan   tuproqlarida     Ye.K.Kruglova,
M.M.Aliyeva, va boshqalar (1975) tajriba  natijalariga ko’ra, umumiy ruxning eng
yuqori   miqdori   tuproqning   haydov   qatlamida   bo’lib,   u   40-136   mg/kg   ni   tashkil
etadi. Ruxning harakatchan shakli esa 0,3-3,0 mg/kg atrofida bo’ladi. 
S.Abdullayeva,   G.Raimboyevalarning   (2011)   ko’rsatishicha   to’q   tusli   bo’z
tuproqlarda   ruxning   harakatchan   miqdori   tuproqning   yuqori   A   qatlamida     0,81-
1,28 mg/kg ni tashkil etadi va bu tuproq tarkibidagi gumus va boshqa elementlarga
bog’liqligi  taxmin qilinadi.
Kobalt   elementininng   tuproqdagi   miqdori   1-10   mg/kg   bo’lib,   bu   element
bilan zararlangan tuproqlarda 800 mg/kg gacha boradi, ruxsat etilgan miqdori esa-
50   mg/kg   gacha   (A.Kloke,1980).   Uning   yuqori   miqdori   o’simliklar   uchun
xavflidir.
10 Akademik   A.M.Fersman   (1933),   yozishicha   mis   155   ta   mineral   tarkibiga
kiradi.   A.P,   Vinogradov   (1957),   Lukashev   (1972)   ma’lumotlariga   ko’ra   misning
tuproqdagi o’rtacha miqdori 20 mg/kg ni tashkil etadi.
N.Bowen   (1979)   ma’lumotiga   ko’ra,   kislotali   tuproqlarda   misning   miqdori
30   mg/kg   atrofida   bqladi.   Tabiatda   misning   tarqalishi   turli   xil   omillar,   xususan
tuproq ona jinsi, suv, o’simlik, tirik organizmlarga bog’liq.
  Misning     tuproqda   tarqalishi     tuproq   tiplariga   bog’liq.   Masalan,   qora
tuproqlarda,   podzol   va   o’rmon   tuproqlarida   mis   tuproqning   yuqori   qatlamida
ko’proq.   Kashtan   tuproqlarda   esa   barcha   qatlamda   mis   deyarli   bir   xil   bqladi.
Kavkaz   qizil   tuproqlarida   mis   ko’proq   uchraydi.   Lyoss   va   lyossimon   qumoq
tuproqda   mis   10   mg/kg   ga   teng   bqladi.   Misning   tuproqdagi   eng   yuqori   miqdori
geokimyoviy   zararlangan   va   har-xil   antropogen   ta’sirga   uchragan   joylarda
kuzatiladi.   Tuproqning   mis   bilan   zararlanishi   bo’yicha   klassifikasiyasi
quyidagicha:   <   60   mg/kg   -   zararlanmagan,   60-100   mg/kg   -   kuchsiz,   100-160
mg/kg - o’rtacha, va >160 mg/kg -  kuchli zararlangan. Misning harakatchan shakli
esamos   ravishda   quyidagicha:   <10,   10-17,   17-25   va   >   25     mg/kg.
(V.V.Kovalyevskiy 1974).
Ye.K.Kruglova,   M.Aliyevalarning   (1975)   ma’lumotlariga   ko’ra,   Andijon
viloyatining   yangidan   sug’oriladigan   bo’z   tuproqlarida   misning   yuqori   yalpi
miqdori   44-67   mg/kg,   qadimdan   sug’oriladigan   tipik   bo’z   tuproqlarda   41-58
mg/kg, sho’rlangan o’tloq saz tuproqlarda 25-44 mg/kg, och tusli bo’z tuproqlarda
esa 34-46 mg/kg ni tashkil etgan.
S.Abdullayev   va   G.Raimbayeva   (2011)   ma’lumotlariga   ko’ra,   misning
harakatchan   miqdori   tog’li   hududlarda   tarqalgan   to’q   tusli   bo’z   tuproqlar   yuqori
qatlamlarida   boshqa   qatlamlarga   nisbatan   bir   muncha   yuqoriligi   bilan   farq   qiladi
va uning miqdori 0,8-1,44 mg/kg  atrofida bqladi.
A.A.Karimberdiyeva,   J.Sattorov   va   boshqalar   (2013),   Qoraqalpog’iston
respublikasida tarqalgan turli tuproqlarda bir qator mikroelementlardan marganes,
mis, rux va bor  elementlarini  o’rganganlar, bunda  turli  tuproqlarda bu elementlar
11 miqdori   turlicha   bo’lib,   marganes   72-194   mg/kg   gacha,   mis   0,4-2,0   mg/kg,   rux
1,5-2,6 mg/kg bqlishini aniqlagan.
O.Fayzullayev   (2013),   Samarqand   shahridagi   Beruniy   va   Shiroq   ko’chalari
atrofida   Pb,   Cd,   Hg,   Cr   (VI)   elementlarini   o’rgangan.   Bunda   Beruniy   ko’chasi
atrofida xrom (VI) dan boshqa elementlar ko’pligi aniqlangan, bu hol avtotransport
harakati bilan izohlanadi. Avtomobil yo’lidan 100 metr uzoqlashgach qo’rg’oshin
miqdori 1,2 martaga kamayadi. Xrom (VI) elementi esa Shiroq ko’chasi atrofidagi
tuproqlarda ko’p bqlib, bu holat Siyob kanali yaqinligi bilan tushuntiriladi.
M.K.Abduraximov   (2013)   yozishicha,   Zarafshon   vohasidagi   och   tusli   bo’z
tuproqlar   yuqori   qatlamida   misning   umumiy   miqdori   47-50   mg/kg,   harakatchan
shakli   0,5-0,6   mg/kg.   Misning   umumiy   va   harakatchan   shakli   tipik   bo’z
tuproqlarda   esa   59-63   mg/kg   va   o’tloq-bo’z   tuproqlarda   52-64   mg/kg   atrofida
harakatchan   shakllari   bu   tuproqlarda   mos   ravishda     esa   1,5-1,7:   1,5-2,0mg/kg   ni
tashkil etadi. 
S.K.Rasulov   (2013)   ma’lumotlariga   ko’ra,   Zarafshon   vohasi   tuproqlarida
ayrim mikroelementlar miqdori quyidagicha bqladi, mis-21; marganes-405; temir-
17,5; rux-2; kobalt-9 mg/kg.
Y .   M .   Abduraxmonova (2023) takidlashicha, tuproqlar degradatsiyasi butun
dunyo   bo‘yicha   muammodir.   Hududning   iqlim   sharoitlari,   tuproq   xossalari,
degradatsiya   omillarining   turlari   muayyan   mintaqa   uchun   yaratilgan   chora   –
tadbirlarni   istalgan   tuproqlarda   qo’llash   imkoniyatini   cheklaydi.   Shu   nuqtai
nazardan, tadqiqot hududi tuproq iqlim sharoitiga mos inovatsion texnologiyalarni
yaratish uchun uning xossalarini kompleks o’rganish lozim.
A.Rajabov,   B.Bozorov   (2013)   Urgut   tumani   tamakichilik   xo’jaliklari
tuproqlarida   ayrim   mikroelementlarning   harakatchan   shakllarini   aniqlaganlar.
Unga ko’ra tog’-qo’ng’ir tuproqlarining yuqori A qatlamida harakatchan marganes
miqdori   46,4   mg/kg,   V1   qatlamda   28,6   mg/kg   bo’lgan   bo’lsa,   mis   mos   ravishda
2,3   va   2,6   mg/kg,   rux   esa   1,75   va   2,25   mg/kg   ni   tashkil   etgan.   To’q   tusli   bo’z
12 tuproqlarning   yuqori   qatlamida     Mn-46,4;   Cu-0,6;   Zn-1,5   mg/kg,   tipik   bo’z
tuproqlarda esa Mn-50,0; Cu-4,6; Zn-1,5 mg/kg bqladi.
Ushbu   mualliflar   A.Rajabov,   B.Bozorov   (2013)     tomonidan   olib   borilgan
yana   bir   tajribada   tog’   qo’ng’ir   tuproqlari   va   tipik   bo’z   tuproqlar   granulometrik
fraksiyalarida   mazkur   elementlar   miqdori   o’rganilgan.   Mexanik   fraksiyalar
kichiklashgan   sari   o’rganilgan   elemetlar   miqdori   orta   boradi.   Masalan,   tog’
qo’ng’ir tuproqlarida diametri 0,1-0,05 mm li zarrachalarda Mn-173; Zn-24; Cu-13
mg/kg   bo’lsa,   0,05-0,01mm   li   zarrachalarda   mos   ravishda   387;   50;   23   mg/kg   ni
tashkil etgan. Eng ko’p miqdori esa 0,001 mm dan kichik zarrachalarda kuzatildi,
bunda   Mn-1315;   Zn-175;   Cu-115   mg/kg   bqlgan.   Tipik   bo’z   tuproqlarda   ham
mazkur elementlar miqdori granulometrik fraksiyalar o’lchami kichiklashgan sayin
ortib boradi.
1.2. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning ta’siri
Tuproq   va   o’simlikni   og’ir   metallar   bilan     ifloslanishi   xavfi   tuproq   tipi,
tipchasi,   tuproqdagi   og’ir   metallar   birikmasining     shakli,     og’ir   metallar   ta’siriga
qarshi   turadigan   elementlarning   mavjud   bo’lishi,     og’ir   metallar   bilan   kompleks
birikma   hosil   qiladigan   moddalar   mavjudligi,   adsorbsiya   va   desorbsiya
jarayonlari, tuproqda og’ir metallarning harakatchan shakllarining mikdori, tuproq
iqlim sharoitiga va o’simlik turiga bog’liq (K.Ruse, S.Kirste, 1986).
Metallurgiya   sanoati   har   yili     dunyo   bo’yicha   tuproq   yuzasiga   120   ming
tonna   rux,   90   ming   tonna     qo’rg’oshin,     12011     t   nikel,   1500   t   molibden,   800   t
kobalt,   30   tonna   simob,   150   ming   tonna   misni   atrof-muxitga   chikaradi   (   V.F.
Sыbulskiy,1988).   Keyingi   yillarda   dunyo   bo’yicha   o’rtacha   3,0-3,3   mln   tonna
qo’rg’oshin   eritiladi   va   har   yili   avtomobil   chiqindilari   bilan   250   ming   tonna
atmosferaga   chikariladi.   Atmosferaga   chiqadigan   qo’rg’oshinning   98   foizi
avtomashinalar hissasiga to’g’ri keladi (A.Raxmatullayev,2012).
Sanoati   rivojlangan   davlatlarda   transport   harakati,   rangli   metallurgiya
korxonalari chiqindilari va gazlari qo’rg’oshin bilan ifloslanishning asosiy manbai
13 hisoblanadi.   qo’rg’oshinning   tuproqlarni   ifloslashi     va   o’simliklarni   zararlashi
to’g’risidagi   fikrlar   AKShda   (D.W.Rains,   1971;   J.V.   Lagerwerff   and   D.   Bower,
1974;   C.R.   Dorn   et.al,   1974,   1975),   Kanadada   (T.M.   Roberts   et   al,   1974),
Yevropada  (D.Dgurie  et  al,   1971;  A.Leamanen   and  A.Ryhanen   1971;   Ervior  and
E. Lakanen, 1973; N.K. Vetter et al, 1974; S.Denaeyer-Desmet and F.Dioigneand,
1974), Avstriyada (F. Beavind ton 1975; K.G. Tiller et al, 1975), ko’pgina olimlar
ma’lumotlarida uchraydi.
         Mishyak   elementi   rudalarni   qayta   ishlovchi,   superfosfat   ishlab
chiqaruvchi,   rangli   metallurgiya   korxonalari   chiqindilari   va   ko’mir   yonishidan
atrof-muhitga   aerozol   va   chang   holida   chiqadi   hamda   ifloslantiruvchi   manbadan
10-20  km  radiusda  tarqaladi  (E. Bojsova,   1963;    Stachko,  1963:  N.G.  Vashkulat,
M.D.   Bezberodka,   1969;   N.G.   Vashkulat,   Chegrines,   1971;   L.   Lindan,   1977;   J.
Lag,   E.   Steinnes,   1978;   I.G.   Vajenin,   1981).   Masalan,   Vengriyada   qo’rg’oshin
eritadigan   kombinatdan   shamol   yo’nalishi   bo’yicha     mishyak   miqdori   500   metr
uzoqlikda 100 mg/kg, 5 kmda esa 1,5-2,5 mg/kg ga teng bo’lgan ( A. Norvath, G’.
Mo'ller. 1980). AQShdagi mis eritadigan kombinat atrofidagi tuproqlarda mishyak
miqdori   380   mg/kg   gacha   (Ye.A.Crecelius.   1979),   Yaponiyadagi   shunday
kombinat   atrofida   esa   2470   mg/kg   gacha   (Y.   Suzuki,   N.   Fygii,   T.   Mouru,   1974)
borgan. Mishyak tuproqqa sanoat korxonalari chiqindilari  orqali tushadi va tuproq
genetik   qatlamlari   bo’yicha     1,5   metrgacha   tarqaladi   (   J.F.   Colburn,   1975,
D.C.Wilson,   1979).   Shuningdek   mishyakning   tuproqda   tarqalishini   Rossiya
olimlari ham (Targulyan 1974, O.T. Vedina va boshqalar, 1979) o’rganishgan.
             Tuproqning   mis   bilan   ifloslanish   manbalari   bo’lib   turli   tog’-kon   va
metallurgiya   karxonalari   hisoblanadi   (Waren   et.al,   1970).   Kanadadagi   mis-ruda
konlari tuproqlarida misning eng yuqori miqdori-680 mg/kg. Polshada misni eritish
va qayta ishlash zavodlari atrofidagi tuproqlarda 0,5 km gacha 855 mg/kg, 1,4km
uzoqlikda   340mg/kg,   2,5   km   masofada   76   mg/kg   ekanligi   kuzatilgan.
Kombinatdan   uzoqlashgach   bu   miqdor   yanada   kamayadi.   (   A.Kabato-Pendias,
Gandek, 1978). 
14 R.J.Lantzy     va   F.T.Machensie     (1979)   ma’lumotiga   ko’ra,   toshko’mirning
yonishi   tufayli   10%   seriy,   kobalt,   marganes,   molibden,   selen,   titan,   temir,   xrom,
qo’rg’oshin,   oltin,   50%   xrom,   nikel   hamda   90   foiz   kadmiy   simob,   qalay,   va   rux
ajralib chiqadi va atmosferani zararlantiradi.
Alaverdi   mis-kimyoviy   zavodi   va   Vaxchi-Zangezur   mis-molibden
kombinatlari   atrofi   tuproqlarida   mis   miqdori   mos   ravishda   48-847   va   27-1300
mg/kg atrofida  bqlishi aniqlandi (Grigoryan,Galstan, 1980).
M.A.Glazovskaya   (1981),   G.A.Garmash   (1985)   ta’kdlashicha,   og’ir
metallarning   asosiy   qismi,   ya’ni   95   foizdan   ortig’i   qora   va   rangli   metallurgiya
sanoatidan texnogen changlar sifatida yerga tushadi. Sanoat korxonalarida har yili
ko’mir   yonishi   natijasida   simob-   8700   marta,     uran   -   60,   kadmiy   -40,   ittiriy   va
sirkoniy -10, qalay 3-4 marta  ko’p ajralib chiqadi
V.B.Ilin   (1990)   ma’lumotlariga   ko’ra,   rangli     metallurgiya   sohasini   40-50
yillik     faoliyati     hisobiga   tuproqda   10000-40000   mg/kg   Pb,   Cu,   100   mg/kg   Cd
to’planadi Korxonadan uzoqlashgan sayin  ifloslanish kamayib boradi. 
D.J.Berinya   va   boshqalar   (1981)   o’simlik   va   tuproqning     magistral
avtotransport  yo’ldan uzoqligiga  qarab ifloslanishini  o’rgandilar. qorli yo’ldan 30
m,   ayrim   hollarda   50   m     uzoqlikgacha   bo’lgan   masofada           ifloslanishini
kuzatganlar.   Bir     oyda       4   dan   40   g/m2   gacha   og’ir   metallar   tushgan.   Og’ir
metallardan Mn, Zn, Sn, Cu,  Pb, Cd, Co, Ni, Sr  borligi qayd  etilgan. 
H.Schgoyeder,   I.Balossa   (1963)   ma’lumotlariga   ko’ra,   superfosfat   o’g’iti
tarkibida   kadmiy   elementi   borligi   aytiladi.   I.Caro   (1964)   oddiy   superfosfatda   50-
170mg/kg kadmiy, 66-243 mg/kg mis, 7-92 mg/kg qo’rg’oshin, 7-32 mg/kg nikel,
70-180mg/kg vannadiy,50-1430 mg/kg rux borligini qayd etadi.
Z.Strjishning   (1999)   aytishicha   Sudet   va   Karpat   tog’   o’rmon   tuproqlarida
ruxning   yuqori   miqdori   445   mg/kg   gacha,   qo’rg’oshinniki   esa   400   mg/kg   gacha
bqladi.   Bu   elementlarning   ko’p   bo’lish   sabablari   turli   xil   sanoat   karxonalari
chiqindilarining     atrof-muhitga   shamol   ta’sirida   tarqalishi   bilan   izohlanadi.
Chexiya (Ostrava), Germaniya   (Rur xavzasi)  va Sileziyaning sanoati  rivojlangan
15 rayonlarida   tuproqda   og’ir   metallar   ko’p   miqdorda   uchraydi.(W.Burghardt   et   al
1991; D.A. Hiller 1995; D. Matysek ,H.Raclavska 1996; Z. Strrysrcs, 1995).
          L.K.Sadovnikova, D.V.Ladonin (1994), D.V.Ladonin, L.K.Sadovnikova,
S.I.Reshetnikov,   A.ANejdanova   (1994)   metallurgiya   korxonasi   gaz-chang
chiqindilari   bilan   ifloslangan   qora   va   chimli   podzol   tuproqlarni   o’rganib,   ular
tarkibida rux elementining tuproqlarga xos bo’lmagan shakli mavjudligi va eritma
tarkibidagi   mis   faolligini   texnogen   ta’sir   bilan   bog’liqligini   isbotladi.   Tuproqlar
texnogen ifloslanishining mis va rux fraksiya tarkibiga ta’sirini o’rganish bo’yicha
tadqiqotlar   o’tkazib,   D.V.Ladonin   (1995,1996)   mis   elementining   katta   qismi
organik   moddalar   bilan   reaksiyaga   kirishib,   ehtimol   kompleks   birikmalar   hosil
qilishi,   ruxning   tuproqda   mustahkamlanishida   esa,   ionlar   almashinuvi   katta   va
organik moddalar ta’siri kam rol qynashi mumkin deb hisoblaydi. 
         Ekologik   jihatdan   eng   noqulay   bo’lgan   Moskvaning   janub-   sharq   okrugi
tuproq va o’simliklarini og’ir metallar bilan ifloslanishi o’rganilib, ularning ushbu
moddalar   bilan   ifloslanish   karta-sxemasi     tuzildi.  Shu   bilan  birga  mis   va   ruxning
tuproq   granulometrik   fraksiyalari   bo’yicha   tarqalishi   o’rganildi   va   bu   elementlar
yirik, o’rta, mayda chang fraksiyalari tarkibida ko’p saqlanadi degan xulosa qilindi
(N.N.Ladonina,   D.V.Ladonin,1999;.   N.N.Ladonina   va   boshq,   1999;
N.N.Ladonina,  D.V.Ladonin, 2011).
      D.V. Ladonin (2011), chimli podzol va qora tuproqlarda mis, rux, kadmiy,
qo’rg’oshin   moddalarining   raqobatli   turlarini   o’rganib,   ularning   yutilishi   tuproq
turli   reaksion   markazlari   orasida   polielementlar   bilan   tuproq   ifloslanib,   metal
ionlari har xil taqsimlanadi degan fikrga keldi.
       D.V.   Ladonin   va   boshqalar   (2011)   fikriga   ko’ra   tuproq   texnogen
ifloslanishida  og’ir  metallarning asosiy  qismini  o’rmon qiyi  ushlab  qoladi. Uning
tarkibida ayniqsa oltingugurt ko’p bo’ladi. Mis va ruxning harakatchanligi tuproq
mineral gorizontlarida deyarli o’zgarmaydi. Ifloslanish yana ortaversa metallarning
tuproq   bilan   mustahkam   bog’liqligi   pasayadi.   L.K.   Sadovnikova,   D.V.   Ladonin
(2011)   turli   darajada   texnogen   ifloslangan   o’rta   qumoqli   chimli-podzol
16 tuproqlarning   mis   va   rux   elementini   singdirib   qolish   qobiliyatini   o’rganib,
ifloslanishning   oshishi   bilan   ularning   singdirilishi   pasayishi   va   mis   elementining
singdirish   kompleksida   asosan   o’ziga   xos   ravishda,   rux   esa   asosan   ionlar
almashinuvi   yoki   o’ziga   xos   bo’lmagan   darajada   tuproq   singdirish   kompleksida
kuchsiz singib, yana osonlik bilan eritmaga o’tishini aniqladilar.
           D.V. Ladonin, O.V. Plyaskina (2012), D.V.Ladonin (2013) chimli podzol va
yuvilgan   qora   tuproqlarda   texnogen   ifloslanish   darajasi   bilan   bog’liq   holda   turli
og’ir metallar shakllari tarqalishini o’rganib, mis va ayniqsa qo’rg’oshin kationlari,
tuproqda   rux  va   kadmiylarning   mustahkam   singishiga   to’sqinlik   qilib,   o’zlari   esa
mahkam yutilib qolishini kuzatdi.
  L.Kovalchuk, O.A.Satonkina, A.E.Tarxanova (2013) ma’lumotlariga ko’ra,
O’rta   Uraldagi   misni   qayta   ishlash   kombinati   atrofida   tarqalgan   tuproqlarda   Cu-
1375,0  mg/kg,    Zn-400  mg/kg,    Cd  -   4,0  mg/kg,    Pb-215  mg/kg,  Janubiy  Uralda
esa  Cu 45,0 mg/kg,  Zn-196 mg/kg,  Cd -1,7 mg/kg ni tashkil etadi.
  S.Sh.Arutyunyanning   (1997),   Olmaliq   tumanida   olib   bergan
tadqiqotlaridan ma’lum  bo’lishicha,  sanoat  korxonalari  atrofida og’ir metallar o’z
klarkidan   bir   necha   marotaba,   masalan   rux   3314   marta,   qo’rg’oshin   300   marta
yuqori bqladi. Korxonalardan  uzoqlashgan   sayin og’ir metallar miqdori kamayib
borishi  ta’kidlangan. 
                D.X.Tursunov   va   boshqalarning   (2011)   ma’lumotlariga   ko’ra,   Olmaliq
qo’rg’oshin konlaridagi tog’ rudalarida yalpi qo’rg’oshin  miqdori 160-280 mg/kg,
kadmiy   -   14,8   mg/kg,   ftor   180-230   mg/kg,   mis   90-110   mg/kg,   rux   esa   170-270
mg/kg   bqladi,   Navoiy   tog’-kon   metallurgiya   kombinati   atrofidagi   chiqindilarda
yalpi qo’rg’oshin miqdori 60 g/kg gacha oshib boradi. Bu   korxonalar     atrofidagi
bo’z- o’tloq hamda o’tloq tuproqlarda qo’rg’oshin 40 mg/kg, rux 30 mg/kg, mis 30
mg/kg, ftor 40-60 mg/kg ni tashkil etgan.
Olmaliq   tog’-kon   metallurgiya   kombinati   atrofidagi   tuproqlarda   og’ir   metallar
miqdori,  dag’al   donali  fraksiyalarda  Cu-  4875;   Zn  -54800;   Pb  -  16300;     Cd-  561
mg/kg   ni   tashkil   etadi.   Ifloslanish   manbaidan   uzoqlashgan   sari   zararlangan
17 tuproqlarning   dag’al   donador   va   o’ta   mayda   donali   fraksiyalari   tarkibidagi   og’ir
metallarning   miqdori   tenglashadi   va   asta-   sekin   o’ta   mayda   donali   fraksiya
tarkibidagi og’ir metallar miqdori ortib boradi (N.Shukurov, 2012).
1.3.  Og’ir metallarning tuproq  va biosferaga ta’siri hamda ulardan
muhofazalash tadbirlari
Kadmiyning   tuproqda   to’planishi   va   uning   o’simliklarga   zararli   ta’siri
bo’yicha   Norvegiyada   J.N.   Copius-Peerebon-Stegeman   (1989)   va   G.Guttormsen
(1990),   Shvesiyada   J.E   Eriksson   (1990),   Rossiyada   S,   Antalova   va   boshqalar
(1990),   I.O.Plexanova   va   boshqalar   (1995)   tomonidan   ko’plab   tajribalar
o’tkazilgan   va   turli   tuproqlarda   kadmiyning   to’planishi   tuproq   iqlim   sharoiti
hamda o’simlik va o’g’it turlariga bog’liq degan xulosaga keldilar.
V.G. Minev, N.F Golyunova (1993) tad’kidlashicha, kungaboqar-arpa- vika
aralashmasi bilan suli-kuzgi javdar almashlab ekishda mineral o’g’itlarni   qo’llash
tuproqda   og’ir   metallarning   (kadmiy,   nikel,   qqrg’oshin)   asta-sekinlik   bilan
to’planishiga olib keladi. 
K.Konig,   O.   Krause,   N.R.   Spiege   (1994)   yozishicha,   Germaniyada   ko’p
yillik   tajribalar   natijasida   o’tloq-yaylovlarda   quyidagi   tavsiyalar   ishlab   chikilgan.
1.Kadmiy miqdori tuproqda 1-10 mg/kg bo’lganda o’tlok yaylovlar qo’riqlanmay
foydalaniladi.   2.Uchastkada   kadmiy   miqdori   10-100   mg/kg   bo’lganda   tekshirish
ishlariga   rioya   qilinadi.   3.Uchastkada   kadmiy   mikdori   >   100   kg/kg   bo’lganda
qishloq xo’jalik ishlab chikarishdan chiqarib yuboriladi.
         Simobning   toksikligi   uning   kimyoviy   birikmasiga   bog’lik.   Simobning
organomineral   birikmalari   metil,   dimetil   va   etil   simoblar   eng   yuqori   toksiklikka
ega.   Simobning   konsenrasiyasi   aksariyat   o’simliklarda   0,01-   0,2   mg/kg   atrofida
o’ zgarib turadi (Yu.V.Alekssev 1987; A. Kloke, H.Sshenke  1974). 
Tuproqda   mishyak   miqdorining   oshishi,   uning   o’simlik   ildiz   tizimi   orqali
o’simlik   tanasi   va   hosiliga   o’tishiga   olib   keladi   va   zaxarlilik   alomatlarini   keltirib
chiqaradi.   Mishyak   bilan   zararlanmagan   tuproqlarda   o’simlikda   u   0,01-7   mg/kg
18 atrofida   bo’ladi   (G.   Pershagen,   M.   Vanter   1979;   H.   Bowen,   1979),   zararlangan
tuproqlarda uning miqdori ortadi.
H.T.Shacrlette   et,   al   (1978)   ma’lumotlariga   ko’ra,   AqShning   Missuri
shtatida   daraxt   barglarining   200   ga   yaqin   namunasida   mishyakning   miqdori   0,2
mg/kg, madaniy o’simliklarda esa 0,1-1 mg/kg ekanligi aniqlangan.
Mishyak   bilan   ifloslangan   tuproqlarda   yomg’ir   chuvalchanglari   butunlay   qirilib
ketadi.   Tarkibida   mishyak   miqdori   165   mg/kg   bo’lgan   tuproqda   makkajqxori
umuman hosil bermagan (G.A.Dobrovolskiy, L.A.Grishina,1985).
Qo’rg’oshin elementining o’simlik tarkibidagi miqdori o’rtacha 0,5 dan 3,0
mg/kg   gacha   bo’lib,   ushbu   ko’rsatkich   tuproqning   zararlanishi   bilan   bog’liq.
Masalan uning tuproqdagi miqdori 800 mg/kg bo’lganda, loviya bargida 27 mg/kg,
dukkagida 8 mg/kg qqrg’oshin bo’lgan (Ionescu et.al., 1975).
qo’rg’oshinning tuproq va o’simlikda to’planishi hamda ularga ta’siri to’g’risidagi
ma’lumotlar ko’plab uchraydi (A.L.Kovalyevskiy, 1974,1975 va A.V.Serdyukova,
1981).   A.N.   Kachur   va   boshqalar   (1981)   ko’rsatishicha,   ifloslangan   hududlarda
o’simliklarda   qo’rg’oshinning   miqdori   juda   yuqori   bo’ladi.   Masalan,   kartoshkada
ruxsat etilgan me’yori 0,1-1 mg/kg bqlgan holda  0,2-0,5 g/kg gacha to’planadi.
Qo’rg’oshin   changi   tuproq   ustida   to’planib   qolib,   organik   moddalar   bilan
birga   tuproqqa   shimiladi,   so’ngra   tuproq   eritmasi   bilan   tuproq   qatlamlari   bqylab
tarqaladi   va   mikroorganizmlarning   kamayishiga   olib   keladi.   Olib   borilgan
ko’pchilik   ma’lumotlarga   ko’ra,   chirindiga   boy   bo’lgan   tuproqqa   0,1   va   0,5   %
ko’rg’oshin   qo’shilganda   bakteriyalar   koloniyasining   rivojlanishi   50-75   foizga
kamayadi (G.V.Dobrovolskiy, L.A.Griщina,1985).
A.Kabata-Pendias,   X.Pendiaslarning   (1989)   ta’kidlashicha,   tuproq   yuqori
darajada qo’rg’oshin bilan ifloslanganda  ayrim ekinlar qo’rg’oshin ta’sirida nobud
bo’ladi.   Bunda   o’simlikda   barg   xlorozi,   barg   soni   kamayib   ketishi,   o’sishdan
to’xtash kabi belgilar namoyon bo’ladi. qo’rg’oshinning   yuqori konsentrasiyasiga
chidamli   o’simlik   makkajqxori   hisoblanadi.   qo’rgoshinning   mo’tadil
19 konsentrasiyasida lavlagi, sabzi, turp, kqk nqxat, sebarga, beda, kartoshka, tomat,
rediska, bodring, piyoz kabi qsimliklar nobud bo’ladi.
Qo’rg’oshin   bilan   yuqori   darajada   ifloslangan   o’rmon-podzol   tuproqlari
sharoitida   (1000   mg/kg)   yetishtirilgan   arpa   ildizi   tarkibida   300,   poyasida   20,
donida   2   mg/kg   qo’rg’oshin   borligi   aniqlangan.   Lavlagi   ildizmevasi   po’stlog’ida
qo’rg’oshin   miqdori   normadan   oshib   ketgan.     Lavlagi   va   kartoshka   po’stlog’i
archib   iste’mol   qilinsa   inson   organizmiga   qo’rg’oshin   o’tishi   keskin   kamayadi
(Svines v okr.srede.,1987).
Tuproqdagi   simob   miqdori   2,5   mg/kg,   mishyak   12-15   mg/kg,   kadmiy   -   20
mg/kg   bo’lgan   vaqtda   kartoshka,   suli   va   arpa   hosili   5   foizdan   10   foizgacha
kamayganligi  aniklangan. Lekin bu ko’rstkichlar tuproq tiplari va o’simlik xillari,
shu   joyning   ekologik   muhitiga   qarab   o’zgarishi   mumkin   (Bennet,1976,   L.A
Griщina, 1980, X.A.Abdullayev, 1989).
I.Boboxo’jayev   (1990)   yozishicha,   ko’pgina   ekinlarning   og’ir   metallarga
(kadmiy, qo’rg’oshin, simob, rux, nikel) nisbatan ta’sirchanligi turlicha. Masalan:
kartoshka   ekilgan   maydonga   1   kg   quruq   tuproq   hisobida   80   mg   rux   qqllanilsa
hosildorlik     49   foiz,   xuddi   shuncha   mis   qo’shilsa   41foiz   kamayadi,   bunday
sharoitda   bug’doy   hosilini   kamayishi   tegishlicha   38   va   23   foizini   tashkil   etadi.
Kartoshka   va   donli   ekinlarning   turli-xil   og’ir   metallarga   ta’sirchanligi   chegarasi
kadmiyga   nisbatan-   6-12   mg/kg,   nikelga-   40-50,   misga-   120-240   va   ruxga
nisbatan- 380-960 mg/kg ni tashkil etadi.
A.Kabata-Pendias,   X.Pendias   (1989),   J.E.   Eriksson   et   al,   (1990),
Schwermentlee   ....(1988)   tadqiqotlarida,   tuproq   tarkibida   kadmiy   elementi
miqdori   0,01   dan   10   mg/kg   gacha   bo’lsa,   bug’doy   tarkibida   uning   quruq   massa
hisobiga nisbatan miqdori 0,009 dan 11,4 mkg/kg gacha oshar ekan.
      Qora   va   chimli   podzol   tuproqlarda   mis,   rux,   kadmiy   va   qo’rg’oshinning
turli   sharoitlarda   gumin   kislotalari   bilan   birikmalar   hosil   qilishi       D.V.Ladonin,
S.F.Margolina,(1997);   D.V.Ladonin,   S.Ye.Margolina   (1997),   D.V.Ladonin
(1997)lar tomonidan o’rganilgan. 
20 G.A.Vostroknutov,   N.A.Ivanov,   G.I.Maxaninalar   (1995)   tomonidan
o’tkazilgan   tadqiqotlar   ko’rsatishicha   mis   va   xrom   o’simliklar   uchun   fiziologik
zarur   elementlar   bo’lsalar   ham,   ular   ko’p   miqdorda   bo’lsa   fitotoksik   ta’sir
yetkazadi va o’simliklar tarkibida to’planadi. 
M.S.Sokolov   (1995)   turli   ekinlarning   og’ir   metallarni   singdirilishini
tekshirib,   yashil   sabzavotlarda   don   ekinlariga   nisbatan   og’ir   metallarni   qo’proq
tqplanishini   aniqlagan.   Shuning   uchun,   qishloq   xo’jaligi   ekinlarini   joylashtirishni
rejalashtirishda turli ekinlarning tuproqdan og’ir metallarni qzlashtirish qobiliyatini
hisobga olish zarur.
A.Rajabov   (2003)   tamaki   hosildorligi   va   uning   barg   soniga   turli   xil
mikroelementlar   jumladan,   mis,   rux   kabi   elementlar   ta’sirini   o’rgangan   va   ushbu
elementlar   konsentrasiyasi   cheklangan   miqdordan   oshganda   tamakining   qsishi   va
rivojlanishi   va   hosildorligiga   salbiy   ta’sir   kqrsatishi   aniqlangan.   Ushbu
elementlarni   o’g’it   sifatida   NPK   bilan   birga   qo’llash   hosildorlikni   sezilarli
oshirgan. 
     Og’ir metallar bilan zararlangan tuproqlarni nazorat   kilish uchun umumiy
talab ishlab chiqilishi kerak. Tuproqlar quyidagi mezonlar bilan baholanadi: ruxsat
etilgan   meri-REM     va   mo’ljallangan   ruxsat   etilgan   meri-ODK   (Oxrana   prirodы
pochvi Gosstandart. 1994.S.37-39).
MDU tuproqshunoslik fakulteti ilmiy xodimlari kuchsiz kislotali va kislotali
muhitli   tuproqlar   geokimyoviy   guruhi   uchun   og’ir   metallarni   ekologik   miqdori
shkalasini (mg/kg) ishlab chiqishgan (A I. Obuxov, L, L Yefremova, 1988).
Tuproqda   qo’rg’oshin   miqdori   oshib   ketsa,   ohaklash,   fosfatlash,   organik
o’g’itlar   solish,   avtotransport   yo’llari   atrofida   yashil   to’siqlar   yaratish   kerak.
Bunday   qarshi   kurash   tadbirlari   natijasida   harakatchan   qo’rg’oshin   kamayadi.  Bu
tadbirlar   gilli   tuproqlarda   qo’llanganda     pomidor   mevasi   tarkibida   qo’rg’oshin
bqlmagan va mahsulot  tarkibi  toza bo’lgan. Yashil  o’simliklar ham  qo’rg’oshinni
yutib atrof- muhitni  ifloslanishdan saqlaydi (Tyaj metal..1988). 
21 Organik   o’g’itlarning   tuproqda   og’ir   metallar   xarakatchanligi   va   ularning
o’simlik   tarkibiga   qtishiga   to’sqinlik   qilishi   ustida   F.Salama   (1993)   tajribalar
o’tkazib,   og’ir   metallar   bilan   kuchli   ifloslangan   tuproqlarga   go’ng,   torf   va   yashil
o’g’itlar   solinsa,   og’ir   metallarning   organik   moddalar   tarkibida   mustahkamlanib
qolishi va o’simlik tarkibiga qtishi pasayishini aniqlagan.
A.I.Obuxov   va   boshqalar   (1993)   tajribalarida,   qo’rg’oshin   bilan   kuchli
ifloslangan tuproqda  yirik shoxli qoramol go’ngining torf bilan aralashmasidan 80
t/ga   ohak   bilan   birga   qqllanilishi   bug’doy,   kartoshka,   makkajuxori   va   ko’p   yillik
o’tlar ekilgan dalalar tuproqlarida harakatchan qo’rg’oshin miqdorini  14-18 foizga
kamaytirishi kuzatildi. 
           A.Butnik,   G.S.Ishchenko,   T.F.Afanasyeva   (1992)   tajribalarida,
qo’rg’oshin   va   kadmiy   bilan   ifloslangan   tuproqlarda   organik   o’g’it   (go’ng)
mineral   va   organik   o’g’itlar   aralashmasiga   nisbatan   bug’doy   qsimligiga   bu
metallarning kam miqdorda qtishini ta’minlashini aniklangan. Og’ir metallar bilan
ifloslangan   tuproqlarda   har-xil   o’g’itlar   qqllanilishi   don     hosili   miqdoriga   ta’sir
qilmagan.
V.G   Mineyev,   N.F   Gomonovalar   (1993)   yozishicha,   tuproqni   ohaklash   va
go’ng ko’llash o’simlikka og’ir metallar o’tishini pasaytiradi. Tuproqni ohaklashda
kadmiy   va   qo’rg’oshinning   harakatchan   shakli   2   marta,   go’ng   qo’llaganda   1,5
marta   kamaygan.   Go’ng   va   ohaklashni   birgalikda   qo’llash   esa   og’ir   metallar
miqdorini 4-5 martagacha kamayishini ta’minladi.
S.Ye.Golovatiy,   P.F.Jigarev,   N.P.Reshetskiylar   (1995)   o’tkazgan
tadqiqotlarda     tuproqlarni   ohaklash   va   organik   o’g’itlar   qqllash   kadmiy   bilan
ifloslangan tuproqlarda kadmiyning o’simliklarga  o’tishini kamaytirgan.
Tuproq ohaklansa og’ir metallar kam harakatchan holatga, ya’ni  o’simliklar
o’zlashtirib   olaolmaydigan   shakllarga   o’tishi   mumkin.   Birok   bu   usul   universal
bo’lmasdan,   neytral   yoki   kuchsiz   nordonli   tuproqlarda     ohaklash   yetarli   darajada
samara   bermaydi   va   og’ir   metallar   yana   biologik   aylanishga   jalb   qilinadi
(L.K.Sadovnikova, 1995),
22   A. Andersson (1991) tajribalarida, tuproqni ohaklash o’simliklar tomonidan
marganes,   rux   va   nikel   elementlarini   yutilishini   sekinlashtiradi.   Kadmiy
harakatchanligi   esa     azotli   va  fosforli   o’g’itlarning  har-xil   normalarda   solinishiga
qarab   qzgaradi,   ya’ni   o’g’it   meyorlari   oshgan   sayin   uning   harakatchanligini   va
o’simliklar tarkibidagi miqdori oshdi.
                M.M.Ovcharenko   va   boshqalar   (1996),   nordon   tuproqlarda   mineral   va
organik   o’g’itlar   qqllash   emas,   faqat   ohaklash   og’ir   metallarning   salbiy   ta’sirini
kamaytiradi   hamda   o’simliklarning   normal   o’sishi   va   ekologik   toza   maxsulot
yetishtirishni ta’minlaydi degan xulosaga keldi.
  M.M.Ovcharenko,   I.A.Shilnikov,   D.K.Polyakova,   G.A.Grafskaya,
A.Ye.Ivanov,   N.T.Sopnyavnyaklar   (1996)   xuddi   shunday   tadqiqot   o’tkazib,   yirik
shaharlar, sanoat korxonalari atroflari va sanoati taraqqiy etgan boshqa hududlarla
ifloslangan   tuproqlarni   ohaklash   zararlanishni     kamaytiradi   degan     xulosaga
keldilar. 
V.A.Kasarikov,   V.Ye.Runik,   S.M.Kasatikova,   N.P.Shabardina   (1995)
qumloq   chimli-podzol   tuproqlarni   og’ir   metallardan   tozalashda     meliorantlardan
(daryo yuqorigi qism torfi, gil va ohakdan) foydalandilar. Bular ichida torf yaxshi
natija   berdi,   biroq   u   ohak   bilan   birga   berilganda   torfning   o’zini   sof   holda
ishlatganga   nisbatan   kadmiy   va   rux   elementlarining   harakatchanligi   pasayib
tuproqda mustahkamlanishi taxminan 3 karra yuqori bo’ldi. 
  A.I.Obuxov,   I.O.Plexanova   (1995)   rux   va   qo’rg’oshin   bilan   ifloslangan
o’rta   qumoqli   chimli-podzol   tuproqlarini   detoksikasiya   qilish   bo’yicha   tadqiqot
o’tkazib, ohak, go’ng, mineral o’g’it va seolitlar ta’sirini qrgandilar. Faqat mineral
o’g’itlar   qqllanilganda   qo’rg’oshin   harakatchanligi   35-40   foizga,   ruxniki   10-30
foizga     pasaydi.   Barcha   meliorantlar   birgalikda   ishlatilganda   harakatchan
qo’rg’oshin miqdori 55-60 foizga, rux 35-45 foizga kamayganligi  ma’lum  bo’ldi.
Shu elementlarning o’simlik tarkibiga qtishi ham qariyib shunchaga kamaydi.
H.O.Leh   (1988)   tajribalarida,   ohak   va   fosforli   o’g’itlarni   qqllash   natijasida
rediska   va   selderey   tarkibida   qo’rg’oshin   miqdori   30   foizga   kamayishi   aniqlandi.
23 o’g’itlardan kaliy-magniy fosfat va levatit solinganda rediska tarkibida kadmiy va
qo’rg’oshin miqdori 50 foizgacha kamaydi.
Tuproqlar og’ir  metallar  bilan zararlanishi  bo’yicha 3 ta guruhga bo’linadi.
1-gurux kam  zararlanish bunda (mg/kg tuprokda) qo’rg’oshin 100-150: kadmiy 1-
2: simob 1-2; 2-guruh o’rtacha,   bunda   mos ravishda 150-500; 2-5; 2-5; 3-guruh
kuchli   zararlanish-   tegishlicha   500-1000;   5-10;   5-10   mg/kg   ni   tashkil   etadi
(Materialы vejvedomstvennoy..(1990) Birinchi guruh yerlarda don ekinlar, karam
va ildizmevali  o’simliklar, ikkinchi gurux yerlarga turli xil  o’t  o’simliklar, texnik
ekinlar,   mevali   daraxtlar   va   gullar   ekiladi.   Bu   ikki   guruh   yerlarida   tuproqlar
ohaklanadi,   fosforli   va   torfli   o’g’itlar   bilan   o’g’itlanadi   va   seolitlar   qo’llaniladi.
Kuchli zararlangan yerlarda oldin ular butunlay sog’aytirilishi kerak.
N.L. Baydina (1991.1994) kadmiy, qo’rg’oshin, rux elementlari bilan kuchli
zararlangan   hududda   seolitlarni   turli   xil   dozada   5,10,35,50   mg/kg   qo’llab,   ularni
lavlagi   hamda   tomatga   ta’sirini   o’rgangan.   Seolitlar   dozasining   oshishi   bilan
tuproq va o’simlik mahsulotlarida og’ir metallar miqdori kamayib boradi, o’simlik
o’sish   va  rivojlanishi   yaxshilanadi.   Tuproq   gumusi   tarkibida   85  foiz  mis,   29   foiz
kadmiy,   15   foiz   qo’rg’oshin,   11   foiz   nikel   va   6   foiz   rux   mustahkamlanib,
akkumilyasiya qilinishi aniqlandi. Seolitlar ifloslangan tuproqlarda rux elementini
adsorbsiya qilish mumkinligini B.Gworek (1994) ham o’z tajribalarida isbotladi. U
rux   bilan   ifloslangan   qumloq   tuproqlarda   tajriba   o’tkazib,   tarkibida   300   va   600
mg/kg rux saqlaydigan tuproqlarda tuproq massasiga nisbatan 1-3 foiz sun’iy seolit
qqllab suli, lavlagi  va salat  o’stirdi. Natijada,  salat  bargi  tarkibidagi  rux   mikdori
40-60   foizga,   suli   somonida   40-50   foiz,   donida   esa   18-10   foiz   kamayganligi
aniqlandi.
L.A.Kireycheva, I.V.Glauzonovalar (1994), tuproqda og’ir metallar zararlik
ta’sirini   kamaytirish   uchun   turli   xil   organik   moddalardan   tayyorlangan     sorbent
meliorantini   taklif   etdilar.   Bu   modda   kuchli   kationlarni   almashtirib   singdirish
sig’imiga   ega.   Tajribada   sorbentning   ikki   xil   almashinib   singdirish   sig’imiga   ega
bo’lgan   varianti   (251   va   256)   mg/ekv   qo’llanildi.   Zararlangan   tuproqda   sorbent
24 qo’llash   harakatchan   rux   va   misni   44   va   100   %   kamaytirgan.   Sorbent
qo’llanilganda   og’ir   metallar   Cu,   Zn,   Ni,   Fe,   Pb   konsentrasiyasi   ruxsat   etilgan
miqdordan oshmagan, sorbent qqllanilmaganda esa- 1,5-2 baravar ko’p bo’ladi. Bu
modda ko’pincha kislotali tuproqlarda foyda beradi  va uni  kuzda tuproqqa berish
tavsiya etiladi.
Ohak,   organik   o’ g’itlar,   seolitlardan   tashqari   o’simliklarning   o’zlari   ham   og’ir
metallar bilan ifloslangan tuproqlarni tozalar ekan. Og’ir metallar bilan ifloslangan
tuproqlarda   grechixa   og’ir   metallarni   ko’p   miqdorda   singdirib   olishligi   aniqlandi
(Der   Knoterich.   "frisst"   auch   Schwermetalle   1989).   Tadqiqot   natijalariga   ko’ra,
saxalin   gerchixasi   ifloslangan   tuproqlardan   1,4   kg   kadmiy,   24   kg   qo’rg’oshin   va
322 kg ruxni singdirib olishligi ma’lum bo’ldi.(Green magnets..1989)
A.A.Kutuzova, A.A.Zotov, D.M.Teberdiyevlarning (1995) yozishicha, og’ir
metallar   bilan   ifloslangan   tuproqlarda   qishloq   xo’jalik   ekinlari   o’stirishda,   bir
tomondan,   ularning   ifloslanishga   chidamliligi,   ikkinchidan,   o’simliklarning   o’z
organlarida og’ir metallarni to’plash qobiliyati hisobga olinishi zarur.
  R.Metz,   B.M.Wilke   (1992)   o’tkazgan   tadqiqotlar   ko’rsatishicha,
makkajo’xori   o’simligi   biomassasining   ko’p   bo’lishligi   sababli,   tuproqdan   ko’p
miqdorda og’ir metallarni yutib olib, tuproqning ular bilan ifloslanishini pasaytirar
ekan. Grechixa ekini xam shu qobiliyatga ega ekanligi aniqlandi.
R.T.Kamar   (1994)   o’z   tadqiqotlarda   zamburug’lar   organizmlarida   ko’p
miqdorda   og’ir   metallar   to’plashini   aniqlagan.   Ayniqsa   avtotransport   gazlari   va
IES   chiqindilaridan,   metallurgiya   korxonalari   yaqinlaridagi   tuproqlardan
zamburug’lar ko’p darajada og’ir metallarni singdirib olar ekan.
J.P.Quinche   (1987),   N.M.Jloba,   T.M.Panteleymonovalar   (1988)   avtomobil
yo’llari yoqalari shahar xiyobonlari, maysazorlari, sanoat korxonalari yaqinlaridan
yig’ib   olingan   zamburug’larning   sog’liq   uchun   eng   xavfli   ekanligini   aniqlagan.
Turli   zamburug’lar   qz   organlarida   xar-xil   miqdorda   og’ir   metallar   to’plashi
ma’lum.   Shampinon,   oq   zamburug’   va   qo’ziqorinlarda   og’ir   metallar   eng   ko’p
miqdorda   to’planar   ekan.   Qishloq   xo’jalik   ekinlari   tarkibiga   og’ir   metallarning
25 yutilishini   kamaytirish   maqsadida   ifloslangan   tuproqlar   yuza   qismiga   toza
tuproqlarni joylashtirish bo’yicha ham tajribalar o’tkazilgan. 
T.Delschen  (1994)  tadqiqotlarida,  tajriba  o’tkazilgan   variantlarda  40-90  sm
yangi   tuproq   qatlami   keltirilib   ifloslangan   tuproq     ustiga   qoplangan.   Ba’zi   bir
maydonchalarida   tuproq   qatlamlari   yana   10   sm   qalinlikda   maydalangan   ohakni
bentonit   va   tosh   uni   bilan   ham   pastki   qatlamdan   ajratilgan.   Keyin   tajriba
variantlarida   sabzi,   rediska,   salat,   loviya   va   selderey     ekildi.     Sabzavot   tarkibida
kadmiy va qo’rg’oshin, o’ziga xos darajada,  nazoratga nisbatan tegishlicha  19 va
25 foizgacha kamayganligi aniqlandi. 
Og’ir   metallar   bilan   ifloslangan   tuproqlarni   tozalashdagi   me’yoriy   baza
tadbirlar ularning odamga zararli ta’sir chegaralari asosida e’tiborga olinadi. Turli
mamlakatlarda   bu   masalaga   turlicha   yondashadilar.   Bu   masalada,   Niderlandiya
tajribasi qiziqish uyg’otadi. A - fon- mavjud odatdagi konsentrasiya yoki aniqlash
chegaralari.   V   -   ehtiyotkorlik   talab   qilinadigan   konsentrasiya   va   qo’shimcha
tekshirishlar   o’tkazish   zarurligini   ko’rsatadi.   S-tezkorlik   bilan   tuproqni   tozalash
zarurligini ko’rsatuvchi konsentrasiya (Eval.soil contam,1990).
J.Goller   (1992)   ta’kidlashicha,   o’simliklar   tarkibidagi   og’ir   metallarning
jiddiy   konsentrasiyasi   va   ular   bilan   ifloslanish   reglamentini   ishlab   chiqishda
manbalar atrofidagi ifloslangan zonani aniqlash zarur. qsimliklar tarkibidagi  og’ir
metallarning   normal   va   jiddiy   konsentrasiyalari   miqdori   to’g’risidagi
ma’lumotlarga ham ega bo’lish zarur.
     L.K.Sadovnikova, S.I.Reshetnikov. D.V.Ladoninlar (1991) chimli-podzol
tuproqlarning   fizik-kimyoviy   xossalarini   yaxshilash   uchun   sellyuloza-qog’oz
sanoati   kombinatlarining   chiqindi   loyqalaridan   meliorant   sifatida   foydalanish
mumkin deb hisoblaydilar. 
Yuqorida   bayon   etilgan   adabiyotlar   mazmunidan   quyidagicha   xulosaga   kelish
mumkin. 
Tuproqda og’ir metallarning tarqalishi tuproq tipi, tipchasi, mexanik tarkibi
va xossalariga bog’liq. Og’ir metallar bilan tuproqni ifloslanishi turli-xil rangli va
26 qora   metallurgiya   hamda   boshqa   korxonalar,   mineral   o’g’it   va   pestisidlar,
kimyoviy   kombinatlar   hisobiga   bo’ladi.   Tuproqda   to’plangan   og’ir   metallar
tuproqqa, undagi foydali organizmlarga va o’simliklarga zarar yetkazadi. Tuproqda
og’ir   metallarning   zararlilik   ta’sirini   kamaytirishning   turli   xil   usullari   mavjud.
Mazkur   usullarga   tuproqlarni   ohaklash,   gipslash,   turli   xil   organik   va   mineral
(fosforli) o’g’itlardan foydalanish va boshqalar kiradi.
Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi"   Xalqaro   M-37   avtomagistralining
Ishtixon   tumani   chegarasida     joylashgan   “Jamila   Palmanova”   fermer   xo’jaligi
hududidagi 22 gektar g’o’za ekilgan maydon tuproqlari tarkibidagi og’ir metallarni
aniqlash   tadqiqot   obekti   bo’lib   hisoblandi.   So’ngi   20-25   yillarida   ushbu
yo’nalishda respublikamizda muhim tadqiqotlar o’tkazilmagan.   Tadqiqotda  ushbu
tuproqlar   tarkibidagi   qo’rg’oshin   va   rux   elementlarining   yalpi   miqdori   o’rganildi
va tegishli xulosalarga kelindi.
27 II.TADQIQOT  SHAROITI, OBEKTTI VA USLUBLARI
2.1. Tadqiqot  sharoiti
Tuproq   sharoiti.   Tipik   bo’z   tuproqlar   bo’z   tuproqlar   zonasining   o’rta
qismini   egallab,   dengiz   sathidan   400-500   m.dan   600-800   m.gacha   balandlikda
tarqalgan.   Tipik   bo’z   tuproqlar   tog’   ostidagi   tekisliklarning   o’rta   va   yuqori
qismlarida,  daryo   vodiylarining   yuqori   va  o’rta   terrasalarida,   qisman   adirlarda  va
past   tog’   oldilarida   tarqalgan.     Bunday   tuproqlar   Aris,   Keles,   Chirchiq     va
Ohangaron daryolarining yuqori terrasalarida va ularning atrofidagi tog’ oldilarida
eng   ko’p   maydonni   egallagan.   Shuningdek,   Farg’ona   vodiysi   atrofidagi   tog’oldi
qiyaliklari   va   adirlarda,   Zarafshon   tog’   oldi   qiyaliklari   va   adirlarda,   Kitob-
Shahrisabz   botig’i   tog’   oralig’ida,   Surxondaryo,   Kofirnixon,   Vaxsh,   Qizilsuv
vodiylarining yuqori terrasalarida Kopetdog’ning tog’ oldi qiyaliklarida tarqalgan.
Tipik   bo’z   tuproqli   yerlar   ko’pchilik   qismining   ona   jinsi   lyossdan   iborat.
Tog’   oldi   va   adirlarda   tipik   bo’z   tuproqlar   ona   jinsi   skelet-melkozyomli,
chag’irtoshli va shag’alli prolyuviy, delyuviy va allyuviylardir.
Iqlimi.     Tipik   bo’z   tuproqlar   tarqalgan   rayonlarning   iqlimi   och   tusli   bo’z
tuproqlar   iklimiga   nisbatan   ancha   yumshok   va   seryog’in   bo’ladi.   Yillik   o’rtacha
harorati  12-13,5 o
S. Bir yilda 300-500 mm yogin yog’adi. Qishi uncha sovuq emas
sernam. Bahor iliq va seryog’in keladi, yozi esa issiq hamda uzoq vaqt qurg’oqchil
bo’ladi. Yog’ingarchilik asosan qish va bahor oylarida yog’adi.
O’simlik   dunyosi.   Tipik   bo’z   tuproqlarda,   och   tusli   bo’z   tuproqlardagi
singari   efemer   o’simliklari   o’sadi.   Biroq   bu   yerda   yog’in   ko’proq   bo’lib,   qatlam
ancha   chuqur   namlanganidan   va   yozgi   qurg’oqchilik   davr   kechroq
boshlanganligidan efemer o’simliklarning turlari ko’proq qo’ng’irbosh, yaltirbosh,
arpaning   har-xil   turlari,   oqqo’ray,   qo’ziquloq,   karrak   va   boshqalar   o’sadi.
O’simliklari   qalin   chim   hosil   qiladi.   Tipik   bo’z   tuproqlar   serkarbonat   tuproqlar
jumlasiga   kiradi.   Bu   esa   tuproq   paydo   kiluvchi   jinslarning   dastlab   serkarbonat
bo’lganligi va iqlimning quruqligiga bog’liq. 
28 Lekin yog’in ko’proq yog’ib tuproqqa nam  chuqurrok shimilganidan tipik
bo’z   tuproqlarning   ustki   kismida   karbonatlar   och   tusli   bo’z   tuproqlardagiga
nisbatan bir oz kam va karbonatli qatlamlar chukurrokda yotadi. Gipsli qatlam ham
birmuncha chuqurda joylashgan. 
Morfologik   tuzilishi   va   xossalari .   Tipik   bo’z   tuproqlar   genetik   qatlamining
yaxshi   ko’rinib   turishi,   chirindi   qatlamining   biroz   qalinligi   (12-15   sm)   va   och-
ko’ng’ir   rangda   bo’lishi   bilan   och   tusli   bo’z   tuproqdan   farq   qiladi.   Tipik   bo’z
tuproq   yuqorigi   -   A-   qatlamining   qalinligi   4-6   sm   bo’lib,   efemer   o’simliklarning
ildizi   kup   miqdorda   to’yingan,   tangasimon   strukturaga   ega.   Chimli   qatlamdan
pastidagi   qatlam   och-kul   rang,     qalinligi   8-9   sm,   biroz   zichlashgan   bo’ladi.   Bu
qatlam suvga chidamli uvoq strukturaga ega. Umuman pastda qalinligi 40-60 sm,
och kul rang V qatlami yotadi - unda mog’or dog’lar uchraydi.
Undan   pastda   o’tuvchi   V
2 ,   qatlam   40-50   sm   qalinlikda   bo’lib,   karbonat
tugunchalari   ko’proq     miqdorda   uchraydi.   Undan   h am   pastda   tuproq   ona   jinsi   -
malla rangli lyossdan iborat S  q atlam yotadi. 
Tipik   bo’z   tuproqlarda   chirindi   miqdori   yuqori   qatlamda   1,5-4%   atrofida
pastga tomon kamayib boradi. Tipik bo’z tuproqlarda chirindi, azot, fosfor va kaliy
miqdori   och   tusli   bo’z   tuproqqa   qaraganda   ko’proq   bo’ladi.   Pastki   qatlamlarida
chirindi va oziq moddalar nihoyatda kam.
Tipik   bo’z   tuproqlarning   2-3   m   qalinlikdagi   qatlami   tarkibida   suvda   oson
eriydigan tuzlar juda kam bo’lib, deyarli sho’rlanmagan. Singdirish sig’imi yuqori
qatlamda   14-16   mg/ekv,   pastki   katlamlarida   kamroq   8-9   mg/ekv.   Singdiruvchi
kompleksida  kalsiy  kationi  ko’p 68-84 %.  Magniy  kamroq  (11-21 %), kaliy  kam
(4-10 %), natriy juda kam (1-2 %).
Tipik   bo’z   tuproqlarning   mexanik   tarkibi   ko’pincha   yirik   changli   qumoq.
Shuningdek   soz,   qumoq   qumloq     va   qum   tarkibli   xillari   ham   uchraydi.   Genetik
qatlamlar     bo’yicha   mexanik   tarkibi   deyarli   o’xshash.   Solishtirma   og’irligi   2,72-
2,74,   hajmiy     og’irligi   1,17-1,22   g/sm 3
.   Tipik   bo’z   tuproqlardan   dehkonchilikda
29 keng   foydalaniladi.   Bundan   tashkari   bog’dorchilik   va   chorvachilikda   muhim
ahamiyatga ega.
Iqlimi .   Ishti x on   tumani   Samarqand   viloyatidagi   tuman   b o’ lib,   O q daryo   va
Qoradaryo orali g’ idagi Miyonqol orolida joylashgan.
Iqlimi   kontinental,   quruk   va   issiq   bo’lib,   q ishi   ancha   yumsho q   va   iliq.
Yanvardagi   o’rtacha   h a rorat   +   2   dan   .   .   .   —5°S   gacha   va   iyulda   26   dan   30   S  ga
q adar   o’zgarib   turadi.   40°S   dan   yuqori   haroratli   davr   davomiyligi   170—245   kun
bo’lib, harorat yi g’ indisi 34 0 0—   5400°S ni tashkil etadi.
1-jadval
Samarqand   shahrining   iqlim   ko’rsatkichlari   (Samarqand   zonal
gidrometeostansiyasining ko’p yillik ma’lumotlari ).
Oylar H avo harorati,  o
C H avoning   nisbiy
namligi, % Yog’ingarchilik, mm
Yanvar -0,2 4,3 79 71 17,7 44,6
Fevral 4,3 5,2 71 74 29,5 85,3
Mart 10,8 10,8 61 63 24,6 116,1
Aprel 17,5 14,0 17,5 74 2,2 141,8
May 24,3 18,8 39 62 3,8 47,0
Iyun 27 23,7 31 43 - -
Iyul 25,7 26,2 36 41 - -
Avgust 25,0 26,0 40 41 2,1 -
Sentyabr 19,5 21,0 38 42,0 - -
30 Oktyabr 13,4 16,5 57 54 14,6 0,7
Noyabr 10,3 9,9 69 69 26,8 31,2
Dekabr 5,5 -0,4 70 79 37,1 94,9
O’ rtacha
va yillik 15,3 14,6 50,7 59,4 158,4 561,6
Joyning   absolyut   balandligi   oshishi   bilan   yog’inlar   miqdori   ko’payadi,   lekin
harorat pasayib boradi.   Tog’oldi tekisliklarida yog’inlar eng kam (100—250 mm)
bo’lib,   to’q   tusli   bo’z   tuproqlar   tarqalgan   tog’li   tumanlarda   450—600   mm   ni
tashkil etadi. O’rgacha yillik harorat zonaning shimolida + 9 — 11°S, yozda 23 —
26° ga yetadi. Yog’in miqdori esa 150—Z0O mm; markaziy qismida (Toshkent va
Samarqand   viloyatlari)   +   1   2—   13,6°S   va   yog’inlar   250   —   500   mm;   zonaning
janubida   (Tojikiston,   Turkmaniston,   va   janubiy   O’zbekistonda)   iqlim   eng   issiq
bo’lib, o’rtacha yillik harorat + 14—15°S, yog’in miqdori esa 250 — 600 mm ni
tashkil   etadi.   Bo’z   tuproqlarning   cho’l   zonasi   bilan   chegaradosh   quyi   qismida
iqlim ancha issiq va quruq. Bu yerda havoning nisbiy namligi past (20—30 foiz);
joyning   balandligi   oshib   borishi   bilan,   nisbiy   namlik   ham   yuqori   bo’ladi.
Sug’oriladigan   vohalarda   iqlim   biroz   yushmaydi,   havoning   nisbiy   namligi   yozda
40 foizdan kam bo’lmaydi.
2.2. Tadqiqot obekti
                  Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi"   Xalqaro   M-37   avtomagistralining
Ishtixon   tumani   chegarasida     joylashgan   “Jamila   Palmanova”   fermer   xo’jaligi
hududidagi 22 gektar g’o’za ekilgan maydon tuproqlari tarkibidagi og’ir metallarni
aniqlash   tadqiqot   obekti   bo’lib   hisoblandi.   Tajriba   maydoni   Raxmonov   Shukur
rahbarlik   qilayotgan   fermer   xo’jaligiga   qarashli   yerlar   hisoblanadi.   Tadqiqotda
ushbu   tuproqlar   tarkibidagi   qo’rg’oshin   va   rux   elementlarining   yalpi   miqdori
o’rganildi.
31 2.3. Tadqiqot uslublari
Dala   va   laboratoriya   tadqiqotlari   umumqabul   qilingan   («Методы
агрохимических,   агрофизических   и   микробиологических   исследований   в
поливных хлопковых районах», «Методы   исследования физических свойств
почв»,   "Сабзавотчилик,   полизчилик   ва   картошкачиликда   тажрибалар
ўтказиш   методикаси",   Б.А.   Доспехов   "Методика   полевого   опыта"   (1985)
standart uslublarda o’tkazildi.
Tajriba uchun tuproq namunalarini olish V.V.Kovalskiy va A.D.Gololobov
(1969) tomonidan tavsiya etilgan uslub asosida olib borildi [6]. Og’ir metallarning
yalpi   miqdorini   aniqlash   uchun   havo-quruq   holatidagi   tuproq   «ho’l»   usulda
perxlorat   va   sulfat   kislotalarning   aralashmasi   yordamida   kuydiriladi.
Filtrlangandan   so’ng   ekstrakt   quritildi   va   olingan   cho’kma   xlorid   kislotasining
desinormal   eritmasiga   o’tkaziladi.   Undan   so’ng   elementlarning   yalpi   miqdori
emmision   spektral   analiz   uslubida   pastki   elektrodda   bug’latish   yo’li   bilan   DFS-8
spektrografida aniqlandi [8]. 
Tuproq   namunasi   olish.   Tajribada   tuproq   namunalari   olish   «Insturksiyey
po   geoximicheskim   metodom   poiskov   rudnыx   mestorojdeniy»   (1965)   va
V.V.Kovalskiy   va   A.D.Gololobov   (1969)   tomonidan   tavsiya   etilgan   metodika
asosida   olib   borildi..   Namuna   olishda   konvert   usulida   10   x   10   m   sxemada
individiual   namunalar   olinib   aralashtirildi   va   bu   aralash   namunadan   o’rtacha
namuna   olindi.   Ҳ ar   bir   olingan   o’rtacha   namunani   og’irligi   1000   gramni   tashkil
etdi.   Tuproq   namunalari   0-30,   30-50   santimetrlik   haydov   va   haydov   osti
qatlamlaridan   jami   36 0   ta   namuna   olindi.   Bundan   tashqari   shamol   yo’nalishi
bo’yicha   og’ir   metallarning   tuproq   profili   bo’ylab   tarqalishini   o’rganish   bo’yicha
avtomagistral ning shimoliy-g’arb yo’nalishida   yo’l dan  10, 20, 30, 40, 50, 75, 100,
150, 200,  250, 300,  350, 400,  450, 500  metr   metr   uzoqlikda   3   ta  tuproq   kesmasi
qazildi.   Qazilgan   kesmalar   genetik   qatlamlarga   ajratildi.   Ҳ ar   bir   qatlamga   tavsif
berildi   va   tuproq   namunalari     olindi.   Olingan   tuproq   namunalari   laboratoriyaga
32 olib   kelinib,   soya,   salqin   joyda   quritildi   va   analizga   tayyorlandi.   Keyin
laboratoriyada quyidagi analizlar olib borildi.
1) Tupro q ning fizik xossalari
2) Tupro q ning agrokimyoviy xossalari
3) O g’ ir metallarning yalpi va  h arakatchan shakllari.
III BOB. TADQIQOT NATIJALARI
3.1. Tuproqni og’ir metallar bilan ifloslanishi va  uni bartaraf etish
33 Ekologiya,   biologiya   va   dehqonchilik   adabiyotlarida   «og’ir   metallar»   degan
ibora   mavjud.   Bu   ibora   salbiy   ma’noni   bildirib   o’simliklar   va   hayvonlar   uchun
zaharli   hamda   xavfli   bo’lgan   kimyoviy   elementlar   nazarda   tutiladi.   Tuproqqa
bevosita ta’siri haqida deyarli ma’lumot yo’q. Asosan pestisidlar haqida ma’lumot
keltirilgan. Og’ir metallar bu zichligi 5 g/sm 3
 dan ko’p bo’lgan bir guruh kimyoviy
elementlardir.   Biologik   adabiyotlarda   «og’ir   metallar»   deb   atom   massasi   40   dan
ko’p bo’lgan kimyoviy elementlar guruhiga aytiladi.
Tuproqni har xil modda va elementlar bilan ifloslanmasdan toza holda saqlab
turish muhim ahamiyatga ega. toza tuproqda ekologik sharoit ham o’simlik uchun
qulay   bo’ladi.   tuproqqa   solinadigan   barcha   chiqindilarni   va   yangi   o’g’itlarni
yaxshilab   tekshirib   ko’rgandan   keyingina   uni   ishlatish   haqida   xulosa   chiqarish
kerak.   Demak,   turli   mavjudodlar   hayotida   zaharli   elementlar   va   moddalarni
tuproqqa tushib to’planishiga, ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik darkor. Mana shunda
ekologik sharoit buzilmaydi.
Tuproq   va   o’simlikni   og’ir   metallar   bilan     ifloslanishi   xavfi   tuproq   tipi,
tipchasi,   tuproqdagi   og’ir   metallar   birikmasining     shakli,     og’ir   metallar   ta’siriga
qarshi   turadigan   elementlarning   mavjud   bo’lishi,     ular   bilan   kompleks   birikma
hosil   qiladigan   moddalar   mavjudligi,   adsorbsiya   va   desorbsiya   jarayonlari,
tuproqda   og’ir   metallar   harakatchan   shakllari   miqdori,   tuproq     iqlim   sharoiti   va
o’simlik turiga bog’liq. 
Tuproqda   biosferaning   boshqa   qismlariga   nisbatan   og’ir   metallar   miqdori
ko’p   bo’ladi,   shuning   uchun   tuproqning   og’ir   metallar   bilan   ifloslanishi   birinchi
navbatda uchraydi. Og’ir metallar balansini o’rganish tuproqda ular miqdori sanoat
va   qishloq   xo’jaligini   rivojlanishi   natijasida   ortayotganligini   ko’rsatdi.   Lekin
shamol   ko’pchilik   og’ir   metallarni   uzoq   masofaga   uchirib   borishi   mumkin.
Shuning uchun ham ularning ifloslanish manbalari va tabiiy   miqdorini aniqlanish
qiyin. 
Sh.T.Xoliqulov   va   I.Bobobekovlar   tomonidan   sug’oriladigan   tipik   bo’z
tuproqlar   tarkibidagi   og’ir   metallar   miqdori   va   ularning   tarqalishiga   Samarqand
34 kimyo   kombinati   (SamKK)   ta’sirini   o’rganishda   mazkur   hududda   tarqalgan
tuproqlar kombinatdan joylashish uzoqligiga qarab 5 ta zonaga bo’lingan. 
Bunda 1- zona kimyoviy kombinatdan – 1000 m gacha,
  2- zona kimyoviy kombinatdan – 2000 m gacha, 
3- zona kimyoviy kombinatdan – 3000 m gacha, 
4- zona kimyoviy kombinatdan – 5000 m gacha uzoqlikda joylashgan.
  5-   zona   sifatida   kimyoviy   kombinatdan   –   20000   m     uzoqlikdagi   masofa
olinib, bu hudud fon bo’lib xizmat qilgan.
Tuproq tarkibidagi og’ir metallardan mis, rux, qo’rg’oshin, kobalt, mishyak
elementlarining   yalpi   va   harakatchan   shakllari   o’rganildi.   Olib   borilgan
tekshirishlarning ko’rsatishicha  1-  zonada tarqalgan tuproqlar  og’ir  metallar  bilan
kuchli   darajada   ifloslangan,   2-zonadagi   tuproqlarning   ifloslanishi   1-   zonaga
nisbatan  kam bo’lib, kombinatdan 1500-2000 metr uzoqlikdan boshlab zararlanish
kamayib boradi.   3 va 4- zonadagi tuproqlarning og’ir metallar bilan  ifloslanishi 1
va  2  zonaga  nisbatan  ancha   past.  Kombinatdan  5000  metr   radius  uzoqlikda  ba’zi
elementlarning   miqdori   fondagiga   yaqin   yoki   tengdir.   Tekshirilgan   hududdagi
tuproqlarda og’ir metallarning umumiy miqdori quyidagicha ekanligi aniqlandi.   
Samarqand   kimyo   kombinati   atrofida   tarqalgan   tuproqlar   og’ir   metallar
bilan   kuchli   darajada   ifloslangan.   Eng   kuchli   ifloslanish   kombinatdan   1500   metr
radiusda   va   shamol   yo’nalishi   bo’ylab   g’arb   va   shimoliy-g’arb   yo’nalishidagi
maydonlarda kuzatildi. Bunda o’rganilgan 
og’ir   metallarning   eng   ko’p   yalpi   miqdori:   mis-1240   mg/kg     (kombinatdan-250
metr   g’arbda),   rux-1450   mg/kg   (700   metr   g’arbda),   qo’rg’oshin-526   mg   va
mishyak-410   mg/kg   (250-metr   g’arb   yo’nalishida),   kobalt-550   mg/kg   (750   metr
shimoliy-g’arb)   bo’lib,   tuproqning   ustki   0-30   sm   lik   qatlamida   aniqlandi   (26-
jadval). Og’ir metallar bilan kam ifloslangan tuproqlar kimyo kombinatining sharq,
janub va janubiy-sharq yo’nalishidagi maydonlarda qayd etildi. Og’ir metallar eng
ko’p   tuproqning   ustki   qatlamida   to’planadi   va   profil   bo’ylab   pastga   tomon
kamayib boradi. 
35 Kombinat   atrofidagi   tuproqlarda   harakatchan   shakldagi   og’ir   metallarning
eng   ko’p   miqdorlari   1   kg   tuproqda:   mis-32   mg,   rux–42   mg,   kobalt–40   mg,
qo’rg’oshin-46   mg,   mishyak-19   mg   gacha   ekanligi   aniqlandi.   O’rganilgan   og’ir
metallarning   harakatchan   shakllari   ularning   yalpi   miqdoriga   nisbatan:   Cu-0,8-2,6
%,   Zn-2,1-10%,   Pb-5,1-24,0%,   Co-2,9-25,0%,   As-2,6-20,5%   atrofida   o’zgarib
turishi qayd etildi.
2-jadval
Samarqand kimyo kombinati atrofidagi tuproqlarda og’ir  metallarning yalpi
miqdori
(Sh.Xoliqulov., I.Bobobekov,  tuproqning 0-30 sm qatlamida)
T/r Kombinat
dan
uzoqligi, m Yo’na
lish Og’ir metallar miqdori, mg/kg.
Cu Zn Pb Co As
1 250 Shimol 1220 56 1100 4
5 520 23 500 21 380 16
G’arb 1240 55 1300 5
8 526 24 450 18 410 16
Janub 1100 49 280 11 509 19 375 16 300 12
Sharq 1010 46 250 8,
0 515 18 370 13 300 11
2 500 Shimol 1250 56 1000 3
7 395 16 465 19 310 12
G’arb 1010 39 1320 6
0 400 16 520 22 240 10
Janub 720 33 220 9 480 18 310 11 250 9,
0
Sharq 850 30 510 18 370 15 280 9,
8 270 9,
4
36 3 1000 Shimol 320 13 350 14
,2 141 5,
3 290 12
,2 120 4,
5
G’arb 920 40 520 17
,6 150 6,
5 450 19 150 5,
7
Janub 320 13,
4 180 8,
0 180 7,
0 190 6,
4 105 3,
3
Sharq  120 4,2 120 5,
0 150 5,
7 160 6,
0 54 1,8
4 2000 Shimol 120 4,7 120 4,
1 55 1,7 85 4,1 70 3,0
G’arb 150 4,7 180 6,
6 51 1,9 250 9,
0 110 4,
3
Janub 150 5,7 80 3,2 55 2,0 90 3,4 35 1,4
Sharq  85 2,8 71 2,2 45 1,8 81 2,9 37 1,3
5 5000 Shimol 25 0,9 50 1,6 14 0,5 18 0,7 21 0,7
G’arb  40 1,5 85 3,0 20 0,7 25 1,0 17 0,7
Janub 25 1,0 41 1,6 20 0,6 12 0,5 12 0,5
Sharq  22 0,9 45 2,0 12 0,5 10 0,4 10 0,4
6 20000 Fon
(JG’) 35 1,5 50 2,1
5 17 0,7 27 1,0 30 1,3
Og’ir   metallar   bilan   kuchli   ifloslangan   tuproqlar   tarkibida   gumus   miqdori
nihoyatda kam (0,7-0,8%) bo’lib, bunga mos ravishda harakatchan oziq elementlar
miqdori ham kamayadi. Og’ir metallar asosan mineral azot va harakatchan fosfor
miqdorini keskin kamaytirdi. Og’ir metallar ta’sirida nitrat shakldagi azot miqdori
-4,6 mg, ammoniy shakldani azot-4,8 mg, harakatchan fosfor esa 14,6 mg/kg gacha
kamaygan. Bu holat ushbu elementlarning biofil ekanligi va og’ir metallar asosan
mikrobiologik jarayonlarga keskin ta’sir qilishi bilan tushuntiriladi. Og’ir metallar
37 bilan   zararlanishning   kamayishi   bilan   tuproq   tarkibida   gumus   miqdori   ortadi   va
oziq elementlar ko’payadi.
3. 2. G’o’za agrosenozida tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning
ekologik muhitiga ta`sirini baholash
Zaharli   pestisidlar   va   og’ir   metallar   bilan   ifloslangan   tuproqlarning
unumdorligini tiklash usullarini  ishlab chiqish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan
hisoblanadi.   Ma lumki,   serqatnov   avtomobil   yo’llari   atrofidagi   tuproqlarʼ
avtomobillardan   chiqadigan   turli   xil   zaharli   gazlar   va   og’ir   metallar   bilan
zararlanadi.     Bu   yo’llar   atrofi   ko’pincha   qishloq   xo’jalik   yekinlari   bilan   band
bo’lib, agrosenozga og’ir metallarning salbiy ta siri sezilarli bo’ladi. 	
ʼ
Og’ir   metallarning   tuproqda   tarqalishi   ko’pgina   omillarga   bog’liq.   Bunda   tuproq
tipi, tipchasi, mexanik tarkibi, gumus bilan ta minlanganlik darajasi asosiy o’rinni
ʼ
yegallaydi.   O’simlik   va   hayvonot   organizm   uchun   yeng   havfli   og’ir   metallardan
biri   qo’rg’oshin   hisoblanadi.   Ma lumki,   qo’rg’oshin   yelementi   tabiatda   asosan	
ʼ
sulfidlar, sulfat tuzlari tarkibida uchraydi.  Ҳ .Bowyen (1979) ma lumotlariga ko’ra,	
ʼ
antropogen ta sirga uchramagan tuproqlarda uning miqdori 10 - 37 mg/kg atrofida	
ʼ
kuzatiladi.   Uning   o’simlik   hayot   faoliyati     uchun   zarar   yetkazmaydigan   miqdori
yesa bir kilogramm tuproqda 3 mg bo’lib, mazkur ko’rsatkich asosan tuproq paydo
qiluvchi jinslar tarkibiga bog’liq. 
Olib   borilgan   tadqiqot   natijalariga   ko’ra   Samarqand-Buxoro-
Turkmanboshi"   Xalqaro   M-37   avtomagistralining   Ishtixon   tumani   chegarasidan
o’tgan qismida tarqalgan tuproqlarda yalpi qo’rg’oshin miqdori tuproq xossalari va
avtomobil yo’lidan uzoqlik darajasiga  qarab o’zgarishi  qayd yetildi. Natijalarning
ko’rsatishicha og’ir metallar ta siriga uchramagan ya ni fon sifatida olingan yerda	
ʼ ʼ
tarqalgan tuproqda uning miqdori   bir kilogramm tuproqda 15 mg ni tashkil yetdi
( 3- Jadval).  
Olib   borilgan   laboratoriya   tahlillarining   ko’rsatishicha   avtomobil   yo’li
faoliyati   natijasida   atrof-muhitga   chiqarilgan   turli   xil   zararli   birikmalar   tuproq
38 tarkibidagi   qo’rg’oshin   yelementi   miqdoriga   ham   o’z   ta siri   ko’rsatgan.   Uningʼ
maksimal miqdori avtomobil yo’lidan 30 metr uzoqlikda aniqlanib, 1 kg tuproqda
55   mg   ekanligi   kuzatildi.   Tadqiqotlarimizda   ushbu   element   bilan   tuproqning
ifloslanishi avtomobil yo’lidan uzoqlashgan sari kamayib borishini qayd yetildi.  
3-Jadval 
Samarqand-Ishtixon avtomobil yo’li atrofida og’ir metallar miqdori
(tuproqning 0-30 sm qatlamida)
t/r  Avtomobil
uzoqligi, metr  yo’lidan Og’ir metallarning  yalpi miqdori, mg/kg 
qo’rg’oshin  rux 
1  10  54  71 
2  20  54  73 
3  30  55  74 
4  40  52  68 
5  50  48  63 
6  75  40  59 
7  100  38  51 
8  150  36  48 
9  200  26  48 
10  250  24  36 
11  300  15  40 
12  350  12  38 
13  400  12  36 
14  450  15  36 
15  500  12  37 
16  FON  15  47 
39  
Ya ni  ʼ “ Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi ”   Xalqaro   M-37
avtomagistralining   Ishtixon   tumanidan   o’tuvchi   qimida   tarqalagan   tuproqlarda
yo’ldan 50 metrgacha bo’lgan masofada 1 kg tuproqda qo’rg’ishinning miqdori 50
mg   dan   ko’pligi   kuzatildi.   Avtomobil   yo’lidan   100   metr   uzoqlikkacha   bo’lgan
masofalarda yesa uning miqdori 40 mg/kg va undan ko’pligi aniqlandi (3-jadval).
Yuqorida ta kidlanganidek avtomobil yo’lidan uzoqlashgan sayin qo’rg’oshinning
ʼ
miqdori   kamayib   bordi   hamda   300   metr   uzoqlikdagi   masofalardan   boshlab   fon
miqdoriga tenglashdi (1 kg tuproqda 15 mg).   Ba zi joylarda masalan 350, 400, 500	
ʼ
metr   masofalarda   yesa   hattoki   fon   miqdoridan   kichik   ko’rsatkichlar   (12   mg/kg)
kuzatildi.   
Rux-qishloq   xo’jalik   yekinlari   uchun   zarur     bo’lgan   mikroyelementlardan
biri   hisoblanadi.   Lekin   uning   tuproqlar   tarkibida     miqdorini   ko’payishi   nafaqat
tuproq   xossalari,   o’simlik   va   mikroorganizmlar   midoriga   ham   sezilarli   ta sir	
ʼ
ko’rsatadi.   Olib   borilgan   tadqiqotlar   rux   yelementi   ham   xuddi   qo’rg’oshin
yelementi   singari   avtomobil   yo’lidan   uzoqlashgan   sayin   kamayib   borishi   qayd
yetildi.   Uning   maksimal   miqdori   xuddi   qo’rg’oshin   singari   yo’ldan   30   metr
uzoqlikda qayd yetildi va 74 mg/kg ni tashkil yetdi ( 3- Jadval) .  
Tadqiqotlarimizning   ko’rsatishicha,   tuproq   tarkibida   qo’rg’oshin   va   rux
yelementlarining miqdoriga avtomobil yo’lidan uzoqligidan tashqari yana bir qator
omillar   ta sir   ko’rsatgan.   Masalan,   tuproq   mexanik   tarkibi   og’ir   tuproqlar   o’z	
ʼ
tarkibida yalpi qo’rg’oshinni yengil mexanik tarkibli tuproqlarga nisbatan ko’proq
to’plashi   aniqlandi.   Shuningdek,   ushbu   yelementlarning   tuproqda   to’planishida
tuproq   tarkibidagi   gumus   miqdori   ham   o’z   ta sirini   ko’rsatdi.   Tuproq   tarkibida	
ʼ
mazkur   yelementlar   miqdori   asosan   uning   ustki   haydov   qatlamida   ko’proq
to’planishi va tuproq profili bo’ylab pastga tomon kamayib borishi qayd yetildi. 
Demak,   avtomobil   yo’llari   atrofidagi   tuproqlarning   tarkibida   rux   va
qo’rg’oshinning   yalpi   miqdori   me yoridan   ko’pligi   aniqlandi.   Bunga   sabab,	
ʼ
avtomobillardan chiqayotgan zaharli gazlarning tarkibidagi qo’rg’oshin va ruxning
40 tuproqqa kelib tushishi bilan izohlanadi. Tuproq tarkibida qo’rg’oshin   va ruxning
ko’payib   ketishi   tuproqning   yekologik   muhitiga   salbiy   ta sir   ko’rsatadi.   Tuproqʼ
tarkibidagi   yuqoridagi   og’ir   metallarning   me yoridan   ko’pligi   ushbu   yerda	
ʼ
o’sadigan o’simliklar tarkibida ham ko’payishiga sabab bo’ladi va meva-sabzavot
mahsulotlari orqali inson salomatligiga ham zarar keltiradi.  
3.3.  O g’ir metallarning tuproqdagi oziq moddalar miqdoriga ta`siri
Sanoat korxonalaridan chiqadigan chiqindilarning tarkibidagi og’ir metallar
tuproq   tarkibiga   o’tib,   tuproqdagi   mikroorganizmlarning   faoliyatiga   salbiy   ta sir	
ʼ
qilishi aniqlangan. 
Tuproqning   og’ir   metallar   bilan   ifloslanish   manbalari   asosan   metall   ishlab
chiqarish sanoati  chiqindilari  va turli yoqilg’ilarning yonish mahsuloti, avtomobil
tutunlari   hamda   chiqindi   gazlar,   qishloq   xo’jaligida   ishlatiladigan   kimyoviy
o’g’itlar   va   boshqalardir.   Avtomobil   tutunlari   va   tashlandiq   gazlar   orqali   tuproq
qatlami qo’rg’oshin bilan zaharlanadi.
Olmaliqdagi   OTKMK   va   Angren   shahridagi   AIYeS   atrofi   tuproqlari   og’ir
metall   bilan   kuchli   ifloslanganligi   bir   guruh   olimlar   tomonidan   aniqlangan.
Tadqiqotchilarning   ma lumotlari   bo’yicha,   Olmaliqda   tuproqdagi   og’ir   metalning	
ʼ
yalpi   miqdori   yuqori   qatlamida   (0-30   sm)   ruh,   mis,   qo’rg’oshin,   xrom,   nikelning
miqdori ko’p miqdorda bo’lsa, Angren tuproqlarida rux, qo’rg’oshin, mis, nikel  va	
ʼ
xrom ko’p tarqalganligi aniqlangan.
Sho’rtangazkimyo   majmuasi   atrofida   tarqalgan   och   tusli   bo’z   tuproqlar
harakatchan   shakldagi   qo’rg’oshin   va   nikel   yelementlari   bilan   ifloslangan.   Ya ni
ʼ
harakatchan   qo’rg’oshinning   yeng   ko’p   miqdori   1   kg   tuproqda   55,2   mg   ni
(majmuaning   janub   tomonida   850   m   uzoqlikda)   ni   tashkil   yetgan.   Majmuaning
yeng   ko’p   ifloslangan   hududlaridan   bo’lgan   janubi-sharqiy   va   janubi-g’arbiy
41 yo’nalishlarida qo’rg’oshin miqdori 50 mg/kg dan ko’p bo’lgan maydonlar 1500 m
masofada ham kuzatilgan.
Tadqiqot uslublari.  Tadqiqotlarda  "Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi"   M-
37 Xalqaro avtomagistralning Ishtixon tumani chegarasida joylashgan 22 gektarlik
g’o’za yekilgan maydonda qo’rg’oshin va ruxning tuproq tarkibidagi yalpi miqdori
aniqlangan.   Tajriba   uchun   tuproq   namunalarini   olish   V.V.Kovalskiy   va
A.D.Gololobov tomonidan tavsiya yetilgan  uslub asosida  olib borildi  [1]. Tuproq
tarkibidagi yalpi og’ir metallar miqdori atom-absorbsion uslubda aniqlandi. 
Tadqiqot natijalari va ularning muhokamasi.
Avtomagistraldan 300 metr uzoqlikdan boshlab nitrat va ammoniy shakldagi
azotning yalpi miqdori ko’paydi, bu tuproq tarkibidagi og’ir metallar miqdorining
kamayishi   bilan   izohlanadi.   O’simliklar   tuproqdagi   azotni   nitrat   va   ammoniy
ko’rinishida   o’zlashtiradi.   Tajriba   natijalariga   ko’ra,   og’ir   metallar   bilan
ifloslangan   hududda   o’simliklar   uchun   zarur   bo’lgan   oziq   yelementlar   miqdori,
ya ni ammoniy va nitrat ko’rinishdagi azot miqdori kam bo’ladi.ʼ
Masalan,   tadqiqotlarda   M-37   Xalqaro   avtomagistralining   Ishtixon   tumani
chegarasida joylashgan hududning og’ir metallar bilan ko’p ifloslangan 10 metrdan
300 metrgacha masofalarda nitrat shakldagi azotning miqdori 4,6 mg/kg (20 metr
uzoqlikda),   ammoniy   shakldagi   azotniki   yesa   xuddi   shu   masofada   4,8   mg/kg
tashkil yetdi. Avtomobil yo’lidan 200-250 metrgacha masofada ammoniy va nitrat
ko’rinishdagi azot miqdori 1 kg tuproqda 10 mg/kg dan kam yekanligi aniqlandi.
Tuproqdagi   og’ir   metallar   ta sirining   kamayishi   bilan   harakatchan   azot	
ʼ
miqdori   oshib   bordi.   Bu   holat   tuproq   tarkibidagi   azot   to’plovchi
mikroorganizmlarning   faoliyati   bilan   bog’liq.   Chunki,   tuproq   tarkibidagi   og’ir
metallar   miqdori   ko’payishi   tuproqning     mikrobiologik   faolligini   susaytiradi
hamda   azot   to’planishiga   salbiy   ta sir   ko’rsatadi.   Og’ir   metallarning   ta siri
ʼ ʼ
kamayishi   bilan   azot   to’plovchi   mikroorganizmlar   faollashadi   hamda   tuproqda
o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziqa moddalar, ya ni azotning miqdori ko’payadi.	
ʼ
Avtomagistraldan   350-400   metr   uzoqlikda   nitrat   va   ammoniy   shakldagi   azot
42 miqdori   fon   ko’rsatkichga   yaqinlashgan.   Tahlillar   natijalariga   ko’ra,
avtomagistraldan   500   metr   uzoqlikda   nitrat   shaklidagi   azotning   miqdori   18,8
mg/kg,   ammoniy   shakldagi   azotning   miqdori   15,3   mg/kg   gacha   ko’payganligi
qayd yetildi. 
Tadqiqotlarimizda avtomobil yo’lidan 300 metrdan uzoq bo’lgan dalalarning
og’ir   metallar   bilan   zararlanish   holati   kamayganligi   isbotlandi.   Shuning   uchun
og’ir   metallarning   zararli   ta sirini   kamaytirish   maqsadida     katta   yo’ldan   300ʼ
metrgacha   bo’lgan   oraliq   maydonlarda   alohida   agrotexnologik   tadbirlar   tizimini
joriy yetish maqsadga muvofiq.
4 -Jadval 
Samarqand-Ishtixon avtomobil yo’li atrofidagi tuproqlarda og’ir
metallarning o’simlik uchun zarur oziq yelement miqdoriga ta siri	
ʼ
(tuproqning 0-30 sm qatlamida)
t/r Avtomobil   yo’lidan
uzoqligi, metr Og’ir   metallarning
yalpi   miqdori,
mg/kg   A zotning   harakatchan
shaklari,
mg/kg
qo’rg’oshin rux N-NO
3 N-NҲ
4
1 10 5 4 71 5.2 7.0
2 20 54 73 4.6 4.8
3 30 55 74 6.4 8.4
4 40 52 68 6.6 8.8
5 50 48 63 7.4 8.8
6 75 40 59 8.2 9.1
7 100 38 51 8.6 9.3
8 150 36 48 8.6 9.6
9 200 26 48 9.7 10.3
10 250 24 36 10.2 12.9
43 11 300 15 40 15.3 14.6
12 350 12 38 17.4 15.2
13 400 12 36 18.4 14.6
14 450 15 36 18.2 14.7
15 500 12 37 18.8 15.3
16 FON 15 47 18.6 17.3
Bunday   zararlangan   tuproqlar   ekologik   muhitini   yaxshilash   va   zararli
ta sirini   kamaytirish   uchun   organik   o’g’itlar,   ko’kat   o’g’it   (siderat)lardan   unumliʼ
foydalanish tavsiya yetiladi. Avtomobil motor moylarini qo’rg’oshinsiz yoqilg’ilar
asosida   ishlab   chiqarishga   o’tish   orqali   tuproqqa   qo’rg’oshinning   kelib   tushishi
ham   kamaymoqda.   Qishloq   xo’jaligida   zaharli   pestisidlarning   qat iy   myo yor   va	
ʼ ʼ
muddatida   ishlatilishi   uproqlarning   kimyoviy   zaharlanishining   oldini   olmoqda.
Kelajakda   yelektromobillarning   ko’payishi   ham   ushbu   muammoning     ijobiy   hal
bo’lishiga o’z hissasini qo’shadi. 
3.4 .   Tuproq profili bo’ylab og’ir metallar umumiy miqdorining
o’zgarishi
Ma’lumki barcha elementlar tuproq profili  bo’ylab bir  tekis tarqalmaydi,
ya’ni   har   bir   elementning   biror   qatlamda   ko’p   yoki   kam   bo’lishi   kuzatiladi.
Bunday   holat   tuproqning   bir   qator   xossa   va   xususiyatlariga   jumladan   mexanik
tarkibi,   tarkibidagi   gumus   miqdori,   singdirish   sig’imi   singari   bir   qator   omillarga
bog’liq.   Bu   hol   o’rganlgan   og’ir   metallarda   ham   qayd   etildi.   Barcha   kesmalarda
ularning   eng   yuqori   miqdori   tuproqning   yuqori   qatlamlarida   aniqlandi   va   tuproq
qatlamlari bo’ylab yuqoridan pastga tomon kamayib bordi ( -jadval).
X.Risqiyeva   va   M.   Mirsodiqov   (2005)   lar   tomonidan     Sirdaryo   va   Jizzax
viloyatlarida   olib   borilgan   tekshirishlarning   ko’rsatishicha     Jizzax   viloyatining
qadimdan   sug’oriladigan   bo’z-o’tloqi   va   yangidan   sug’orildigan   o’tloqi
tuproqlarida   nikelning   tuproq   kesimi   bo’ylab   tarqalishi   bir   tekis   yoki   ona   jinsiga
44 qarab   sekin   asta   kamayadi.   Nikel   elementining   miqdori   tuproq   kesimi   bo’ylab
pastga qarab 22 dan 42 mg/kg gacha ko’payishi va kesimning o’rta qismida 47-66
mg/kg gacha to’planish hollari uchraydi. 
O’rganilgan   tuproqlarning   haydalma   qatlamidagi   nikelning   enng   katta
miqdorlari 17 dan 58 mg/kg gacha bo’ladi, xarakterli kattaligi esa 28-30 mg/kg ni
tashkil etadi. Sirdaryo viloyati sug’oriladigan tuproqlari kesimi bo’yicha nikelning
tarqalishi sezilarsiz o’zgarishlarni hisobga olganda bir tekis. Tuproqlarning kuchli
sho’rlanishida haydalma qatlamda nikelning juda kam miqdori topilgan bo’lib, 25-
85   sm   qatlamda   81-97   mg/kg   gacha   sekin   asta   oshadi,   kuchsiz   sho’rlanishda   esa
nikelning   kesim   bo’ylab   18-11   mg/kg   gacha   sekin-asta   pasayishi   kuzatilgan.
O’rtacha sho’rlanganda nikel 15-72 sm qatlamda to’plangan va uning miqdori 66-
47   mg/kg   gacha   oshgan.   Qadimdan   sug’oriladigan   o’tloqi   tuproqlarda   kesim
bo’ylab   pastga   tomoni   sekin   asta   oshishi   kuzatilgan,   to’planish   hududi
aniqlanmagan. 
I.   Bobobekov   (206),   Samarqand   kimyo   kombinati   atrofida   tarqalgan
sug’orildigan   tipik   bo’z   tuproqlarda   og’ir   metallar   yalpi   miqdorining   tuproq
kesmasi   bo’ylab   pastga   tomon     kamayib   borishini   qayd   etgan.   O’rganilgan
elementlarning tuproq kesmalari  bo’yicha eng ko’p miqdori    1-  kesmada  yuqori
0-30 sm lik qatlamida kuzatildi. Bunda nikel elementining miqdori 780, molibden
esa   114   mg/kg   miqdorda   bo’ldi.   Bu   kesmada   boshqalariga   qaraganda   og’ir
metallarning   ko’p   bo’lishiga     asosiy   sabab   uning   kombinatga   nisbatan   yaqin
ekanligidadir   (kombinatdan   uzoqligi   1500   metr).   Og’ir   metallar   miqdori   tuproq
qatlamlari   bo’ylab   pastga   tomon   keskin   kamayishi   kuzatiladi   (     -jadval).   Ushbu
kesmada   30-56   sm   lik   qatlamda   og’ir   metallar   miqdori   quyidagicha   ekanligi
aniqlandi: nikel-80, molibden 14 mg/kg. Kesmaning uchinchi 56-96 sm qatlamida
esa bu elementlarning miqdori mos ravishda 37 va 7 mg/kg ekanligi kuzatildi.Bu
kesmada   og’ir   metallarning   eng   kam   miqdori   so’nggi   160-200   sm   lik   qatlamda
kuzatildi. Ushbu qatlamda nikel miqdori 18, molibdenniki esa 2.2 mg/kg ekanligi
aniqlandi. Og’ir metallarni o’zida saqlash bo’yicha ikkinchi o’rinda  kombinatdan
45 3000 metr uzoqlikdagi ikkinchi kesma  turadi, uning yuqori 0-33 sm lik qatlamida
nikel-127, molibden 18 mg/kg tashkil etadi. Og’ir metallarning miqdori bo’yicha
keyingi o’rinda 3 kesma turadi. Og’ir metallarning eng kam miqdori 3-kesmaning
150-190 sm lik qatlamida kuzatildi, unda nikel-17, molibden 1.5 mg/kg ekanligi
aniqlandi.
5- jadval
Tuproq kesmalari bo’yicha og’ir metallarning umumiy
miqdorining o’zgarishi, mg/kg tuproqda
Kesma  № Qatlam
chuqurligi,
sm nikel molibden
K-1 0-30 780 114
30-56 80 14
56-96 37 7
96-140 20 5
140-160 20 3
160-200 18 2.2
K- 2 0-33 127 18
33-62 40 5
62-92 20 5
92-125 18 3
125-170 18 1.7
K-3 0-25 67 8
25-47 21 5
47-97 17 2.1
97-150 17 1.7
150-190 17 1.5
Yuqorida   qayd   etilganidek   nikel   elementining   eng   yuqori   miqdorii   1 –
kesmaning 0- 30  sm lik katlamida kuzatildi (   -jadval), va  780  mg/kg ni tashkil etdi,
hamda   tuproq   qatlamlari   bo’ylab   yuqoridan   pastga   tomon   kamayib   bordi.
Kesmaning   30-56   sm   lik   ikkinchi   qatlamida   nikel   miqdori   keskin   kamayganligi
kuzatildi va 8 0  mg/kg ni tashkil etdi.  Ammo bu ko’rsatkich ham  nikelning  fondagi
46 miqdoridan   bir   necha   marta   yuqori.   Tuproqning   56   sm   lik   qatlamidan   boshlab
nikel   miqdori   fondagi   miqdori ga   yaqinlasha   boradi   va   96   sm   dan   so’ng   esa   fon
ko’rsatkichidan ham kam bo’lishi kuzatildi. Birinchi va ikkinchi kesmalarda nikel
elementi miqdori 90 sm qalinlikdan so’ng fon miqdoridan ham kichiqroq ekanligi
aniqlandi. Bunday holat uchinchi kesmada 25 sm dan so’ng kuzatildi.  
H arakatchan   shakldagi   og’ir   metallarning   tuproqda   tarqalishi.   Ma’lumki,
o’simliklarning   oziqlanishida   harakatchan   shakldagi   oziq   elementlarning   o’rni
katta.   Shuningdek,   tuproqdagi   harakatchan   shakldagi   og’ir   metallar   ham   bevosita
o’simliklar   oziqlanishida   tuproqdan   o’simlikka   o’tadi   va   o’simlikka   sezilarli
darajada   salbiy   ta’sir   ko’rsatadi.   Shuning   uchun   tuproq   va   o’simlikda   bu
elementlarning   ruxsat   etilgan   eng   yuqori   me’yori   belgilangan.   Ҳarakatchan
shakldagi   og’ir   metallarning   ruxsat   etilgan   maksimal   miqdori   quyidagicha:   mis   –
3,0 mg/kg, nikel – 2,0 mg/kg, rux – 23 mg/kg, kobalt –5 mg/kg.   (Методические
указание по определение тяжелых металов в почвах.  - М. :  1993.  - С .  61.)
O’rganilgan   elementlardan   mis,   rux   va   kobalt   elementlari   o’simliklar
hayotida   katta   ahamiyatga   ega   bo’lib,   bu   elementlarning   tuproqda   yetishmasligi
o’simliklarga salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun ham bu elementlar tuproqda kam
bo’lsa, tarkibida ushbu elementlar bo’lgan o’g’itlardan foydalanish lozim. Masalan
tuproq tarkibida mis  2-3 mg/kg, rux 1,5-2,0 mg/kg, kobalt 1,5-3,0 mg/kg dan kam
bo’lganda, mikroo’g’itlardan foydalanish lozim.
Olib   borilgan   tadqiqot   ishlarining   ko’rsatishicha   o’rganilgan   elementlarning
harakatchan   shakldagi   miqdorlarining   eng   ko’p   ko’rsatkichlari   ham   asosan
kombinatning   g’arb   va   shimol   tamonlarida   ko’p   uchraydi.   Masalan,   nikel
elementining   eng   ko’p   miqdori     g’arb   yo’nalishida   kombinatdan   750   metr
uzoqlikda kuzatildi (45 mg/kg).
Shimol   yo’nalishida   esa   ushbu   elementning   eng   ko’p   miqdori   38   mg/kg   ni
tashkil   etdi   (500   m).   Ҳarakatchan   shakldagi   nikelning   fondagi   miqdori   esa   1,2
47 mg/kg   ni   tashkil   etdi.   Demak,   nikel   elementining   ushbu   ko’rsatkichlari   fon
miqdoridan bir 25-30 barobar va undan ham ko’pdir. 
6-Jadval
Samarqand  Kimyo  kombinati   atrofidagi   sug’oriladigan   tuproqlarda  og’ir
metallarning harakatchan miqdori (0-30 sm qatlamda )
t/r Kombinatdan
uzoqligi Yo’nalish Og’ir   metallarning   harakatchan
miqdori, mg/kg
nikel molibden
1 250 G’arb 38 17
Shimol 36 18
Janub 20 10
sharq 24 11
2 500 G’arb 42 21
Shimol 38 18
Janub 16 10
sharq 18 12
3 1000 G’arb 27 14
Shimol 26 12
Janub 10 8
sharq 12 8
4 3000 G’arb 5 4.2
Shimol 4 3.4
Janub 2 1.2
sharq 2 1.2
5 5000 G’arb 2 1.5
Shimol 1.5 1.2
Janub 1.5 0.8
Sharq 1.2 0.8
Fon 1.2 0.8
48 Kombinatning   sharq   va   janub   yo’nalishlarida   esa   nikel   miqdori   nisbatan
kam   bo’lib,   eng   ko’p   miqdori   mos   ravishda   24   va   22   mg/kg   ni   tashkil   etadi.
Ҳarakatchan   shakldagi   nikel   bilan   ifloslanish   asosan   kombinatning   1500
metrgacha   bo’lgan   masofalarda  ko’proq  uchraydi.  Kombinatdan  uzoqlashgan   sari
nikel   elementining   miqdori   kamayib   boradi.   Masalan,   g’arb   yo’nalishida   1000
metr masofada  nikelning miqdori 27 mg/kg bo’lsa, 2000 metr masofada 8,7 mg/kg
ni   tashkil   etdi.   3000   metr   masofada   esa   nikel   miqdori   5.0   mg/kgni   tashkil   etdi.
Kombinatdan   4000   metr   uzoqlikdan   so’ng   barcha   yo’nalishlarda   nikel   miqdori
fonga yaqin yoki teng bo’lgan holatlar uchraydi. 
Molibden   elementining   eng   ko’p   miqdori   kombinatning   shimoliy-g’arb
yo’nalishida 24 mg/kg (kombinatdan 800 metr masofada) qayd etildi. Xuddi nikel
elementi   singari   molibdenning   miqdori   ham   kombinatdan   uzoqlashgan   sari
kamayib   boradi.   Demak,   harakatchan   shakldagi   og’ir   metallarning   eng   yuqori
miqdori     kimyoviy   kombinatning   g’arb   yo’nalishidagi   tuproqlarda   kuzatiladi.
Bunga   asosan,   kombinat   chiqindilarining   shu   tomonlarga   tashlanishi   bilan
izohlanadi.
3.6. Tuproqlarni og’ir metallardan muhofaza qilish
Hozirgi   kunda   dunyo   miqyosida   tuproqlarni   og’ir   metallardan   muhofaza   qilish
bo’yicha   ko’pgina   chora   tadbirlar   qo’llanilmoqda.   Masalan,   Germaniyada   ion
almashinuvchi   smolalar   ishlatilmokda.   Bu   smolalar   og’ir   metallar   bilan   xelat
birikmalar hosil qilib, ular harakatchanligini kamaytirib zararsizlantiradi.  Fransiya,
Angliya, Germaniya davlatlarida Yaponiyada ishlab chiqarilgan merketo-8–triazin
preparati ishlatilmoqda. Bu preparat tuproqdagi kadmiy, simob, rux va qo’rg’oshin
elementlarini   suvda   erimaydigan   va   o’simliklar   o’zlashtira   olmaydigan   shaklga
o’tkazib,   uni   tuproqqa   qattiq   singdiradi,   lekin   boshqa   oziq   moddalar   o’z   holida
qoladi.   Bu   preparat   tuproqqa   eritma   yoki   aerozol   sifatida   sepiladi.   Shuningdek,
tuproqlarni   organik   moddalar   bilan   boyitish,   mineral   o’g’itlardan,   jumladan
49 fosforli   o’g’itlardan   foydalanish,   ohaklash   ham   tuproqdagi   og’ir   metallar
harakatchanligini   kamaytiradi   (Dobrovolskiy,   Gri щ ina   1985;   Alekseyev,   1987;
Abdullayev, 1989). Chunki bir qator mualliflarning (Rinkis,1996; Ilin, Stepanova,
1980)   ko’rsatishicha,   og’ir   metallarni   toksikligi   ko’p   omillarga     bog’liq.   Bunday
omillar   qatoriga   tuproqdagi   gumus   miqdori,   uning   muhit   reaksiyasi,   mexanik
tarkibi,   karbonatligi,   iqlim   va   bu   tuproqda   o’sayotgan   o’simliklarning   o’ziga
xosligi   kiradi.   Og’ir   metallarning   salbiy   ta’siri   yengil   va   gumusi   kam   bo’lgan
tuproqlarda qo’proq kuzatiladi. Og’ir, gumusga boy va singdirish qobiliyati yuqori
bo’lgan tuproqlarda og’ir metallar loy zarrachalari bilan ko’proq adsorbsiyalanadi.
Og’ir metallar bilan zararlangan tuproqlarni nazorat   kilish uchun umumiy
talab   ishlab   chiqilishi   kerak.   Og’ir   metallar   ruxsat   etilgan   me’yori   (REM)   va
mo’ljallangan   ruxsat   etilgan   meyori   (ODK)   kabi   mezonlar   bilan   baholanadi
(Охрана природы. Почвы Госстандарт. 1994.  - С.37-39).
MDU   tuproqshunoslik   fakulteti   ilmiy   xodimlari   tomonidan   kuchsiz   kislotali
va kislotali muhitli tuproqlar geokimyoviy guruhi uchun og’ir metallarni ekologik
miqdori   shkalasi   ishlab   chiqilgan.Tuproq   ohaklansa   og’ir   metallar   o’simliklar
o’zlashtira   olmaydigan   shakllarga   o’tishi   mumkin.   Biroq   bu   usul   universal
bo’lmasdan,   neytral   yoki   kuchsiz   nordonli   tuproqlarda     yetarli   darajada   samara
bermaydi   va   og’ir   metallar   yana   biologik   aylanishga   jalb   qilinadi   (Sadovnikova,
1995).
A.Andersson   (1991)   tajribalarida,   tuproqni   ohaklash   o’simliklar   tomonidan
marganes,   rux   va   nikel   elementlari   yutilishini   sekinlash   tirgan.   Kadmiy
harakatchanligi   esa     azotli   va   fosforli   o’g’itlarning   har-xil   me’yorlarda
qo’llanishiga   qarab   o’zgaradi,   ya’ni   o’g’it   me’yorlari   oshgan   sayin   uning
harakatchanligi va o’simliklar tarkibidagi miqdori oshdi.
Og’ir   metallarning   salbiy   ta’siri   engil   va   gumusi   kam   bo’lgan   tuproqlarda
qo’proq kuzatiladi  (Sh.Xoliqulov, I.Bobobekov , 2000-2002 ). Og’ir, gumusga  boy
va singdirish  qobiliyati   yuqori   bo’lgan  tuproqlarda  og’ir  metallar  loy  zarrachalari
50 bilan ko’proq adsorbsiyalanadi. Shuning uchun ham ular ushbu tuproqda nisbatan
kam   xavflidir.   Samarqand   kimyo   kombinati   atrofidagi   sug’oriladigan   tipik   bo’z
tuproqda   o’tkazilgan   tajribada   mineral   va   organik   o’g’itlar   qo’llanilishi
harakatchan shakldagi og’ir metallar miqdoriga ta’sir ko’rsatgan (1- rasm).
1 -rasm Mineral va organik o’g’itlarning harakatchan og’ir metallar miqdoriga
ta’siri ( (Sh.Xoliqulov, I.Bobobekov ,  2000-2002)
(Variantlar. - 1. Nazorat (o’g’itsiz)    2. N
250 R
175 K
125   3.Go’ng 30 t/ga 4.Go’ng mulcha
10 t/ga   5.Biogumus 7 t/ga 6. N
250 R
175   K
125   + go’ng 30 t/ga   7. N
250 R
175 K
125   +go’ng
mulcha 10 t/ga 8. N
250 R
175 K
125   +biogumus 7 t/ga 9. Go’ng 10 t/ga 10. N
250   R
175 K
125
+go’ng 10 t/ga 11. N 
350 R
175 K
125 )
Organik va mineral o’g’itlar tuproqdagi harakatchan shakldagi og’ir metallar
miqdoriga   ta’sir   ko’rsatadi.   Tuproq   tarkibidagi   harakatchan   og’ir   metallar
miqdorini   kamaytirish   bo’yicha   eng   yaxshi   ko’rsatkichga   organik   va   mineral
o’g’itlarni birgalikda qo’llanilgan variantda (N
250 P
175 K
125 +30 t/ga go’ng) erishilgan.
51 Ya’ni   ushbu   variantda   nazoratga   nisbatan   Cu-65%,   Zn-48%,   Pb-30%,   Co-51%,
As- esa 45% gacha kamayishi aniqlangan.
Tuproqning   ifloslanish   manbalari.   Tuproqning   ifloslanish   manbalari
quyidagicha tasniflanishi mumkin:
1-Sanoat korxonalari.
2-Transport
3-Qishloq xo’jaligi.
4-Turar-joy binolari va kommunal korxonalar.
Ushbu   toifadagi   manbalarni   ifloslantiruvchi   moddalar   tarkibida   maishiy
chiqindilar, oziq-ovqat chiqindilari, qurilish chiqindilari, isitish tizimi chiqindilari,
ishlatib   bo’lmaydigan   maishiy   buyumlar   va   boshqalar   ustunlik   qiladi.   Bularning
barchasi yig’ilib, poligonlarga tashlanadi. Katta shaharlarda axlatni axlat yig’ish va
yo’q   qilish   muammosiga   aylandi.   Shahar   poligonida   axlatni   oddiy   yoqish   zaharli
moddalarning   chiqarilishi   bilan   birga   keladi.   Bunday   buyumlarni,   masalan,   xlor
o’z   ichiga   olgan   polimerlarni   yoqishda   juda   zaharli   moddalar   -   dioksidlar   hosil
bo’ladi. Shunga qaramay, so’nggi  yillarda maishiy chiqindilarni yoqib yuborishni
yo’q qilish usullari ishlab chiqilgan. Istiqbolli usul - bunday axlatlarni issiq metall
yeritmalarida yoqish.
Sanoat korxonalari.  Mashinasozlik sanoati tabiiy muhitga siyanidlar, mishyak
va   berilliy   birikmalarini   chiqaradi;   plastmassa   va   sun’iy   tola   ishlab   chiqarishda
fenol, benzol, stirol bo’lgan chiqindilar hosil  bo’ladi; sintetik kauchuklarni ishlab
chiqarishda   katalizator   chiqindilari   va   nostandart   polimer   quyqalar   tuproqqa
tushadi; Kauchuk buyumlar ishlab chiqarishda tuproq va o’simliklar joylashadigan
changli   ingrediyentlar,   kukun,   chiqindi   kauchuk   va   to’qimachilik   qismlari   atrof-
muhitga   kiradi   va   shinalar   ishlatilganda,   yeskirgan   va   singan   shinalar,   avtomobil
shinalari va jant lentalari. Ishlatilgan shinalarni saqlash va yo’q qilish hozirda hal
qilinmagan   muammolardir,   chunki   bu   ko’pincha   yong’inlarni   keltirib   chiqarishi
52 juda qiyin bo’lgan jiddiy yong’inlarni keltirib chiqaradi. Yeskirgan shinalarni yo’q
qilish darajasi ularning umumiy hajmining 30 foizidan oshmaydi.
Transport.   Ichki   yonish   dvigatellarining   ishlashi   paytida   azot   oksidi,
qo’rg’oshin,   uglevodorodlar,   uglerod   oksidi,   kuyik   va   boshqa   moddalar   yer
yuzasiga   cho’kadi   yoki   o’simliklar   tomonidan   so’riladi.   Ikkinchi   holda,   bu
moddalar   tuproqqa   kiradi   va   oziq-ovqat   zanjirlari   bilan   bog’liq   bo’lgan   siklda
ishtirok yetadi.
Qishloq   xo’jaligi.   Qishloq   xo’jaligida   tuproq   ifloslanishi   juda   ko’p
miqdordagi mineral o’g’itlar va pestisidlarning kiritilishi natijasida yuzaga keladi.
Ba’zi pestisidlarda simob bo’lganligi ma’lum.
Keling,   tuproqni   og’ir   metallar   va   pestisidlar   bilan   ifloslanishini   batafsil
ko’rib chiqaylik.
Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi.
Og’ir   metallarga   rangli   metallar   deyiladi,   ularning   zichligi   temirning
zichligidan   katta.   Bularga   qo’rg’oshin,   mis,   rux,   nikel,   kadmiy,   kobalt,   xrom   va
simob kiradi.
Og’ir   metallar   tuproqda   to’planib,   uning   kimyoviy   tarkibini   bosqichma-
bosqich   o’zgartirishga,   o’simliklar   va   tirik   organizmlarning   hayotini   buzilishiga
olib keladi.
Simob   tuproqqa   ba’zi   pestisidlar,   maishiy   chiqindilar   va   singan   o’lchash
asboblari bilan kirishi aniqlandi. Umumiy simobning nazoratsiz chiqarilishi yiliga
4000-5000 tonnani tashkil qiladi. Tuproqdagi simobning ruxsat yetilgan maksimal
konsentrasiyasi 2,1 mg / kg ni tashkil qiladi.
Magistral   yo’llar   bo’ylab   tuproq   va   o’simliklarning   qo’rg’oshin   bilan
ifloslanishi   200   metrgacha   cho’zilgan.   Tuproqdagi   qo’rg’oshinning   maksimal
ruxsat   yetilgan   konsentrasiyasi   \u003d   32   mg   /   kg.   Sanoat   sohalarida   tuproqdagi
qo’rg’oshin miqdori qishloq xo’jaligiga qaraganda 25-27 baravar yuqori.
53 Ҳ ar yili tuproqning mis va rux bilan ifloslanishi  mos ravishda 35 va 27 kg /
km   ni   tashkil   qiladi.   Ushbu   metallarning   tuproqdagi   konsentrasiyasining
ko’payishi   o’simlik   o’sishi   sekinlashuviga   va   hosildorlikning   pasayishiga   olib
keladi.
3.6. Og’ir metallarning tuproq tarkibidagi gumus va oziq moddalar
miqdoriga ta’siri
Og’ir   metallar   tuproqqa,   hayvonot   va   o’simlik   olamiga   hamda   ular   orqali
inson   sog’ligiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatadi.   Og’ir   metallarning   toksik   ta’sirini
o’simliklarni   o’sishiga   qarab     ko’rish   mumkin.   Ularning     konsentrasiyasi   ortgan
sayin   o’simlikni   o’sishi   sekinlashadi.   Og’ir   metallar   protoplazmatik   zahar
hisoblanadi.   Ularning   zaharligi   element   atom   massasi   ortishi   bilan   ortadi.   Test
organizmlarga   1   mg/l   dozada   ham   zararli   ta’sir   ko’rsatuvchi   og’ir   metallar   juda
fiotoksik hisoblanadi. Bundaylarga   Ag+, Be2+, Ng2+, Sn2+, ehtimol Co2+, Ni2+
, Pb2+,  CrO42-  kiradi (Yu.V.Alekseyev, 1987).
Ko’pchilik  metallar, masalan  mis, simob, toksik konsentrasiyada fermentlar
aktivligini   sekinlashtiradi.   Bu   metallar   organik   molekulalar   bilan   kompleks
birikmalar   hosil   qiladi   va   ular   ho’jayra   membranalari   orqali   o’tib   ketadi.   Simob,
qo’rg’oshin,   mis,   berilliy,   kadmiy,   kumush   asosan   ishqoriy   fosfataza,   katalaza,
oksidaza, ribonukleaza fermentlari aktivligini sekinlashtiradi.
Ayrim  og’ir  metallar  ho’jayra  membaranasi  bilan o’zaro ta’sirlashib,  ularni
o’tkazuvchanligini   va   boshqa   xossalarini   salbiy   tomonga   o’zgartiradi.   Masalan,
Au3+,   Cd2+,   Cu2+   va   Fe2+   hqjayra   membranalarini     yirtilishiga   sabab   bo’ladi.
Ayrim   og’ir   metallar   o’simliklarga   kerak   bo’lgan   boshqa   metallar   bilan
raqobatlashadi va ularni muhim funksional rolini buzadi. Masalan, Li bilan Na, Ss
bilan K  Cd bilan  Zn  raqobatlashadi (Yu.V.Alekseyev,1987).
K.W   Smilde   (1981)   o’z   tadqiqotlarida,   kadmiy,   xrom,   mis,   nikel,
qo’rg’oshin va ruxning zararlilik ta’sirini turli xil o’simliklarda alohida va bir-biri
54 bilan   birga   o’rgangan.   U   elementlarni   fitotoksikligi   kamayib   borishi   bo’yicha
quyidagi qatorni hosil qiladi. Cd<Ni < Cu < Zn<Cr< Pb. 
Samarqand   kimyo   kombinati   (SamKK)   atrofida   tarqalgan   sug’oriladigan
tipik   bo’z   tuproqlarda   og’ir   metallarning   to’planishi   uning   agrokimyoviy
xossalariga,   xususan   tuproq   tarkibidagi   gumus   va   o’simliklar   tomonidan
o’zlashtiriladigan harakatchan oziq moddalar miqdoriga sezilarli ta’sir ko’rsatdi (7
jadval).
Og’ir metallar bilan kuchli ifloslangan hududlarda tuproq tarkibida gumus
miqdori   nihoyatda   past,   ya’ni   1   foizdan   kamligi     kuzatildi   (11-jadval).   Bu   holat
g’arb   yo’nalishida   2000   metr,   shimol   va   janubda   1500   metr,   sharqda   1000
metrgacha  bo’lgan  masofalarda qayd etildi  va   gumus miqdori  tuproqning yuqori
0-30 sm  lik qatlamida 0,8-0,9 foiz atrofida ekanligi  ma’lum  bo’ldi.   Kombinatdan
uzoqlashgan   sayin   og’ir   metallar   miqdori   kamayishi   bilan   gumus   miqdori   asta-
sekin orta boradi. G’arb yo’nalishida kombinatdan 250 metr uzoqlikda tuproqning
yuqori   0-30   sm   lik   qatlamida   gumus   miqdori   0,80   foiz   bo’lgan   bo’lsa,   shimolda
shu   masofada   0,78   foiz,     janubda   0,82   foiz,   sharqda   0,81   foizni   tashkil   etdi.
Kombinatdan 750 metr uzoqlikgacha bo’lgan masofalarda ham barcha yo’nalishlar
tuproqlarida  gumus  miqdori   bir-biriga  yaqin     (0,82-0,88  foiz)   ekanligi  kuzatiladi.
Ushbu   masofada   gumusning   eng   kam   miqdori   g’arb,   shimol   va   janub
yo’nalishlarida   0,82-0,84   foizni   tashkil   etgan   bo’lsa,   sharq   yo’nalishida   esa   0,88
foiz   bo’ldi.   Kombinatdan   1000   metr   uzoqlikkacha   bo’lgan   masofalarda   esa
gumusning   eng   kam   miqdori   (0,85   foiz)   ifloslanish   yuqori   bo’lgan   g’arb
yo’nalishida   aniqlandi.   Gumusning   miqdori   shimolda   bu   masofada   –0,88   foiz,
janubda   esa   -0,90   foiz   ekanligi   ma’lum   bo’ldi.   Ifloslanish   nisbatan   kam   bo’lgan
sharq   yo’nalishida   1000   metr   uzoqlikda   gumus   miqdori   1   foizga   teng   ekanligi
kuzatildi.   Og’ir   metallar   bilan   kuchli   ifloslangan   g’arb   va   shimol   yo’nalishlarda
kombinatdan 1500 metr uzoqlikdagi masofalarda ham gumus miqdori kichik (0,90-
1,0   foiz)   ekanligi   aniqlandi.   Ifloslanish   nisbatan   kam   bo’lgan   janub   va   sharq
55 yo’nalishlarda   esa   ushbu   masofada   gumus   miqdori   nisbatan   ko’proq-   1,2   foizni
tashkil   etdi.   G’arb   yo’nalishida   kombinatdan   2000   metr   uzoqlikdan   so’ng   gumus
miqdori 1,0 foizdan ko’proq ekanligi qayd etildi. Ushbu masofadan so’ng hamma
yo’nalishlarda gumus miqdori oshib borishi kuzatildi va uning eng yuqori miqdori
(1,6   foiz)   sharq   yo’nalishida   5000   metr   uzoqlikdagi   tuproqlarda   uchradi.   Ushbu
masofada g’arb yo’nalishida gumus miqdori 1,32 foiz, shimolda 1,4 foiz, janubda
esa 1,5 foiz ekanligi ma’lum bo’ldi. Kombinatga yaqin hududlarda gumus miqdori
kam bo’lish sababini tuproqning   og’ir metallar bilan kuchli ifloslanishi natijasida
biomassani   gumusga   aylanishi,   ya’ni   gumifikasiya   jarayoni   sekin   borishi   bilan
izohlash   mumkin.   Kombinatdan   5000   metr   uzoqlikkacha   gumus   miqdori   ortib
boradi   va   eng   yuqori   k o’ rsatkichi   ushbu   masofada   sharq   yo’nalishda   1,6   foizini
tashkil etdi. 
Og’ir metallar bilan ifloslangan tuproqda nafaqat gumusni balkim shu bilan
bir  qatorda  o’simliklar   uchun  zarur  bo’lgan  harakatchan  oziq  moddalar  ham  kam
bo’lishi   aniqlandi   (12-jadval).   Masalan   tadqiqot   azotning   o’simliklar   tomonidan
o’zlashtiriladigan   harakatchan,   ya’ni   nitrat   va   ammoniyli   shakllari   kamligini
ko’rsatdi.   Nitrat   shakldagi   azotning   eng   kam   miqdori   4,6   mg/kg,   ammoniyli
azotniki   esa   4,8   mg/kg   ekanligi   qayd   etildi,   bu   ko’rsatkich   g’arb   yo’nalishida
kombinatdan   250   metr   uzoqlikdagi   masofada   kuzatildi.   Shimol   va   g’arb
yo’nalishlarda   kombinatdan   1000   metr,   janub   va   sharqda   750   metr   uzoqlikkacha
bo’lgan masofalardagi  tuproqda azotning harakatchan shakllari 10 mg/kg atrofida
va   undan   kamligi   aniqlandi.   Kimyo   kombinatidan     uzoqlashgan   sayin   og’ir
metallar ta’siri kamayishi bilan mineral shakldagi azot miqdori ortib bordi va 1500
metr uzoqlikdan so’ng barcha yo’nalishlarda uning miqdori 12-14 mg/kg va undan
ham   ko’pligi   kuzatildi.   Mineral   azotning   eng   yuqori   miqdori   (22-25   mg/kg)
kombinatdan   4000-5000   metr   uzoqlikdagi   tuproqlarda   qayd   etildi.   Tuproq
tarkibidagi   azotning   harakatchan   shakllari   ko’p   yoki   kam   bo’lishi   nafaqat   gumus
miqdoriga,   balkim   tuprokdagi   mikroorganizmlar   faoliyatiga   ham   bog’liq.   Chunki
56 og’ir   metallar   tuproqdagi   azot   aylanishida   ishtirok   etadigan   mikroorganizmlar
faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatsa, mineral azotning miqdori keskin kamayib ketadi.
Tuproq tarkibidagi og’ir metallarni kamaytirish tuproqning ekologik holatiga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi. I.Bobobekov (2006) ko’rsatishicha tuproqqa gektariga 30 t
go’ngni   +   N
250 P
175 K
125   bilan   birga   qo’llash   tuproq   tarkibidagi   harakatchan   og’ir
metallar   miqdorini   kamaytiradi   natijada   tuproq   tarkibidagi   gumus   va   o’simliklar
uchun zarur bo’lgan oziq elementlar miqdori oshadi.
57 7-jadval
Og’ir metallarning tuproq tarkibidagi gumus miqdori va harkatcha azot miqdoriga ta’siri.
(I.Bobobekov, 2006, ma’lumotlari)
T/r
Kombinat-
dan   uzoqligi,
m Yo’nalish Gumus miqdo-ri, %   Azotning harakatchan shaklari, mg/kg Og’ir metallarning harakatchan shakllari, mg/kg
N-NO
3 N-NH
4 nikel molibden
1 250 Shimol 0,78 5.2 7.0 38 17
G’arb 0,8 4.6 4.8 36 18
Janub 0,82 6.4 8.4 20 10
Sharq 0,81 6.6 8.8 24 11
3 1000 Shimol 0,88 10.2 12.2 27 14
G’arb 0,85 9.8 10,7 26 12
Janub 0,9 12.2 14.4 10 8
Sharq  1,3 14.4 16.2 12 8
4 3 000 Shimol 1,15 14.5 16.2 5 4.2
G’arb 1,02 14.2 16.2 4 3.4
Janub 1,3 17.2 20.2 2 1.2
Sharq  1,4 15.7 17.2 2 1.2
5 5000 Shimol 1,4 19.7 21.9 2 1.5
G’arb  1,32 22.2 22.4 1.5 1.2
Janub 1,5 22.5 24.8 1.5 0.8
Sharq  1,6 22.7 25.7 1.2 0.8
58 30 t go’ngni + N
250 P
175 K
125   natijasida tuproq tarkibidagi harakatchan og’ir
metallarning kamayishini muallif go’ng zarrachalari og’ir metallar ionlarini o’z
zarrachalari   yuzasida   ushlab   qolishi,   mineral   o’g’itlardan   fosforli   o’g’itlar
tarkibidagi   fosfat   anionlari   og’ir   metallar   kationlari   bilan   reaksiyaga   kirishib
qiyin eriydigan birikmalar hosil qilishi bilan izohlagan. 
Demak,   tuproqlarni   og’ir   metallar   bilan   ifloslanishi   uning   agrokimyoviy
xossalariga   salbiy   ta’sir   ko’rsatadi.   Uning   oldini   olish   uchun   tuproqqa   30   t
go’ngni + N
250 P
175 K
125  me’yorda qo’llash tavsiya etiladi.
59 XULOSALAR
1.   Qishloq   xo’jaligida   sug’oriladigan   tuproqlar   tarkibida   og’ir
metallarning   REM   ga   nisbatan   yuqori   darajada   to’planishi   yetishtirilayotgan
ekinlar   tomonidan  o’zlashtirilishi,   hosilida   to’planib   tirik   organizmlarga   zararli
ta’siri ortib boradi. 
2.   Tadqiqot   natijalariga   ko’ra,   paxta   og’ir   metallar   bilan   ifloslangan
tuproqni   qayta   tiklash   sifatida   quyidagi   afzalliklarga   ega.   Birinchidan,   u
ko’pchilik   ifloslangan   qishloq   xo’jaligi   yerlarida   normal   o’sish   va   rivojlanish
qobiliyati   tufayli   og’ir   metallarga   nisbatan   ma lum   bir   tolerantlikka   yega   vaʼ
hosil   va   tola   sifati   asosan   ta sir   qilmaydi.   Ikkinchidan,   paxta   asosiy   iqtisodiy	
ʼ
yekinlardan   biri   bo’lib,   katta   yekish   maydoni,   keng   moslashuvchanligi,   katta
biomassa   va   og’ir   metallarni   singdirishi   va   paxta   o’simliklarini   tortib   olish   va
ko’chirish   oson,   bu   markazlashtirilgan   tozalash   uchun   qulay   va   ikkilamchi
ifloslanishni keltirib chiqarmaydi.
3. Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi" Xalqaro M-37 avtomagistralining
Ishtixon   tumanidan   o’tuvchi   qimida   tarqalagan   tuproqlarda   yo’ldan   50
metrgacha bo’lgan masofada 1 kg tuproqda qo’rg’ishinning miqdori 50 mg dan
ko’pligi   kuzatildi.   Avtomobil   yo’lidan   100   metr   uzoqlikkacha   bo’lgan
masofalarda   yesa   uning   miqdori   40   mg/kg   va   undan   ko’pligi   aniqlandi.   Ba zi	
ʼ
joylarda   masalan   350,   400,   500   metr   masofalarda   esa   hattoki   fon   miqdoridan
kichik ko’rsatkichlar (12 mg/kg) kuzatildi.  R ux elementi ham xuddi qo’rg’oshin
elementi   singari   avtomobil   yo’lidan   uzoqlashgan   sayin   kamayib   borishi   qayd
etildi.   Uning   maksimal   miqdori   xuddi   qo’rg’oshin   singari   yo’ldan   30   metr
uzoqlikda qayd etildi va 74 mg/kg ni tashkil etdi. 
4.   Tadqiqotlarda   M-37   Xalqaro   avtomagistralining   Ishtixon   tumani
chegarasida   joylashgan   hududning   og’ir   metallar   bilan   ko’p   ifloslangan   10
metrdan       300   metrgacha   masofalarda   nitrat   shakldagi   azotning   miqdori   4,6
mg/kg (20 metr uzoqlikda), ammoniy shakldagi azotniki esa xuddi shu masofada
4,8   mg/kg   tashkil   etdi.   Avtomobil   yo’lidan   200-250   metrgacha   masofada
60 ammoniy va nitrat ko’rinishdagi azot miqdori 1 kg tuproqda 10 mg/kg dan kam
ekanligi aniqlandi.
5.   Avtomobil   yo’llari   atrofidagi   tuproqlarning   tarkibida   rux   va
qo’rg’oshinning   yalpi   miqdori   me yoridan   ko’pligi   aniqlandi.   Bunga   sabab,ʼ
avtomobillardan   chiqayotgan   zaharli   gazlarning   tarkibidagi   qo’rg’oshin   va
ruxning   tuproqqa   kelib   tushishi   bilan   izohlanadi.   Tuproq   tarkibida   qo’rg’oshin
va   ruxning   ko’payib   ketishi   tuproqning   ekologik   muhitiga   salbiy   ta sir	
ʼ
ko’rsatadi. Tuproq tarkibidagi yuqoridagi og’ir metallarning me yoridan ko’pligi	
ʼ
ushbu yerda o’sadigan o’simliklar tarkibida ham ko’payishiga sabab bo’ladi va
meva-sabzavot mahsulotlari orqali inson salomatligiga ham zarar keltiradi.  
Og’ir metallar bilan ifloslangan tuproqlarni tiklash uchun ta vsiya lar
1.   G’o’za   o’simliklarining   biomassasi   qanchalik   ko’p   bo’lsa,   og’ir
metallarni   o’zlashtirish,   tashish   va   to’plash   qobiliyati   shunchalik   kuchli   bo’lib,
ifloslangan   tuproqqa   yekologik   tiklanish   ta siri   shunchalik   yaxshi   bo’ladi.	
ʼ
Bugungi kunga kelib, ba zi tadqiqotlarda dastlab ba zi og’ir metallarga chidamli	
ʼ ʼ
va   kuchli   boyitish   qobiliyatiga   yega   bo’lgan   ba zi   paxta   navlari   (liniyalari)	
ʼ
skriningdan   o’tkazilgan   bo’lsa-da,   ular   ifloslangan   qishloq   xo’jaligi   yerlarini
keng miqyosda yetishtirish va qayta tiklash uchun hali ham yetarli emas.
2.   Bunday   zararlangan   tuproqlar   ekologik   muhitini   yaxshilash   va   zararli
ta sirini kamaytirish uchun organik o’g’itlar, ko’kat o’g’it (siderat)lardan unumli	
ʼ
foydalanish   tavsiya   yetiladi.   Avtomobil   motor   moylarini   qo’rg’oshinsiz
yoqilg’ilar   asosida   ishlab   chiqarishga   o’tish   orqali   tuproqqa   qo’rg’oshinning
kelib tushishi ham kamaymoqda. Kelajakda elektromobillarning ko’payishi ham
ushbu muammoning  ijobiy hal bo’lishiga o’z hissasini qo’shadi. 
 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YXATI
61 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining  “ 2030 yilgacha bo’lgan davrda
O’zbekiston   Respublikasining   Atrof   muhitni   muhofaza   qilish”
Konsepsiyasi   2019   yil   30   oktyabrdagi   PF-5863-son   Farmoni.   Lex   UZ.
On-line.
2. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2021   yil   30   dekabrdagi   “Atrof
muhitni   muhofaza   qilish   hamda   ekologik   nazorat   sohasidagi   davlat
organlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”   gi   PQ-
76-sonli qarori. Lex UZ. On-line.
3. Арутюнян   С.Ш.   Воздействие   медеплавильного   производства   на
окружающую   среду   //Биогеохимия   Зарафшанской   долины:   Сборник
научных статей.- Самарканд, 1997. -С.85-102.
4. Baxranov   G’.M.   Tuproqning   og’ir   metallar   bilan   ifloslanishi   va   atrof
muhitga   ta’siri.   Directory   Indexing   of   International   Research   Journals-
CiteFactor. VOLUME 2 | ISSUE 10  2021y. B-193-196.
5. Бобобеков   И.Н.   Техноген   ифлосланган   типик   бўз   тупроқлардаги
оғир   металар   миқдорини   камайтиришга   органик   ва   минерал
ўғитларнинг   таъсири   (Самарқанд   кимё   комбинати   атрофи
тупроқлари   мисолида).   Қ-х.ф.н.   илмий   даражасини   олиш   учун
еnзилган диссертация автореферати. Тошкент, 2006.- 17 б. 
6. Болтунова   А.Д.,   Смирнова   С.В.,   Солтис   В.В.   Накопление   тяжелых
металов   в   почвах   под   влиянием   промышленного   производства   //
Современные проблемы науки и образования. № 4.; – 2017. 
7. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.: Агропромиздат, 1985. -
351 с. 
8. Физико-химические   методы   исследования   почв/   Л.А.   Воробева,
Г.И.Глебова,   Е.И.   Горшкова   и   др.//   Под   ред.Н.Г.Зырина,
Д.С.Орлова.-М.: МГУ, 1980. - 381 с. 
9. Казакова   Н.А.   Экологическая   оценка   состояния     почвенно-
растителного   покрова   в   зоне   техногенного   загрязнения   (на   примере
62 Уляновского цементного завода) // Диссертация на соискание ученой
степени кандидата биологических наук / Уляновск, 2014 – С.66-78. 
10. Казакова, Н.А. Экологическое  состояние почвенного покрова в зоне
влияния   цементного   производства   /   Н.А.   Казакова   //   Вестник
Чувашского   государственного   педагогического   университета   им.
И.Я. Яковлева.–2010.–№ 4(68). – С. 71-74. )  
11. Ковалский   В.В.,   Гололобов   А.Д.   Методы   определения
микроэлементов в органах и тканях животных, растениях и почвах.-
М .:  Колос , 1969. -272  с .
12. Шукуров   Н.Е.,   Талипов   Р.М.,   Отабоева   Н.А.   Тяжелые   металы   в
почвах   Ангрен-Алмалыкского   горнопромышленного   района
(консентрация   и   формы   нахождения).   Ангрен   истиқболи   ша ҳ ар.
«Фалсафа ва  ҳ у қ у қ ». Ташкент, 2006. С. 253–255. 
13. Tursunov   X.X.,   Tursunov   D.X.   Toshkent   shahar   tuproqlarining
sanoat   chiqindilari   tarkibidagi   og’ir   metallar   bilan   ifloslanish   darajasini
aniqlash //Qishloq xo’jaligida ekologik muammolar: Xalqaro ilmiy amaliy
anjuman materiallari to’plami. -Buxoro, 2003. – B.71-75. 
14. Xoliqulov   Sh.   T.,   Yaqubov   T.   B.   Sho’rtangazkimyo   majmuasi
chiqindilarining   och   tusli   bo’z   tuproqlardagi   ayrim   harakatchan   og’ir
metallar miqdoriga ta’siri// J.  Guliston davlat universiteti axborotnomasi,
Tabiiy va qishloq xo‘jaligi fanlari seriyasi. 2021. -№ 3. - B.39-44. 
15. Xoliqulov   Sh.   T.,   Yaqubov   T.   B.   Sho’rtangazkimyo   majmuasi
chiqindilarining   och   tusli   bo’z   tuproqlardagi   ayrim   harakatchan   og’ir
metallar   miqdoriga   ta’siri.     Guliston   davlat   universiteti   axborotnomasi,
tabiiy va qishloq xo’jaligi fanlari seriyasi. 2021. № 3.  B. 39-44.
16. Xoliqulov   Sh.   Tuproqdagi   og’ir   metallar.     “Muharrir   nashriеnti”.
T: 2018. – 165 b.  
17. Xoliqulov,   Sh.   T.,   Ne’matov   X.   M.   (2022).   T uproqning   og’ir   metallar
bilan   iflosanishi.   Theoretical   and   Practical   Principles   of   Innovative
63 Development   of   the   Agricultural   Sector   in   Uzbekistan,   SB   TSAU
Conference, 774-777.
18. Абдулаев   С.,   Раимбаева   Г.   Тўқ   тусли   тупроқларининг
микроэлементларига   эрозиянинг     таъсири   //   Тупроқшунослар   ва
агрокимёгарлар   Ш-қурултойи   маъруза   ва   тезислари   тўплами.-
Тошкент, 2000. – Б.148-149.
19. Абдурахимов   М.К.   Зарафшон   воҳаси   тупроқларида
микроэлементларнинг   таркалиши   //   Орол   денгизи   ҳавзасининг
саҳроланиш   жараёнида   тупроқ   унумдорлигини   тиклаш,   ошириш   ва
улар   мелиорациясининг   долзарб   муаммолари:   Ўзбекистон
тупроқшунослари   ва   агрокимёгарлари   илмий-амалий   анжуман
маърузалари тўплами. –Тошкент, 2002. -Б. 248-250.
20. Алексеев   Ю.В.   Тяжелые   металы   в   почвах   и   растениях.   -Л.:
Агропромиздат, 1987. -141 с.
21. Алиева М.М. Цинк и его формы в почвах и хлопчатника Ферганской
долины: Автореф. дисс... канд. с/х наук.-  Фрунзе: 1967.-18 с.
22. Анталова  С  и др.  Исследование  поведения   кадмия  в  системе  почва-
растение   в   полевых   экспериментах   //   Поведение   полютантов   в
почвах и ландшафтах. –Пущино, 1990. -С.90-96.
23. Аринушкина   Е.В.   Руководство   по   химическому   анализу   почв.   -М.:
МГУ, 1970. -630 с.
24. Арутюнян   С.Ш.   Воздействие   медеплавильного   производства   на
окружающую   среду   //Биогеохимия   Зарафшанской   долины:   Сборник
научных статей.-  Самарканд, 1997. -С.85-102.
25. Арутюнян   С.Ш.   Воздействие   медеплавильного   производства   на
окружающую   среду   //Биогеохимия   Зарафшанской   долины:   Сборник
научных статей.-  Самарканд, 1997. -С.85-102.
26. Байдина Н.Л. Иннактивация тяжелых металов гумусом и цеолитом
в   техногенно   загрязненной   почве   //Ж.Почвоведение.   –1994.   -№   9.   -
С.121-125.
64 27. Байдина   Н.Л.   К   использованию   цеолитом   в   качестве   поглотителей
тяжелых   металов   в   техногенно-загрязненной   почве   //Ж.Сибирский
биологический журнал. –1991. -Вып-6. -С.32-37. 
28. Баҳодиров М., Расулов А. Тупроқшунослик. - Т.: Ўқитувчи, 1975.-
29. Беннет.Х. Основы охраны почв.-  М.: Наука, 1976.-411 с.
30. Бериня   Д.Ж.   и   др.   Загрязнение   растений   химическими
загрязнителями,   содержащимися   в   выхлопных   газах   транспортных
двигателей,   и   его   влияние   на   растениядных   беспозвоночных   //
Проблемы   фитогигиены   и   охрана   окружающей   среды.-   Л.,   1981.   -
С.142-144.
31. Беус А.А. и др. Геохимия окружающей среды.-  М.: Недра, 1976.- 267
с.
32. Бобох ў жаев   И.   Узоқов   П.   Состав   и   свойства   почв   Узбекистана.-Т.:
Мехнат, 1990. –С.52-53.
33. Бобох ў жаев   И.,   Узоков   П.   Тупроқнинг   таркиби,   хоссалари   ва
анализи.-  Т.: Мехнат, 1990. –198 б.
34. Бобох ў жаев И., Узоков П. Тупроқшунослик- Т.: Меҳнат,1995.-512 б.
35. Бутник   А.,   Ишченко   Г.С.,   Афанасьева   Т.Ф.   Влияние   удобрений   на
фитотоксичность   тяжелых   металов   и   их   поступление   в   развития
пщеницы // Ж. Ўзбекистон биология журнали. –1992. -№2. -Б.24-27.
36. Важенин   И.Г.   Микроэлементы   в   почвах   в   зоне   воздействия
техногенных   выбросов   через   атмосферу   //1Х   Всес.   конф.   по
проблемам микроэлементов в биологии. –Кишинев, 1981. - С.95-100.
37. Вашкулат   Н.П.,   Безбородько   М.Д.   Влияние   выбросов
суперфосфатного   завода   на   санитарное   состояние   почвы.-   В   кн.:
Гигиена населенных мест. –Киев, 1969. -С. 99-101.
38. Вашкулат   Н.П.,   Чегринец   Г.Я.   Санитарная   охрона   почвы   от
загрязнения промышленными выбросами. - В кн: Санитарная охрана
почвы.-  М.: 1971. -С. 52-53.
65 39. Ведина О.Т., Обухов А.И., Зырин Н.Г. Содержание и распределение
мышьяка   в   главнейших   типах  почв//УШ   Всес.   конф:   Биологическая
роль   микроэлементов   и   их   применение   в   сельском   хозяйстве   и
медицине: Тез. докл.  Иваново-Франковск,1978. –С.178-179.
40. Виноградов   А.П.Геохимия   редких   и   рассеянных   химических
элементов в почвах.-  М.: Изд.-во АН СССР, 1957.- 238 с.
41. Влияние   мелиорантов   на   содержание   подвижных   форм   металов   в
дерново-подзолистой   супесчаной   почве   //Ж.   Агрохимия.   -1995.-   №
7.- С.94-99.
42. Вострокнутов   Г.А.,   Иванов   Н.А.,   Махонина   Г.И.   Проблема
рекультивации   почв,   загрязненных   тяжелыми   металами   //
Экологические проблемы земледелия Среднего Урала.  1995. -С.3-25.
43. Гармаш   Г.А.Накопление   тяжелых   металов   в   почвах   и   растениях
вокруг   металургических   предприятий:   Автореф.   дис...   кан.   биол.
наук.-  Новосибирск: 1985. –16 с.
44. Генусов А.З., Горбунов  Б.В., Кимберг Н.В. Почвенно-климатическое
районирования   Узбекистана   в   сельскохозяйственных   целях.   –Т.:
Госиздат УзССР, 1960. -116 с.
45. Глазовская   М.А.   Теория   геохимия   ландшафтов   в   приложении   к
изучению   техногенных,   потоков   рассеяния   и   анализу   способности
природных систем к самоочищению // Техногенные потоки веществ
в ландшафтах и состояние экосистем.  М.,1981. –С. 7-41.
46. Головатый   С.Е.,   Жигарев   П.Ф.,   Решецкий   Н.П.   Оценка   способов
снижения   поступления   кадмия   в   растениеводческую   продукцию   //
Почвенные   исследования   и   применение   удобрений.   -Мин c к.,   -1995.
--№ 23.-С.45-48.
47. Григорян   Н.В.,   Галстян   Н.Ш.   Содержания   тяжелых   металов   в
загрязненных   промышленными   отходами   почвах   //   Ж.Биол   журнал
Армении.-1980.-  №6.-С. 590-596.
48. Гринь А.Б., Ли С.К., Зырин Н.Г., Обухов А.И., Платонов Г.В.
66 49. Гришина Л.А. Основы охраны почв.   М.: МГУ, 1980.-101 с.
50. Добровольский   Г.В.,   Гришина   Л.В.   Охрана   почв.-М.:   Изд-во   МГУ,
1985. -С.186-222.
51. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.   М.: Агропромиздат, 1985.-
351 с.
52. Жлоба Н.М. Пантелеймонова Т.М. Аккумуляция тяжелых металов в
плодовых   телах   внеших   грибов   //   Проблемы   экологического
мониторинга и моделирования экосистем. -Л., 1988. –С. 90-96.
53. Зокиров Т.С. Пахта даласи экологияси. –Т.: Меҳнат.  1991. -184 б.
54. Зырин Н.Г., Гринь А.Б., Ли С.К., Обухов А.И., Платонов Г.В.
55. Ильин   В.Б.   О   загрязнение   тяжелыми   металами   почв   и
сельскохозяйственных   культур   предприятием   цветной
металургии // Ж. Агрохимия.-  1990.-№5 – С. 92-99.
56. Ильин   В.Б.,   Степанова   М.Д.,   Гармаш   Г.А.   Некоторые   аспекты
загрязнения среды //Тяжелые металы в системе почвы – растение. –
Известия Сибирского отделения Академика Наук СССР, 1980. -Т.15.
- С.89-94.  
57. Исаев   Б.М.,   Агунбаев   С.   Влияние   микроэлемента   цинка   на
урожайности хлопчатника.  -  Научн.  тех.бюл.СоюзНИХИ,  1972.  -№
5.-С.12-14.
58. Кабата   –   Пендиас   А.,   Пендиас   Х.   Микроэлементы   в   почвах   и
растениях.-  М.: Мир, 1989.- С. 29 – 224.  
59. Кариев   А.,   Пирахунов   Т.   Роль   цинка   в   питания   хлопчатника   //
Тезисы   докл.на   У1   Всесоюзн.совещан.   по   микроэлементам.   Т.1.
1970.-С.124-126.
60. Каримбердиева   А.,   Саттаров   Д.   С.,   Ризаева   У.,   Султонова   Г.
Микроэлементы   в   почвах   Голодной   степи   и   поступления   их   в
хлопчатник // Тупроқ унумдорлигини оширувчи янги технологиялар
профессор     М.Умаров   тавалудининг   90   йилигига   бағишланган
67 халқаро   илмий-конференция   материалари   тўплами.-     Тошкент,
2004. -Б. 175-177.
61. Каримбердиева   А.,   Саттаров   Д.   С.,   Ризаева   У.,   Султонова   Г.
Микроэлементы   в   почвах   Голодной   степи   и   поступления   их   в
хлопчатник // Тупроқ унумдорлигини оширувчи янги технологиялар
профессор     М.Умаров   тавалудининг   90   йилигига   бағишланган
халқаро   илмий-конференция   материалари   тЎплами.-     Тошкент,
2004. -Б. 175-177. 
62. Каримбердиева   А.,   Саттаров   Д.С.,   Ризаева   У.,   Саломов   Б.
Микроэлементы   в   почвах   республика   Каракалпакистан   //   Орол
денгизи   ҳавзасининг   саҳроланиш  жараёнида   тупроқ   унумдорлигини
тиклаш,   ошириш   ва   улар   мелиорациясининг   долзарб   муаммолари:
Ўзбекистон   тупроқшунослари   ва   агрокимёгарлари   илмий-амалий
анжуман маърузалар т ў плами. –Тошкент, 2002. -Б. 218-220. 
63. Каримбердиева   А.А.   Обеспеченность   орошаемых   почв
Самаркандской   области   микроэлементами   //   Тупроқшунослар   ва
агрокимёгарлар   Ш-қурултойи   маъруза   ва   тезислари   т ў плами.-
Тошкент, 2000. –Б.123-124.
64. Касатиков В.А., Руник В.Б., Касатикова С.М., Шабардина Н.А.
65. Качур А.Н., Скирина И.Ф., Баденкова С.В., Кизюра Е.В. Накопление
тяжелых   металов   в   картофеле   и   лишайниках   в   условиях
техногенных   аномалий   //1Х   Всесоюз.конференция   по   проблемам
микроэлементов в биологии – Кишинев,  1981. -С. 28-29.
66. Кирейчева Л. А., Глазунова И.В. Новые органоминеральные сорбент
мелиоранты   для   детоксикации   почв,   загрязненных   тяжелыми
металами. // Доклады РАСХН. –М., 1994. -№ 4. - С.16-18.
67. Клер   М.   М.   Приближенный   количественный   спектральный   анализ
минерального   сырья   основаный   на   ослаблении   интенсивности
спектральных линий на три порядка. -М.ВСЕГЕ,1959.-56 с.
68 68. Ковалевский   А.Л.   Биогеохимические   поиски   рудных
месторождений.-  М.: Недра, 1974. -143 с.
69. Ковалевский   А.Л.   Особенности   формирования   рудных
биогеохимических ореолов.-  Новосибирск: 1975. -115 с.
70. Ковальский   В.В.   Биохимические   провинции   и   эндемии:   В.сб.
Применение   микроэлементов   в   сельском   хозяйстве   и   медицине.-
Рига, Изд-во Ан Латв.ССР, 1952. С- 124-129.
71. Ковальский В.В. Геохимическая экология.-М.: Наука, 1974. – 299 с.
72. Ковальский   В.В.,   Гололобов   А.Д.   Методы   определения
микроэлементов в органах и тканях животных, растениях и почвах.-
М.: Колос, 1969. -272 с.
73. Ковальчук   Л.А.,   Стнкина   О.А.,   Тарханова   А.Э.   Тяжелые   металы   в
окружающей среде. Среднего Урала и их влияние на организм. // Ж.
Экология - М.-2002. - № 5. –С. 358-361.
74. Ковда   В.А.   и   др.   Микроэлементы   в   почвах   Советского   Союза.   М.:
МГУ, 1973.-  С.45-48.
75. Ковда   В.А.,   Якушевская   И.В.,   Тюрюканова   А.Н.   Микроэлементы   в
почвах СССР.- М.: МГУ, 1959. –67 с.
76. Кондратюк В.П. Обработка почвы под посев хлопчатника.-  Т.: ФАН,
1972. – 287 с. 
77. Круглова   Е.К.   Микроэлементы   в   почвах   Ташкентской   и
Сырдарьинской   областей   Узбекиской   ССР   и   их   влияние   на
хлопчатник.-  Т.: ФАН, 1966. –232 с.
78. Круглова Е.К. Цинк и его формы в почвах и хлопчатнике Голодной
степи. //Ж. Почвоведение. -1964. -№ 7.-С.85-96.
79. Круглова   Е.К.,   Алиев   М.М.   и   др.   Микроэлементы   в   орошаемых
почвах Андижанской области Уз.ССР.-Т.: ФАН, 1975. –95 с.
80. Круглова   Е.К.,   Алиев а   М.М.   и   др.   Микроэлементы   в   орошаемых
почвах Андижанской области Уз.ССР.-Т.: ФАН, 1975. –95 с.
69 81. Круглова   Е.К.,   Алиева   М.М.,   Кобзева   Г.И.,   Попова   Г.П.
Микроэлементы в орошаемных почвах Узбекской ССР и применение
микроудобрений. -Т.: ФАН, 1984. –252 с.
82. Круглова Е.К., Дехконходжаева С.Х.,Мухаммеджанова А., Тураев Т.
Микроэлементы в орошаемых почвах Хоразмской области УзССР  и
применение микроудобрений. -Т.: ФАН, 1980. -85 с.
83. Кустова А.Х. Влияние цинка на физиолого-биохимические процессы
и   урожайность   тонко   волокнистого   хлопчатника:   Автореф.   дисс..
канд с/х наук.- Ашхабад: 1962. –18 с. 
84. Кутузова   А.А.,   Зотов   А.А.,   Тебердиев   Д.М.   Экологические
органичения   при   интенсификации   лугового   кормопроизводства   в
гумидной зоне. // Достижения С-х.науки и технике АПК. 1995. -№ 2-
3. -С.20-22.
85.   Кучукова   М.С.,   Хамрабаев   И.Х.   Горы   Кара-Тюбе.-   В.кн.  Петрогра-
фия Узбекистана. - Т.:  ФАН, 1965. Т.2. - С.11-42.
86. Ладонин   Д.В.   Влияние   техногенного   загрязнения   на   фракционный
состав   меди   и   цинка   в   почвах//Ж.   Почвоведение.-   1995.-   №   10   -
С.1299-1305.
87. Ладонин   Д.В.   Изучение   трансформации   техногенных   форм   меди   и
цинка почвой в условиях модельного эксперимента//Ж. Агрохимия.-
1996.- № 1. -С.94-99.
88. Ладонин Д.В. Особенности сорбции тяжелых металов почвами при
полиэлементном загрязнении. //Тяжелые металы и радионуклиды в
окружающей   среде:   Материалы   международной   научно-
практической   конф.   9-11   февраля   2000.   -   Семипалатинск,   2000.   –
С.43-50.
89. Ладонин Д.В. Соединение тяжелых металов в почвах - проблемы и
методы  изучения. // Ж. Почвоведение.-  2002.- № 6. -С.682-692. 
90. Ладонин Д.В., Ладонина Н.Н., Наумов Е.М., Большаков В.А.
70 91. Ладонин Д.В., Марголина С.Е. Взаимодействия гуминовых кислот с
тяжелыми металами//Ж. Почвоведение.-  1997. -№ 7. -С.806-811.
92. Ладонин   Д.В.,   Пляскина   О.В.   Изменение   фракционного   состава
меди,   цинка,   кадмия   и   свинца   в   некоторых   типах   почв   при
поиэлементном   загрязнении   //   Сборник   статей   Ивановской
государственной   сельскохозяйственной   академии:   Вып.4.   -Иваново,
2001.-  С.184-197.
93. Ладонин Д.В., Садовникова Л.К., Решетников С.И., Нежданова.  А.А.
94. Ладонин.   Д.В   Особенности     специфической   сорбции   меди   и   цинка
некоторыми почвенными  минералами //Ж.  Почвоведение.-   1997.-   №
12. –С.1478-1486.
95. Ладонин.   Д.В.   Конкурентные   взаимоотношения   ионов   при
загрязнении почвы тяжелыми металами // Ж. Почвоведение.-   2000.-
№ 10.-С.1285-1293.
96. Ладонина   Н.Н,   Ладонин   Д.В.   Особенности     загрязнения   почв   и
растительности Юго-восточного админстративного округа г.Москвы
тяжелыми   металами   //Тяжелые   металы   в   окружающей   среде:
Материалы   международного   симпозиума.   15-18   октября   1996.   –
Пущино., 1996. -С.49-60.
97. Ладонина   Н.Н.,   Ладонин   Д.В.   Загрязнение   почв   Юго-восточного
округа г. Москвы медью и цинком // Ж. Экология.-  2000.- № 1. -С.55-
59.
98. Ладонина   Н.Н.,   Ладонин   Д.В.,   Наумов   Е.М.,   Большаков   В.А.
Загрязнение   тяжелыми   металами   почв   и   травянистой
растительности   Юго-восточного   административного   округа   г.
Москвы // Ж. Почвоведение. – 1999.-  № 7.- С.885-893. 
99. Лукашев К.И., Лукашев В.К. Геохимия ландшафтов.- Минск: Вышая
школа,1972.-С.80-83.
100. Маликов   И.   Ўғитларни   бирга   қЎшиб   солиш   //Ж.   Ўзбекистон
қишлоқ х ў жалиги.-1981.-№3.-Б.11. 
71 101. Материалы межведомственной научно-технологиской конференции
по   проблемам   загрязнения   почв     и   продукции   растениеводства
тяжелыми металами.-  Москва, 1990.- 62 с.
102. Методика   полевых   опытов   с   хлопчатником.-Ташкент,   МСХ   Уз
ССР, 1981.-246 с.
103. Методические   указания   по   определению   тяжелых   металов   в
почвах сельхозугодий и продукции растениеводства.-  М.: 1992.-С 61.
104. Минеев В.Г.,Гомонова Н.Ф. Накопление тяжелых металов в почве
и   поступление   их   в   растения   в   длительном   агрохимическом
опыте //Доклады Россельхозакадеми. –Москва, 1993. - №6. –С. 20-22.
105. Мирахмедов   М.,   Мирюнусов.   Тупроқшуносликдан   амалий
машғулотлар. -Т.: Ўқитувчи, 1985. –200 б.
106. Мухаммаджанов   М.   Беречь   землю   приумножать   ее   плодородия//
Ж.Узб биол журнал.1985.-  №6. -С.12-15.
107. Обухов   А.И.   Ефремова   Л.Н.   Охрана   и   рекультивация   почв,
загрязненных   тяжёлыми   металами   //   Тяжёлые   металы   в
окружающей среде и охрана природы- М., 1988. -С.23–36. 
108. Обухов   А.И.   и   др.   Влияние   органических   удобрений   на
подвижность   свинца   в   почве   и   поступление     его   в   растения   //   Ж.
Вестник МГУ. Сер.17.  Почвоведение. –1993. -№ 1. -С.15-51.
109. Обухов   А.И.,   Плеханова   И.О.   Детоксикация   дерново-подзолистых
почв,   загрязненных   тяжелыми   металами:   теоретические   и
практические аспекты // Ж.Агрохимия- 1995. -№ 2.-  С.108-116.
110. Овгарито М.М. и др. Влияние известования и кислотности почвы на
поступление   в   растения   тяжелых   металов   //Ж.   Агрохимия   -   1996.-
№6. –С. 74 – 84.  
111. Овчаренко М.М. и  др.Влияние известкования и кислотности почвы
на   поступление   в   растения   тяжелых   металов//   Ж.   Агрохимия.   –
1996.-  № 1. –С. 74-84. 
72 112. Ортиқов Т.Қ. Современное состоение орошаемых почв Узбекистана
и   способы   их   улучшения   //   Суғориладиган   б ў з   тупроқлар
унумдорлигини   ошириш   ва   унинг   экологик   муаммолари:
Конференция материалари.  1 -қисм. - Самарқанд, 2002. –Б. 78-82.
113. Оценка   устойчивости   подзолистых   почв   к   техногенному
воздействию   в   целях   экологического   монитронга   //В   кн.
Современные   проблемы   почвоведения:Научные   труды   Почвенного
Института им. В.В. Докучаева. - М.,2000. -С.549-560.
114. Переверзеева   А.К.,   Дехканходжаева   С.   Х.     Микроэлементы       с
почвах   бассейна   р.   Кашкадарья.   -   В   кн.   Микроэлементы   в   почвах
Юго-Западного Узбекистана.- Т.: ФАН, 1972. –С.56-64.
115. Поступление   тяжелых   металов   ( Zn ,   Cd ,   Pb   )   в   растения   в
зависимости     от   их   содержания   почвах//   Миграция   загрязняющих
веществ   в   почвах   и   сопредельных   средах:   Тр.   2-го   Всесоюз.совщ.   -
Л.,1980. –С. 198-202.
116. Раджабов   А.,   Бозоров     Б.   Агрохимическая   и   физическая   свойства
почв различных Ургутского района // Суғориладиган бЎз тупроқлар
унумдорлигини   ошириш   ва   унинг   экологик   муаммолари:
Конференция материалари.  2 -қисм. – Самарқанд, 2002. -Б.135-138.
117. Расулов С.К. Некоторы биогеохимические особенности содержания
микроэлементов   в   почвах   Зарафшанской   долины   //Суғориладиган
бўз   тупроқлар   унумдорлигини   ошириш   ва   унинг   экологик
муаммолари: Конференция материалари.  2 -қисм. -Самарқанд, 20 13 .
–Б.125-128.
118. Рахматулаев   А.   Табиатда   қўрғошин   //   Ж.   Экология   хабарномаси.-
20 13 . №- 2. - Б 32-33 .
119. Рискиева   Х.Т.   Токсикологическое   состояние   и   экологические
функции   почв   орошаемых   ланшафтов//   Ўзбекистон
тупроқшунослари   ва   агрокимёгарлари   жамиятининг   4-қурултойи
материалари.-  Тошкент, 2005. -Б. 84-94.  
73 120. Рискиева   Х.Т.,   Рискиев   Р.Р.,   Наседжанов   М.,   Мирсадиков   М.
Содержания   полютантов   в   орашаемых   почвах   и   водах   Голодной
степи//   Мирзачўл   воҳаси   тупроқлари   унумдолигини   ошириш
муаммолари ва вазифалари: Республика илмий-амалий конференция
маърузалари тўплами.  17-18 апрел 2003.- Гулистон, 2003. -Б.19-23.
121. Рисқиева   Х.Т.,   Мирсадиқов   М.   Суғориладиган   тупроқларда
поллютантлар   миқдори   //   Сирдарё   ва   Жиззах   вилоятлари
суғориладиган тупроқлари- Т.: ФАН, 2005.-Б.179- 241.
122. Техногенное   загрязнение   и   нормирование   высоких   концентраций
микроэлементов   в   почвах.-1Х   Всесоюзная   конф.   по   проблемам
микроэлементов в биологии. - Кишинев, 1981.-С.137-138.
123. Турсунов   Х.Х.,   Турсунов   Д.Х.   Тошкент   шаҳар   тупроқларининг
саноат   чиқиндилари   таркибидаги   оғир   металар   билан   ифлосланиш
даражасини   аниқлаш   //Қишлоқ   хўжалигида   экологик   муаммолар:
Халқаро   илмий   амалий   анжуман   материалари   тўплами.   -Бухоро,
2003. –Б.71-75.
124.   Файзулаев О.Ф. Тупроқ таркибидаги оғир металарни аниқлаш //
Суғориладиган   бўз   тупроқлар   унумдорлигини   ошириш   ва   унинг
экологик   муаммолари:   Конференция   материалари.1-қисм.-
Самарқанд, 2000. -Б.63-65.
125.   Bowen   H.J.M.   Environmental   chemistry   of   the   elements.-   N.Y.-L.:
Acacd.Pr.,1979.-P. 238 –239.  
126.   Nriagu   J.O.   The   biogeochemistry   of   lead   in   the   enviroment.   Elsevier
North-Holland Biomedical Press, 1978, -P.22-24.
127.   Peterson P.J. The biogeochemistry of lead in the enviroment // In: Lead
and vegetation, England, 1978. -P. 355-375.
128.   Kloke   A.   Contents   of   As,   Cd,   Cr,   Pb,   Hg   and   Ni   in   Plants   Grown   on
Contaminated Soil // Papers Presented to the Sumposium on the Effects of
Air-born   Pollution   on   Vegetation-   Warsawa,   1980.   –   Bd.   109,   -H.81-
S.192.
74 129.   Guttormsen   G.   Cadmium   and   levels   in   norwegian   vegetables   //
Norvegian   Journal   of   Agricultural   Science,   1990.   -Vol.4.   -№   2.   -P.   95-
101.
130.   Gworek B. Effect of zeolites on the zink uptake by plants // Annals of
Warsaw Agriculture. 1994. -N 27. -P.3-11.
131.   Hiller   D.A.     Allgemeine   Merkmale   sowe   Beei   -   und   zinkmobilitat   in
urban-industriall   uberformten   Boden   des   Brucktorviertels   in   Oberhausen
(Ruhrgebiet) // Z. Pflanzenernahr.Bodenk,1995.  - P.269-278.
132. Kholikulov   Sh.,   Yakubov   T.,Bobobekov   I.   The   Effect   of   Gas
Industry   Waste   on   Heavy   Metals   in   Soil//.     Journal   of   Ecological
Engineering 2021, 22(9), 255–262.
133. Shukurov   N.,   Kodirov   O.,   Peitzsch   M.,   Kersten   M.,   Pen-Mouratov   S.,
Steinberger Y. Coupling geochemical, mineralogical and microbiological
approaches to assess the health of contaminated soil around the Almalyk
mining   and   smelter   complex,   Uzbekistan   //   Science   of   the   Total
Environment. 2014. P. 447–459.
75 I L O V A L A R
1-rasm. Magistrant N.Abduhakimova tajriba dalasida
76 2-rasm. Magistrant N.Abduhakimova najriba dalasidan tuproq olish
jarayonida
77 3-rasm. Magistrant N.Abduhakimova laboratoriyada tuproqni tahlilga
tayorlash jarayonida
78 4-rasm. Magistrant N.Abduhakimova laboratoriyada tahlil o’tkazish
jarayonida
79

G’O’ZA AGROTSENOZIDA TUPROQNING OG’IR METALLAR BILAN IFLOSLANIS’HI VA UNING E KOLOGIK MUHITGA TA’SIRINI BAHOLASH MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………9 I-BOB. ADABIYOTLAR S’HAR H I. TUPROQLAR TARKIBIDA OG’IR METALLARNING TARQALIShI VA ULARDAN MU H OFAZA QILISh ChORA TADBIRLARI 1.1. Og’ir metallar tushunchasi va ularning tuproq tarkibida tarqalishi...... ........12 1.2. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning ta’siri........ ..............20 1.3 Og’ir metallarning tuproq va biosferaga ta’siri hamda ulardan muhofazalash tadbirlari..................................................................................... ............................25 II.TADQIQOT SHAROITI OBEKTTI VA USLUBLARI 2.1. Tadqiqot sharoiti ………………………………………...………………..... 35 2.2. Tadqiqot obekti ………................................................................................... 38 2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………….... ............39 III BOB. TADQIQOT NATIJALARI 3.1. Tuproqni og’ir metallar bilan ifloslanishi va uni bartaraf etish ………………41 3. 2. G’o’za agrosenozida tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanishi va uning yekologik muhitiga ta`sirini baholash …………………………………………….44 3.3. O g’ir metallarning tuproqdagi oziq moddalar miqdoriga ta`siri ……………..47 3.4 . Tuproq profili bo’ylab og’ir metallar umumiy miqdorining o’zgarishi… …..51 3. 5 . Tuproqlarni og’ir metallardan muhofaza qilish… ……………………………56 3. 6 . Og’ir metallarning tuproq tarkibidagi gumus va oziq moddalar miqdoriga ta’siri …………………………………………………………………………….60 XULOSALAR …………………………………………………………………. 66 TAVSIYALAR ……………………………………………………………….... 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R Oʻ YXATI …………… ……………68 ILOVALAR ……………………………………………………………………..82

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 30 oktyabrdagi PF-5863-son Farmoni bilan “ 2030 yilgacha bo’lgan davrda O’zbekiston Respublikasining Atrof muhitni muhofaza qilish” Konsepsiyasi tasdiqlangan. Unda yerlarning cho’llanish va degradasiya darajasini kamaytirish, yer maydonlarining sifati va unumdorligini qayta tiklash, yer resurslarini kompleks rejalashtirish va boshqarishni joriy etish salohiyatini yaratish vazifasi qo’yilgan [1]. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 dekabrdagi PQ-76- sonli qarori bilan “Atrof muhitni muhofaza qilish hamda ekologik nazorat sohasidagi davlat organlari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” gi qarori qabul qilingan. Qarorda atrof-muhitning qulay ekologik holatini, ekologik tizimlar, tabiiy komplekslar va obyektlarning muhofaza qilinishini ta’minlash belgilangan. O’simlik va hayvonot dunyosini asrash, ular turlarining xilma-xilligini, tabiiy turkumlari yaxlitligini va ularning yashash muhitini saqlash, qayta tiklanishi va rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish ko’rsatib o’tilgan [2]. Zaharli pestisidlar va og’ir metallar bilan ifloslangan tuproqlarning unumdorligini tiklash usullarini ishlab chiqish hozirgi kunda dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Ma’lumki, serqatnov avtomobil yo’llari atrofidagi tuproqlar avtomobillardan chiqadigan turli xil zaharli gazlar va og’ir metallar bilan zararlanadi. Bu yo’llar atrofi ko’pincha qishloq xo’jalik ekinlari bilan band bo’lib, agrosenozga og’ir metallarning salbiy ta’siri sezilarli bo’ladi. Tuproqning og’ir metallar bilan ifloslanish manbalari asosan metall ishlab chiqarish sanoati chiqindilari va turli yoqilg’ilarning yonish mahsuloti, avtomobil tutunlari hamda chiqindi gazlar, qishloq xo’jaligida ishlatiladigan kimyoviy o’g’itlar va boshqalardir. Avtomobil tutunlari va tashlandiq gazlar orqali tuproq qatlami qo’rg’oshin bilan zaharlanadi. 2

Tadqiqot obekti. "Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi" Xalqaro M-37 avtomagistralining Ishtixon tumani chegarasida joylashgan “Jamila Palmanova” fermer xo’jaligi hududidagi 22 gektar g’o’za ekilgan maydon tuproqlari tarkibidagi og’ir metallarni aniqlash tadqiqot obekti bo’lib hisoblandi. Tadqiqot predmeti. Ishtixon tumanida keng tarqalgan bo’z tuproqlar va u joyda ekilgan g’o’za maydoni predmeti bo’lib xizmat qildi. Tadqiqot maqsadi. Zarafshon vohasida keng tarqalgan bo’z tuproqlarning g’ o’za agro se nozida tuproqning og’ir metallar bilan ifloslani sh i va uning ekologik muhitga ta’sirini bahola shni o’rganishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: Ilmiy adabiyotlardan og’ir metallarning sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar tarkibidagi miqdori, migrasiyasi va tuproq ekologik holati (gumus, o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq elementlar to’planishi) ga ta’sirini o’rganish; "Samarqand-Buxoro-Turkmanboshi" Xalqaro M-37 avtomagistralining Ishtixon tumani chegarasida joylashgan yo’l atrofidagi tuproqlarning mexanik, fizik va agrokimyoviy xossalarini aniqlash; M-37 avtomagistrali avtomobil yo’li faoliyati natijasida atrof-muhitga chiqarilgan turli xil zararli birikmalar, jumladan tuproq tarkibidagi qo’rg’oshin va rux elementi miqdorini aniqlash; avtomagistraldan turli xil uzoqlikda tuproq tarkibidagi nitrat shaklidagi azotning miqdori hamda ammoniy shakldagi azotning miqdorini aniqlashdan iborat edi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Birinchi marta Samarqand viloyati Ishtixon tumanidan o’tuvchi avtomagistrial yo’l atrofidagi tuproqlar tarkibidagi og’ir metallardan qo’rg’oshin va ruxning miqdori tekshirildi. Og’ir metallar bilan ifloslangan hududda o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq elementlar miqdori, ya’ni ammoniy va nitrat ko’rinishdagi azot miqdori kam bo’lishi aniqlandi. Tadqiqot usullari. Dala va laboratoriya tadqiqotlari umumqabul qilingan («Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических 3

исследований в поливных хлопковых раёнах», «Методы исследования физических свойств почв», "Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачиликда тажрибалар ўтказиш методикаси", "Методика полевого опыта" (Б.А. Доспехов, 1985) standart uslublarda o’tkazildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Bajarilgan tadqiqotda tuproq ekologiyasi uchun muhim bo’lgan avtomagistrial yo’l atrofidagi tuproqlar og’ir metallar bilan ifloslanishi ilmiy asosda o’rganildi. Tadqiqotlarda avtomobil yo’lidan 300 metrdan uzoq bo’lgan dalalarning og’ir metallar bilan zararlanish holati kamayganligi isbotlandi. Shuning uchun og’ir metallarning zararli ta’sirini kamaytirish maqsadida katta yo’ldan 300 metrgacha bo’lgan oraliq maydonlarda alohida agrotexnologik tadbirlar tizimini joriy etish maqsadga muvofiq. Bunday zararlangan tuproqlar ekologik muhitini yaxshilash va zararli ta’sirini kamaytirish uchun organik o’g’itlar, ko’kat o’g’it (siderat)lardan unumli foydalanish tavsiya etiladi. Ishning tuzulishi. Dissertasiya 72 bet kompyuter matnidan iborat bo lib,ʻ kirish, 3 ta bob, 1 ta rasm, 7 ta jadval, 4 ta surat, xulosa, tavsiyalar va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 4

I-BOB. ADABIYOTLAR S’HAR H I. TUPROQLAR TARKIBIDA OG’IR METALLARNING TARQALIShI VA ULARDAN MU H OFAZA QILIS H C H ORA TADBIRLARI 1.1. Og’ir metallar tushunchasi va ularning tuproq tarkibida tarqalishi Ekolgik muhitning o’zgarishi bilan ilmiy va qishloq xo’jalik adabiyotlarida «og’ir metallar» degan ibora paydo bo’ldi. Bu ibora salbiy ma’noni bildirib o’simliklar va hayvonlar uchun zaharli hamda xavfli bo’lgan kimyoviy elementlar bunda nazarda tutiladi. Og’ir metallar bu zichligi 5 g/sm 3 dan ko’p bo’lgan bir guruh kimyoviy elementlardir. Biologik adabiyotlarda «og’ir metallar» deb atom massasi 40 dan ko’p bo’lgan kimyoviy elementlar guruhiga aytiladi. Og’ir metallarning zaharliligi to’g’risidagi tasavvurni mutlaqo to’g’ri deb ham bo’lmaydi. Chunki bu kimyoviy elementlar biologik nuqtai nazardan ijobiy ahamiyatga ega bo’lgan elementlar ham bor bo’lib, bunday elementlarga mis, rux, molibden, kobalt, marganes, temir singari elementlar kiradi. Demak, og’ir metallar va mikroelementlar deb bir xil kimyoviy elementlarga aytilsada ular har xil ahamiyatga ega. Bu elementlarning tuproqdagi, o’simliklardagi va hayvonlardagi konsentrasiyasiga bog’liqdir. «Og’ir metallar» deganda haqiqatdan ham odamlarga va hayvonlarga xavfli konsentrasiyada bo’lgan, nisbatan massasi 40 dan ortiq elementlar haqida gap borishi kerak. Bu elementlarning oz konsentrasiyasi o’simlik va hayvonlarga foydali bo’lishi mumkin. ammo haqiqiy, zaharli, xavfli «og’ir metallar» elementlari borki, bularga simob, kadmiy va qurg’oshin kiradi. bu uchta element satnoatda va transportda ko’p ishlatilib atrof-muhitni ifloslantiradi, odamlar, hayvonlar va o’simliklarning zaharlanishi xavfi tug’iladi. Tuproqlar singdirish qobiliyatiga ega bo’lib metal ionlarini qabul qilib saqlaydi. Oz miqdorda bo’lsada metallarni davomi vaqtida tuproqqa tushishi, ularni shu yerda to’planishiga olib keladi. 5