logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Informatika fanini o‘qitish jarayonida virtual laboratoriyalardan foydalanish uslubiy va dasturiy taʼminotini yaratish

Informatika fanini o‘qitish jarayonida virtual laboratoriyalardan foydalanish uslubiy va dasturiy taʼminotini yaratish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

13953.5 KB
Скачать
Informatika fanini o‘qitish jarayonida virtual laboratoriyalardan foydalanish uslubiy va dasturiy ta minotini yaratish ʼ Mundarija KIRISH ………………………………………………………………………......3 I-BOB. VIRTUAL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI ………………………………………………..9 1.1. Virtual ta’limni tashkil etishning dolzarb muammo va vazifalari……… …... 9 1.2. Virtual ta’lim resurslarini yaratish usullar i va vositalari . . . . . . . . . . . . . ..... 14 I-bob bo‘yicha xulosalar ……………………………………………………...21 II-BOB. O‘QUV JARAYONIDA VIRTUAL TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TASHKIL ETISHNING ZAMONAVIY USULLARI VA VOSITALARI ………………………………………………………………….22 2.1. Virtual ta’lim muhitida mashg ‘ ulotlarni tashkil etishning didakti asoslari va zamonaviy texnologiyalari … ………………………………………………..22 2.2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda virtual vositalardan foydalanish-ning zamonaviy usullari va vositalari……………………………………………….. . 37 II-bob bo‘yicha xulosalar ………………...……………………………………44 III-BOB. VIRTUAL VOSITALAR ASOSIDA INFORMATIKA FANIDAN AMALIY MASHG‘ULO TLARNI TASHKIL ETISHNING DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH ………………………………………………....46 3.1. Informatika fanini o ‘ qitish samaradorligini oshirishda v irtual vositalardan foydalanish……………………………………………………………………...46 3.2. Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni virtual vositalar asosida tashkil qilishning dasturiy va uslubiy ta’minotini yaratish . . . . ……………………...50 3.3. Pedagogik tajriba, uning natijalari va tahlili ………………………………70 III- bob bo‘yicha xulosalar …………………………………………………... 74 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR ……………………………………76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI …………..……………78 ILOVA ……………………………………………………………...……….....82 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining dolzarbligi. Ta’lim muassasalarida kompyuter texnologiyalari-dan foydalanishning zamonaviy bosqichi turli ko‘rinishlarda olib borilmoqda. Kompyuter texnologiyalaridan, xususan virtual vositalardan foydalanishni mukammal biladigan, doimiy ravishda o‘z kasbiy darajasini oshirish ustida ishlaydigan, zamonaviy axborotlashgan jamiyat rivojlanish tendensiyalariga mos o‘qituvchilarga bo‘lgan talab kundan-kunga oshib bormoqda. Virtual vositalardan foydalanish uzluksiz mukammallashib borayotgan ta’lim texnologiyalari sharoitida amalga oshmoqda, bu esa o‘qituvchilarning virtual vositalardan foydalanish sohasida ma’lum bir bilim va malakalarga bo’lish zaruratini shart qilib qo‘yadi. Ta’lim jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish muammosiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari tahlili, bizga ularni ta’lim jarayonida tatbiq etilish samaradorligi pedagoglarning kompetentlik darajasi bilan aniqlanishini ko‘rsatmoqda. Lekin, amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘pchilik o‘qituvchilar hozirgi vaqtda virtual vositalar bilan boyitilayotgan ta’lim muhitida o‘z kasbiy faoliyatlarini amalga oshirish uchun etarli darajada virtual ta’lim kompetentligiga ega emaslar. O‘qituvchilar kasbiy mahoratini oshirish bilan shug‘ullanadigan axborot tizimi mustaqil kasbiy ta’lim sohasi sifatida virtual vositalar tizimidagi erishilayotgan zamonaviy yutuqlarni ta’lim amaliyotiga keng tatbiq etish uchun qulay imkoniyatlarni yaratishi lozim. Virtual vositalar muayyan amallarni ongli va rejali amalga oshirishda o’zlashtiriladi. Bu jarayon quyidagilarni o ‘ z ichiga oladi:  kompyuter, shuningdek, printer, modem, mikrofon va ovoz eshittirish qurilmasi, skaner, raqamli videokamera, multimedia proyektori, chizish plansheti, musiqali klaviatura kabilar hamda ularning dasturiy ta’minoti;  uskunaviy dasturiy ta’minot; 2  virtual matn konstruktorlari, multiplikasiyalar, musiqalar, fizik modellar, geografik haritalar, ekran prosessorlari va x.k.; Informatika fanida o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakasini shakllantirishda aniq tavsifli mashg`ulotlarni tashkil etish, sifatli samaradorlikni oshirishda virtual vositalar muhim ahamiyatga ega. Har bir darsga turli usullar asosida shakllantirilgan mashg`ulotlarning tuzilishi o`quvchilarda faqat og`zaki nutqining emas, balki virtual hamda mantiqiy tafakkurining ham rivojlanishiga turtki beradi. Magistrlik dissertatsiya mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Zamonaviy axborot-ta’lim muhitining ta’lim tizimida qo‘llanishi tushunchalarni ham mazmunan, ham mohiyatan qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. Shu bois, ta’lim va o‘qitish jarayonlariga yangicha yondashuvga e’tibor bilan qarala boshlandi. Ta’lim jarayoni deyilganda professor-o‘qituvchi va o‘qituvchining o‘zaro munosabatidagi yaxlit jarayon ko‘z oldimizga keladi. Endilikda ushbu jarayon interfaol o‘quv majmualar, video va audio ma’ruzalar, kompyuter dasturlari, televideniya va radio o‘quv kurslari bilan uyg‘unlashib bormoqda. Bu jarayonda o‘qitish o‘qituvchining ko‘proq ichki imkoniyatlari, intellektual potentsiali, axborotni qabul qilish va o‘zlashtirish xususiyatlariga bevosita bog‘liq. Ta’lim tizimida axborot-ta’lim muhitidan foydalanish muammolari, ta’limni axborotlashtirish nazariyasi, metodologiyasi, amaliyoti bo‘yicha Mustaqil davlatlar ham do‘stligi va respublikamiz olimlari tomonidan ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, A.A.Andreev, O.E.Belova, A.V.Baraulina, N.A.Goncharova, E.N.Dronova,V.A.Krasilnikova, A.L.Nazarenko, L.F.Solovyev, A.A.Abduqodirov, U.SH.Begimqulov, M.H.Lutfillaev, F.R.Murodova, N.I.Taylakov, B.Z.To‘raev, O.A.Tarabrin, T.T.Shoymardonov kabi olimlar tomonidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Ushbu olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlarida bo‘lajak informatika fanini o‘qitishda axborot-ta’lim muhitidan va virtual ta’lim vositalaridan foydalanish uslubiyatiga oid izlanishlar olib borilgan. 3 Magistrlik dissertatsiyasi ishining asosiy masalalari va farazlari . Bugungi kunda virtual ta’lim sohasida, tashkiliy, iqtisodiy, pedagogik, uslubiy va texnologik qayta jihozlashga yangi yondashuvlar talab qilinmoqda. Shuning uchun virtual ta’lim tizimi faoliyatini tubdan yangi shakllarda barpo qilish ehtiyoj paydo bo‘lmoqda. Ushbu muammoni hal qilishning samarali usullaridan biri virtual jarayonlarini innovasion boshqarish, modellashtirish va bu jarayon uchun kerakli uslubiy hamda dasturiy ishlanmalarni yaratish zaruriyati tug‘ildi. Hozirgi kunda virtual ta’lim sohasida kompyuter va axborot texnologiyalari vositalari imkoniyatlaridan foydalanish bo‘yicha turli uslubiy vositalar, dastur va qo‘llanmalar ishlab chiqilib, ular amaliyotga keng tatbiq etilmoqda. Ushbu dissertatsiya ishimizda virtual vositalardan foydalangan holda “Informatika” fanidan amaliy mashg‘ulotlarlarni samarali tashkil etish uslubiyatini ishlab chiqishga qaratilgan . Magistrlik dissertatsiya ishining maqsadi. Ushbu dissertatsi ishining asosiy maqsadi “Informatika” fanidan amaliy mashg‘ulotlarlarni virtual vositalar asosida takomillashtirish borasida uslubiy-dasturiy ishlanmalar yaratish. Magistrlik dissertatsiya ishining vazifalari:  virtual ta’limni tashkil etishning dolzarb muammo va vazifalari ni yoritish hamda virtual ta’lim resurslarini yaratish usullari va vositalarini yaratish;  virtual ta’lim muhitida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik asoslari va zamonaviy texnologiyalari ni tahlil qilish;  virtual ta’lim muhitida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uchun virtual dasturiy-uslubiy ishlanmalar yaratish;  virtual ta’lim muhitida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uchun yaratilgan virtual mashg‘ulotlar ishlanmasini o‘quv jarayoniga ta’dbiq qilish uslubiy asoslarini yoritish;  yaratilgan ishlanmalarni ta’lim tizimiga joriy etish yuzasidan pedagogik samarasini aniqlash bo‘yicha tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va o ‘ tkazish . 4 Magistrlik dissertatsiya ishining ob’ekti - virtual ta’lim muhitida informatika fanini amaliy mashg ‘ ulotlarni tashkil etish uslubiy va dasturiy ishlanmalarni ishlab chiqish jarayoni. Magistrlik dissertatsiya ishining predmeti. Virtual ta’lim muhitida informatika fan amaliy mashg ‘ ulotlarni tashkil etishda virtual vositalardan foydalanish samaradorligini takomillashtirish mazmuni, shakl, usul va metodikasi . Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tafsivi: tadqiqot mavzusiga oid adabiyotlar, ilmiy-metodik ishlar , electron axborot resurslar, uslubiy va dasturiy ishlanmalarni tahlil etish va yaratish, ta’lim muasssalarida takomillashtirilgan DTS, fan dasturlari, darsliklar, uslubiy qo’llanmalar va tavsiyalarni o’rganish, mashg’ulotlarni kuzatish va tahlil qilish, o’quvchi va o’qituvchilar bilan suhbatlar, so’rovlar, anketa so’rovnomalari o’tkazish, pedagogik tajriba-sinov ishlarini o’tkazish va natijalarni umumlashtirish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - ta’lim tizimida amaliy mashg’ulotlarni virtual vositalar asosida tashkil etish muammolari va mazmunini tahlil etish;  informatika fanidan amaliy mashg’ulotlarni virtual vositalardan foydalanib o’qitish usullarini tatbiq etish jarayonini o’rganish, takomillashtirish va tashkil etish;  ta’lim tizimida amaliy mashg’ulotlarni tashkil etishda virtual vositalarning tutgan o‘rni va samaradorligini aniqlash, ko’rsatib berish va tahlil qilish;  Amaliy mashg’ulotlarni virtual vositalari asosida tashkil etish, talabalarda informatika fani bo’yicha bilim olish , ko‘nikma va malakalarini oshiriash usullarini aniqlash;  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarlarni virtual vositalar asosida tashkil etish didaktik, uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish hamda tatbiq etish. Magistrlik dissertatsiya ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Umumiy o’rta t a’lim muassasalarida virtual ta’lim muhitida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish mumkin. 5 Dissertatsiyada ishida ko ‘ tarilgan muammo o ‘ zining ilmiy va amaliy ahamiyatiga ega, yani virtual ta’lim muhitida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarida virtual vositalardan foydalanish dasturiy ta’minoti quyidagi ijobiy natijalarni beradi:  o ‘ quvchilarning informatika fani bo ‘ yicha bilim va malakalari shakllanadi;  o ‘ quvchilarning hisoblash malakalari oshadi;  informatikaga oid bilimlarda xato va kamchilar kamaytiriladi;  o ‘ quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlari o ‘ sadi. Ish tuzilmasining tavsifi. Bitiruv ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta paragrif, xulosa va adabiyotlar ro ‘ yxatidan iborat. Birinchi bobda virtual ta’limni tashkil etishning dolzarb muammo va vazifalari , virtual ta’lim resurslarini yaratish usullari va vositalari hamda mashg‘ulotlarni tashkil etishning zamonaviy texnologiyalari yoritilgan. Ikkinchi bobda mashg‘ulotlarni bajarish uchun virtual dasturiy vositalar yaratish va foydalanish asoslari, mashg‘ulotlarni tashkil etishda zamonaviy dasturiy vositalardan foydalanish uslubiyati berilgan. Uchunchi bobda virtual laboratoriyalar asosida informatika fani dan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning dasturiy ta’minotini yaratish va foydalanish jarayoni yoritilgan. Pedagogik tajriba, uning natijalari va tahlili bayon etilgan. Xulosa qismida dissertatsiya ishida bajarilgan va amalga oshirilgan ishlarga ishlarga qisqacha tahlil qilingan, magistrlik dissertasiyasida olingan asosiy natijalar va xulosalar keltirilgan. Adabiyotlar ro ‘ yxati qismida magistrlik dissertasiyasini bajarishda foyda- lanilgan asosiy adabiyotlar ro ‘ yxati keltirilgan. Ilovalarda magistrlik dissertiyasi ishi bo ‘ yicha yaratilgan uslubiy ta’minotga oid ma’lumotlar keltirilgan. Maqolalar. Dissertasiyaning asosiy natijalari asosida 5 ta maqola chop etilgan . № Maqola nomi H ajmi Chop etilgan to ‘ plam 6 (bosma taboq) 1 Muhandislik ta’limida virtual dasturiy vosita - larni qo`llash . 3 bet “Mexatronika va Robototexnika : Muammolar va rivojlantirish istiqbol- lari” Xalqaro ilmiy-texnik konferensiya ilmiy ishlar to’plami 30-31-mart, 2021- yil ,Andijon Mashinasozlik Instituti 2 Talabalarning kognitiv faolligini rivijlantirish uchun virtual vositalar- dan foydalanish sama- radorligi. 3 bet International scientific and practical online conference “Effective innovative practice, experience and solutions on pedagogical activity”. – Namangan, 21.05.2021-yil. 3 Virtual ta’lim tizinida o`quvchilarning axborot madaniyatini shakllantirish. 3-bet “Fan va ta’lim istiqbollari” mavzusi- dagi Respublika ilmiy-amaliy Onlayn konferensiyasi .-Andijon, AnDU, 10.10.2021-yil 4 Amaliy mashg`ulotlarni tashkil etishda virtual vositalardan foydalanish asoslari 4 bet. “Zamonaviy ta’lim raqamli texnolo- giyalar: pedagogika sohasid а inn о vat- sion yondashuvlar va rivojlanish omillari” Respublika ilmiy-amaliy onlayn anjuman .-Sirdaryo, Guliston, 2021-yil 14-15-oktyabr 5 Ta’lim sifatini oshirish- da virtual dasturiy vo- sitalardan foydalanishni tashkil etish. 6 bet. “International conference on learning and teaching”, 2022/1 7 I-BOB. VIRTUAL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI 1.1. Virtual ta’limni tashkil etishning dolzarb muammo va vazifalari. Jahonda ta’limni axborotlashtirish sharoitida multimediali o‘qitish tizimlaridan foydalanish mexanizmlarini takomillashtirishning me’yoriy asoslari ishlab chiqishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu borada birlashgan millatlar tashkiloti, YUNISEF, Butun jahon banki hamkorligida Janubiy Koreyaning Inchxon shahrida bo‘lib o‘tgan butun jahon ta’lim muammolari Forumida mazkur xalqaro tashkilotlar va rivojlangan davlatlar tomonidan qabul qilingan 2030 yilgacha bo‘lgan davr yangi ta’lim konsepsiyasida “ta’lim – taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi va barqaror rivojlanish maqsadlariga etaklovchi muhim faoliyat” ekanligi e’tirof etilgan 1 . Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida t a’lim tizimini axborotlashtirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga axborot kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini keng joriy etish asosiy strategik yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Jahonda ta’limni axborotlashtirish asosida virtual ta’lim texnologiyalari, axborot ta’lim resurslari, multimediali elektron o‘quv majmualarni shakllantirish va ulardan o‘quv jarayonida samarali foydalanish orqali ta’lim tizimini takomillashtirish vazifalari qo‘yilmoqda. Multimediali o‘qitish tizimlaridan foydalanish bevosita elektron ta’lim resurslari, darslik va o‘quv adabiyotlarini elektron tarzda axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida etkazish tajribali, malakali va zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashda muhim ustuvor vazifalar sifatida belgilangan. Shuningdek, multimediali o‘qitish mazmunini tarkibiy tuzilishi va uning etakchi yo‘nalishlari, o‘qitish mazmunini uzviy takomillashuvi ilmiy asoslangan bo‘lishini taqoza etmoqda. Ta’limda axborot va kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini qo‘llash amaliyoti kengayib borayotganligi sababli bu boradagi izlanishlar alohida ahamiyat 1 Incheon Declaration Education 2030:Towards inclusive and equitable quality education and lifelong learning for all. / http://uis.unesco.org/sites/default/files/ 8 kasb etmoqda. Jahonning rivojlangan davlatlari qatori mamlakatimizda ham ta’limdagi islohotlar jarayonida bu yo‘nalish bosh yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Har bir ta’lim muassasasida quyidagi jarayonlarni axborotlashtirishni amalga oshirishni talab qiladi: Zamonaviy axborot texnologiyalarining ta’lim tizimida keng joriy etilishi talabaga kasbiy bilimlarni egallashiga; o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni modellashtirish orqali fan sohasini chuqur o‘zlashtirilishiga; o‘quv faoliyatining xilma-xil tashkil etilishi hisobiga talabaning mustaqil faoliyati sohasining kengayishiga; interfaol muloqot imkoniyatlarining joriy etilishi asosida o‘qish jarayonini individuallashtirish va differensiyalashtirishga; axborot jamiyati a’zosi sifatida unda axborot madaniyatining shakllanishiga; o‘rganilayotgan jarayon va hodisalarni kompьyuter texnologiyalari vositasida taqdim etish, talabalarda fan asoslariga qiziqishni va faollikni oshirishga olib kelishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda virtual ta‘lim vositalari yarstish va o’quv jarayonida undan foydalanishning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: 9virtual vositalarni o’quv jarayonida qo’llash uchun kerakli ta’minot bazasini yaratish; virtual vositalarni o’quv jarayonida qo’llash uchun kerakli texnik ta’minot bazasini yaratish; har bir mashg’ulot uchun virtual vositalarga mo’ljallangan o’qitish uslubiyatini ishlab chiqish va qo’llash; zamonaviy virtual ta’lim texnologiyalaridan foydalanish bo’yicha o’qituvchilarning bilim va ko’nikmalarini shakllantirish; zamonaviy virtual ta’lim texnologiyalaridan foydalanish bo’yicha o’qituvchilarning bilim va ko’nikmalarini shakllantirish; ta‘lim-tarbiya va o’qitish jarayonining samaradorligini oshirish maqsadida virtual vositalardan foydalanish. O‘qitish va o‘qish jarayonini axborotlashtirish. Ta’lim muassasasini boshqarishni axborotlashtirish. Ta’lim muassasasi faoliyati muhitini axborotlashtirish. 1.1- rasm . Virtual ta ’ lim sxemasi Virtual elektron resurslari qo ‘ llanish usullari va o ‘ rniga qarab ichki va tashqi omillarga bo ‘ linadi: O ‘ quv jarayonida virtual dasturiy vositalaridan foydalanish esa, talaba va o ‘ quvchilarning shu sohada olgan bilimlariga bog‘liq bo ‘ ladi, chunki ular eng avvalo kompyuter, uning qurilmalari va dasturiy vositalaridan ta’lim jarayonida foydalanish bo ‘ yicha boshlang‘ich bilim,malaka,va ko ‘ nikmaga ega bo ‘ lishi kerak bo ‘ ladi Kompyuter, uning qurilmalari va dasturiy vositalaridan imkoniyatlari juda keng tizim bo ‘ lib, unda kompyuter, multimedia vositalari, kompyuter tarmoqlari, internet kabi tushunchalardan tashqari, bir qator innovatsion tushunchalar ham 10- ichki omillar axborotning berilishi, taqdim etilish shakli, turlari, xossalari va ular ustida bajariladigan amallar orqali belgilanadi; - tashqi omillar — bu virtual vositalarning texnik va dasturiy ta’minoti orqali orqali axborotlar ustida turli xil amallarni bajarilishini belgilaydi. oshirishni bildiradi. kiradi. Bularga axborot tizimlari, axborot tizimlarini boshqarish, axborotlarni uzatish tizimlari, ma’lumotlar ombori, ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi, bilimlar ombori kabilar misol bo‘lishi mumkin. Axborotlashtirish jarayonida ta’lim sohasiga virtual vositalardan foydalanish, har bir ta’lim jarayonida: Ta’lim jarayoniga virtual ta’lim resurslarni joriy etish o‘qituvchilarga fan bo‘yicha axborotning to‘liq manzarasini namoyish etish bilan birga, o‘quv materialini mustaqil o‘zlashtirish, o‘qitishni individuallashtirish, nazorat va o‘z- o‘zini nazorat qilish imkonini beradi, ya’ni o‘quv jarayoni samaradorligini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, zamonaviy virtual ta‘lim resurslarning afzalligi o‘qituvchiga taqdim etilayotgan o‘quv axborotlarini erkin qabul qilish, ularni individuallik xususiyatiga ko‘ra, o‘zlashtirishida pedagogning o‘qitish funksiyasi o‘qituvchining o‘ziga o‘tadi. Bunda pedagog o‘quvchini faqat qo‘llab- quvvatlaydi, o‘quv axborotlari oqimidan samarali foydalanish hamda yuzaga keladigan muammolarni hal etishda kerakli ko‘rsatmalar orqali muammoni hal etishda yordam beradi. Axborot texnologiyalarnii ta’lim jarayonida qo‘llash asosan ikki xil ko‘rinishda amalga oshiriladi. Birinchi sharti, bu texnik jihozlar bo‘lsa, ikkinchisi sharti esa maxsus dasturiy ta’minotlar bilan ta‘minlanganligidir: 11o‘qitish va o‘qish jarayonining; o‘quv jarayonini boshqarishni; ta’lim jarayonini axborotlashtirilishini talab qiladi. Texnik jihozlar bilan ta’minlanganlik : kompyuterlar, tarmoq qo‘rilmalari, yuqori tezlikdagi internet tarmoqlari, video konferensiya jihozlari va hakazo. Dasturiy ta’minotga qurilmalarni ishlatadigan dasturiy ta’minotlardan tortib shu soha uchun mo‘ljallangan dasturlar to‘plami kiradi. So‘nggi yillarda internet tarmog‘i orqali virtual shakldagi virtual tas’lim atamasi kirib keldi. 1.2-rasm. Virtual ta’lim qollanish yo’nalishlari 1.3-rasm. Virtual ta’lim dasturiy vositalari 12Virtual ta’lim – axborot-kommunikasiya texnologiyalari asosidagi ta’limning turli ko‘rinishlarini anglatuvchi keng tushunchadir. Virtual ta’lim tashkillashtirishning ko‘pgina manbalari orasidan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Mualliflik dasturiy mahsulotlari (Authoring tools); Virtual ta‘lim jarayonini boshqaruvchi tizimlar LMS (Learning Management Systems); Ichki kontentni boshqaruv tizimlari CMS (Content Management Systems). M 1.2. Virtual ta’lim resurslarini yaratish usullari va vositalari Axborotlashtirish soxasidagi axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlanish va takomillashuvining zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda zamonaviy axborot tizimlarini yaratishga qaratilgan. Soxalarda katta hajmdagi axborotlarni to‘planishi, yaxlit axborot makonini vujudga kelishi, ularni saqlash, qayta ishlash, uzatish jarayonlarida zamonaviy axborot–kommunikasiya texnologiyalardan foydalanishni yo‘lga qo‘yishni bilish lozim. Shu borada ta’lim tizimida xam o‘quv jarayonini olib borish uchun mo‘ljallangan turli kompyuter dasturlari ishlatilib kelinmoqda va ularning soni kun sayin ortmoqda. 1.4-virtual ta’lim vositalarining turlari 13 O‘quv maqsadlari jihatidan vizuallashtirish vositalarining funksiyasi va turlari: 14Virtual ta’lim vositalari olti turga bo’linadi: matnli vositalar; tasvirli vositalar; audiovizual vositalar; yordamchi (jihoz) vositalar; modelli vositalar; haqiqiy vositalar. Audiovizual . Jarayonlar va ishlash mexanizmlari to‘g‘risida tasvir va ovoz orqali tasavvurni vujudga keltirish uchun: videofilmlar kompakt disklar audiokassetalar PowerPoint materiallari virtual darsliklar 15Ma’lumot olish va ma’lumotlarni qayta ishlash:  Maxsus adabiyot  O'quv-didaktik materiallar , tarqatmalar  O‘quv dasturlari  Nazorat materiallari Tasavvurlarni vujudha keltirish :  Fotosuratlar va tasvirlar  Eskiz, chizma va tasvirlar  Ramsiy tasvirlar, reja-jadvallar, belgilar  Diagramma va grafilar Jarayonlar haqida haqiqiy tasavvurlarni hosil qilish:  videofilmlar  taqdimotlar  ovozli vostalar  kompakt disklar Ta’lim jarayonida texnik vositalardan foydalanish juda muhim o‘rin egallaydi. Ushbu vositalar yordamida mashg’ulotlarni zamonaviy talablarga javob beradigan tarzda olib borish hamda ta’lim oluvchilarning diqqatini jalb etishda keng foydalanish mumkin. Texnik vositalar ma’lumotlarni vizuallashtirishga yordam berib, kerakli tasvir va matnlarni yozib olish va saqlash imkonini beradi. Ta’lim beruvchilar doska tasvirlari, flipchart tasvirlari va kodoskop slaydlari kabi vizual vositalarni o‘zlari ishlab chiqadilar. Shu sababli bunday vositalardan foydalanish qoidalari, ularning afzallik va kamchiliklarini hisobga olish lozim. Quyidagi materiallarda bo‘r doska, flipchart, kodoskop, pinbord doskasi va videoproektor kabi texnik vositalardan foydalanish bo‘yicha yo‘l- yo‘riqlar berilgan. 16Yordamchi (jihozli). Tasvir va matnni yozish va saqlash uchun: doskalar (bo ‘ r doska, oq doska, magnit doskasi) «Pinbord» doskasi videoproektor, videoproektor ekrani kodoskop Kompyuter Flipchart audiomagnitafon videomagnitafon televizor Bo ‘ r doska .Bo‘r doska eng qadimgi, arzon va boshqalarga nisbatan ko‘proq ishlatiladigan vosita hisoblansa kerak. Mana ko‘p yillardirki, u nazariy va amaliy darslarda qo‘llaniladigan texnik vosita hisoblanadi. Bugungi televizorlar va kompyuterlar dunyosida doska sinfdagi eng ishonchli va ko‘proq qo‘llaniladigan o‘quv vositasidir. Doskadan foydalanishni ham rejalashtirib olish zarur. Buning uchun o‘tiladigan mavzu bo‘yicha doskaga yoziladigan matn va chizmalar tartib bilan rejalashtirib, qog‘ozga xomaki varianti ishlab chiqiladi. 17Flipchart doskasi . Flipchart doskaga juda o‘xshashligiga qaramasdan, ko‘pgina farqlar ham mavjud. Flipchartning eng asosiy qulayligi – bu matnni o‘chirmasdan yozib ketaverish imkoniyatining borligi, ya’ni joy etishmasligidan yozilgan yozuvlarni o‘chirishga hojat yo‘q, faqat etarlicha qog‘oz bo‘lishi talab etiladi. Shunday qilib, barcha fikr-mulohazalarni saqlash mumkin, hatto bir necha kundan so‘ng bu qog‘ozni yana osib qo‘yish va munozarani davom ettirish mumkin. Flipchartning boshqa qulayligi, sinfdagi devor yoki doskaga birin-ketin hamma varaqlarini yopishtirish imkoniyati hisoblanadi. Butun guruh ishining natijalarini bir paytda ko‘rish, taqqoslash va saqlab qolishning bunga teng boshqa imkoniyati yo‘q. Kodoskop . Kodoskop uchun sath (ekran), shuningdek, plyonka-slaydlar kerak. Kodoskop ta’lim beruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini beradi. O‘quv jarayonini bu vositasiz tasavvur qilish mumkin emas. Asosiy qulayligi shundaki, slaydlarni kompyuterda yoki shuningdek, qo‘lda professional darajada tayyorlash mumkin. Ulardan istalgan vaqtda foydalanish va ish o‘rni o‘zgarganida boshqa joyga o’tkazish mumkin. Ammo kodoskopning faqat sifati emas (yorug‘lik kuchi), balki ishlab chiqilgan slaydlarning sifati ham muhimdir. Slaydlarni tayyorlash uchun quyidagi materiallar kerak bo’ladi: 18Kodoskop . Kodoskop uchun sath (ekran), shuningdek, plyonka-slaydlar kerak. Kodoskop ta’lim beruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini beradi. O‘quv jarayonini bu vositasiz tasavvur qilish mumkin emas. Asosiy qulayligi shundaki, slaydlarni kompyuterda yoki shuningdek, qo‘lda professional darajada tayyorlash mumkin. Ulardan istalgan vaqtda foydalanish va ish o’rni o‘zgarganida boshqa joyga o‘tkazish mumkin. Pinbord doskasi ―Pinbord bu inglizcha so‘z bo‘lib, (pin-mahkamlash, bord- doska) doskaga mahkamlash degan ma’noni anglatadi, qoidaga ko‘ra, pinbord doskasi ustiga o‘rash qog‘ozi tortiladi va qo‘shimcha kerakli material sifatida turli rang va shakldagi kartochkalar bo‘lishini talab qiladi. Ular pinbord doskasiga ignalar bilan mahkamlanadi. Ishni tugatgandan so‘ng kartochkalar buni o‘rash qog‘oziga yopishtirish va ularni navbatdagi tadbirlar uchun qo‘llash mumkin. Kartochkalar maxsus rangli flomasterlar yoki markerlar bilan yoziladi. Bu vosita asosan yiqilishlarda muhim o‘rin egallaydi, chunki bu vosita yordamida qarorlar, muammolarni ishlab chiqish va guruhiy bahs-munozaralarni boshqarishni ko‘rgazmali qilish mumkin. Videoproektor. Videoproektor o‘quv jarayonida qo‘llaniladigan zamonaviy vositalardan bir hisoblanadi. Videoproektordan foydalanish uchun kompyuter qurilmalari talab etiladi. Oldindan tayyorlangan o’quv materiallarini kompyuterga ulangan videoproektor orqali maxsus ekranga taqdimot etish mumkin. Kompyuter xotirasidagi yoki kompakt disk va oddiy disketadagi materiallarni videoproektor orqali ta’lim oluvchilarga namoyish qilish mumkin. Videoproektor kodoskop kabi ta’lim beruvchi uchun eng yuqori darajadagi taqdimot imkoniyatini beradi. Asosiy qulayligi shundaki, taqdim etiladigan materiallarni kompyuterda ta‘lim beruvchi o‘zi tayyorlashi mumkin yoki professional darajada tayyorlangan virtual darsliklardan foydalanish mumkin. O‘quv materiallari turli kompyuter dasturlarida, Word, Excel, RowerPoint, CorelDraw dasturlarida tayyorlanishi mumkin. Virtual ta ’ lim resurslar - fan dasturida belgilangan, bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalarni shakllantirishni, o‘quv jarayonini virtual vositalar yordamida kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarni olishni, mustaqil bilim olish va o‘rganishni hamda nazoratni amalga oshirishni ta’minlaydigan, o‘qituvchining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan virtual ta’lim– uslubiy manbalar, didaktik vositalar va materiallar, multimediali virtual ta’lim resurslari, baholash metodlari va mezonlarini o‘z ichiga oladi. Virtual ta’lim resurslar deyarli barcha axborotli materiallarni yagona axborot majmuasiga jamlash imkonini beradi. Bundan tashqari, unda davr talabidagi kerakli interfaollik, ko‘gazmalilik, mobillik, ixchamlik va ularni ko‘paytirishda kam harajat sarflash, ko‘p variantlilik, ko‘p bosqichlilik bo‘lish bilan birga bilim va ko‘nikmalarni tekshirish uchun topshiriqlar, vaziyatli masalalar, keyslar va testlar to‘plamining ko‘p bo‘lishi hamda vaqti-vaqti bilan yangilanib turishini ta’minlaydi. Zamonaviy virtual ta’lim resurslarining afzalligi, avvalo, o’quv jarayonida o‘qituvchilarda mustaqillik va faollik rolini samarali tashkil etishdan iborat. 1.5-rasm. Virtual ta’limni amalga oshiruvchi vositalar Ta’lim jarayoniga virtual ta’lim resurslarni joriy etish o’qituvchilarga fan bo‘yicha axborotning to‘liq manzarasini namoyish etish bilan birga, o‘quv materialini mustaqil o‘zlashtirish, o‘qitishni individuallashtirish, nazorat va o‘z- o‘zini nazorat qilish imkonini beradi, ya’ni o‘quv jarayoni samaradorligini 19 oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, zamonaviy virtual ta’lim resurslarning afzalligi o’qituvchiga taqdim etilayotgan o‘quv axborotlarini erkin qabul qilish, ularni individuallik xususiyatiga ko‘ra, o’zlashtirishida pedagogning o‘qitish funksiyasi o‘qituvchining o‘ziga o‘tadi. Bunda pedagog o‘quvchini faqat qo‘llab- quvvatlaydi, o‘quv axborotlari oqimidan samarali foydalanish hamda yuzaga keladigan muammolarni hal etishda kerakli ko‘rsatmalar orqali muammoni hal etishda yordam beradi. I-bob bo’yicha xulosalar . Ko‘pgina tadqiqotlar onlayn ta’lim o‘qituvchilarda kreativ fikrlashni rivojlantirishga sabab bo‘lishini ko‘rsatgan, ya’ni o‘qituvchilarning mustaqil ta‘lim olishiga, individual ehtiyojlarini inobatga olgan holda o‘quv jarayoniga moslashtirish qobiliyatini shakllantirishga asos bo‘ladi. 1-bob virtual ta’lim tizimida zamonaviy axborot va innovatsion texnolo- giyalarning o‘rni va ahamyatiga bag‘ishlangan bo‘lib, unda virtual ta’lim tizimi mazmunini o‘zlashtirishning dolzarb muammo va vazifalari, zamonaviy innovatsion texnologiyalari uni tatbiq etish usullari va tamoyillari haqidagi tushunchalar keltirilgan hamda tahlil etilgan. Virtual ta’lim vositalaridan foydalangan holda, ayniqsa, internet texnologiyalari asosida virtual axborot resurslarini yaratish va foydalanish murakkab texnologik metodik vazifa hisoblanadi. Shu bilan birga, virtual ta’lim vositalarini ishlab chiqish uchun katta mehnat xarajatlari tez eskirganligi sababli ularning samaradorligi bilan qoplanmaydi. Shunga qaramay, kompyuter o'quv materiallari sanoati talab va ijtimoiy ahamiyati tufayli kengayib bormoqda. O ‘ quv jarayonida virtual vositalardan foydalanish quyidagi afzalliklarga ega : 20- mashg`ulotlarda talabalarning faolligi va mustaqilligini orttirish; - o ‘ quv materiallarining o ‘ zlashtirilish darajasini ko ‘ tarish; - har bir talabaning o ‘ quv materiallarini o ‘ zlashtirishini to ‘ liq nazorat qilish; - qaytarish va trening yo ‘ li bilan olingan bilimlarni mustaxkamlash jarayonini engillashtirish; - o ‘ quv jarayoniga mustaqil ta`limni kiritish samaradorligini oshirish. II-BOB. O’QUV JARAYONI NI VIRTUAL TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TASHKIL E TISHNING ZAMONAVIY USULLARI VA VOSITALARI 2.1. Virtual ta’lim muhitida mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik asoslari va zamonaviy texnologiyalari . Virtual ta ’ lim muhitida mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik asoslari - ning mazmuni zamonaviy o ‘ qitish texnologiyalariga mos bo ‘ lishi , o ‘ quv jarayonida kompyuter texnikasidan faol foydalanish zarurati hisobga olinishi kerak . Virtual ta’lim muhitida mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik shakllari quyidagilardan iborat bo ‘ ladi: 21 2.1-rasm. Virtual ta’lim muhitida mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik shakllari O‘quv jarayonida zamonaviy kompyuterlarni deyarli barcha didaktik masalalarni, shu jumladan axborotni yig‘ish, saqlash va uzatish, o‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish, talabalar bilimini nazorat va tahlil qilish, amaliy ko‘nikmalarni mustahkamlashga imkon beruvchi mashqlarni bajarish, o‘quv jarayonining borishi haqida ma’lumotlarni to‘plash kabi masalalarni hal etishga tadbiq etish mumkin. Interfaol elektron virtual vositaini o‘quv jarayoniga qo‘llashdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad: fanlar bo‘yicha o‘rganiladigan nazariy bilimlarni mustahkamlash, zaruriy amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish; ta’lim oluvchilarni bilimlarni mukstaqil o‘zlashtirishga o‘rgatish, ularda o‘zini o‘zi o‘qitish va o‘zini o‘zi nazorat qilish uslublari va usullarini egallash ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.[1] Hozirgi vaqtda virtual vositalarni yaratish, o‘quv jarayoniga kiritish va mukammallashtirish ertangi kun texnologiyasi emas balki bugungi kunda bajarilishi zarur bo‘lgan vazifaga aylanib bormoqda. Virtual ta’lim muhitida mashg‘ulotlarni tashkil etishning zamonaviy texnologiyalari quyidagilardan iborat. : 22 2.3-rasm. Virtual ta’lim muhitida mashg‘ulotlarni tashkil etishning zamonaviy texnologiyalari Virtual vositalarni yaratish masofaviy ta`lim tizimini rivojlantirishda va yangi axborot texnologiyalari vositalarini o ‘ quv jarayoniga kiritishda ham dolzarb masalalardan biridir. 23Virtual ta’lim muhitida mash- g’ulotlarni tashkil etishning zamonaviy texnologiyalari Virtual vositalarni tayyorlashda loyihalash va modellash muhiti sifatida MATLAB, MathCAD, Maple, Electronics Workbench Multisim singari dasturlardan foydalanish mumkin. Modellashni abstrakt darajada yoki qurilmalarda kechadigan fizik jarayonlarga yaqinlashtirilgan holda amalga oshirish mumkin. Ko ‘ pchilik dasturlar, masalan, MATLAB yordamida murakkab dinamik jarayonlarni real vaqt masshtabida modellash mumkin. Bundan tashqari, kompyuter dasturlari asosidagi modellash muhiti virtual vositalarni yaratish uchun ideal tarzda mos bo ‘ lgan ierarxik tarkiblar ko’rinishidagi elementlar bibliotekalarini yaratish imkoniyatini beradi. Kompyuter texnikasidan foydalanishga asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalari katta imkoniyatlarga ega. Ammo, kompyuterlashgan texnologiyani to‘laqonli qo‘llash inson va texnik vositalar o‘zaro ta’sirlashuvi muammosini jiddiy qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. 2.4-rasm. Kompyuter texnikasidan foydalanishga asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalari Bu yerda so‘z boshqariluvchi axborotlar oqimi qandaydir ko‘rinishda taqsimlangan biotexnik tizimni shakllantirishi haqida boradi. Bunday majmuaning murakkabligi ta’lim oluvchining psixo-fiziologik imkoniyatlaridan nooptimal foydalanishda juda yuqori bo‘lishi mumkin. Amaliyot ko‘rsatishicha, bu o‘qitish jarayonining samaradorligi pastlashuviga olib keladi. Aynan, shu sabab, ko‘pgina hollarda o‘qitishning ayrim elektron vositalaridan foydalanishdan voz kechish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.Bilimlarning mavjud darajasini aniqlash imkonini beruvchi bir qator rasmiy usullar mavjud. Ammo, tajribali o‘qituvchi ta’lim oluvchilarning kayfiyatini, ularning o‘quv materialini qabul qilishga tayyorligini “intuitiv” his qiladi va mos ravishda mashg‘ulot jarayonini to‘g‘rilab boradi. Bu 24Ma’ruza Amaliy Laboratoriya interfaolelektron virtual vositalarini yaratish va undan foydalanish borasidagi asosiy muammolardan biridir. 2.6-rasm. Virtual vositalarning asosiy shakllari O ‘ quv jarayonining asosiy turi ma’ruza hisoblanadi. Nazariy materialni o ‘ rganishni tashkil etishda quyidagi turdagi elekktron o ‘ quv nasrlaridan foydalanish mumkin: 25Virtual vositalarning asosiy shakllari O ‘ rganilayotgan jarayonlarning matematik model- lari asosida O ‘ rganilayotgan ob’ekt bazasida kompyuter texno- logiyalari asosida. Ma’ruza –o ‘ qituvchilar tomonidan o ‘ zlashtirilishi kerak bo ‘ lgan o ‘ quv materiali uchun yo ‘ naltiruvchi asos bo ‘ lgan bilimlarni shakllantiruvchi o ‘ quv jarayonining tashkil qilinish shaklidir . Ma’ruzaning uchta asosiy turi mavjud bo ‘ lib, ular kirish ma’ruzasi, infomatsion ma’ruza va obzor ma’ruzalaridir. O ‘ rganilayotgan fan predmeti va didaktik maqsadlardan kelib chiqib, ma’ruzalarninng quyidagi shakllaridan foydalanish mumkin: muammoli ma’ruza, visual ma’ruza, press-konferensiya ma’ruza va hokazo.Ma’ruzalarda qo ‘ llaniluvchi virtual o’quv nashrlari bayon etiluvchi materialni videotasvirlar, ovozli animatsion roliklar bilan boyitish, ma’ruzachiga murakkab jarayonlarni namoyish etishga yordam berishi kerak.Videoma’ruza. Ma’ruza videokamera yordamida yozib olinadi.Ushbu ma’ruza turining yutuqli tomoni uni qilay vaqtda takror eshtish mumkinlgi va qiyin joylariga to ‘ xtab ketish imkoniyatining mavjudligidir. Multimedia ma’ruza. Mustaqil ta’lim uchun o ‘ rgatuvchi interfaol dasturlar yaratilishi mumkin.Bunday o ‘ quv qo ‘ llanmalaridan foydalanishda har bir o ‘ quvchi o ‘ zi uchun qulay bo ‘ lgan o ‘ rganish traektoriyasini , optimal o’rganish tempini va usulini tanlashi mumkin. O ‘ zlashtirish ko ‘ rsatkichi ko ‘ p jihatdan nazorat qiluvchi vositalar hisobiga ham ko ‘ tarilishi mumkin. An’anaviy nashrlar: virtual ma’ruza matnlari, tayanch konspektlar, nazariy materialni o ‘ rganish bo ‘ yicha uslubiy qo ‘ llanmalar va hokazo. Amaliy mashg’ulot – nazariy bilimlarni manbalarni muhokama qilish va amaliy masalalarni echish orqali mustahkamlashga qaratilgan o ‘ quv jarayonining tashkil etilish shaklidir. Virtual vositalar asosini uning interfaol qismi egallaydi.Ushbu qism faqat kompyuterda realizatsiyalanadi. Unga quyidagilar kiradi: 26 virtual darslik; virtual ma’lumotnoma; trenajerli majmua; misol va masalalar to ‘ plami; virtual laboratoriya praktikumi; kompyuterli test tizimi. Virtual darslik nazariy materialni mustaqil o ‘ rganishga mo ‘ ljallangan bo ‘ lib, unung gipermatnli tuzilishi individual ta’lim traektoriyasi bilan ishlash imkoniyatini beradi. Virtual xrestomatiya – darslik mazmunini to ‘ ldiruvchi matnlar to ‘ plamidir.Xrestomatiya tarkibiga hujjatlar, badiiy asarlar va ulardan parchalar kiritilishi mumkin. Virtual so ‘ rov o ‘ quvchilarga dars jarayonida kerakli ma’lumotlarni tezroq olish imkoniyatini yaratadi. Odatda virtual so ‘ rov atamalarning ro ‘ yxatidan iborat bo ‘ lib, ro ‘ yxatning har bir elementi giperfaol hisoblanadi, ya’ni uni faollashtirish natijasida atama mazmuni, tarjimasi yoki izohi keltirilgan giperilovaga murojaat etiladi.Virtual so ‘ rovning mavjudligi ixtiyoriy elektron axborot resurslari uchun muhim talablardan bittasi bo’lib hisoblanadi. Ta’limda tarmoq elektron axborot resurslari. Virtual o ‘ quv nashrlari ichida tarmoqda joylashtirilgan axborot resurslaridan ko ‘ proq foydalanilmoqda. Asta-sekin tarmoq elektron axborot resurslarining bazalari, maxsus katalog va qidiruv tizimlari yaratilmoqda va ta’limda foydalanilmoqda. Internetda ishlash jarayonida tarixchi axborotning matnli, tasvirli, audio , video kabi turli shakllari bilan to’qnshishi mumkin. Matnli hujjatlar quyidagi formatlarda ifodalanishi mumkin: 27htm (html) – gipermatnli hujjatlar tili – Internetda hujjatlarni saqlash va uzatishning eng asosiy usuli.Barcha standart brauzerlar tomonidan o ‘ qiladi. (Internet Explore, Netscape Navigator, Opera). Hujjatni matn muharrilarida saqlash, tahrirlash mumkin. txt –standart matnli fayl formati. Barcha standart matn muharrirlari tomonidan o ‘ qiladi. doc - MS Word matn muharriri hujjati. MS Windows muhiti standart vositalari yordamida qayta ishlanadi. pdf - Matni Adobe Acrobat Reader yordamida o ‘ qish yoki bosmafa chiqarish mumkin. Grafik axborot gif , jpg, swf formatlarda ifodalanadi. Hozirgi vaqtda Internet resirslarini tasvirlashga bag ‘ ishlangan adabiyotlar chop etilmoqda. Keralki Internet axborot resurslari mos mavzudagi adabiyotlardan ham topish mumkin. Umuman olganda barcha qidiruv usullaridan(qidiruv tizimlari, maxsus tematik kataloglar, bosma nashrlar) birgalikda foydalanish maqsadga muvofiqdir.Internet tarmog ‘ idan olingan ma’lumotlar ishonchlilik, davlat standartlariga moslik va o ‘ quv rejasiga moslik nuqtai nazaridan tekshirilishi kerak. Axborot uzatishning yana bir usuli ftp (File Transfer Protocol) hisoblanadi.Tarmoqdan yozib olngan fayllar ko ‘ pincha arxivlangan (zip yoki rar formati) bo ‘ ladi. Ma’lumotlarni arxivlash ularning xajmini kichraytirib, tarmoqdan olinish vaqtini tejaydi. Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi xulosalarga ega bo ‘ lamiz: Internetning keyingi taraqqiyoti ta’lim maqsadlaridagi siffatli turli-tuman resurslarning paydo bo ‘ lishi bilan bog‘liqdir. 28O‘quv virtual vosita — bu yakunlangan dasturli mahsulot bo‘lib, uning o‘ziga xos xususiyati avtomatlashtirilgan hamda loyihalashtirish samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan katta dasturli tizimlarni loyihalashtirishning zamonaviy konsepsiyalaridan foydalanish hisoblanadi. Metodologik jihatdan virtual vositalarni sun’iy intellekt tizimlarida qabul qilingan jarayon, deklarativ va gibrid tizimlari turlariga asoslangan bilim berish, tasavvur modellaridan kelib chiqib, guruhlash mumkin. Virtual o ‘ quv nashrlarini ta’limda qo ‘ llash axborot-kommunukatsion texnologiyalar rivojlanishi bilan bog ‘ liq bo ‘ lib, ta’lim jarayonini intensivlash, o ‘ quv jarayonida mustaqil ta’lim salmog ‘ ining oshishiga ta’sir ko ‘ rsatadi. Virtual o ‘ quv nashrlaridan foydalanish EUN ni to ‘ g ‘ ri tanlash va undan mos ta’lim shakllari bilan birgalikda foydalanish sharti bajarilgandagina kerakli natijani beradi. Ta’limida soni tobora ortib borayotgan tarmoq o’quv resurslari muhim o’rin tutishi mumkin.Shu bilan birga tarix ta’limida Internetda joylashtirilgan tarixiy manbalarning virtual versiyalaridan foydalanish mumkin. Virtual o‘quv vositadagi amaliy jarayon asosini amaliy dasturlar o‘quv paketi yoki ularning sanoat analoglari tashkil etadi. Ularni yaratishda asosiy e’tibor odatda matematik modellash, o‘rganilayotgan jarayon yoki obyektlar optimallashtirish va hisob ishlariga qaratiladi. Amaliy dasturlar paketi bilan o‘quv ishlarida o’qituvchilar maxsus mutaxassislik malakalariga ega bo‘lishlari kerak, ko‘pchilik hollarda ular hali malakalarga ega bo‘lmaydilar Ayni paytda informatika fanini o‘qitishga mo‘ljallanga access-video.ru, academu.yandex.ru, coursera.ru, loftblog.ru, cictemnik.ru kabi axborot-ta’lim muhitlaridan bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlashda keng ko‘lamda foydalanilib kelinmoqda. Bu borada mamalakatimizda ZiyoNET axborot-ta’lim tarmog‘i portali (ziyonet.uz), Ochiq ta’lim video portali (uTube.uz), axborot iexnologiyalari universitetining web-sayti (acm.tuit.uz) kabi axborotta’lim muhitlari yaratilib, o‘quv jarayonida keng ko‘lamda foydalanilib kelinmoqda. Ayni paytda ushbu axborot-ta’lim muhitlaridan bo‘lajak informatika o‘qituvchilarni tayyorlash bo‘yicha o‘qitish algoritmi va foydalanish metodikasini takomillashtirish zarurati tug‘ilmoqda. Shu bois biz quyidagi foydalanish algoritmni tavsiya etamiz. Bunda quyidagi tamoyillarga asoslangan maxsus didaktik interfeys, ssenariyli sxemalar yordam berishi mumkin: 29o‘rganish faoliyatini faollashtirish uchun musobaqalashish vaziyatlarini yaratish; o‘quvchilarning bilish faoliyatini siklik, yopiq boshqarishni tashkil etish; qiziqarli namunaviy yoki o‘rgatuvchi masala yoki masalalar to‘plamini tanlash. Ta’lim jarayonida virtual xonalardan foydalanish haqiqiy o‘quv xonalaridan foydalanishni butunlay chetlashtirmaydi. Lekin, bunday mashg‘ulotlarning virtual ko‘rinishi quyidagilarga imkon beradi: Zamonaviy texnologiyalarni joriy etilishi pedagogni o‘quv jarayonida ta’lim vositalar tomonidan faoliyat doirasining cheklanishiga emas, balki uning vazifalari, rolini o‘zgarishiga, pedagogik faoliyatning mukammalishuviga olib keladi . Endi pedagog dan o‘quv kurslari dizayneri – o‘quv kurslarini yaratuvchi; o‘qitish metodlari bo‘yicha maslahatchi bo‘lishligi ; tyutor – o‘quv kurslarini interaktiv taqdim etish bo‘yicha mutaxassis; ta’lim natijalarini nazorat qilish usullari bo‘yicha mutaxassis bo‘lishi talab etiladi. Pedagogik jarayonlarga zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining keng joriy etilishi masofaviy ta’limni tashkil etish uchun yangi imkoniyatlarni yuzaga keltiradi. Masofaviy ta’lim undan foydalanuvchilarga asosan masofaviy kurslar shaklida taqdim etiladi. Qayd etilgan kurslarni yaratuvchilar - dasturchilar (kurslar dizayneri) va texnologiyalar bo‘yicha mutaxassislar hamkorlikda amalga oshiradilar. Zamonaviy kompьyuter va axborot va kommunikatsiya texnologiyalari OTMlari ta’lim mazmuni rivojlanishini ta’minlaydi. Bu texnologiyalarga ta’lim mazmunini takomillashtirish, ta’lim mazmuni tarkibiy qismlarini bog‘lash, axborotlarning turli ko‘rinishlaridan foydalanish, kurslarni mashg‘ulotlar majmuasi 30o ‘ qituvchilarning o‘quv ishlarida faolliklari va mustaqilliklarini oshiradi; o‘quv materialining multimedia ko‘rinishidaligi bilan uni qabul qilishni osonlashtiradi; har bir o ‘ qituvchining materialni o‘zlashtirishi bo‘yicha to‘liq nazoratni ta’minlaydi; imtihon va reyting nazoratlari tayyorlanishda takrorlash va trening jarayonini osonlashtiradi. ko‘rinishida taqdim etish, darslarni virtual harakatlanuvchi tizim sifatida yaratish, o‘quv materiallarini taqdim etishning ketma-ketligini ta’minlash, o‘quv materiallari mazmunini etkazishda tabaqalashtirilgan yondashuvni joriy etish uchun vosita bo‘lib xizmat qiladi. Texnologiyalarni tanlashda eng samarali yo‘llardan biri mul ь timediali yondashuvdir. O‘quv jarayoni uchun texnologiyalarni tanlashda o‘quv jarayonida yangi texnologiyalarning o‘zi emas, balkim undan foydalanib ta’limning maqsadlariga erishishni ta’minlashning muhimligi, e ng zamonaviy va qimmat baho texnologiyalar bilan bir qatorda, arzon va an’anaviy texnologiyalar ham samara berishi mumkinligi , o‘qi ti sh natijalari axborot va kommunikatsiya yoki axborot texnologiyalarining turiga qarab emas, balki kurslarni yaratish va uzatish sifatiga bog‘liqligi , texnologiyalarni tanlashda talabalar ning shaxsiy xususiyatlariga, fan sohasi o‘ziga xos tomonlariga, o‘quv mashg‘ulotlari topshiriqlari va mashqlarining mazmuniga e’tibor qaratish lozimligini alohida ta’kidlash zarur. Hozirgi kunda yaxshi usulda ta'lim resurslari va virtual haqiqat tizimlari ushbu talablarga javob beradi. Bunday virtual resurslarning misollari - bu haqiqiy dunyodagi haqiqiy ob'ektlarning xatti-harakatlarini taqlid qiladigan virtual vositalar mavjud o'quv muhiti O’qituvchilarga kimyo, fizika, matematika, informatika, biologiya kabi ilmiy va tabiiy fanlar bo'yicha yangi bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishga yordam bering. Virtual vositalarni yaratish maqsadlaridan biri bu o'rganilayotgan jarayonlarni har tomonlama tasavvur qilish istagi hisoblanadi va asosiy vazifalardan biri o'qitiladiganlarni ularning mohiyatini to'liq idrok etish va tushunish imkoniyatini ta'minlashdir.Virtual vositalar, o'zaro munosabatlar, interfaollik, o’qituvchilarning bilim va ijodiy faoliyatini shakllantirishga hissa qo'shadi.Virtual vositalar atrofdagi dunyoning ob'ektlari va jarayonlarini simulyatsiya qilishga, haqiqiy vosita uskunalariga kirish huquqini tashkil etishga imkon beradi. 31 O‘quv jarayonida zamonaviy kompyuterlarni deyarli barcha didaktik masalalarni, shu jumladan axborotni yig‘ish, saqlash va uzatish, o‘quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish, o’qituvchilar bilimini nazorat va tahlil qilish, amaliy ko‘nikmalarni mustahkamlashga imkon beruvchi mashqlarni bajarish, o‘quv jarayonining borishi haqida ma’lumotlarni to‘plash kabi masalalarni hal etishga tadbiq etish mumkin. Interfaol virtualvositaini o‘quv jarayoniga qo‘llashdan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad: Interfaol virtualvositalari o’qituvchilar bilim va ko‘nikmalarini nafaqat tizimlashtirishga, balki ularning kasbiy faoliyati samaradorligiga ta’sir qiluvchi omil sifatida individual ta’limni shakllantirishda ta’lim texnologiyalarini rivojlantirishning aniq yo‘nalishi hisoblanib o‘qitish samaradorligini oshirishga imkon beradi. Interfaol virtualvositalarini yaratish texnologiyasi o‘z ichiga etarli darajada ko‘p bosqichlarni oladi Sifatli Interfaol virtualvositalarini yaratish esa ko‘p jihatdan texnologik bosqichlarning to‘g‘ri ajratilishiga bog‘liq. Interfaol virtualvositalarini yaratishning texnologik bosqichlarini ajratishda, ularga xos bo‘lgan quyidagi komponentlarni e’tiborga olish maqsadga muvofiq hisoblanadi: . 32fanlar bo‘yicha o‘rganiladigan nazariy bilimlarni mustahkamlash,zaruriy amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish; ta’lim oluvchilarni bilimlarni mukstaqil o‘zlashtirishga o‘rgatish, ularda o‘zini o‘zi o‘qitish va o‘zini o‘zi nazorat qilish uslublari va usullarini egallash ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.[1] sarvaraq (titul); annotatsiya;o‘quv dasturi (maqsad, vazifa, mazmun, tematik reja); o‘quv matni (tizimalashtirilgan, ergonomik talablarni e’tiborga olgan tizimlashtirilgan holda qurilgan); illyustrativ materiallar (tasviriy, mantiqiy-tuzilmaviy); o‘rganilish ko‘zda tutilgan barcha mavzular bo‘yicha tavsiya etilgan asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati; alohida olingan mavzu va butun kurs bo‘yicha atamalar va tushunchalar lug‘ati; xrestomatiya va qo‘shimcha materiallar (kitoblar, me’yoriy hujjatlar ro‘yxati); interfaol virtual virtual vositalaridan foydalanib ta’lim oluvchilarning mustaqil ishini tashkil etish bo‘yicha metodik tavsiyalar Interfaol virtual vositalarining texnologik bosqichlari amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishga ko‘maklashuvchi, o‘qitish natijalarini o‘lchashga imkon beruvchi, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi uchun ma’lumotnoma materiallar taqdim etuvchi komponentlarni ishlab chiqish bilan bog‘liq: 33interfaol virtual virtual vositalari foydalaniladigan mashg‘ulotlarda har bir mavzu, bob, bo‘lim va butun kurs bo‘yicha o‘z-o‘zini nazorat qilish va o‘z- o‘zini tekshirish uchun savollar; trening mashqlar va topshiriqlar; har bir mavzu, bob, bo‘lim va butun kurs bo‘yicha bilimlarni nazorat qilish uchun test topshiriqlari va savollari; Internet resurslar (virtual virtual kutubxona, ta’lim saytlari va axborot resurslari); ta’lim muassasasi mediatekasida saqlanayotgan material (avval yaratilgan o‘qitishning virtual vositalari va boshqalar); xronologik ko‘rsatkich; qisqartma so‘zlar ro‘yxati. Interfaol virtual vositalarini yaratish jarayonida o‘rganilayotgan texnologiyaning ajralmas qismi bo‘lgan ta’lim resurslarini yaratishning umumiy tamoyillariga rioya qilish zarur. Bunday tamoyillar Interfaol virtualvositalarini yaratish va undan foydalanishda o‘qituvchi tayyorgarligining metodik tizimi tarkibiga kirishi kerak. Interfaol virtual vositalariga axborotni joylashtirish usuli uni yaratish texnologiyasiga nisbatan ma’lum bir talablarni qo‘yadi. Bunda kompyuter asosiy didaktik uskuna hisoblanadi. Turli xil o‘rgatuvchi dasturlar bilan birga barcha o‘quv axborotini to‘laligicha taqdim etuvchi yaxlit interfaol kurs zarur. SHuning uchun ham o‘quv materialining interfaollik tamoyili – Interfaol virtualvositalarini yaratishda hisobga olinishi lozim bo‘lgan, ikkinchi muhim tamoyil hisoblanadi. Interfaol vositalar matn, statik va dinamik grafik, video va audio yozuvlar kabi axborotlarni tasvirlashning turli muhitini yagona tizimga birlashtirish imkonini yaratadi va ta’lim oluvchini o‘quv jarayonining faol ishtirokchisiga aylanish imkonini beradi. Multimediadan foydalanish esa axborotni qabul qilishning individual xususiyatlarini maksimal darajada e’tiborga olish imkonini beradi. Bu ayniqsa, o‘qituvchidan ta’lim oluvchiga o‘quv materialini bilvosita kompyuter orqali uzatishda juda muhim hisoblanadi. O‘qitishning har qanday shakli psixologo- pedagogik asosni yaratishni talab etadi. Usiz o‘quv jarayonining muvaffaqiyati va samaradorligi haqida gapirish mumkin emas. SHuning uchun ham o‘qitishning interfaol virtual vositalaridan foydalanishda o‘qitishning muvaffaqiyati va sifatiga ta’sir etuvchi bir qator psixologik tamoyillarni e’tiborga olish lozim. Interfaol virtual vositalarini yaratish texnologiyasini amalga oshirishda insonning psixo-fiziologik xususiyatlarini e’tiborga olish muammosi asosiy o‘rinni egallaydi.O‘qitish muvaffaqiyati esa asosan axborotni xotirada saqlab qolish va uni 34 tiklash imkonini yaratuvchi jarayonlarni tashkil etuvchi va axborotni idrok etishni aniqlovchi sensorli- perseptiv jarayonlarning xususiyatlariga bog‘liq. Kompyuter texnikasidan foydalanishga asoslangan zamonaviy o‘qitish texnologiyalari katta imkoniyatlarga ega. Ammo, kompyuterlashgan texnologiyani to‘laqonli qo‘llash inson va texnik vositalar o‘zaro ta’sirlashuvi muammosini jiddiy qayta ko‘rib chiqishni talab etadi. Bu erda so‘z boshqariluvchi axborotlar oqimi qandaydir ko‘rinishda taqsimlangan biotexnik tizimni shakllantirishi haqida boradi. Bunday majmuaning murakkabligi ta’lim oluvchining psixo-fiziologik imkoniyatlaridan nooptimal foydalanishda juda yuqori bo‘lishi mumkin. Amaliyot ko‘rsatishicha, bu o‘qitish jarayonining samaradorligi pastlashuviga olib keladi. Aynan, shu sabab, ko‘pgina hollarda o‘qitishning ayrim virtual vositalaridan foydalanishdan voz kechish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.Bilimlarning mavjud darajasini aniqlash imkonini beruvchi bir qator rasmiy usullar mavjud. Ammo, tajribali o‘qituvchi ta’lim oluvchilarning kayfiyatini, ularning o‘quv materialini qabul qilishga tayyorligini “intuitiv” his qiladi va mos ravishda mashg‘ulot jarayonini to‘g‘rilab boradi. Bu Interfaol virtualvositalarini yaratish va undan foydalanish borasidagi asosiy muammolardan biridir. Chunki, kompyuter insonning emotsional holatini e’tiborga ola bilmaydi. Organizmga berilgan zo‘riqishning ijobiy yoki salbiy ta’siri yo‘naltiruvchi va himoyalash reaksiyalari nisbatiga bog‘liq. Axborotli zo‘riqish ijobiy deb hisoblanadi, qachonki, agarda u yo‘naltiruvchi reaksiyani chaqirib, himoyalash reaksiyasiga minimal darajada turtki bersa. Bundan ko‘rinib turibdiki, o‘qitish jarayonining yuqori samaradorligiga erishish mumkin shu vaqtda, qachonki axborotli zo‘riqish vujudga kelmasa. Shuning uchun ham o‘qitishni optimallashtirish yo‘lidagi asosiy muammolardan biri – bu yangi bilimlarga ega bo‘lish jarayonida inson holatini baholash va to‘g‘rilashdan iboratdir. Bundan kelib chiqadiki, Interfaol virtualvositalarini yaratishda e’tiborga olish lozim bo‘lgan to‘rtinchi tamoyil – bu ta’lim oluvchining shaxsiy xususiyatlariga moslashuvchanlik tamoyili. 35 Interfaol virtualvositalarini qo‘llab tashkil etiladigan mustaqil ishning muhim ahamiyatga ega ekanligiga qaramasdan, o‘quv jarayonining asosiy sub’ektlari bo‘lib ta’lim oluvchi va o‘qituvchi hisoblanadi. Ta’lim oluvchining bilish faoliyatida o‘qituvchi bilan teng huquqli ishtiroki sifatli ta’limning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.[2] Yuqorida keltirilgan tamoyillardan Interfaol virtualvositalarini yaratishda foydalanish uning sifati va samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bu tamoyillarni Interfaol virtualvositalarini yaratishning umumiy texnologiyasining ajralmas qismi sifatida qarash mumkin. Bundan tashqari Interfaol virtualvositalarini yaratishda qo‘llaniladigan axborot texnologiyalari quyidagi bir necha asosiy funksiyalarga asoslanadi: qabul qilinayotgan o‘quv materialining anglanganligi, tasavvur va tushunchalarni shakllantirishni ta’minlovchi ko‘rgazmalilik; axborotlilik, chunki o‘qitish vositasi bilimlarning bevosita manbasi, aniq axborotni tashuvchi hisoblanadi; o‘qitish jarayonini osonlashtiruvchi hamda kuch va vaqtni kam sarf qilib, maqsadga erishishga imkon beruvchi kompensatorlik; o‘qitish jarayonini qulay sharoit bilan qo‘llab-quvvatlash, namoyish, mustaqil ish, bilimlar uzviyligini tashkil etishga yo‘naltirilgan moslashuvchanlik; ob’ekt yoki hodisani butunlay, shuningdek, qisman qarashga imkon beruvchi integrativlik. 2.2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda virtual vositalardan foydalanishning zamonaviy usullari va vositalari. Kompyuter texnologiyalarining ta’limda joriy qilinishi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot natijasi sanalib, ob’ektiv va muqarrar jarayon bo‘lgani sababli kompyuter texnologiyalarini joriy qilishning bir usuli sifatida ta’limni virtuallashtirish muammosi chindan-da dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Jadal rivojlanayotgan Internet gipertizimida o‘z ifodasini topgan zamonaviy axborot texnologiyalari va kompyuter telekommunikatsiyalari axborot to‘plash va unga kirish uchun prinsipial jihatdan yangi imkoniyatlarni kashf qiladi, biroq 36 bunda mazkur texnologiyalarning yuqori darajasi bilan ulardan ta’limda foydalanishning etarlicha ishlanmaganligi o‘rtasida ziddiyat yuzaga keladi. Ko‘pincha maxsus jihozlar va o‘ziga xos sharoitlarda tadqiqotlar, tahlillar va eksperimentlar amalga oshiriladigan xonani shunday atashadi. Lekin shu bilan birgalikda, vosita ta’lim berishning shakllaridan biridir. 2.6- rasm . Texnik vositalar 37Virtu а ́llik — (lot. virtualis ehtimoliy, mumkin bo‘lgan) - real mavjud bo‘lmagan, ammo ma’lum sharoitlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ob’ekt yoki holat.Vosita so‘zi lotincha laborate so‘zidan olingan, “ishlamoq” ma’nosini anglatadi. Virtual vositalar virtual –ta’limiy muhitda real hayotiy ob’ektlar hatti- harakatini modellashtirib, o‘quvchi va o’qituvchilarga asosan fizika, kimyo, biologiya, matematika, geometriya, informatika kabi ilmiy-tabiiy fanlardan yangi bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishga imkon beradi. Virtual vosita bu platforma bo ‘ lib , faqatgina belgilangan vaqtda mavzu yuzasidan amaliy ishdir , shuning bilan birga yangi bilimlarni egallash uchun ilmiy muhitdagi bizning belgilangan hatti - harakatlarimiz . ( Berlin Maks Plank instituti olimlari Sven Dierig , Jyorg Kantel , Xenning SHmidgen , A . F . Egorov , V . P . Belkov , T . V . Savitskayaning fikricha , virtual vosita « integratsiyalangan axborot muhiti bo ‘ lib , o ‘ quv , o ‘ quv - metodik , amaliy , ma ’ lumotnoma , nazorat - o ‘ qitish va nazorat - test materiallarini o ‘ z ichiga oladi ». N . V . Krivolutskaya « virtual vosita – matematik modellarni qurishda keng imkoniyatlarga ega hamda amalda yagona dasturiy - hisoblash kompleksi bo ‘ lgan turli tabiiy hodisalarni tadqiq qilish apparati », deb hisoblaydi . Virtual vositaning afzalliklarini ta ’ kidlar ekan , K . I . Bogatirenko yozadiki , bu « metodik materiallarni ishlab chiqishga sarflanadigan vaqtni keskin kamaytirish va asosiy e ’ tiborni o ‘ rganiladigan nazariyaning metodlari hamda olingan natijalarni tahlil qilishga qaratish imkonini beradigan » vositadir . Virtual vosita muammoga doir pedagogik adabiyotlarni o ‘ rganish shuni ta ’ kidlash imkonini beradiki , virtual axborot - ta ’ lim vositasi : o ‘ qitishning samarali vositasi ( instrumenti , asbobi ) sifatida qo ‘ llanadi , ammo o ‘ quv jarayonida o ‘ qituvchining o ‘ rnini bosmagani holda ta ’ lim oluvchiga bilim olish sur ’ atini va traektoriyasini tanlash erkinligini ta ’ minlaydi ; o ‘ zida yaxshi darslik va kompyuter imkoniyatlarini birlashtirgan holda , bu katta hajmdagi axborotni saqlash imkoniyati , ko ‘ rgazmalilik , matn , grafik , audio va video axborotlarning jamlanishi hisobiga ta ’ minlanadi . u yoki bu fan sohasidagi vazifalarning murakkab majmui bo ‘ lib , o ‘ quvchiga vazifa shartlarining yaratilishi va shakllanishi uchun virtual asbob - uskunalarni hamda uni echish vositalarini taqdim etadi , o ‘ qituvchiga esa o ‘ quvchilarning harakatlarini nazorat qilishga imkon beradi . Virtual vositaning maqsadi. Virtual vositalarni yaratishning maqsadlaridan biri – o‘rganish jarayonini har tomonlama, to‘liq vizuallashtirishdan va uni o’quvchilarga real halatda tatbiq etishdan iborat. 38 Virtual vositaning vazifalari [6]: - ko‘rgazmali illyustratsiya va o‘rganiladigan qonunlarning to‘g‘riligini isbotlash; - o‘tkaziladigan tajriba (eksperiment)larning mutlaqo xavfsizligi hamda sinfda havoning tozaligini ta’minlash; - tajribalarni yakka tartibda bajarish imkoniyati, bu esa ta’lim oluvchilar mustaqilligining, ularning konstruktorlik qobiliyati va texnik uddaburonligining rivojlanishiga ta’sir o‘tkazmay qolmaydi; - dars vaqtida virtual vosita ishlarini bajarish nazariy hamda amaliy mashg‘ulotlar o‘rtasidagi to‘siqlarni bartaraf etadi, bu o‘qitish sifat va samaradorligi, o‘quvchilarning mustaqil bilish faolligi ortishiga ko‘maklashadi; - virtual axborot-ta’lim vositasi tadqiqotchilik xarakteridagi eksperimentlarni o‘tkazish uchun keng imkoniyatlar taqdim etadi, ma’lum metodik jihatdan asoslangan vaziyatlarda ulardan real vosita qurilmalariga qo‘shimcha sifatida foydalanish mumkin; - kompyuterdagi vosita nostandart va muammoli vaziyatlarda o‘quvchilar-ning sub’ektiv tajribasini ta’minlaydi. - ta’lim muassasasi o‘quv jarayoniga ochiq dasturiy mahsulotlar va axborot texnologiyalarni joriy qilish; - seminar mashg‘ulotlari doirasida amaliy topshiriqlarni bajarish; - malaka oshirish bo‘yicha mashg‘ulotlarni o‘tkazish. SHuning uchun ham o‘qitishni optimallashtirish yo‘lidagi asosiy muammolardan biri – bu yangi bilimlarga ega bo‘lish jarayonida virtual vositalarning asosiy vazifalarni aniqlash va o’ o’rnida qo’llashdan iborat bo’ladi. Virtual vositalarning asosiy vazifalarni quyidagicha belgilash mumkin: 39Vazifalar Axborot berish: multi- medyali taqdimot, video va audio vositalari, algo- ritm, dasturlash tillari, virtual vosita va trenaj- yorlar, dasturiy vositalar. Tashkil etish: computer texno-logiyalari va dasturlari, video va audio quril-malari, trenaj-yorlar. Boshqarish: computer das- turlari, nazorat testlari va trenajyorlar. 2.7-rasm. Virtual vositalarning vazifalari Hozirgi vaqtda virtual vositalarni yaratish, ulardan yordamchi vosita sifatida o ‘ quv jarayonida foydalanish o ‘ ziga xos samaraga egadir. Virtual vositalarni yaratish masofaviy ta’lim tizimini rivojlantirishda va yangi axborot texnologiyalari vositalarini o ‘ quv jarayonida qo ‘ llashda o ‘ z o ‘ rnini topmoqda Virtual vositalarning imkoniyatlari. Vosita mashg‘ulotlarini yangi zamonaviy shaklda o‘tish imkonini berib, bu hozirgi kunda dolzarblik kasb etadi.Topshiriqlarning virtual shaklda, audio, video, animatsiyalarni qo‘llagan holda berilishi o’qituvchilarda kuchli qiziqish uyg‘otadi.Vosita topshiriqlari natijalarining avtomatik tarzda jamlanishi, o‘qituvchiga engillik yaratadi.Vosita mashg‘uloti topshiriqlarining o’qituvchilar tomonidan qayta takroriy bajarilishi asosida ko‘nikma va malakalarning tarkib topish jarayoni jadallashadi. Vosita topshirig‘i natijalarining serverning virtual bazasida saqlanishi, natijalarni o‘zgartirishga imkon bermaydi. Keling, virtual vositalar texnologiyasidan foydalanishning asosiy sabablarini tuzamiz: 40  mavjud vosita stendlari va ustaxonalari zamonaviy asbob-uskunalar, priborlar va qurilmalar bilan yetarli darajada ta’minlanmagan;  Vosita stendlari va o‘quv ustaxonalarining aksariyati foydalanishdan chiqarilgandan so‘ng foydalanishga topshirilgan bo‘lib, ular zamonaviy talablarga javob bermaydi va eskirgan bo‘lib, bu tajribalar natijalarini buzib ko‘rsatishi va o’qituvchilar uchun potentsial xavf manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin;  vosita ishlari va stendlar har yili takomillashtirishni talab qiladi, bu esa qo'shimcha moliyaviy xarajatlarga olib keladi;  zamonaviy kompyuter texnologiyalari real sharoitlarda, masalan, algoritmlash dasturlash asoslari, qo'shimcha uskunalardan foydalanmasdan farqlash qiyin bo'lgan jarayonlarni kuzatish imkonini beradi;  virtual vositalarlar jarayonlarni simulyatsiya qilish imkonini beradi, ularning oqimi vosita sharoitida printsipial jihatdan imkonsizdir;  virtual vositalarlar jarayonlarning nozik tomonlariga kirib borish va boshqa vaqt shkalasida sodir bo'layotgan voqealarni kuzatish imkoniyatini beradi, bu esa soniyaning bir ulushida sodir bo'ladigan yoki aksincha, bir necha yil davom etadigan jarayonlar uchun dolzarbdir;  xavfsizlik - ish olib borilayotgan hollarda, masalan, yuqori kuchlanish yoki kimyoviy moddalar bilan virtual vositalardan foydalanishning muhim afzalligi;  Ayrim vosita inshootlarida ish yoki jarayonlarning ular uchun ajratilgan vaqt ichida inertligi tufayli qayta tahlil qilish yoki tekshirish qiyin;  Muayyan sohada stajyorlarning yetarli malaka va tajribaga ega bo‘lishi o‘quv mashg‘ulotlarini takrorlash zaruratini taqozo etadi, bu esa o‘rnatishlarning tez-tez buzilishi va sarf materiallari uchun qo‘shimcha xarajatlarning oldini olish uchun har doim ham amalga oshirilmaydi;  virtual vositalarlar o‘qitishning yuqori samarali usuli bo‘lib, bu ulardagi o‘quv materialini abstraktlash darajasining pastligi bilan bog‘liq, boshqacha aytganda, multimediali o‘quv va ilmiy vositalardagi virtual o‘quv muhiti imkon qadar real sharoitlarga taqlid qiladi. 41 Yuqoridagi faktlarni hisobga olgan holda, quyidagi muammolarni hal qilishga yordam beradigan shunday yangi, samarali va qulay pedagogik usulni (metodikani) joriy etish zarurati tug'iladi:  o’qituvchilarda yetarli darajada katta qiziqish uyg'otish hamda ular uchun qulaylik yaratish, shu orqali ularning o'quv ishlarining faolligi va mustaqilligini oshirish;  o’qituvchilar, ular uchun qulaylik bilan bir qatorda, bu orqali ularning o'quv ishlarining faolligi va mustaqilligini oshirish;  o’quvchilar e’tiborini ularning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda jalb qilish, multimedia mazmuni tufayli o‘quv materialini idrok etishni yaxshilash;  o’quvchilar e’tiborini ularning psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda jalb qilish, multimedia mazmuni tufayli o‘quv materialini idrok etishni yaxshilash;  materialning har bir o’quvchi tomonidan o‘zlashtirilishi ustidan to‘liq nazoratni ta’minlash;  imtihonlarga tayyorgarlik ko'rish va bilimlarni nazorat qilishning boshqa shakllarini takrorlash va o'qitish jarayoniga ko'maklashish;  o'qituvchilarni monitoring va maslahat berish tartibidan ozod qilish;  uy vazifasi shaklida tuzilmalarni o'rganish uchun darsdan tashqari vaqtdan foydalanish;  o‘quv ishining masofaviy shakllarini, shu jumladan, vosita bazasi zaif ta’lim muassasalarida joriy etish. 2.6-rasmda virtual vositalar yordamida o'quv jarayonining sxematik diagrammasi ko'rsatilgan. Diagrammada ko'rsatilganidek, kompyuter vositalari o'quv jarayonini shaxs va haqiqiy vosita o'rnatilishi o'rtasidagi bevosita o'zaro ta'sirsiz amalga oshirishga imkon beruvchi dasturiy va apparat vositalari to'plamini o'z ichiga oladi. 42 2.8-rasm.- Virtual vositalar asosida o'quv jarayoni sxemasi Vositaning apparat imkoniyatlari yuqori sifatli axborotni kiritish/chiqarish qurilmalari bilan jihozlangan zamonaviy shaxsiy kompyuterdir. Dasturiy ta'minot matematik jihatdan asoslangan virtual model bo'lib, u grafik vizualizatsiya tizimini, ovozli hamrohlikni va matnli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi [1]. Axborotni kiritish va chiqarish ishlab chiqilgan algoritm - virtual modelning dastur kodiga muvofiq amalga oshiriladi. Virtual vosita simulyatorlari an'anaviy o'qitish usulining yana bir kamchiligini bartaraf etishga imkon beradi - bu o'z vaqtida ham, mavzu bo'yicha ham alohida ma'ruza va vosita ishi. Ko'pgina hollarda vosita ishi (ayniqsa, tabiiy fanlar bo'yicha) ma'ruzalar uchun mavzularni taqdim etish ketma-ketligini saqlash nuqtai nazaridan emas, balki vosita stendining mavjudligi (ishlay olishi yoki ishlamasligi) nuqtai nazaridan tayinlanadi. O‘quv jarayonida virtual simulyatorlardan samarali foydalanish nafaqat ta’lim sifatini oshirish, balki sezilarli moliyaviy (valyuta) resurslarni tejash, xavfsiz, ekologik toza muhitni yaratish imkonini beradi. Virtual vositalarni joriy etish ham ta’lim tuzilmalari, ham sanoat va boshqa davlat tuzilmalari tomonidan kompleks yondashuvni talab qiladi. 43 II-bob bo’yicha xulosalar. Bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimi bo’g‘inidagi ta’lim muassasalari, shu jumladan, umumiy o’rta ta’lim maktablari o’qituvchilari oldida yangi muammolar, ya’ni o’qitilayotgan fanning o’zlashtirish sifatini oshirish vazifasi turibdi. Bu borada ta’lim tizimida zamonaviy texnologiyalar va vositalar qo’llanilmoqda. Shulardan biri virtual ta’lim texnologiyalaridan foydalanishdir. Virtual ta’lim texnologiyalarining muhim yutuqlaridan biri multimedia komponentalaridan foydalanishni ta’minlovchi dasturiy vositalarning yaratilishi bo’ldi. Ayniqsa o’quv jarayonining amaliy va laboratoriya ishlarini tashkil etishda bu dasturiy vositalar alohida ahamiyatga ega. 2-bobda amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda virtual laboratoriyalardan foydalanishning didaktik asoslari, zamonaviy usullari va vositalaridan foydalanish metodikasi yoritilgan. Virtual ta’lim texnologiyalari asosida o‘ qitish samaradorligiga erishish uchun o‘qitishning didaktik va dasturiy ta’minotini yaratish mexanizmlari muhim ahamiyatga ega. Didak tik ta’minotni yaratish mexanizmlariga zamonaviy yondashuvni tashkil etish o‘quvchilarni tanqidiy, tahliliy yoki ijodiy fikrlash va aniq ma’lumotlarga asoslangan bilimlarga ega bo‘lishlarini amalga oshiradi Hozirgi kunda virtual ta’lim texnologiyalari asosida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda innovasion uslublarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish bo’yicha virtual axborot resurslarini yaratish hamda ta’lim jarayoniga tadbiq etish zaruruyati tug‘iladi . Bu orqali ta’lim sifat va samaradorligini oshirish bilan birga o’quvchilarni zamonaviy bilimlarni shakllantirishga zamin hozirlanadi. 44 III-BOB. VIRTUAL VOSITALAR ASOSIDA INFORMATIKA FANIDAN AMALIY MASHG‘ULOTLARNI TASHKIL ETISHNING DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH 3.1. Informatika fanini o ‘ qitish samaradorligini oshirishda virtual vositalardan foydalanish . Hozirgi vaqtda virtual tasvirlashga bag‘ishlangan adabiyotlar chop etilmoq- da. Keralki Internet resurslarini mos mavzudagi adabiyotlardan ham toppish mumkin.Umuman olganda barcha qidiruv usullaridan(qidiruv tizimlari, maxsus tematik kataloglar, bosma nashrlar) birgalikda foydalanish maqsadga muvofiqdir.Internet tarmog‘idan olingan ma’lumotlar ishonchlilik, davlat standartlariga moslik va o ‘ quv rejasiga moslik nuqtai nazaridan tekshirilishi kerak. Internetda ishlash jarayonida tarixchi axborotning matnli, tasvirli, audio , video kabi turli shakllari bilan to ‘ qnashishi mumkin. 3.1-rasm. Informatika fanidan virtual vositalarning tarkibiy qismlari 45 Informatika fanini v irtual o‘quv jarayoni virtual ma’ruza, shu ma’ruza asosida tuzilgan virtual amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari, hamda olingan bilimni tekshirish maqsadida virtual nazorat bloklaridan iborat bo‘lib, bu jarayonlar bir-biriga bog‘liq holda ishlaydi . 3.2 -rasm. Virtual vositalarning tuzulishi. Virtual o‘quv qo‘llanmalari pedagogik dasturiy vositalar asosida yaratilgan bo‘lib, davlat ta’lim standartlariga mos keladi. Virtual o ‘ quv qo ‘ llanmalardan o ‘ quv jarayonlarida foydalanishdan asosiy maqsad – har bir o ‘ rganilayotgan fan bo ‘ yicha o ‘ qituvchining ongiga aniq tasavvur hosil qilish, hamda bo ‘ sh vaqtlarida o‘quv jarayoni materiallaridan mustaqil foydalanishini ta’minlash orqali fanning ta’lim oluvchi tomonidan chuqur o ‘ zlashtirilishini ta’minlashdan iborat. Shu maqsadda ushbu ishda virtual o ‘ quv qo ‘ llanmalarini ( o‘quv jarayoni ning virtual resurslarini) yaratishga asosiy e’tibor qaratilgan. Ularni alohida ko ‘ rib chiqamiz. 46Virtual ma’ruza Virtual laboratoriya mashg’uloti Virtual amaliy mashg’uloti Virtual test-nazorat Natijalarning qiyosiy tahlili 3.3 - rasm. Virtual ma’ruza tuzulishi. Virtual ma’ruzaning afzalligi shundan iboratki, unda mavzular jadval, grafik, tasvirlardan tashqari murakkab yoki anglash mushkul bo ‘ lgan jarayonlarning virtual modellari multimediya texnologiyalari yordamida yoritib beriladi (Radjabov va boshq., 2006, 2009, 2010; Xidirova, 2012) . Multimediya texnologiyalari sifatida Macromedia Flash va 3D StudioMax dasturlaridan foydalanilgan. Mavzuni o ‘ rganishda f oydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati virtual kutubxona bilan bog‘langan bo’lib, unda nafaqat mavjud adabiyot balki aynan foydalanilgan sahifani ochish mumkin. Ma’ruzaga asosan virtual amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari tuzilgan bo‘lib, amaliy mashg‘ulotida asosan dastur kodlarining tasnifi va dastur yechimining algoritmik blok sxemalari keltirilgan. Amaliy mashg‘ulotlarda ham o‘z navbatida ma’ruza va laboratoriya mashg‘ulotiga murojat qilish mumkin. 47 Amaliy mashg‘ulotlar sxema, grafik, tasvir va jadvallar yordamida yoritilgan bo‘lib, zarur joylarda ma’ruza, laboratoriya mashg‘uloti va virtual kutubxonaga murojaatlar o’rnatilgan virtual qo’llanmadan iborat. Virtual amaliy mashg‘ulotining tuzilishi 3-rasmda o‘z aksini topgan. 3 .4 - rasm. Virtual amaliy mashg‘ulot tuzulishi . Virtual laboratoriya mashg‘ulotlari o‘tkaziladigan yoki ko‘rib chiqiladigan laboratoriya ishlarining virtuallashtirilgan kompyuter modelidan iboratdir. Bunda ta’lim oluvchi har bir mashg‘ulotning virtual modelini kuzatish imkoniga ega bo‘ladi . Virtual o‘quv jarayonining yana bir asosiy qismi bo‘lgan virtual laboratoriya mashg‘ulotlarini yaratishda alohida mehnat talab etilib, bunda asosan multimedia vositalari asosida animasion va ovozli o‘quv qo‘llanmalar yaratiladi. Virtual laboratoriya mashg‘ulotida yechiladigan masala yoki tuziladigan dastur bajarilishining kompyuter modellari yaratilgan. 48 3.5 - rasm. Virtual laboratoriya mashg‘uloti tuzulishi. Barcha virtual va virtual o‘quv qo‘llanmalari, fan dasturlarining virtual formasi, nazorat testlari fan o‘qituvchilari tomonidan dasturchilar yordamida mos keladigan dasturiy vositalar asosida tuzib chiqiladi. O‘quv jarayonining virtual nazorat bloki maxsus dasturlar asosida yaratilgan testlardan iborat bo‘lib, test yakunida o‘qituvchilar olgan bilimini tahlil qilinadi. 3.2. Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni virtual vositalar asosida tashkil qilishning dasturiy va uslubiy ta’minotini yaratish . Umum ta’lim maktablari uchun “Informatika va hisoblash texnikasi asoslari” fanidan interfaol virtual vositalar yaratish jarayonini quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga olishi aniqlandi:  fan mazmuni shakllantirish;  mashg‘ulot o‘tkazish mazmuni va uslubi tanlash;  Interfaol virtualvositaning tarkibiy tuzilmasini loyihalash;  ekran shakllari va axborot qismlarining dizaynini yaratish; 49  o‘quv materiallarini joylashtirishga tayyorlash;  tayyorlangan material asosida interfaol virtual vosita tuzilmali elementlarini to‘ldirish. Interfaol virtual vositalarni yaratish bosqichida o‘quv materialining o‘zlashtirish arxitekturasi yoki joylashuv tuzilmasi ishlab chiqildi, foydalanuvchi bilan o‘zaro aloqa mexanizmi loyihalashtirildi. Mazmun bo‘yicha asosiy va qo‘shimcha elementlar ajratildi, axborotli bloklarning iearxik tuzilmasi qurildi. 3.6 - rasm. Informatika fanidan virtual vositalar yaratuvchi dasturlar Quyidagi jadvalda informatika fanidan virtual vositalar yaratuvchi dastur- lar haqida asosiy tushunchalar va ularning ko‘rinishlari to‘g‘risida ma’lumot berilgan ( 3. 1- jadval ). 50 51 Foydalanuvchi interfeysi hamda alohida qismlar va ekranlar o‘rtasidagi giperaloqalar yaratildi. Ana shularni e’tiborga olgan holda informatika fanidan virtual vositalar yaratuvchi dasturlar asosida amaliy mashg‘ulotlarga mo‘ljallangan interfaol virtual vositalar yaratildi. Virtual vositalar yaratishda MS Office dasturlarining imkoniyatlaridan ham foydalanish mumkin: 3.7. Power Point dasturida Informatika fanidan virtual vositalar yaratish elementlari Masalan, “Algoritmlar” mavzusida yaratilgan virtual vositalar kompyuter texnologiyalar orqali animatsiya ko’rinishida o ‘ quvchilarga ko ‘ rsatilsa ularning bu ma’lumotlar haqidagi tasavvurini kengaytiradi, mavzuni tushunarli qiladi. Berilgan algoritm natijasini virtual ko ‘ rinishda o ‘ rganish qismi: 52Animatsiya taqdimotni "jonlantirish" uchun ishlatiladi. Animatsiya yetarli bo’lmagan joylarda videolarni joylashtirish mumkin. Power Point dasturida funksiyalar grafigini chizish jarayonini amalga oshishirish uchun virtual vositalar ham yaratilgan: 53 54 55 Bilimlarni mustahkamlash, maktab mavzulariga qiziqishni rivojlantirish uchun o ‘ quvchilarga ijodiy vazifalar beruvchi krossvord krossvordini tuzishda, mavzu bo ‘ yicha rebus , tarqatma qo ‘ llanmalari kimyo darslarida qo ‘ llash o ‘ z samarasini beradi. 3.8-rasm.Hot Potatoes dasturi interfeysi 56 Bundan tashqari, krossvord uchun har qanday tasvirdan foydalanish mumkin. An’anaviy vertikal gorizontal Hot Potatoes krossvordlariga qo ‘ shimcha ravishda, dastur foydalanuvchi krossvord mavzusiga tegishli so’zlarni topishi kerak bo’lgan og‘zaki krossvordlarni yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, lug‘atlarni import qilish va eksport qilish imkoniyati mavjud. Natijada siz rasm, matn fayli yoki internetda joylashtirilishi mumkin bo ‘ lgan SWF fayli sifatida saqlash mumkin: 57Hot Potatoes –krossvord informatika fanida jumboqlarni yaratish uchun ajoyib dastur. Informatika fanida krossvordni yaratish uchun faqat bir qator savollar va javoblarni yaratish kerak, qolgan jarayon esa avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Dastur fon, shriftlar va matn o ‘ lchamlari uchun maxsus ranglardan foydalanishga imkon beradi. 3.9-rasm. Edraw Max dasturi interfeysi Informatika fanida Edraw Max dasturida tuzilgan virtual vosita: 58Edraw Max - grafikalar, sxemalar, diagrammalar, ish jarayoni rejalari, indeks kartalari va ma’lumotlar bazasi diagrammasi uchun ideal yechimga ega bo ‘ lgan ko ‘ p funksiyali dasturdir. Bu dasturdan informatika fanida foydalaniladigan virtual vositalar yaratish uchun qo ‘ llaniladi: Flash texnologiyasi Shockwave Flash (SWF) formatidagi vektor grafikadan foydalanishga asoslangan. 3.10-rasm. Flash dasturi elementlari 59 SWF ning yana bir qulay imkoniyati uning yordamida yaratilgan tasvirlar nafakat animatsiyali bo ‘ lishi, balki interfaol elementlar va tovush bilan boyitilishi mumkin. Informatika fanida amaliy mashg‘ulotlarni Flash dasturida tuzilgan virtual vositalar: 60 61 62 63 Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni virtual vositalarni VBA-Visual Basic for Application-bu nom Microsoft kompaniyasi tomonidan Office dasturlarining dasturlash tilida ham amalga oshirish mumkin. Visual Basic, aslida, Windows kompyuter operatsion tizimi uchun dasturlarni yozishni osonlashtirish uchun yaratilgan. Visual Basic asoslari Dasmax kolleji professori Jon Kemeny va Tomas Kurtz tomonidan ixtiro qilingan BASIC deb ataladigan oldingi dasturiy tildir. Visual BASIC odatda faqat bosh harflar va hokazolardan foydalaniladi. VBA, Word va Excel kabi Microsoft Office dasturlari kabi bir qancha boshqa tizimlarda ichki dasturlash tili sifatida ishlatiladigan Visual Basic 6.0 versiyasidir . 3.9-rasm. Visual Basic interfeysi Tatqiqot davomida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni virtual vositalari VBA-Visual Basic for Application dasturida ham yaratilgan: 64 65 66 “Algoritmlar” mavzusida amaliy mashg‘ulot uchun virtual vositalar: 67 68 Pyhton dasturlash tilida amaliy mashg‘ulot uchun virtual vosita : 69 3.3. Pedagogik tajriba, uning natijalari va tahlili . Yuqorida amalga oshirilgan tadqiqot natijalaridan kelib chiqqan holda tajriba-sinov ishlarining maqsadi o‘quvchilarni informatikani o‘qitishda innovasion uslublarni ishlab chiqish va ulardan foydalanib ta’lim samaradorligini oshirish deb belgilab oldik. Informatika fanini o‘qitish jarayonida virtual vositalarini qo‘llash, tajriba- sinov ishlarini tashkil qilish maqsadida bir-birini to‘ldiruvchi suhbat metodlar majmuini qo‘lladik. Tjriba-sinov ishlarini amalga oshirish uchun 2021-2022 o’quv yili mobaynida Surxodaryo viloyati vositalari Sho‘rchi tumani Qo`shtegirmon mahallasidagi 56-maktab o‘quvchilarii orasida olib borildi. Tadqiqot ishlari natijasida 60 ta o‘quvchining 30 tasi tajriba guruhi, 30 tasi nazorat guruhlariga jalb etildi. Tajriba guruhiga mashg‘ulotlar biz taklif etgan virtual vositalar asosida suhbat usulda, nazorat guruhlarida esa an’anaviy usulda amalga oshiriladi. Tajriba-sinov ishlarini amalga oshirishda o‘quvchilarning informatikani o’qitishda virtual vositalar ishlab chiqish va ulardan foydalanish orqali qiziqishi tahlil qilindi. Dastlab, talabalarni bilim darajasini aniqlab oldik. Buning uchun tanlangan har ikkala guruhda ham informatika ning dastlabki tushunchalari bo ‘ yicha 20 ta savoldan iborat sinov o ‘ tkazdik. Bunda guruhlardagi talabalar quyidagi natijalarni berdi. 70 Bundan o’rtacha to ‘ g‘ri javob bergan talabalarning foizi: 295/20*21 = 295/420 = 0,7024 bo’lsa, ularning foizi 70,24 % ni beradi Bundan o ‘ rtacha to ‘ g‘ri javob bergan talabalarning foizi: 299/20*20=299/400 bo’lsa, ularning foizi 71,19 % ni beradi. Bu ma’lumotlar guruhlar o ‘ zaro bilim darajasi yaqin ekanligini ko ‘ rsatadi va xar ikki guruhda pedagogik eksperiment o ‘ tkazildi. 1-guruhni eksperimental guruhi sifatida tanlanib, ularga kompyuterda tayyorlangan virtual vositalar asosida dars o ‘ tildi. 71 2-guruh nazorat guruh sifatida tanlandi va ularga har doimgiday an’anaviy usulda dars o’tildi. Bo ‘ lim mavzularini ikkala guruhlarda ham to ‘ liq o ‘ tilib bo ‘ lgandan so ‘ ng har ikkala guruhda mazkur bo ‘ lim mavzulariga tegishli ikkita sinov so ‘ rovlari o ‘ tkazildi. Birinchi sinovda 30 ta test va ikkinchi sinovda 15 ta savoldan iborat so ‘ rov o ‘ tkazildi. Nazorat guruhida (2-guruh) o ‘ tkazilgan sinov natijalari quyidagilardan iborat bo ‘ lib chiqdi: Bundan o ‘ rtacha to ‘ g‘ri javob bergan talabalarning foizi: bo ‘ lsa, ularning foizi 71,8 % ni beradi Xuddi shunday sinovlar tajriba sinov guruhi bo ‘ lgan 101-guruhida quyidagicha ko ‘ rinish oldi: 72 Bundan o ‘ rtacha to ‘ g‘ri javob bergan talabalarning foizi: bo ‘ lsa, ularning foizi 77,6 % ni beradi. Mazkur virtual vositalar orqali o‘qituvchilarning informatika darsiga qiziqishlarini aniqlab oldik. Tajriba va nazorat maydonlarining tarkibi 2 -jadval № Tajriba-sinov maydonlari Sinf Tajriba guruhi Sinf Nazorat guruhi Jami o’quvchilar soni 1. 43-maktab 9 -a 30 8 -a 30 60 Tajriba-sinov ishlari jarayonida biz o‘qituvchilarga informatikani o‘qitishda virtual vositalar ishlab chiqish va ulardan foydalanib darslarni tashkil etishda o‘tilgan mazularni yaxshi o‘zlashtirganini guvohi bo‘ldik. Olib borgan ta jriba-sinov ishlarimiz natijasi yaxshi s amara berdi. Shu or q ali biz informatikani o‘qitishda innovasion uslublarni ishlab chiqish va ulardan foydalanib tashkil etilgan darslariga bo‘lgan qiziqishlarini, mustaqil fikrlash doiralarini bilib oldik . Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, virtual vositalari asosida 73 o‘quvchilarni o‘qitish ikki barobar unumli va vaqtdan yutish mumkun. Virtual vositalari asosida bilim olishda 30% gacha vaqtni tejash mumkin bo‘lib, olingan bilimlar esa xotirada uzoq muddat saqlanib qoladi. Agar o‘quvchilar berilayotgan materiallarni ko‘rish asosida qabul qilsa, axborotni xotirada saqlash 25-30% oshadi. Bunga qo‘shimcha sifatida o‘quv materiallari audio, video va grafika ko‘rinishda mujassamlashgan holda berilsa, materiallarni xotirada saqlab kolish 75% ortadi. Bunga biz virtual vositalari asosida informatika fanini o‘rganish jarayonida yana bir bor ishonch xosil qildik . Virtual vositalari asosida o ‘ quvchilarni o ‘ qitish quyidagi afzalliklarga ega: III- bob bo’yicha xulosalar. Ta’limni texnologiyalashtirishning asosini, ta’lim jarayonini, uning sama- radorligini oshirish va ta’lim oluvchilarni, berilgan sharoitlarda va ajratilgan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o‘quv natijalarga erishishlarini kafolatlash maqsadida to‘liq boshqarish g‘oyasi tashkil etadi. 74berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o ‘ zlashtirish imkoniyati borligi; ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi; ta’lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash imkoniyatiga erishish; olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq saqlanib, kerak bo ‘ lganda amaliyotda qo ‘ llash imkoniyatiga erishiladi. Informatikani o‘qitishda innovasion uslublarni ishlab chiqish va ulardan foydalanishni tashkil etishda bugungi kunning dolzarb talablari, ya’ni virtual ta’lim texnologiyalari asosida darslarni tashkil qilish, loyihalash talabi qo‘yilyapdi. Maqsad o‘quvchilarda mustaqil, erkin fikrlashni shakllantirish, dars yakunida qaytar aloqaga, kafolotlangan natijaga erishish. Bu jarayonni yanada muvofaqiyatli amalga oshirishda informatikani o‘qitishda virtual ta’lim vositalarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish ta’lim samaradorligini oshiradi . Buning uchun avvalo o‘qituvchi o‘zi bu jarayonga tayyor turishi lozim. Barcha davrlarda bo‘lgani kabi bugungi kunda ham o‘qituvchi ko‘rgazmalikka, axborot kommunikasion texnologiyalardan ko‘proq foydalanishga e’tibor qaratyapti. 3-bob virtual ta’lim texnologiyalari asosida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratishga bag‘ishlangan bo‘lib, unda informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil qilishning virtual dasturiy vositalari asosida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish algorit m lari va foydalanish samaradorligi keltirilgan. O‘qituvchining informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil qilish jarayonida virtual ta’lim texnologiyalarni qo‘llashdagi ta’lim samaradorligini aniqlash, ta’limni to‘g‘ri olib borayotganligini baholashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Shu sababli o‘qitishda virtual vositalarni qo‘llashning samaradorligini aniqlash kerak bo‘ladi. Ta’limda samaradorlikka erishish ham innovasion virtual ta’limga kirib, unda o‘qituvchining ta’lim usullari va vositalariga qo‘shgan ijodiy ulushi aniq sezilmog‘i lozim . Chunki bu texnologiyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar o ‘ quvchi lar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan . 75 XULOSA O ‘ quv jarayonini texnologiya asosida tashkil etishda nazorat topshiriqlarini ishlab chiqish, o ‘ qit ish maqsadlarini aniqlash bilan uzviy bog‘liq xolda amaga oshiriladi. Bu o ‘ z navbatida ta’lim texnologiyasini joriy etishning tamoyili, qoidalari, mexanizmlariga mos tushadi, erishish mumkin bo ‘ lgan pirovard natija oldindan belgilab qo ‘ yiladi. Shuning uchun o ‘ quv maqsadlari aniqlashtirigach, unga mos ravishda nazorat topshiriqlarni ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir Ilmiy manbalarni tahlil qilish hamda, amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish jarayonida kuzatish natijalari shuni ko‘rsatadiki, oliy ta’limni barcha ta’lim yo‘nalishlarida taxsil olayotgan o‘qituvchi yoshlarga ta’lim berish va ularni bo‘lajak kasbiy faoliyatga tayyorlash ko‘pgina nazariy hamda amaliy muammolarni xal etishni taqoza etadi. Yuqoridagi fikrlardan zamonaviy o‘qitish texnologiyalari ma’lum yangiliklar yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan ilmiy-nazariy va amaliy izlanish natijasi ekanligi ayon bo‘ladi. Bugungi kunda nazariy va amaliy jihatdan puxta asoslangan umumiy ishlanmalarning mavjud bo‘lishi alohida kasb etadi. Zero, umuman nazariy bazaga ega bo‘lmasdan turib, bu muammolarni hal etish mumkin emas. Shuning uchun ham bugungi kunda o ‘ qituvchilar fundamental fanlar va aniq kasb sohasi doirasida nazariy va amaliy bilimlarga ega bo ‘ lishi, kompyuter va telekomunikasion vositalardan foydalana olish bo ‘ yicha bilim va ko ‘ nikmalarga ega bo ‘ lishlari zarur. Shuning uchun o ‘ rta maktablarda barcha fanlarni o ‘ qitishni takomillashtirishga ahamiyat berishi kerak bo ‘ ladi. Ushbu magistrlik ishi informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish virtual vositalar yaratish va undan foydalanish uslubiyatiga bag‘ishlangan bo ‘ lib, unda quyidagilar amalga oshirilgan:  ta’lim jarayonida informatika fanini o ‘ qitishning mazmuni va asosiy vazifalari yoritilgan;  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlar maqsadi, turlari, xususiyatlari bayon etilgan; 76  o ‘ quv jarayonlarini virtuallashtirishning texnik va tashkiliy asosi bo ‘ lgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining imkoniyatlari to ‘ liq tahlil etildi ;  amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning virtual vositalari yaratildi va foydalanish uslubiyati ishlab chiqildi;  o ’quv jarayonlarini virtuallashtirish ta’lim sifati va samaradorligini oshirishdagi imkoniyatlari tajriba-sinov orqali asoslandi. Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlar to‘g‘ri va o‘z o‘rnida tashkil etilsa, darslarda, xususan amaliy mashg‘ulotlarda turli xil interfaol metodlar o‘qituvchilarga bilim berishda qo‘llansa, bo‘lajak kasb egalari har tomonlama mukammal qilib tayyorlash, ularning kreativlik qobilyatlarini shakillantirish va kasbiy kompotentligini rivojlantirish imkoniyatiga erishiladi. Virtual vositalari asosida o ‘ qitish jarayonida aniq fanni kompyuter asosida to ‘ liq o ‘ qitish, ma’ruza matnlarini taxrirlash, o ‘ qituvchilar topshirgan nazorat natijalarining taxlili asosida ma’ruza matnlarini bayon qilish uslubini yaxshilash, o ‘ quvchi-o ‘ qituvchilar axborot texnologiyalarini multimedia vositalari asosida animasiya elementlarini dars jarayonida ko ‘ rishi, eshitishi va mulohaza qilish imkoniyatlariga ega bo’ladi. Xulosa qilib, aytganda an’anaviy o’quv jarayonidan farqli o‘laroq virtual ta’limning afzalligi shundan iboratki, bunda o‘qituvchi o‘quv jarayonida tasavvur qilish, fikr yuritish, tinglash, yozib olishdan tashqari har bir izohlanayotgan jarayon, voqyea va hodisalar, ko‘z bilan ko‘rish mumkin bo‘lmagan, tassavvur qilish qiyin bo‘lgan hodisa va jarayonlarni virtuallashtirilgan kompyuter modelida kuzatib turadi. Bundan tashqari har bir sxema, grafik, jadval, formula va murakkab so‘zlar mutaxasislik fanlari bo‘yicha ishlab chiqilgan virtual o‘quv majmualarida aniq namoyon ettiriladi. O‘qituvchilar olgan bilimni virtual nazorat orqali tekshirish natijasida vaqt tejaladi. Darsni o‘zlashtira olmagan yoki bilimini yanada mustahkamlash maqsadida o‘qituvchi mustaqil ravishda virtual o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanish imkonyati mavjud. 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh. Mirziyoyev. “Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirish tantanali marosimiga bag`ishlangan Oliy majlis palatasining qo`shma majlisidagi nutq”. Toshkent “O`zbekiston” , 2016. 2. Allambergenova M. X. Informatikadan interfaolo‘quv majmualar yaratish va ulardan ta’lim jarayonida foydalanish // Pedagogika fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.– Toshkent, 2012. –117 b. 3. Begimqulov U.SH. Pedagogik ta’lim jarayonlarini axborotlashtirishni tashkil etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti. Pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya.–T.:2007. 30-32 b. 4. Mirsanov U.M. Aniq fanlardan elektron axborot-ta’lim resurslari-ni ta’lim jarayoniga joriy etishda xorijiy davlatlarning tajribasi // O‘zMU xabarlari. – Toshkent, 2017. – № 5. – B. 237-240. 6. 5. Mirsanov U.M. Global Internet tarmog‘iga mo‘ljallangan elektron axborot- ta’lim resurslarini yaratishda mustaqil hamdo‘stlik mamlakatlari tajribalaridan foydalanish // Mug‘allim ham uzluksiz bilimlendiriu ilmiy-metodikalыq jurnali. – Nukus, 2017. – № 6. – B. 142-145. 6. Solovьeva L.F. Kompьyuternыe texnologii dlya prepodavatelya / L. F. Solovьeva. – 2-e izd., pererab. i dop. – SPb.: BXV-Peterburg, 2012. – “ Virtual ta ’ lim ” – “Elektronnoe obuchenie” – “ E - learning ” December -2020, Volume 4 s. 454. 7. Matlin A. O., Fomenkov S. A. Metodika postroeniya virtual ь noy laboratornoy rabot ы s pomo щь yu avtomatizirovannoy sistem ы sozdaniya interaktivn ы x trenajerov // Izvestiya Volgogradskogo gosudarstvennogo texnicheskogo universiteta. 2012. № 12. S. 142–144. 8. Ovakimyan YU. O. Nass O. V. Mesto elektronn ы x obrazovatel ь n ы x resursov v obrazovatel ь nom pro-sesse na primere kreditnoy texnologii obucheniya // Prepodavatel ь XXI vek. 2010. № 4. S. 19–25. 78 9. Truxin A. V. Ispol ь zovanie virtual ь n ы x laboratoriy v obrazovanii // Otkr ы toe i distansionnoe obrazovanie. 2002. № 4 (8). S. 67–69. 10. Xutorskoy A. V. Sovremennaya didaktika : uchebnik dlya VUZov. SPb. : Piter, 2001. S. 402–405. 11. Information and communication technologies in education: UNESCO Institute for information technologies in education – M. : IITO YUNESKO, 2013. 12. Novak, P. The Growing Digital Divide: Implications for an Open Research Agenda. Understanding the Digital Economy: Data, Tools and Research. Ed. B. Kahin and E. Brynjolffson. Cambridge, MA: The MIT Press., 2000. 13. Measuring the Information Society (MIS). Executive Summary. ITU edition, 2015. 14. Begimkulov U.Sh. Pedagogik ta‘limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. Monografiya. -T.: Fan, 2007. 15. Muratov Khusan Holmuratovich. Implementation of independent educational activities of students. European journal of research and reflection in educational sciences. vol. 7 no. 12, 2019. issn 2056-5852. 25-25. 16. Botir Boltabaevich Baymetov, Khusan Kholmuratovich Muratov. Self Sketches as a Tool in the Professional Training of a Future Artist-Teacher. Solid State Technology. 2020/2/29. Vol. 63 № 2 (2020). 224-231. 17. X.Muratov. Tasviriy san‘at fanidan mustaqil ta‘limni tashkil etish va boshqarishda ―ISPRING dasturiy ta‘minotining ahamiyati. Academic Research in‖ Educational Sciences. 2020. Vol. 1 No. 2, 2020. 18. X.X.Muratov, Sh.A.Yusupova. Umumiy o'rta ta'lim maktablarida dars mashg'ulotlarini autoplay media studio dasturi orqali integratsiyalash. Academic Research in Educational Sciences . Volume 1 | Issue 3 | 2020. 19. Sharonin YU.V.ssifrov ы e texnologii v v ы sshem i professional ь nom obrazovanii: ot lichnostno orientirovannoy Smart-didaktiki k blokcheynu vsselevoy podgotovke spetsialistov // Sovremenn ы e problem ы nauki i obrazovaniya. – 2019. – № 1. 79 20. Yo‘ldoshev J.G`., Usmonov S.A. Pedagogik texnologiya asoslari. - T.: O‘qituvchi, 2014. -102 b 21. Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma. – T.: TDPU, 2013. - 174 b. 8. Begimqulov U. Masofaviy o‘qitish va pedagogik ta`lim // Pedagogik ta`lim, - Toshkent, 2013. -№5. –B.19-21. 22. Begimqulov U. Masofaviy o‘qitish va pedagogik ta`lim // Pedagogik ta`lim, - Toshkent, 2013. -№5. –B.19-21. 23. Mamatova Ya., Sulaymanova S. O zbekiston mediata’lim taraqqiyoti ʻ yo lida. ʻ O quv qo llanma. -T.: «Extremum-rress», 2015. -94 b ʻ ʻ . 24. Radjabov B.Sh., Xidirova Ch.M., Boynazarov I.M. O’quv jarayonini virtuallashtirish tizimining tashkil etuvchilari va dasturiy ta’minoti. // Oliy ta’limda AKT. Materialы respublikanskoy nauchno-prakticheskoy konferensii. Tashkent, 2010. - S.172-175. 25. Radjabov B.Sh., Xidirova Ch.M., Mamadaliyev A.M. Oliy ta’lim tizimida o’quv jarayonini virtuallashning matematik va dasturiy ta’minoti muammolari. //. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Toshkent, 2006 yil 27 - 28 oktyabr. – B. 64 - 65. 26. Radjabov B.Sh., Xidirova Ch.M. O’quv jarayonini virtuallashtirish tizimining komponentalari va dasturiy ta’minoti. //TATU xabarlari, 2009. №3. B. 83-85. 27. Xidirova Ch.M.O’quv jarayonida virtual o’quv qo’llanmalarini tadbiq etish va ularni ishlab chiqish texnologiyalari. //. Respublika ilmiy-amaliy anjumani. TATU QF, Qarshi, 2012 yil 14-15 mart. –B. 445 - 447. Internet saytlari 1. www.tuit.uz 2. www.google.ru 3. www.ziyonet.uz 80 4. www.uz 5. www. arxiv.uz 6. www. ilm. uz. 7. www.referat.uz 8. www.pedagog.uz 81 ILOVA DARS ISHLANMASI . 82 83 84 85 86 Dasturlash asoslaridan virtual vositalar 87 Virtual vositalarning pedagogik asoslari 88

Informatika fanini o‘qitish jarayonida virtual laboratoriyalardan foydalanish uslubiy va dasturiy ta minotini yaratish ʼ Mundarija KIRISH ………………………………………………………………………......3 I-BOB. VIRTUAL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI ………………………………………………..9 1.1. Virtual ta’limni tashkil etishning dolzarb muammo va vazifalari……… …... 9 1.2. Virtual ta’lim resurslarini yaratish usullar i va vositalari . . . . . . . . . . . . . ..... 14 I-bob bo‘yicha xulosalar ……………………………………………………...21 II-BOB. O‘QUV JARAYONIDA VIRTUAL TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TASHKIL ETISHNING ZAMONAVIY USULLARI VA VOSITALARI ………………………………………………………………….22 2.1. Virtual ta’lim muhitida mashg ‘ ulotlarni tashkil etishning didakti asoslari va zamonaviy texnologiyalari … ………………………………………………..22 2.2. Amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda virtual vositalardan foydalanish-ning zamonaviy usullari va vositalari……………………………………………….. . 37 II-bob bo‘yicha xulosalar ………………...……………………………………44 III-BOB. VIRTUAL VOSITALAR ASOSIDA INFORMATIKA FANIDAN AMALIY MASHG‘ULO TLARNI TASHKIL ETISHNING DASTURIY TA’MINOTINI YARATISH ………………………………………………....46 3.1. Informatika fanini o ‘ qitish samaradorligini oshirishda v irtual vositalardan foydalanish……………………………………………………………………...46 3.2. Informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni virtual vositalar asosida tashkil qilishning dasturiy va uslubiy ta’minotini yaratish . . . . ……………………...50 3.3. Pedagogik tajriba, uning natijalari va tahlili ………………………………70 III- bob bo‘yicha xulosalar …………………………………………………... 74 UMUMIY XULOSA VA TAVSIYALAR ……………………………………76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ‘ YXATI …………..……………78 ILOVA ……………………………………………………………...……….....82

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining dolzarbligi. Ta’lim muassasalarida kompyuter texnologiyalari-dan foydalanishning zamonaviy bosqichi turli ko‘rinishlarda olib borilmoqda. Kompyuter texnologiyalaridan, xususan virtual vositalardan foydalanishni mukammal biladigan, doimiy ravishda o‘z kasbiy darajasini oshirish ustida ishlaydigan, zamonaviy axborotlashgan jamiyat rivojlanish tendensiyalariga mos o‘qituvchilarga bo‘lgan talab kundan-kunga oshib bormoqda. Virtual vositalardan foydalanish uzluksiz mukammallashib borayotgan ta’lim texnologiyalari sharoitida amalga oshmoqda, bu esa o‘qituvchilarning virtual vositalardan foydalanish sohasida ma’lum bir bilim va malakalarga bo’lish zaruratini shart qilib qo‘yadi. Ta’lim jarayonida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish muammosiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari tahlili, bizga ularni ta’lim jarayonida tatbiq etilish samaradorligi pedagoglarning kompetentlik darajasi bilan aniqlanishini ko‘rsatmoqda. Lekin, amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘pchilik o‘qituvchilar hozirgi vaqtda virtual vositalar bilan boyitilayotgan ta’lim muhitida o‘z kasbiy faoliyatlarini amalga oshirish uchun etarli darajada virtual ta’lim kompetentligiga ega emaslar. O‘qituvchilar kasbiy mahoratini oshirish bilan shug‘ullanadigan axborot tizimi mustaqil kasbiy ta’lim sohasi sifatida virtual vositalar tizimidagi erishilayotgan zamonaviy yutuqlarni ta’lim amaliyotiga keng tatbiq etish uchun qulay imkoniyatlarni yaratishi lozim. Virtual vositalar muayyan amallarni ongli va rejali amalga oshirishda o’zlashtiriladi. Bu jarayon quyidagilarni o ‘ z ichiga oladi:  kompyuter, shuningdek, printer, modem, mikrofon va ovoz eshittirish qurilmasi, skaner, raqamli videokamera, multimedia proyektori, chizish plansheti, musiqali klaviatura kabilar hamda ularning dasturiy ta’minoti;  uskunaviy dasturiy ta’minot; 2

 virtual matn konstruktorlari, multiplikasiyalar, musiqalar, fizik modellar, geografik haritalar, ekran prosessorlari va x.k.; Informatika fanida o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakasini shakllantirishda aniq tavsifli mashg`ulotlarni tashkil etish, sifatli samaradorlikni oshirishda virtual vositalar muhim ahamiyatga ega. Har bir darsga turli usullar asosida shakllantirilgan mashg`ulotlarning tuzilishi o`quvchilarda faqat og`zaki nutqining emas, balki virtual hamda mantiqiy tafakkurining ham rivojlanishiga turtki beradi. Magistrlik dissertatsiya mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. Zamonaviy axborot-ta’lim muhitining ta’lim tizimida qo‘llanishi tushunchalarni ham mazmunan, ham mohiyatan qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. Shu bois, ta’lim va o‘qitish jarayonlariga yangicha yondashuvga e’tibor bilan qarala boshlandi. Ta’lim jarayoni deyilganda professor-o‘qituvchi va o‘qituvchining o‘zaro munosabatidagi yaxlit jarayon ko‘z oldimizga keladi. Endilikda ushbu jarayon interfaol o‘quv majmualar, video va audio ma’ruzalar, kompyuter dasturlari, televideniya va radio o‘quv kurslari bilan uyg‘unlashib bormoqda. Bu jarayonda o‘qitish o‘qituvchining ko‘proq ichki imkoniyatlari, intellektual potentsiali, axborotni qabul qilish va o‘zlashtirish xususiyatlariga bevosita bog‘liq. Ta’lim tizimida axborot-ta’lim muhitidan foydalanish muammolari, ta’limni axborotlashtirish nazariyasi, metodologiyasi, amaliyoti bo‘yicha Mustaqil davlatlar ham do‘stligi va respublikamiz olimlari tomonidan ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, A.A.Andreev, O.E.Belova, A.V.Baraulina, N.A.Goncharova, E.N.Dronova,V.A.Krasilnikova, A.L.Nazarenko, L.F.Solovyev, A.A.Abduqodirov, U.SH.Begimqulov, M.H.Lutfillaev, F.R.Murodova, N.I.Taylakov, B.Z.To‘raev, O.A.Tarabrin, T.T.Shoymardonov kabi olimlar tomonidan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Ushbu olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlarida bo‘lajak informatika fanini o‘qitishda axborot-ta’lim muhitidan va virtual ta’lim vositalaridan foydalanish uslubiyatiga oid izlanishlar olib borilgan. 3

Magistrlik dissertatsiyasi ishining asosiy masalalari va farazlari . Bugungi kunda virtual ta’lim sohasida, tashkiliy, iqtisodiy, pedagogik, uslubiy va texnologik qayta jihozlashga yangi yondashuvlar talab qilinmoqda. Shuning uchun virtual ta’lim tizimi faoliyatini tubdan yangi shakllarda barpo qilish ehtiyoj paydo bo‘lmoqda. Ushbu muammoni hal qilishning samarali usullaridan biri virtual jarayonlarini innovasion boshqarish, modellashtirish va bu jarayon uchun kerakli uslubiy hamda dasturiy ishlanmalarni yaratish zaruriyati tug‘ildi. Hozirgi kunda virtual ta’lim sohasida kompyuter va axborot texnologiyalari vositalari imkoniyatlaridan foydalanish bo‘yicha turli uslubiy vositalar, dastur va qo‘llanmalar ishlab chiqilib, ular amaliyotga keng tatbiq etilmoqda. Ushbu dissertatsiya ishimizda virtual vositalardan foydalangan holda “Informatika” fanidan amaliy mashg‘ulotlarlarni samarali tashkil etish uslubiyatini ishlab chiqishga qaratilgan . Magistrlik dissertatsiya ishining maqsadi. Ushbu dissertatsi ishining asosiy maqsadi “Informatika” fanidan amaliy mashg‘ulotlarlarni virtual vositalar asosida takomillashtirish borasida uslubiy-dasturiy ishlanmalar yaratish. Magistrlik dissertatsiya ishining vazifalari:  virtual ta’limni tashkil etishning dolzarb muammo va vazifalari ni yoritish hamda virtual ta’lim resurslarini yaratish usullari va vositalarini yaratish;  virtual ta’lim muhitida amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishning didaktik asoslari va zamonaviy texnologiyalari ni tahlil qilish;  virtual ta’lim muhitida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uchun virtual dasturiy-uslubiy ishlanmalar yaratish;  virtual ta’lim muhitida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish uchun yaratilgan virtual mashg‘ulotlar ishlanmasini o‘quv jarayoniga ta’dbiq qilish uslubiy asoslarini yoritish;  yaratilgan ishlanmalarni ta’lim tizimiga joriy etish yuzasidan pedagogik samarasini aniqlash bo‘yicha tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va o ‘ tkazish . 4

Magistrlik dissertatsiya ishining ob’ekti - virtual ta’lim muhitida informatika fanini amaliy mashg ‘ ulotlarni tashkil etish uslubiy va dasturiy ishlanmalarni ishlab chiqish jarayoni. Magistrlik dissertatsiya ishining predmeti. Virtual ta’lim muhitida informatika fan amaliy mashg ‘ ulotlarni tashkil etishda virtual vositalardan foydalanish samaradorligini takomillashtirish mazmuni, shakl, usul va metodikasi . Tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tafsivi: tadqiqot mavzusiga oid adabiyotlar, ilmiy-metodik ishlar , electron axborot resurslar, uslubiy va dasturiy ishlanmalarni tahlil etish va yaratish, ta’lim muasssalarida takomillashtirilgan DTS, fan dasturlari, darsliklar, uslubiy qo’llanmalar va tavsiyalarni o’rganish, mashg’ulotlarni kuzatish va tahlil qilish, o’quvchi va o’qituvchilar bilan suhbatlar, so’rovlar, anketa so’rovnomalari o’tkazish, pedagogik tajriba-sinov ishlarini o’tkazish va natijalarni umumlashtirish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - ta’lim tizimida amaliy mashg’ulotlarni virtual vositalar asosida tashkil etish muammolari va mazmunini tahlil etish;  informatika fanidan amaliy mashg’ulotlarni virtual vositalardan foydalanib o’qitish usullarini tatbiq etish jarayonini o’rganish, takomillashtirish va tashkil etish;  ta’lim tizimida amaliy mashg’ulotlarni tashkil etishda virtual vositalarning tutgan o‘rni va samaradorligini aniqlash, ko’rsatib berish va tahlil qilish;  Amaliy mashg’ulotlarni virtual vositalari asosida tashkil etish, talabalarda informatika fani bo’yicha bilim olish , ko‘nikma va malakalarini oshiriash usullarini aniqlash;  informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarlarni virtual vositalar asosida tashkil etish didaktik, uslubiy va dasturiy ta’minotini yaratish hamda tatbiq etish. Magistrlik dissertatsiya ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Umumiy o’rta t a’lim muassasalarida virtual ta’lim muhitida informatika fanidan amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etishda foydalanish mumkin. 5

Похожие

Informatika fanini o‘rgatishda masofadan o‘qitishning zamonaviy vositalaridan foydalanish uslubiy va dasturiy taʼminotini yaratish
Informatika fanini o‘qitish
Virtual laboratoriyalar asosida umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quv jarayonini takomillashtirish(8-sinf fizika darsligi misolida)
Informatika fanidan amaliy mashg’ulot-larni tashkil etishda keys texnologiyadan foydalanishning dasturiy va uslubiy ta’minoti
Kompyuter imitatsion modellar yordamida umumiy oʻrta ta’lim maktablari oʻquv jarayonini takomillashtirish (9-sinf informatika fani misolida)