logo

JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

357.9609375 KB
JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI
RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI
MUNDARIJA: 
KIRISH 3
I-BOB.   JAHON   BANKLARINING   HUQUQIY   FAOLIYATI   VA
NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI ................................. 13
1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari ................ 13
1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ............................ 26
1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi....................... 34
II-BOB.   YEVROPA   TIKLANISH   VA   TARRAQQIYOT   BANKI
MAMLAKATIMIZDA  FAOLIYAT  YURITAYOTGAN  TIJORAT
BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI  54
2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashning huquqiy asosi.................................................. 54
2.2. Yevropa   tiklanish   va   tarraqqiyot   banki   hamda   Tashqi   iqtisodiy
faoliyat  milliy bankining hamkorligi  bo‘yicha moliyaviy faoliyati
tahlili.................................................................................................
. 59
2.3. O zsanoatqurilishbank   hamda   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyotʻ
banki o rtasidagi hamkorlik istiqbollari.........................................	
ʻ 66
III-BOB.   JAHON   BANKLARI   BILAN   HAMKORLIKDA
ISHLASHNI   RIVOJLANTIRISHDAGI   MUAMMO   VA
YECHIMLAR0........................................................................................ 70
3.1 Jahon   banklari   bilan   xalqaro   hamkorlikning   yangi   tendensiyalari.
natijalar va istiqbollar....................................................................... 70
3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorligi yo‘nalishlari................... 75
3.3. O‘zbekistondagi   Tijorat   banklarining   jahon   banklari   bilan
hamkorligi rivojlantirish masalalari................................................ 79
XULOSA VA TAVSIYALAR................................................................. 85
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................. 91
ILOVALAR.............................................................................................. 97
2 KIRISH
Mavzuning   asoslanishi   va   dolzarbligi.   Globallashuv     davlatlarlar   orasidagi
integratsiya   jarayonlarini   ham   jadallashtirdi.   Bu   jaryonlar   ijtimoiy,   siyosiy,
iqtisodiy,   madaniy   va   gumanitar,   umumiy   qilib   aytganda   davlat   hamda   jamiyat
hayotining   barcha   sohalarida   o z   ifodasini   topyapti.   Bu   kabi   tendensiyalar,ʻ
moliyaviy mexanizmlar, tijorat banklari, moliya bozorlari, xususan, investitsiyalar
oqimi holatini mutlaqo o zgartirib yubordi.	
ʻ
Hozirgi   davrda,   qaysiki   mamlakatlar   faol   investitsiya   siyosatini
yurig‘izayotgan   bo lsa,   o z   davlati   iqtisodiyotining   barqaror   o sishiga	
ʻ ʻ ʻ
erishayotgani hech kimga sir emasligi ma’lum bo’ldi.
O‘zbekiston   respublikasi   prezidenti   SH.Mirziyoyev   ta kidlab   o‘tganidek,	
ʼ
“Investitsiya – bu iqtisodiyot drayveri, o zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi,	
ʻ
desak,   mubolag a   bo lmaydi.   Investitsiya   bilan   birga   turli   soha   va   tarmoqlarga,	
ʻ ʻ
hududlarga   yangi   texnologiyalar,   ilg or   tajribalar,   yuksak   malakali   mutaxassislar	
ʻ
kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi” 1
.
O zbekistonning suveren davlat obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlariga	
ʻ
chiqarildi.   Bu   borada   “Citibank”,   “J.P.Morgan”,   “Deutsche   Bank”   kabi   yetakchi
xalqaro investitsiya banklari bilan hamkorlik aloqalari olib borilmoqda.
So’ngi   yillarda   bank   va   moliya   tizimida   jadal   davom   ettirilayotgan   chuqur
o‘zgarishlar   avvalo   ushbu   sohaga   zamonaviy   bozor   mexanizmlarini   keng   joriy
etishda   namoyon   bo lmoqda.   O z   navbatida   bu   jabhada   uzoq   yillar   mobaynida	
ʻ ʻ
bank   kapitalining   asosiy   ulushi   davlatga   tegishli   bo lib   kelgandi.   Bu   esa   bank	
ʻ
sektorida sog lom raqobatga to siq bo lib, xizmat ko rsatish sifatiga o’zining salbiy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta sirini ko rsatib kelayotgan edi.	
ʼ ʻ
Binobarin,   oxirgi   yillarda   banklar   faoliyati,   ayniqsa,   ularning   investitsion
jarayonlardagi   ishtirokini   kengaytirishga   qaratilgan   muhim   tashkiliy   o zgarishlar	
ʻ
amalga   oshirilmoqda.   Prezident   SH.Mirziyoyevning   topshirig i   bilan   hukumat   va	
ʻ
1
  Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” 
NMIU, 2017. – 488 b.
3 Markaziy   bank   xalqaro   moliya   tashkilotlari   ko magida   bank-moliya   tiziminiʻ
rivojlantirish bo yicha uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqdi.	
ʻ
Shu   asnoda   respublikamizdagi   bank   tizimiga   xususiy   va   xorijiy   kapitallar
kirib   kelmoqda.   Natijada   davlat   banklari   ulushi   bosqichma-bosqich   kamayib
bormoqda   va   sohada   raqobat   muhitini   yaxshilash,   tijorat   banklari   faoliyatini,
kreditlash   sifati   va   madaniyatini,   ayniqsa,   ularning   investitsion   aktivligini   har
tomonlama oshirishga xizmat qiladi.
Ushbu   sohada     moliya   bozorlarini,   jumladan,   valyuta   va   fond   bozorini
yuksaltirish,   yangi   moliyaviy   instrumentlarni   joriy   qilish   orqali   va   obligatsiyalar
chiqarish yordamida, bank xizmatlari sifati va sonini oshirish, ilg or texnologiyalar	
ʻ
yordamida   bank   tizimini   ravnaq   toptirishga   alohida   e tibor   qaratilmoqda.	
ʼ
investorlar   uchun   ham   keng   va   qulay   sharoitlar   yaratib   berilyapti.   Bu   yo ldagi	
ʻ
birinchi qadam albatta valyuta bozorini erkinlashtirish borasidagi olib borilayotgan
ishlar hisoblanadi.
Aynan ushbu olib borilayotgan islohotlar tijorat banklarining investitsiyaviy
faoliyati   samaradorligini   oshirish,   institutsional   asoslarini   takomillashtirishga
yordam bo lyapti.	
ʻ
Ushbu   amaliy   ishlar   “Harakatlar   strategiyasi”da   belgilab   bergan   ustuvor
yo nalishlariga   mos   ravishda   olib   borilmoqda.   Ushbu   amaly   ishlar   natijasida	
ʻ
banklarning   kapitallashuv   darajasi   va   depozit   bazasini   oshirish,   bank   tizimi
islohotlarini   chuqurlashtirish,   barqarorligini   ta minlash,   ularning   moliyaviy	
ʼ
barqarorligi hamda ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari
va   kichik   biznes   shuningdek   xususiy   tadbirkorlik   subyektlarini   kreditlashni
kengaytirish mustahkamlab qo yilgan.	
ʻ
Yuqoridagi   fikrlarni   xalqaro   va   mahalliy   ekspertlar   ham   tasdiqlaydi.
Tadqiqotchilarning   takidlashlaricha,   mamlakat   iqtisodiyotni   modernizatsiyalash
sharoitida   xo jalik   yurtuvchi   subyektlarining   asosiy   kapitalini   yangilash   va	
ʻ
texnologik   jihatdan   yuqori   bosqichga   ko tarishni   investitsiyalarsiz   tasavvur   qilib	
ʻ
bo lmaydi. Shu sababdan ham, xo jalik yurituvchi subyektlari moliyaviy oqimlarni	
ʻ ʻ
4 diversifikatsiya   qilish,   xo jalik   tuzilmalarini   takomillashtirishga   qaratilganʻ
investitsion faoliyatni rivojlantirish zaruratga aylanib boryapti. 
Masalan,   J.   Keyns   “investitsiyalash   deganda   biror   shaxs   yoki   korporatsiya
tomonidan  qandaydir   eski  yoki  yangi  mulkni   xarid  qilish   tushuniladi.  Ba zida   bu	
ʼ
atama   fond   birjasida   qimmatli   qog ozni   xarid   qilish   bilan   ham   chegaralanishi	
ʻ
mumkin.   Umuman   olganda,   yangi   investitsiyalar   qayta   investitsiyalashdan   farqli
o laroq,   istalgan   turdagi   kapital   mulkni   daromad   hisobidan   xarid   qilishni	
ʻ
anglatadi” deya ta kidlab o tgan	
ʼ ʻ 2
.
Mazkur   qamrovda   esa   tijorat   banklari   katta   o rin   tutadi   desak   mubolaqa	
ʻ
bo lmaydi. Chunki bank investitsiyalari o ziga xos iqtisodiy mazmun kasb etadi.	
ʻ ʻ
Mamlakatimizda   ham   tijorat   banklarining   investitsion   siyosatini   aynan
shulardan kelib chiqib zamon talablariga moslashtirish qat iy talab etilyapti. Bunda	
ʼ
ularning   investitsion   faoliyatning   maqsadli   mo ljallari   tizimini   tashkil   etish   va	
ʻ
mazkur   maqsadlarga   erishish   usullarini   erkin   tanlash   uchun   imkoniyat   berilyapti.
Institutsional   jihatdan   qaraganda,   bu   investitsion   faoliyatni   tashkil   etish   va
boshqarish   bo yicha   kompleks   chora-tadbirlar   amalga   oshirilmoqda   deganidir.	
ʻ
Aynan shu nuqtayi nazardan tijorat banklarimizning muayyan faoliyati investitsion
aktivlarning   muvofiq   tarkibi   va   hajmini   ta minlash,   tavakkalchilikning   maqbul	
ʼ
darajasida   aktivlar   daromadliligini   oshirishga   yo naltirilishi   kerak.   O z   navbatida	
ʻ ʻ
bank   resurs   bazasini   kengaytirish   va   bank   resurslari   saqlanishini   ta minlash   ham	
ʼ
istiqbol   maqsadlari   qatoridan   joy   olishi   lozim.   Shundagina   investitsion
qo yilmalarning likvidliligi, xavfsizligi va daromadliligi hamda o sib borishi uchun	
ʻ ʻ
pragmatik sharoit yaratiladi. Shu o rinda investitsiya yo nalishida tijorat banklarini	
ʻ ʻ
rag batlantiruvchi   omillar   bo yicha   quyidagi   takliflarni   keltirib   o tish   mumkin:	
ʻ ʻ ʻ
raqobatdagi   ustunlikni   oshirish,   resurs   bazasini   kengaytirish   hisobiga   kreditlash
hajmini   oshirish,   kredit   portfeli   tavakkalchiliklarini   diversifikatsiyalash   asosida
2
  G‘ozibekov D.G‘., Nosirov E.I. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.: 
«IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b.
5 tavakkalchilik   darajasini   kamaytirish,   kredit   qaytmasligi   tavakkalchiligini
kamaytirish.
Demak,   hali   oldinda   qiladigan   ishlar   ko p.   Masalan,   mamlakatimizʻ
banklarida   hamon   qisqa   muddatli   manbalarni   qisqa   muddatli   aktivga   yo naltirish	
ʻ
ko lami   kattaligicha   to g ri   kelmoqda.   Shunday   ekan,   tijorat   banklarining   uzoq	
ʻ ʻ ʻ
muddatli   aktivlarga   qo yilma   qilish   imkoniyatlarini   kengaytirish   zarur.   Hozirgi	
ʻ
kunda   respublikamiz   banklarining   fond   bozoridagi   operatsiyalari   ko lami	
ʻ
kichikligicha   qolmoqda.   Bu   miqyosni   tubdan   qayta   ko rib   chiqish   maqsadga	
ʻ
muvofiq.   Tijorat   banklari   likvidlilikni   samarali   boshqarish,   investitsion   portfel
tarkibini   oqilona   shakllantirish   yo lidagi   ayrim   to siqlarni   bartaraf   etish   davr	
ʻ ʻ
talabidir.
Buning   uchun   esa   zarur   institutsional   va   huquqiy   poydevor   yaratilib,
takomillashtirib   borilyapti.   Yangi   tahrirda   qabul   qilingan   “Banklar   va   bank
faoliyati   to g risida”gi,   O zbekiston   Respublikasining   Markaziy   banki	
ʻ ʻ ʻ
to g risida”gi   qonunlar,   davlatimiz   rahbarining   “Inflyatsion   targetlash   rejimiga	
ʻ ʻ
bosqichma-bosqich   o tish   orqali   pul-kredit   siyosatini   takomillashtirish	
ʻ
to g risida”gi, “Tashqi beg araz ko mak mablag larini jalb etish mexanizmlarini va	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
donorlar   bilan   ishlashni   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to g risida”gi,   “2017–	
ʻ ʻ
2021-yillarda   O zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning   beshta   ustuvor	
ʻ
yo nalishi   bo yicha   Harakatlar   strategiyasini   “Ilm,   ma rifat   va   raqamli	
ʻ ʻ ʼ
iqtisodiyotni   rivojlantirish   yili”da   amalga   oshirishga   oid   davlat   dasturi
to g risida”gi   farmonlari,   “Oilaviy   tadbirkorlikni   rivojlantirish   davlat   dasturlari
ʻ ʻ
doirasida   amalga   oshirilayotgan   loyihalarni   kreditlash   tartibini
takomillashtirishning   qo shimcha   chora-tadbirlari   to g risida”gi   qarorlari   va	
ʻ ʻ ʻ
boshqa   shu   kabi   muhim   hujjatlar   tijorat   banklarining   investitsion   faoliyati
samaradorligini oshirishga ham turtki beradi.
Zero,   har   qanday   islohot   natijasi   xalqimiz   uchun   farovon   va   munosib
turmush   sharoitini   yaratishga   xizmat   qilishi   darkor.   Davlatimiz   rahbari
ta kidlaganidek, “Odamlarimiz yetarli daromad topishi uchun eng qulay biznes va	
ʼ
6 investitsiya   muhitini   shakllantirib,   yangi-yangi   korxonalar   va   ish   joylarini
ko paytirishimiz   zarur.   Bu   g oyat   dolzarb   ishlarni   o zimiz   qilmasak,   hech   kimʻ ʻ ʻ
bizga   chetdan   kelib   qilib   bermaydi”.   Tijorat   banklari   esa   aynan   mana   shunday
muhim   jarayonlarning   eng   faol   va   uzluksiz   ishtirokchisiga   aylanishi   bugun   har
qachongidan ham dolzarbdir.
Magistrlik   dissertatsiya   mavzusining   ob’ekti   va   predmeti.   Mavzuning
ob’ekti   sifatida   YeTT   banki,   jahon   banki,   Islom   taraqqiyot   banki   va
respublikamizdagi   tashiq   iqtisodiy   aloqalar   milliy   banki   va   tijorat   banklari
o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari o‘rganiladi.
Mavzuning predmeti sifatida esa, YeTT banki, jahon banki, Islom taraqqiyot
banki va respublikamizdagi tashiq iqtisodiy aloqalar milliy banki va tijorat banklari
o‘rtasidagi   hamkorlik   aloqalarining   rivojlanish   jarayolari   va   mustahkamlash
yo‘llari o‘rganiladi va tahlil qilinadi.
Magistrlik   dissertatsiya   mavzusining   maqsadi.   Jahon   bank   tizimini
rivojlantirishning   hozirgi   tendentsiyalarini   aniqlash   va   jahon   bank   xizmatlari
bozorini   rivojlantirish,   jahon   banklari   bilan   hamkorlikni   takomillashtirishning
istiqbolli yo‘nalishlarini o‘rganishdir. 
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi tadqiqot vazifalari belgilangan: 
 yirik   banklar   va   bank   guruhlarining   rivojlanish   tendentsiyalarini
aktivlari bo‘yicha tahlil qilish, 
 jahon   bank   tizimi   rivojlanishining   mintaqaviy   xususiyatlarini
o‘rganish, reytingni shakllantirish va tahlil qilish. 
 bozor   kapitallashuvi   bo‘yicha   jahonning   eng   yirik   banklari,   jahon
bank tizimi  rentabellik faoliyatining asosiy  ko‘rsatkichlaridagi  asosiy
mintaqaviy farqlarni ajratib ko‘rsatish, jahon bank tizimining istiqbolli
rivojlanish jarayonlarini aniqlash.
Magistrlik dissertatsiya mavzusining vazifalari:
 Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari nazariy jihatdan
o‘rganish va tahlil qilish
7  Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ochib berish
 Jahon  banklari  faoliyatining  moliyaviy   mexanizmini   nazariy  jihatdan
o‘rganish va tahlil qilish
 Yevropa   tiklanish   va   tarraqqiyot   banki   bilan   hamkorlik   aloqalarini
mustahkamlashning   huquqiy   asosini   o‘rganish   va   tavsiyalar   ishlab
chiqish
 Yevropa   tiklanish   va   tarraqqiyot   banki   hamda   Tashqi   iqtisodiy
faoliyat   milliy   bankining   hamkorligi   bo‘yicha   moliyaviy   faoliyati
tahlil qilish
 O zsanoatqurilishbank   hamda   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   bankiʻ
o rtasidagi hamkorlik aloqalarini tahlil qilish 
ʻ
 Jahon   banklari   bilan   xalqaro   hamkorlikning   yangi   yo‘nalish
istiqbollarini o‘rganish va tahlil qilish
 O‘zbekistondagi  Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi
rivojlantirish masalalari yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish
Ilmiy   yangiligi.   Ushbu   magistrlik   dissertatsiya   mavzusi   doirasida   olib
borilayotgan  tadqiqot  respublikamizdagi   Tashqi   iqtisodiy  faoliyat   milliy  banki  va
tijorat   banklarining   jahon   banklari   bilan   faoliyati   yoritilib   atroflicha   nazariy   va
amaliy   jihatdan   tahlil   qilingan.   Jahon   banklari   bilan   hamkorlik   aloqalarini
mustahkamlash   borasidagi   respublikamiz   va   dunyo   tadqiqotchilari   tomonidan
ilgari surilgan g‘oyalar tahlil qilinib kerakli xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Muammoning   o‘rganilganlik   darajasi.   Mahalliy   va   xalqaro   bank   tizimini
rivojlantirish   muammolari,   ular   o‘rtasidagi   hamkorlikni   takomillashtirish
masalalari Allegre J.P., Badi B., Tofman S., Krugman P., Haentjens M. [1], Lagard
C.   [2],   Timoti   V.   Koch,   MakDonald   S.   Skott.   [3],   Bondarenko   T.G.   [4],   Vasina
M.Yu.   [5],   Vorobieva   E.I.,   Vorobieva   Yu.N.   [6],   Gabbasova   L.B.,
Mirzagalyamova   B.B.   [7],   Gurnovich   T.G.   [8],   Dmitrieva   E.V.   [9],   Koptyakova
S.V. [10], Nechaeva S.Yu. [11], Niyozbekova Sh.U., Kosmagambetova S.T. [12],
Shestopalova O.O. [13] va boshqa tadqiqotchilarning ishlarida yoritilgan.
8 O‘z   ilmiy   nashrlarini   bank   sohasi   rivojiga   bag‘ishlagan   tadqiqotchilarning
qo‘shgan   hissasini   yuqori   baholagan   holda,   bizning   nuqtai   nazarimizdan   shuni
ta’kidlash   kerakki,   xalqaro   bank   munosabatlari   faol   rivojlanib   borayotganini
hisobga  olib, jahon  banklari  bilan  hamkorlik  faoliyatini   rivojlantirishning  dolzarb
tendensiyalarini o‘rganish zarur va jahon bank tizimlari hamda ularning salohiyati
yanada nazariy-tahliliy ishlab chiqish va chuqurlashtirishni taqozo etadi.
Tadqiqotning   metodlari.   ilmiy   abstraksiyalash,   induksiya   va   de-duksiya,
qiyosiy tahlil, tarkibiy tahlil, matematik tahlil.
Tadqiqotning   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Ushbu   mavzu   doirasidagi
tadqiqot   ishlari   respublikamiz   va   dunyo   tadqiqotchilari   tomonidan   atroflicha
o‘rganilmaganligi, hali bu mavzudagi tadqiqot ishlari va natijalari yetarli emasligi
ushbu   sohada   ba’zi   o‘rganilmagan   masala   va   muammolarning   mavjudligini
ko‘rsatmoqda.   Biz   tadqiqotimiz   davomida   jahon   banklari   va   respublikamizdagi
tijorat   banklari   faoliyatidagi   hamkorlik   aloqalarini   mustahkamlash,   bu   boradagi
muammo   va   kamchiliklarni   bartaraf   etish   yuzasidan   ilmiy   asoslangan   xulosa   va
takliflarni   ishlab   chiqdik.   Kelgusidagi   jahon   banklari   va   va   respublikamizdagi
tijorat   banklari   faoliyatidagi   hamkorlik   aloqalarini   mustahkamlashda   biz   ishlab
chiqqan   tavsiyalardan   ushbu   sohada   amaliyotda   foydalanish,   sohadagi   ba’zi
muammolarga   yechim   bo‘ladi   va   ular   faoliyatidagi   hamkorlik   aloqalrining
rivojlanishiga ilmiy asos bo‘ladi.
Magistrlik   dissertatsiya   ishining   tarkibiy   va   hajmiy   tuzilishi.   Ushbu
magistrlik   dissertatsiya   ishining   birinchi   bobi   “JAHON   BANKLARINING
HUQUQIY   FAOLIYATI   VA   NAZARIY   ASOSLARI   HAMDA   AHAMIYATI”
deb nomlanib, ushbu bobda jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari,
jahon   banklarining   nazariy   asoslari   va   mohiyati,   jahon   banklari   faoliyatining
moliyaviy mexanizmilari nazariy jihatdan yoritilgan.
Dissertatsiya   ishining   “YEVROPA   TIKLANISH   VA   TARRAQQIYOT
BANKI   MAMLAKATIMIZDA   FAOLIYAT   YURITAYOTGAN   TIJORAT
BANKLARINING   HAMKORLIK   MASALALARI   TAHLILI”   deb   nomlangan
9 ikkinchi bobida Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashning huquqiy asosi, Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki  hamda
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati
tahlili,   O zsanoatqurilishbank   hamda   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   bankiʻ
o rtasidagi hamkorlik istiqbollari o‘rganilgan va tahlil qilingan.	
ʻ
Dissertatsiya   ishining   so‘ngi   uchunchi   bobi   “JAHON   BANKLARI   BILAN
HAMKORLIKDA   ISHLASHNI   RIVOJLANTIRISHDAGI   MUAMMO   VA
YECHIMLAR”ga   deb   nomlanib   mavzuning   asosiy   mohiyatini   yoritishga
bag‘ishlangan.   Ushbu   bobda   jahon   banklari   bilan   xalqaro   hamkorlikning   yangi
tendensiyalari.   natijalar   va   istiqbollar,   jahon   banklarining   xalqaro   hamkorligi
yo‘nalishlari, O‘zbekistondagi tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi
rivojlantirish masalalari tahlil qilingan.
Dissertatsiya ishida xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Ushbu   dissertatiya   ishi   jami   kirish,   uchta   bob,   har   bob   uchtadan   paragraff,
xulosa   va   tavsiyalar,   ilova   va   foydalanilgan   adabiyotlar   qismlaridan   iborat   bo‘lib
jami 90 betni tashkil etadi.
10 I-BOB. JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY
ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI
1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari
Zamonaviy   bank   tizimi   faoliyati   ma’lum   bir   iqtisodiy   tizimning
kamchiliklari   tufayli   yuzaga   keladigan   asosiy   moliyaviy   risklarni   jamlaydi   va
rivojlanishning   tsiklik   xususiyatiga   ega.   Shuning   uchun   ham   muayyan   mamlakat
yoki mintaqadagi iqtisodiy va moliyaviy inqirozlar, qoida tariqasida, bank tizimida
inqirozni keltirib chiqaradi.
Har   bir   mamlakat   iqtisodiyotining   rivojlanish   jarayoni   moliya   bozorining
samarali   infratuzilmasining   faoliyat   ko‘rsatish   mexanizmi   bilan   uzviy   bog‘liq
bo‘lib, uning markazida bank tizimi turadi.
Bozor   munosabatlarining   muvaffaqiyati   va   samaradorligi,   jadal   iqtisodiy
o‘sishni ta’minlash, jahon va milliy bank xizmatlari bozorining turli segmentlarida
jahon   bozorlarida   mamlakatning   xalqaro   raqobatbardoshlik   darajasini   oshirish   va
uning   aholisi   farovonligini   oshirish   imkoniyatlari   ko‘p   jihatdan   ma’lum   bir
mamlakat banklarining qanchalik samarali faoliyat yurita olishi bilan belgilanadi. 
Bundan   tashqari,   globallashuv   va   moliya   bozorlari   rivojlanishidagi
assimetriya, ham ichki, ham jahon bank makonida raqobatning kuchayishi ta’sirida
jahon bank bozorini tashkil qilishni o‘rganish zarurati kuchaymoqda.
Jahon   bank   tizimining   rivojlanish   tendentsiyalari,   xususiyatlari   va
qonuniyatlarini   tahlil   qilish   va   o‘rganish   ko‘plab   olimlar,   bank   tahlilchilari   va
xalqaro   moliya   tashkilotlari   ekspertlari   tomonidan   tadqiqot   ob’ekti   bo‘lib   kelgan
va hisoblanadi.
Xorijiy   bank   tizimlari   anchadan   beri   rivojlanib   kelmoqda.   Bu   rivojlanish
tarixiy, iqtisodiy va siyosiy omillar ta’sirida amalga oshirildi.
Xalqaro   va   mahalliy   tajriba   shuni   ko‘rsatadiki:   birinchidan,   iqtisodiy
inqirozlar   davrida   moliyaviy   beqarorlikning   asosiy   omillari   bank   sektorida
jamlangan   bo‘lib,   moliya   tizimining   zaifligi   depozit   va   kredit   operatsiyalari,
risklarni   taqsimlash   va   likvidlikni   ta’minlash   bilan   bog‘liq,   ikkinchidan,
11 globallashuv   jarayonlari   rivojlanishining   hozirgi   sharoitida   banklar
barqarorlashtirish   chora-tadbirlarining   asosiy   omili   hisoblanadi,   chunki   bank
faoliyatining   iqtisodiy   barqarorligi   bevosita   barcha   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar
faoliyat   sohasiga   taalluqlidir   va   faqat   barqaror   bank   tizimi   inqiroz   hodisalariga
bardosh bera oladi.
Shunday   qilib,   zamonaviy   sharoitda   tijorat   banklari   iqtisodiyotning   real
sektoriga   kiritilayotgan   investisiyalar   hajmini   oshirish   va   o‘sish   sur’atlarini
tezlashtirish   orqali   ijtimoiy-iqtisodiy   o‘sishni   ta’minlashning   uzoq   muddatli
muammolarini hal etishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.
Muayyan   mamlakatning   milliy   qonunchiligiga,   milliy   fond   bozorlarini
shakllantirishning   tarixiy   an'analari   va   xususiyatlariga   qarab,   banklar   ularda
turlicha   rol   o‘ynashi   mumkin.   Xitoy   banklari   ayni   paytda   aktivlari   bo‘yicha
dunyoning   eng   yirik   banklari   reytingida   50   ta   o‘rindan   12   tasini   egallab   turibdi.
Mintaqaviy   kontekstda   Yevropa   banklari   yetakchilik   qilmoqda,   ulardan   20   tasi
dunyodagi eng yirik 50 ta bank qatoriga kiradi.
Bundan tashqari, ular 8 xil davlat tomonidan taqdim etilgan, masalan, Buyuk
Britaniyada   beshta,   Frantsiyada   esa   to‘rtta.   Xitoyning   sanoat   va   tijorat   banki   olti
yil   ketma-ket   yetakchilik   qilmoqda.   Garchi,   masalan,   2020   yilda   Germaniyaning
Deutsche Banki dunyodagi eng yirik bank edi (2021 yil holatiga ko‘ra, u faqat 17-
o‘rinni  egallaydi).  2010-yilda  Fransiyaning  BNP  Paribas  banki  yetakchilik  qilgan
(2021-yil holatiga ko‘ra u 8-o‘ringa tushib ketgan) 3
.
2021   yil   boshida   reytingdagi   ikki   yirik   bankning   aktivlari   3   trln.   AQSH
dollari   va   10   ta   yirik   bankning   har   birining   aktivlari   2   trillion   AQSH   dollaridan
ortiq   bo‘lgan.   25   ta   yirik   bankning   har   biri   1   trillion   dollardan   ortiq   aktivlarni
to‘plagan (1-jadval). 2021-yilda dunyodagi 50-o‘rindagi eng yirik bank Avstraliya
Milliy bankining aktivlari 593,3 milliard dollarga teng edi.
3
  Васина   М.Ю.   Мировая   банковская   система:   трансформация   в   условиях   глобальных   финансовых
дисбалансов / М.Ю. Васина // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2020. —
№   6-2.   —   Режим   доступа:   cyberleninka.ru/article/n/mirovaya-bankovskaya-sistema-transformatsiya-v-usloviyah-
globalnyh-finansovyh-disbalansov (дата обращения: 10–14.12.2018).
12 AQSH, 2021-yilda bu o rinni Avstraliyaning Westpac banki, 2019-yilda esaʻ
610,7   milliard   dollar   va   656,2   milliard   dollarlik   aktivlari   bilan   Xitoyning   China
Minsheng   Banki   egallagan.   Umuman   olganda,   dunyoning   20   ta   eng   yirik
banklarining   jami   aktivlari   2021-yilda   0,5   foizga,   dunyoning   50   ta   eng   yirik
banklari esa 2 foizga oshgan.
1-jadval. 
Dunyodagi eng yirik banklarning aktivlari bo‘yicha reytingi 4
Bank  Davlat 2019 y. 2020 y. 2021 y.
№  Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari №  Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari №  Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari
Xitoyning sanoat
va tijorat banki Xitoy 1 3368,2 1 3616,4 1 3473,1
Xitoy qurilish
bank
korporatsiyasi Xitoy 2 2736,4 2 2939,2 2 3016,4
Xitoy qishloq
xo‘jaligi banki Xitoy 4 2610,6 3 2816,6 3 2815,9
Mitsubishi UFJ
moliyaviy guruhi Yaponiya 8 2391,7 8 2323,2 4 2626,3
Xitoy banki Xitoy 7 2492,5 4 2629,3 5 2611,4
Jpmorgan Chase AQSH 5 2573,1 6 2449,6 6 2491,0
HSBC Holdings Buyuk Britaniya 3 2634,1 5 2571,7 7 2375,0
BNP Paribas Fransiya 6 2522,5 7 2400,0 8 2189,3
Bank of America AQSH 11 2104,5 9 2149,0 9 2187,7
Yaponiya pochta
banki Yaponiya Eng yaxshi 50 ta
bankdan tashqari 15 1701,6 10 2046,2
Xitoy taraqqiyot
banki Xitoy 15 1686,0 16 1613,2 11 1943,9
Wells Fargo AQSH 14 1687,2 14 1720,6 12 1930,1
Kredit Agricole Fransiya 9 2140,1 10 1911,3 13 1816,0
Citigroup AQSH 13 1842,5 13 1829,4 14 1792,1
Mizuho
moliyaviy guruhi Yaponiya 20 1534,3 17 1563,9 15 1742,4
Sumitomo Mitsui
Financial Group Yaponiya 18 1542,2 18 1527,0 16 1693,0
4
  Васина   М.Ю.   Мировая   банковская   система:   трансформация   в   условиях   глобальных   финансовых
дисбалансов / М.Ю. Васина // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2022. —
№   6-2.   —   Режим   доступа:   cyberleninka.ru/article/n/mirovaya-bankovskaya-sistema-transformatsiya-v-usloviyah-
globalnyh-finansovyh-disbalansov (дата обращения: 10–14.12.2018).
13 Deutsche Bank Germaniya 12 2074,4 11 1901,4 17 1676,6
Barclays Buyuk Britaniya 10 2119,4 12 1882,7 18 1492,3
Societe Generale Fransiya 17 1588,2 19 1525,8 19 1457,0
Banco Santander Ispaniya 19 1537,3 21 1503,2 20 1411,5
Shotlandiya
qirollik banki Buyuk Britaniya 16 1640,0 20 1517,7 26 982,5
Dunyoning 50 ta eng yirik banklari
reytingida oxirgi o‘rin 50 656,2 50 610 ,7 50 593,3
Bank   tizimi   aktivlari   bo‘yicha   mamlakatlar   reytingida   Xitoy   ishonchli
yetakchilik   qilmoqda.   Xitoy   bank   tizimining   aktivlari   hajmi   AQSh,   Yaponiya,
Fransiya,   Buyuk   Britaniya,   Germaniya   va   Ispaniya   bank   tizimlari   aktivlari
hajmidan sezilarli darajada oshadi (1-rasm).
2021-yilda dunyoning 1000 ta eng  yaxshi  banklari  faoliyati  natijalari  shuni
ko‘rsatadiki,   bank   nazorati   bo‘yicha   Bazel   qo‘mitasi   global   bank   tizimining
faoliyati natijalaridan umuman qoniqish hosil qilishi kerak. 2021 yil reytingida 1-
darajali   banklarning   umumiy   kapitali   3,85   foizga   oshdi.   Bu   shuni   anglatadiki,
jahon bank sektori 2008 yilgi global moliyaviy inqiroz davridagiga qaraganda 72%
ko‘proq kapitalga ega 5
. 
Shu   bilan   birga,   kapitallashuv   darajasi   bo‘yicha   dunyoning   20   ta   eng   yirik
banklari   reytingida   AQSh   banklari   yetakchi,   Xitoy   banklari   esa   ikkinchi   o‘rinni
egallab   turganini   ta’kidlash   lozim.   Undan   keyin   Avstraliya,   Kanada,   Buyuk
Britaniya, Ispaniya, Fransiya, Yaponiya va Braziliya banklari (2-rasm).
Eng  kapitallashgani  AQSH  va Xitoy  bank tizimlaridir.  Dunyoning TOP-20
yirik   banklaridagi   ulushi   kapitallashuv   bo‘yicha   mos   ravishda   42,7%   va   26%   ni
tashkil qiladi, boshqa mamlakatlar banklarining ulushi esa 7% dan oshmaydi. 
5
  2022   yilda   jahonning   1000   ta   eng   yaxshi   banklari   [Elektron   resurs].   -   www.thebanker.com/Top-1000-World-
Banks/Top-1000-World-Banks-2022
14 1-rasm.
Aktivlari bo‘yicha dunyodagi TOP-20 ta eng yirik banklarning geografik
tuzilishi, 2021 yil. 
Bozor   kapitallashuvi   bo‘yicha   dunyoning   TOP-20   banklari   qatoriga   7   ta
AQSH banki va 5 ta Xitoy banki kiradi (2-jadval).
2021   yil   boshida   JP   Morgan   Chase&Co   bozor   kapitallashuvi   bo‘yicha
dunyodagi   eng   yirik   bank   edi.   Eslatib   o‘tadi,   2021-yilda   Braziliya   banki   (Itau
Unibanco   Holding)   birinchi   marta   dunyodagi   eng   kapitallashtirilgan   yigirmata
bank   qatoriga   kirib,   Shveytsariya   Bankini   (UBS)   TOP-20   dan   siqib   chiqardi.
Umuman   olganda,   2021   yil   holatiga   ko‘ra,   dunyodagi   eng   yirik   20   ta   bankning
umumiy   bozor   kapitallashuvi   2,9   trillion   dollardan   ortiqni   tashkil   etdi,   bu   2020
yilga   nisbatan   473,65   million   dollarga   ko‘p,   ammo   2019   yilga   nisbatan   119,41
million dollarga kam.
Kapital   darajasi   ancha   qattiq   nazorat   ostida   bo‘lgan   zamonaviy   sharoitda
xalqaro statistik ma’lumotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  jahon bank sektoridagi  eng katta
muammo bu rentabellikdir.
15Xitoy Buyuk Britaniya Germaniya IspaniyaAQSH Yaponiya Fransiya Shu   nuqtai   nazardan,   banklarning   aktivlar   rentabelligi   (ROA),   o‘z   kapitali
(ROE) va investitsiya kapitali (ROC) ni tahlil qilish zarur(3-jadval).
2-rasm. 6
Kapitallashuv darajasi bo yicha dunyoning TOP-20 ta eng yirik banklariningʻ
geografik tuzilishi, 2021 yil
2-jadval. 7
Kapitallashuv bo‘yicha dunyodagi eng yirik banklarning reytingi
Bank Davlat 2019 y. 2020 y. 2021 y.
№  Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari №  Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari №  Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari
JP Morgan Chase&Co AQSH 4 235,85 2 232,89 1 311,31
Wells Fargo AQSH 2 284,48 1 255,44 2 268,46
Xitoy sanoat va tijorat banki
(ICBC) Xitoy 1 311,32 3 224,08 3 245,35
Bank of America (BoA) AQSH 8 167,30 5 154,47 4 236,58
Xitoy qurilish banki Xitoy 3 244,88 4 160,91 5 204,48
6
  2022   yilda   jahonning   1000   ta   eng   yaxshi   banklari   [Elektron   resurs].   -   www.thebanker.com/Top-1000-World-
Banks/Top-1000-World-Banks-2022
7
 O‘sha manba
16 HSBC Holdings Buyuk
Britaniya 7 193,03 9 131,93 6 165,09
Citigroup Inc. tanya 9 161,77 8 137,33 7 164,34
Xitoy qishloq xo‘jaligi banki AQSH 6 205,66 6 152,27 8 156,54
Xitoy banki Xitoy 5 222,56 7 143,50 9 149,86
Avstraliya Hamdo‘stlik
banki Xitoy 10 114,34 10 100,12 10 112,45
Kanada Qirollik Banki Avstraliya 13 95,72 11 90,67 11 104,41
Banco Santander Kanada 11 106,52 17 71,25 12 96,23
Goldman Sachs Ispaniya 15 87,81 15 72,24 13 93,22
Toronto Dominion Bank AQSH 17 85,28 13 81,15 14 91,36
BNP Paribas Kanada 19 78,85 20 65,53 15 91,16
Mitsubishi UFJ Financial
Group (MUFG) Fransiya 12 99,88 16 71,51 16 89,7
Westpac Yaponiya 14 90,54 12 81,32 17 87,58
US Bancorp Avstraliya — — 14 74,73 18 87,3
Morgan Stenli AQSH — — — — 19 80,69
Itau Unibanco xoldingi AQSH — — — — 20 75,7
Lloyds Banking Group Braziliya 16 87,56 18 70 — —
Aloqa banki (BoCom) Buyuk
Britaniya 18 80,05 — — — —
UBS tanya 20 77,82 — — — —
Xitoy savdo banki Xitoy — — 19 66,82 — —
Jami: Х 3031,22 Х 2438,16 Х 2911,81
G‘arbiy Yevropa, Yaponiya va Osiyodagi banklar bank faoliyatining asosiy
rentabellik   ko‘rsatkichlari   bo‘yicha   autsayder   hisoblanadi.   Reytingning   o‘rtasida
Markaziy   va   Sharqiy   Yevropa,   Xitoy,   Yaqin   Sharq   va   Shimoliy   Amerika
joylashgan.   Lotin   Amerikasi   va   Afrika   mamlakatlari   banklari   yetakchilik
qilmoqda,   ammo   bank   faoliyatining   yuqori   rentabelligi   bank   risklarining   yuqori
ko‘rsatkichlari   bilan   birga   keladi.   Bu,   birinchi   navbatda,   ushbu   mintaqalarning
rivojlanayotgan mamlakatlari  ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarining beqarorligi, ularning
17 valyutalarining   yuqori   o‘zgaruvchanligi,   ularning   asosiy   xom   ashyo   eksportining
asosiy moddalariga jahon narxlarining beqarorligi va boshqalar bilan bog‘liq.
3-jadval 8
Jahon bank tizimining 2020 yildagi rentabelligining asosiy ko‘rsatkichlari
Mintaqa / mamlakat Ko‘rsatkichlar
ROA ROE ROC
Markaziy va Sharqiy Yevropa
1,54 14,08 15,21
G‘arbiy Yevropa
0,34 5,46 6,47
Osiyo (Yaponiya va Xitoydan
tashqari) 0,86 10,71 12,31
Xitoy
1,15 16,64 17,04
Yaponiya
0,4 7,38 8,3
Afrika
2,11 22,33 27,42
yaqin Sharq
1,51 12,23 13,16
lotin Amerikasi
1,9 25,11 28,08
Shimoliy Amerika
1,3 12,66 15,86
Jahon   bank   tizimi   faoliyatidagi   yana   bir   muhim   muammo   shundaki,   2020-
yilda The Banker reytingida 1000 ta yetakchi banklarning soliqqa tortilgunga qadar
foydasi   2021-yildagi   reyting   ko‘rsatkichlariga   nisbatan   2   milliard   dollarga
kamaygan va qariyb 1 068 milliard AQSH dollari tashkil etgan 9
.
2021   yilgi   reytingda   o‘n   yillik   ta’sirchan   o‘sishdan   so‘ng   birinchi   marta
Xitoy banklarining umumiy foydasi oshmadi. 2020 yil bilan solishtirganda soliqqa
tortilgunga   qadar   foyda   3,5   foizga   kamayib,   308   milliard   dollarni   tashkil   etdi 10
.
Umuman olganda, Osiyo, Shimoliy Amerika va G‘arbiy Evropaning bank tizimlari
global bank tizimidagi foydaning asosiy qismini tashkil qiladi. Dunyoning boshqa
mintaqalarining ulushi 4-7% dan oshmaydi.
Shimoliy   Amerika   banklari   ketma-ket   ikkinchi   yil   global   bank   tizimining
foydasidagi   ulushini   oshirdi.   2021   yilda   u   26,2   foizga   yetdi,   Shimoliy   Amerika
banklarining ulushi esa 2,6 foizga oshdi. 
8
 www.banksdaily.com
9
  Топ  1000  банков   мира  —  прибыль   в   Западной   Европе   и   Азии   падает   по   мере   восстановления   в   Америке   и
ЦВЕ  [ Электронный   ресурс ]. —  Режим   доступа : www.thebanker.com/Top-1000-World-Banks/Top- 1000-World-
Banks-Profits-inwestern-Europe-and-Asia-fall-as-Americas-and-CEE-recover ( дата   обращения : 10–14.12.2021).
10
 Топ 1000 банков мира 2020 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.thebanker.com/Top-1000-
World- Banks / Top -1000- World - Banks -2020 (дата обращения: 10–14.12.2021).
18 2020 yilgi  reytingda Markaziy  va Sharqiy Yevropa banklari  foydaning eng
kam   ulushiga   ega   bo‘ldi.  Ammo   2021  yilda   biz   bu   ko‘rsatkichni   o‘tgan   yilgi   0,5
foizga   nisbatan   1,8   foizga   oshirishga   muvaffaq   bo‘ldik.   Rentabellikning   Bu   kabi
sezilarli   o‘sishi   Rossiya   banklari   faoliyatining   yaxshilanishi   tufayli   ham   mumkin
bo‘ldi.   Yaqin   Sharq   va   Afrika   banklarining   foyda   ulushlari   barqaror   va   nisbatan
pastligicha qolmoqda - mos ravishda 4,3-4,4% va 1,7%.
Osiyo banklari uchun 2021 yilda jahon bank tizimida foyda olishda ularning
ulushi   2020   yilga   nisbatan   2,3   foizga   qisqarish   tendentsiyasi   kuzatildi.   Xitoy   va
Yaponiya bank tizimlari rentabellikning pasayishi  bilan ajralib turishiga qaramay,
Osiyo   banklari   hali   ham   reytingda   etakchilik   qilmoqda   va   global   bank   tizimida
olingan umumiy foydaning 46 foizini oladi (2021 yildagi 48,3 foizga nisbatan).
Shuni   ham   ta’kidlash   kerakki,   G‘arbiy   Evropa   banklarining   soliqqa
tortilgunga   qadar   foydalari   ulushi   ham   sezilarli   darajada   kamaydi.   2021-yilda
ushbu   mintaqadagi   banklar   2020-yilga   nisbatan   2,8   foiz   punktini   yo‘qotib,   jahon
bank   tizimidagi   foydaning   atigi   12,9   foizini   ortda   qoldirdi.   Bu,   asosan,   Gretsiya,
Italiya   va   Portugaliya   banklarining   birgalikdagi   yo‘qotishlari,   shuningdek,
Germaniya, Shveytsariya va Buyuk Britaniya banklarining rentabellik darajasining
pasayishi bilan bog‘liq.
Evropa   bankining   kuchi   hozirda   birinchi   navbatda   Frantsiyada   to‘plangan.
Dunyoning   1000   ta   eng   yaxshi   banklarida   faqat   oltita   bank   muassasasi   mavjud,
ammo   ular   birinchi   darajadagi   kapitalning   deyarli   18   foizini   to‘playdi   va   2020
yilda G‘arbiy Evropa banklarida qayd etilgan foydaning 26,7 foizini oladi. G‘arbiy
Evropa   bank   tizimining   boshqa   chegarasida   Italiya   joylashgan   bo‘lib,   uning
banklari 16,3 milliard dollar miqdorida zarar ko‘rgan. 2020 yilgi reytingda Italiya
banklarining yarmi zarar ko‘rdi. 
Biroq,   eng   katta   salbiy   hissa   qo‘shganlar   Banca   Popolare   di   Vicenza   va
Veneto   Banca   bo‘lib,   ular   ECB   o‘zlarining   to‘lovga   qodir   emasligini
tasdiqlaganidan keyin yopildi.
19 Portugaliya   bank   sektori   ham   xuddi   shunday   vaziyatga   tushib   qoldi.
Umuman   olganda,   sektorning   umumiy   yo‘qotishlari   391   million   dollardan   3,65
milliard   dollargacha   o‘sdi.   Gretsiyada   bank   sektorining   kelajagi   yanada   qulayroq
deb   hisoblanmoqda,   uning   yo‘qotishlari   78,8%   ga   kamaydi.   Bundan   tashqari,
yunon  banklari   Italiya  va  Portugaliya  banklariga  qaraganda  yuqori   ROE   va  ROC
bilan  tavsiflanadi.  Gretsiya,  shuningdek,   bank  muassasalarining   zarardan  foydaga
tez   o‘sishining   ikkita   ajoyib   misoliga   ega.   2020   yilda   Alpha   Bank   va   Eurobank
Ergasias dunyodagi beshinchi va oltinchi eng yuqori yo‘qotishlarni qayd etdi. 
Biroq,   2021   yil   natijalariga   ko‘ra,   ular   foyda   ko‘rishga   muvaffaq   bo‘lishdi
(Eurobank   Ergasias   -   oxirgi   olti   yil   ichida   birinchi   marta).   Natijada,   yuqoridagi
banklar zarardan foydagacha bo‘lgan eng muhim o‘zgarishlar jadvalida birinchi va
uchinchi o‘rinlarni egallashga muvaffaq bo‘ldilar 11
.
Umuman   olganda,   2021-yil   yakunlariga   ko‘ra,   dunyoning   yirik   bank
mintaqalaridagi   bank   tizimlarining   foydasi   kamayganini   ta’kidlash   lozim.
Ko‘pgina   moliya   institutlari   rahbarlari   bank   faoliyatining   rentabelligining
pasayishi   sabablari  orasida   past  foiz  marjasini  -   qarz   oluvchilardan  olinadigan  va
omonatchilarga   to‘lanadigan   foizlar   o‘rtasidagi   farqni   ta’kidladilar.   Bank
tizimlarini   rivojlantirishning   global   tendentsiyalarini   hisobga   olgan   holda,   biz
dunyoning   turli   mintaqalaridagi   bank   muassasalarining   rentabelligi   sezilarli
darajada farq qilishini  ta’kidlaydi. Shu sababli, banklarning moliyaviy faoliyatiga
bir qator boshqa muhim omillar ham ta’sir qiladi, deb taxmin qilish mumkin.
Ko‘pgina   mamlakatlarda   makroiqtisodiy   beqarorlik   hukm   surayotgan
hozirgi   sharoitda   jahon   tovar   bozorlarining   ko‘plab   segmentlarining
o‘zgaruvchanligi, davriy moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar, inflyatsiya jarayonlarining
tarqalishi,   klassik   bank   operatsiyalari   ko‘plab   banklarga   o‘z   faoliyatining
rentabelligini doimiy ravishda ta’minlashga imkon bermaydi.
11
 Топ 1000 банков мира 2021 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.thebanker.com/Top-1000-
World- Banks / Top -1000- World - Banks -2017? ct = true  (дата обращения: 10–14.12.2021).
20 Natijada   jahon   bank   tizimida   bank   faoliyatini   universallashtirish,
konsolidatsiyalash,   globallashuv,   xalqarolashuv   va   transmilliylashtirish
tendentsiyalari faol tarqaldi.
Bank   faoliyatini   universallashtirish   jarayonida   tijorat   banklari   o‘z   mijozlari
bilan   munosabatlar   kontseptsiyasini   qayta   ko‘rib   chiqmoqdalar,   bu   ko‘p   jihatdan
G‘arb   mamlakatlari   kredit   kapitali   bozorining   barqarorlashuvi,   uning
ishtirokchilari   sonining   kengayishi   va   shunga   mos   ravishda,   ular   o‘rtasidagi
raqobatning   kuchayishi.   Natijada   banklar   foizsiz   daromad   manbalari   va
noan’anaviy faoliyat turlariga tobora ko‘proq murojaat qilmoqda.
Bank   kapitalini   birlashtirish   -   bu   bank   kapitalining   kontsentratsiyasi   va
markazlashuvining   namoyon   bo‘lishining   barcha   shakllarini   qamrab   oluvchi
jarayon.   Boshqacha   qilib   aytganda,   bu   bank   resurslarini   to‘plash   jarayoni   bo‘lib,
bu   alohida   banklar   yoki   bank   guruhlari   kapitalni   to‘ldirishning   ham   ichki,   ham
tashqi manbalari orqali resurs imkoniyatlarini oshirishga olib keladi.
Bank faoliyatining baynalmilallashuvi turli mamlakatlar banklari o‘rtasidagi
barqaror   iqtisodiy   munosabatlar   va   ularning   milliy   chegaralardan   tashqariga
kengayishi   bilan   tavsiflanadi.   Xalqarolashuvning   sifat   jihatidan   yangi   bosqichi
bank   faoliyatining   transmilliylashuvi   bo‘ldi,   bu   esa,   o‘z   navbatida,   transmilliy
banklarning   global   operatsiyalari   hajmi   va   doirasining   kengayishi   natijasida
xalqaro   integratsiya   jarayonlarining   kuchayishiga   olib   keldi.   Bank   va   sanoat
kapitalini   konsolidatsiyalash   jarayonida   ikkinchisining   yaratilishi   va   rolining
oshishi so‘nggi paytlarda jahon iqtisodiy tizimidagi eng sezilarli tendentsiyalardan
biridir.
Jahon bank tizimi rivojlanishining yana bir xarakterli umumiy tendentsiyasi
institutsionalizatsiya   bo‘lib,   bu   davlat,   davlatlararo   va   xalqaro   tashkilotlarning
iqtisodiy va huquqiy tartibga solinadigan faoliyati yordamida bank faoliyati uchun
qulay muhit yaratish jarayonidir. 
Zamonaviy   sharoitda   u   yoki   bu   darajada   nafaqat   o‘zaro,   balki   bank
faoliyatini   tartibga   solish,   nazorat   qilish   va  tartibga  solish   bilan  shug‘ullanadigan
21 xalqaro   tashkilotlarning   faol   ishtiroki,   faoliyatini   muvofiqlashtirish   va   o‘zaro
hamkorligining   kengayishi   kuzatilmoqda.   boshqa   xalqaro   institutlar,   mamlakatlar
hukumatlari va boshqalar.
Umumiy tendentsiyalardan tashqari, so‘nggi yillarda paydo bo‘lgan bir qator
tor, o‘ziga xos yoki boshqacha aytganda, so‘nggi tendentsiyalarni ajratib ko‘rsatish
kerak.
Bularga birinchi navbatda quyidagilar kiradi:
 rivojlangan   mamlakatlarda   xorijiy   banklar   mavjudligining
rivojlanayotgan mamlakatlar banklari foydasiga nisbatan siljishi bilan
mamlakatlarning   milliy   bozorlarida   xorijiy   banklar   mavjudligining
kamayishi;
 ko‘plab banklarning biznes modellari va xalqaro strategiyalarini qayta
qurish;
 Internet   orqali   bank   xizmatlarini   ko‘rsatishning   jadal   o‘sishi   va
boshqalar.
O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, jahon bank bozori doimiy ravishda
rivojlanib   bormoqda,   unda   yangi   yetakchilar   paydo   bo‘lib,   ular   qo‘shilish   va
qo‘shilishga kirishib, yangi banklar va moliya institutlarini sotib olib, eng yirik va
eng   nufuzli   bank   guruhlariga   aylanadi.   Bu   kontekstda   Xitoy   banklari   ayniqsa
diqqatga   sazovordir.   Bu   xalqaro   bank   biznesining   rivojlanishidagi   asosiy
tendentsiyadir.   Jahon   bank  bozorida   yetakchilar   Xitoy   va  AQSH   bo‘lib,   Fransiya
hozirda Yevropa bankining asosiy kuchi hisoblanadi.
So‘nggi   yillardagi   inqiroz   hodisalari,   ishlab   chiqarishning   pasayishi   va
inflyatsion   jarayonlar   banklarning   an’anaviy   faoliyati   tegishli   darajada
rentabellikni ta’minlay olmasligini yana bir bor ko‘rsatdi. Bu omillarning barchasi
uzoq   vaqtdan   beri   mavjud   bo‘lgan   bank   faoliyatining   universallashuvi,
konsolidatsiyasi,   globallashuvi,   xalqarolashuvi   va   transmilliylashuvi   umumiy
tendentsiyalarining   chuqurlashishiga   ham,   yangi,   torroq,   o‘ziga   xos
tendentsiyalarning   paydo   bo‘lishiga   olib   keladi.   Jahon   bank   tizimini   yanada
22 rivojlantirish infratuzilmaviy o‘zgarishlar va moliyaviy innovatsiyalarni joriy etish,
zamonaviy   elektron   texnologiyalar,   aloqa   va   axborotlashtirish   vositalarini   keng
joriy etish asosida amalga oshiriladi.
23 1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati
Zamonaviy   sharoitda   banklarning   baynalmilallashuvi   xalqaro   moliyaviy
kapitalni   shakllantirishning   muhim   sharti   va   ajralmas   qismi   hisoblanadi.   Uning
shakllanishi jarayoniga eng yirik bank monopoliyalari jalb qilindi.
Bugungi kunda moliyaviy kapitalning transmilliy guruhlari - xalqaro sanoat
va   bank   gigantlari   shakllanmoqda.   Davlatlar   esa   xalqaro   kredit   institutlarining
rivojlanishini rag‘batlantirib, ularga yordam bermoqda. Natijada xalqaro moliyaviy
kapital o‘sib bormoqda. Moliyaviy kapital va uning bank tarmog‘i rivojlanishidagi
sezilarli o‘zgarishlar 1990-1999 yillarda turli davlatlarning notekis rivojlanishining
chuqurlashishi bilan bog‘liq.
Jahon   sotsialistik   tizimining   inqirozga   yuz   tutishi   va   vayron   bo‘lishi   jahon
moliyaviy   monopoliyalarini   kapitalni   takror   ishlab   chiqarishni   transmilliy   asosda
tartibga solishning yangi sohalari va yangi usullarini izlashga undadi.
Aynan turli mamlakatlarning notekis iqtisodiy rivojlanishi moliyaviy inqiroz
ta’sirida   jahon   xo‘jaligining   monopollashuvi   kuchaymoqda   va   moliyaviy
kapitalning xalqarolashuvi chuqurlashmoqda.
Shuningdek, banklarning globallashuvi milliy monopoliya birlashmalarining
manfaatlarini   ifodalovchi   asosiy   iqtisodiy   kuchlar   o‘rtasida   dunyoning   iqtisodiy
bo‘linishining ajralmas elementi hisoblanadi.
XXI   asr   bo‘sag‘asida   bank   kapitalining   kontsentratsiyasi   sifat   jihatidan
yangi xalqaro darajaga ko‘tarildi, bunda ularning birlashmalari o‘rtasidagi raqobat
kurashi   yanada   keskinlashdi.   Banklarning   xalqarolashuvi   moliyaviy   kapitalning
zamonaviy   jahon   hamjamiyatining   iqtisodiyotiga   ta’sirini   kuchaytirish   va   uning
qarama-qarshiliklarini keskinlashtirishning muhim omiliga aylandi.
Xalqaro moliya kapitali vakillari shunday boyliklarni jamladilarki, ular ham
sanoati   rivojlangan,   ham   rivojlanayotgan   mamlakatlar   iqtisodiyoti   va   siyosatiga
faol aralashish imkonini beradi.
Zamonaviy   sharoitda   jahon   banklarini   baynalmilallashtirishning   uchta
alohida muhim jihati paydo bo‘ldi:
24 -   kapital   va   kredit   qo‘yishning   tobora   yangi   geografik   hududlari   va
sohalarini qamrab olib xalqaro kengayishi;
-   ssuda   kapitalining   xalqaro   bozorlari,   ularda   banklarning   xalqaro
munosabatlarining yangi shakllari shakllanishi;
-   davlatlararo   kredit-moliya   tashkilotlari,   ular   orqali   ssuda   kapitalini
baynalmilallashtirishning ikki  oqimi  - davlat  kredit-moliya  siyosati  va transmilliy
banklarning xususiy monopol faoliyati muvofiqlashishi va bog‘lanishi.
Xalqaro   hisob-kitoblar   -   bu   turli   mamlakatlarning   jismoniy   va   yuridik
shaxslari   o‘rtasidagi   siyosiy   va   iqtisodiy   munosabatlar,   pul   talablari   va
majburiyatlari   bo‘yicha   to‘lovlarni   tartibga   solish   bilan   bog‘liq   holda   yuzaga
keladigan hisob-kitoblardir 12
.
Xalqaro   hisob-kitoblarga   xizmatlar   va   tovarlarning   importi   va   eksporti,
notijorat   operatsiyalari,   shuningdek,   rivojlanayotgan   mamlakatlarga   berilgan
kreditlar va yordamlar bo‘yicha hisob-kitoblar va boshqalar kiradi.
Xalqaro hisob-kitoblar - bu xalqaro hamjamiyat tomonidan ishlab chiqilgan
va   aksariyat   mamlakatlarda   qabul   qilingan   hisob-kitoblar   shartlari,   normalari   va
tartiblari   asosida   xorijiy   kontragentlar   bilan   hisob-kitoblarni   amalga   oshiradigan
banklarning   doimiy   kundalik   faoliyati.   Xalqaro   hisob-kitoblar   sohasidagi   bank
faoliyati davlat tomonidan tartibga solinadi 13
.
Ularning tarkibi bo‘yicha turli xil hisob-kitoblar 3-jadvalda keltirilgan.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   banklararo   hisob-kitoblar   banklararo
munosabatlarga,   ya’ni   banklar   bilan   o‘zaro   vakillik   hisobvaraqlarining
mavjudligiga   asoslanadi.   Korrespondent   banklar   tomonidan   amalga   oshiriladigan
banklararo   operatsiyalarning   butun   majmui   bank   tomonidan   ko‘rsatiladigan
xizmatlar   asosida   aniqlanishi   mumkin:   depozitlarni   joylashtirish   va   jalb   qilish,
valyutani sotib olish va sotish, qimmatli  qog‘ozlarni saqlash bo‘yicha depozitariy
12
  Haentjens   M.   European   Banking   and   Financial   Law   /   M.   Haentjens,   P.   de   Gioia-Carabellese.   —   Abingdon:
Routledge, Taylor & Francis Group, 2019. — 800  с .
13
  Габбасова   Л . Б .   Тенденции   развития   международной   банковской   конкуренции   в   условиях   глобализации   /
Л . Б .   Габбасова ,   Б . Б .   Мирзагалямов   [ Электронный   ресурс ]   //   ВЭПС .   —   2015.   —   №   4.   —   Режим   доступа :
cyberleninka.ru/article/n/   tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii
( дата   обращения : 10–14.12.2021).
25 funktsiyasini   bajarish,   kredit   operatsiyalari,   faoliyati   pul   bozori   va   kliring   hisob-
kitoblarida.
3-jadval
Tarkibiga ko‘ra turli xil hisoblar 
To‘lov turi
Turlari
Savdo to‘lovlari tashqi savdo operatsiyalaridan tushumlar va to‘lovlar
xalqaro kreditlar bo‘yicha tushumlar va to‘lovlar
tovarlarni xalqaro tashish uchun tushumlar va to‘lovlar
Savdodan tashqari
to‘lovlar diplomatik vakolatxonalar, konsulliklar va turli xalqaro
tashkilotlarga xizmat ko‘rsatish uchun to‘lovlar
turli mutaxassislar guruhlari, delegatsiyalar va mamlakatlarning
alohida fuqarolarining bo‘lishlari uchun to‘lovlar
turli tashkilotlar va jismoniy shaxslar nomidan amalga
oshiriladigan xalqaro pul o‘tkazmalari
Banklarning   norezident   banklar   bilan   birgalikda   amalga   oshiriladigan
faoliyati   tashqi   savdo   aloqalariga   xizmat   qiladi   va   alohida   mamlakatlardagi
banklarga   xizmat   ko‘rsatishning   turli   shakllarini   birlashtiradi.   Hozirgi   vaqtda
banklarning   xalqaro   tranzaktsiyalari   oqimining   ko‘payishi,   bu   operatsiyalar
bo‘yicha   risklarning   ortishi   vakillik   bank   munosabatlariga   nisbatan   eskirgan
qarashlarning o‘zgarishiga olib keldi. 
Hozirgi vaqtda banklarning vakillik operatsiyalari sof texnik xususiyatga ega
bo‘lganligi   sababli   o‘z   maqsadlari   bo‘yicha   o‘tmishdagidan   ancha   uzoqlashgan
bo‘lsa,   endilikda   bu   faoliyat   hisob-kitoblar   va   operatsiyalar   risklarini
kamaytirishga,   shuningdek,   ularning   joylashuvini   aniqlashga   qaratilgan.   moliya
bozoridagi   bank   va   hisobvaraqlarga   ega   bo‘lishi,   albatta,   ishtirokchilar   uchun
yangi   foyda   manbalarini   shakllantiradi.   Tashqi   savdo   aylanmasining   o‘sishi,
shuningdek,   kreditlash   sohasidagi   ishtirokchilar   faolligining   oshishi   banklar
o‘rtasida   o‘z   mijozlari   topshirig‘i   bo‘yicha   amalga   oshiriladigan   vakillik
munosabatlarining ahamiyatini oshirishga olib keldi.
Xulosa   shuki,   davlat   hududida   yoki   ushbu   davlatdan   tashqarida   kredit
tashkilotlari   o‘rtasidagi   hisob-kitoblarda   munosabatlar   iqtisodiy   jihatdan   alohida
bo‘linmalar   tomonidan   o‘rnatiladi,   filiallar   o‘rtasidagi   hisob-kitoblarga   kelganda
26 esa, ular bank doirasida  amalga oshiriladi. Keyinchalik muhim farqlarni iqtisodiy
tarkibni  hisoblash  turlari  deb   atash  mumkin.  Ular   to‘lov  limiti   yoki   pul   o‘tkazish
uchun mavjud bo‘lgan  maksimal  pul  miqdorida  farqlanadi. Agar  bu tarmoqlararo
operatsiyalar   bo‘lsa,   unda   ularning   soni   amalda   cheksizdir.   Kredit   tashkilotlarida
to‘lovlar   faqat   korrespondentlik   munosabatlarini   o‘rnatish   uchun   zarur   bo‘lgan
mablag‘lar   mavjud   bo‘lganda   amalga   oshirilishi   mumkin.   Yana   bir   xarakterli
element   ishtirokchilarning   o‘zaro   munosabati,   texnik   komponenti   va   to‘lov
usulidir 14
.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   kredit   tashkilotlari   hisob-kitoblarning   qonuniy
mustaqil   ishtirokchilaridir.   Ularning   o‘ziga   xos   xususiyati   shundaki,   ular
mablag‘larni   investitsiya   qilish   manbalari   va   imkoniyatlarini   mustaqil   ravishda
belgilaydilar. 
Bundan   kelib   chiqadiki,   banklararo   munosabatlar   faqat   shartnoma
shartlarida   mavjud   bo‘lishi   mumkin,   filiallararo   munosabatlar   esa   dastlab   bosh
bank   tomonidan   o‘rnatilgan   yagona   qoidalarga   asoslanadi,   buning   natijasida
barcha   bo‘linmalar   ichki   operatsiyalarni   amalga   oshirishning   yagona   sxemasiga
bo‘ysunadi. 
Xalqaro banklararo hisob-kitoblarning xususiyati ularning chet el valyutasini
oldi-sotdisi, rezidentlar va norezidentlarga chet el valyutasida hisobvaraqlar ochish
kabi   valyuta   operatsiyalari   bilan   mustahkam   aloqadorligidir.   Demak,   banklararo
hisob-kitoblar   banklar   o‘rtasida   vujudga   keladigan   va   korrespondentlik
munosabatlari   sifatida   belgilanishi   mumkin   bo‘lgan   maxsus   munosabatlarga
asoslanadi, degan xulosaga kelishi mumkin.
Xalqaro   hisob-kitoblar   tizimi   -   turli   mamlakatlarning   yuridik   va   jismoniy
shaxslari   o rtasida   xalqaro   hisob-kitoblarni   tashkil   etish   mexanizmini   tartibgaʻ
soluvchi   milliy   va   xalqaro   qonunlar   va   qoidalar,   shuningdek,   to lovlar   amalga	
ʻ
14
  Габбасова   Л . Б .   Тенденции   развития   международной   банковской   конкуренции   в   условиях   глобализации   /
Л . Б .   Габбасова ,   Б . Б .   Мирзагалямов   [ Электронный   ресурс ]   //   ВЭПС .   —   2018.   —   №   4.   —   Режим   доступа :
cyberleninka.ru/article/n/   tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii
( дата   обращения : 10–14.12.2020).
27 oshirilishini ta minlovchi nobank va bank muassasalari majmui. va ularning to‘g‘riʼ
xulq-atvorini nazorat qilish. 
Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy elementlari 3-rasmda keltirilgan.
3 - rasm 15
Xalqaro hisob-kitoblar tizimining elementlari
Agar   xalqaro  hisob-kitoblar   tizimining   sub'ektlarini   batafsil   tahlil   qiladigan
bo‘lsak, u holda dunyo quyidagilarni e'tirof etadi: pul mablag‘larini jo‘natuvchilar
(xususan,   import   qiluvchilar,   tashqi   iqtisodiy   faoliyatni   amalga   oshirishda),   pul
mablag‘larini   oluvchilar   (xususan,   eksport   qiluvchilar,   amalga   oshirishda).   tashqi
iqtisodiy faoliyat) va ularga xizmat ko‘rsatuvchi banklar. 
To‘lovchilar   -  bu  o‘z  bankiga  bajarish  uchun   to‘lov  topshirig‘ini  beradigan
shaxslar,  ijro tovarlarni  sotib  olish,  ish buyurtmalari  va hatto shartnoma bo‘yicha
xizmatlarni ham tushunish mumkin. Bank xodimlarining eng murakkab va yuqori
malakasini talab qiladigan ishlardan biri bu tashqi iqtisodiy faoliyat shartnomalari
bo‘yicha hisob-kitoblardir. Hisob-kitoblarning shakli va shartlariga qarab, oluvchi
tomonidan   to‘lovni   olish   tezligi   va   kafolati,   shuningdek,   bank   operatsiyasi   bilan
bog‘liq xarajatlar miqdori o‘zgaradi 16
.
Natijada,  tashqi   savdo  sheriklari  muzokaralar   davomida  to‘lov  tafsilotlarini
kelishib oladilar va keyin ularni shartnomada belgilaydilar. Bitimlar uchun to‘lov
shartlarini   yakuniy   tanlash   mamlakatlar   o‘rtasidagi   munosabatlarning   tabiatiga,
15
 Muallif tomonidan tuzilgan
16
  Габбасова   Л . Б .   Тенденции   развития   международной   банковской   конкуренции   в   условиях   глобализации   /
Л . Б .   Габбасова ,   Б . Б .   Мирзагалямов   [ Электронный   ресурс ]   //   ВЭПС .   —   2019.   —   №   4.   —   Режим   доступа :
cyberleninka.ru/article/n/   tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii
( дата   обращения : 10–14.12.2020).
28Xalqaro hisob-kitoblar tizimining
elementlari
Xalqaro hisob-kitoblar 
tizimining sub'ektlari Xalqaro hisob-kitoblar 
tizimining ob'ektlari Pul mablag'larini o'tkazish 
mexanizmi kontragentlarning   munosabatlariga,   shuningdek   tanlangan   mahsulot   yoki   xizmat
bo‘yicha xalqaro savdo qoidalari va odatlariga bog‘liq.
To‘lovchining to‘lov amalga oshiriladigan hisobvarag‘iga ega bo‘lgan banki
boshlang‘ich   bankdir.   To‘lovchining   to‘lov   topshiriqnomasida   pul   mablag‘larini
oluvchi sifatida ko‘rsatilgan shaxs  benefitsiar hisoblanadi. O‘tkazuvchining banki
va benefitsiarning banki bo‘lmagan har qanday qabul qiluvchi bank vositachi bank
sifatida ishtirok etishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, benefitsiarning banki - bu
benefitsiarning   hisob   raqamiga   ega   bo‘lgan   bank   bo‘lib,   unga   to‘lov   kiritiladi.
Xalqaro hisob-kitoblarning ob’ektlari tomonlarning pul majburiyatlari bo‘lib, ular
kelishilgan   holda   amalga   oshiriladi   va   keyin   tashqi   savdo   operatsiyalari   shaklida
belgilanadi. Bu kabi operatsiyalar milliy va xalqaro qonun hujjatlari bilan tartibga
solinadi. Agar to‘lov mamlakat ichida amalga oshirilsa, odatda milliy to‘lov tizimi
yoki hisob-kitob markazlari qo‘llaniladi .
Xalqaro   to‘lovni   amalga   oshirish   uchun   to‘lov   munosabatlari   banklarning
o‘zaro   vakillik   munosabatlariga   asoslanishi   zarur.   Jahon   global   to‘lov   tizimi
shunday   shakllangan.   Milliy   to‘lov   tizimining   eng   samarali   ishlashi   uchun   jahon
to‘lov tizimi bilan yaqin aloqada bo‘lish zarur.
Markaziy   bankning   hisob-kitob   tizimi   banklar   o‘rtasidagi   to‘lov
aylanmasining katta qismini o‘z zimmasiga oladi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki,
tijorat banklari nafaqat o‘zaro hisob-kitoblarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshirishi,
balki bir-biri bilan vakillik hisobvaraqlari ochishi mumkin. 
Bugungi   kunda   butun   dunyo   banklari   bir-biri   bilan   doimiy   hamkorlik   qilib
kelmoqda.   Shuning   uchun   ham   bank   ishida   xalqaro   hamkorlikning   roli   muttasil
ortib   bormoqda.   Bu,   asosan,   transchegaraviy   to‘lovlarning   faqat   xorijiy   banklar
orqali o‘tishi bilan bog‘liq. Jahon moliya bozorida valyuta operatsiyalarini amalga
oshirish   va   xorijiy   valyutada   hisob-kitoblar   bilan   bog‘liq   bank   xizmatlarini
ko‘rsatish   uchun   zarur   bo‘lgan   NOSTRO   hisob   raqamlari   bank   hamkorligida
muhim   rol   o‘ynaydi.   LORO   va   NOSTRO   hisoblarining   ta’riflari   4-jadvalda
keltirilgan.
29 4-jadval 17
LORO va NOSTRO hisoblari
Tushunchalar Опрlеление
LORO hisobi Bank tomonidan o‘z respondent banklari uchun
ochilgan hisobvaraq, ularning nomidan berilgan yoki
olingan barcha mablag‘lar unga o‘tkaziladi.
NOSTRO hisobi O‘zaro to‘lovlarni amalga oshirish uchun bank
tomonidan o‘z respondent banklari bilan ochilgan
hisobvaraq
Yangi   LORO   va   NOSTRO   vakillik   hisobvaraqlarini   ochish   uchun   vakillik
qiluvchi   banklar   bir-birlariga   ustav   va   bank   litsenziyasining   notarial   tasdiqlangan
nusxalarini, bank bosh buxgalteri va rahbarining imzolari namunalarini, muhr izi,
tanlangan   hisobot   sanasi   uchun   iqtisodiy   normativlar   hisobi   va   balansini,   arizani
taqdim etadilar. hisob ochish uchun va hokazo. Operatsiyalarni hisobga olish bir-
biridan   mustaqil   ravishda   amalga   oshiriladi,   vakillik   munosabatlarining   ikkala
tomoni mavjud asoslar bo‘yicha vakillik hisoblariga muvofiq o‘z hisob-kitoblarini
amalga   oshiradi.   Har   oyda   banklar   vakillik   hisobvaraqlaridagi   qoldiqlarni
tekshirishlari   shart.   Bundan   tashqari,   ushbu   harakat   uchun   javobgarlik   NOSTRO
hisob raqamiga ega bo‘lgan bank zimmasiga yuklanadi.
Bu   hisobvaraqlarda   bankning   o‘z   mablag‘lari   bo‘lib,   ularga   o‘z
mijozlarining   mablag‘lari,   ustav   va   zahira   fondlari   ham   kiradi.   Shuni   ta’kidlash
kerakki,   Bu   kabi   banklar   mijozlarining   boshqa   banklarda   hisob   raqamlariga   ega
bo‘lgan   har   qanday   yuridik   shaxslar   bilan   barcha   hisob-kitoblari   unda   ochilgan
vakillik   hisobvaraqlari   orqali   amalga   oshiriladi.   Korrespondent   banklar   ushbu
hisobvaraqlar   bo‘yicha   barcha   to‘lovlar   va   tushumlar   to‘g‘risidagi   bank
ko‘chirmalarini ma’lum muddatga yuboradilar. Banklarning vakillik hisobvaraqlari
17
  Muallif   tomonidan   tuzilgan
30 o‘rtasidagi   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   hisob-kitoblar   Rossiya   banklarining   xorijiy   banklar
bilan xorijiy valyutadagi transchegaraviy hisob-kitoblarida qo‘llaniladi.
Dunyoda   elektron   to‘lovlar   bir   vaqtning   o‘zida   ikki   yo‘nalishda   paydo
bo‘ldi.   Birinchisi,   tijorat   banklari   va   ularning   mijozlari   o‘rtasidagi   bank-mijoz
darajasidagi munosabatlar, ikkinchisi, tegishli ravishda kredit tashkilotlari o‘rtasida
hisob-kitoblar amalga oshiriladigan bank-bank munosabatlari. Huquqiy hujjatlarga
kelsak,   asosiysi   elektron   formatdagi   muomala   hujjatlari   bilan   hisob-kitob-kassa
xizmatlarini   ko‘rsatish   shartnomasidir.   Bu   bank   hisobvarag‘i   shartnomalarining
turlaridan biri bo‘lib, elektron hisob-kitob va kassa hujjatlaridan foydalangan holda
to‘lovlarni   amalga   oshirish   xizmatlari   uning   predmeti   hisoblanadi.   Zamonaviy
dunyoda   elektron   to‘lovlar   bank   amaliyotida   tobora   keng   tarqalmoqda,   ayniqsa
Rossiya banklari xorijiy banklar bilan tobora ko‘proq hamkorlik qilmoqda.
To‘lovning   elektron   shakli   uning   barcha   ishtirokchilari   uchun   o‘zaro
manfaatli   zamonaviy   tizimdir.   Qolaversa,   tegishli   huquqiy   tartibga   solish   bilan
ta’minlansa,   nafaqat   mamlakat   ichidagi   hisob-kitoblar   sohasida,   balki   xalqaro
hisob-kitoblar   sohasida   ham   bir   qator   ko‘plab   masalalarni   hal   etish   mumkin
bo‘ladi.
31 1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi
Katta   iqtisodiy   o‘zgarishlarning   tabiati   va   mexanizmlari   doimo   sirli   va
oxirigacha tushunarsizdir. Katta inqirozlar o‘nlab yillar davomida olimlar o‘rtasida
munozaralar   mavzusiga   aylandi,   ularga   yuzlab   dissertatsiyalar   va   minglab   ilmiy
maqolalar bag‘ishlangan va aniq javoblarni topib bo‘lmaydi.
Globallashuv   sharoitida   boshlangan   hozirgi   inqiroz   ko‘lami   bo‘yicha   misli
ko‘rilmagan   bo‘lib,   deyarli   barcha   jadal   rivojlanayotgan   mamlakatlar   va
mintaqalarni qamrab oladi. Bu tizimli xususiyatga ega, chunki uning sabablaridan
biri   xalqaro   bozorni   turli   xil   va   shakldagi   moliyaviy   aktivlarning   ulkan   massasi
bilan   to‘ldirishdir.   Bugungi   kunda   iqtisodiy   dunyo   tobora   virtual   tus   olmoqda,
chunki  eng muhim  iqtisodiy ko‘rsatkichlar  global  moliyaviy vositalar  bozorlarida
shakllanmoqda.   Iqtisodiy   va   siyosiy   elita   moliyaviy   vositalar   harakati   ustidan
nazoratni   yo‘qotdi,   shuning   uchun   hozirgi   inqirozni   “moliyaviy   innovatsiyalar
qo‘zg‘oloni”   -   mashinalarning   ularni   yaratuvchilarga   qarshi   qo‘zg‘oloni   deb
ta'riflash mumkin.
Ilgari   moliya   sektoriga   jiddiy   aralashuvdan   o‘zini   tiygan   holda,   hozirgi
inqiroz munosabati bilan turli mamlakatlar hukumatlari bank tizimini saqlab qolish
uchun   keng   ko‘lamli   chora-tadbirlarni   ko‘rishga   majbur   bo‘ldilar.   So‘nggi   o‘n
yilliklarda bozor munosabatlarining ustuvorligi shubha ostiga olinmadi va bozorni
tartibga solishning har bir qadami  moliya tizimining ayrim  kamchiliklariga asosli
javob bo‘lib tuyuldi.
1971-yilda   AQSH   prezidenti   R.Nikson   dollarni   markaziy   banklar   uchun
rasmiy   kurs   bo yicha   oltinga   aylantirishni   vaqtinchalik   man   etishni   e lon   qildi.ʻ ʼ
Aslida,   bu   Ikkinchi   jahon   urushi   oxirida   yaratilgan   Bretton-Vudsning   qat'iy
belgilangan stavkalar tizimi tugashini anglatardi 18
.
Suzuvchi   valyuta   kurslarining   joriy   etilishi   bilan   xarajatlari   bir   valyutada,
daromadlari   boshqa   valyutada   bo‘lgan   kompaniyalar   valyuta   risklarini   himoya
qilishlari kerak edi. 
18
 Балабанов И. Т. Основы финансового менедж- мента. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 522 с.
32 1972 yilda sobiq advokat Leo Melamed potentsial foydani anglab, Chikago
tovar   birjasida   valyuta   fyucherslari   savdosini   boshladi.   Zamonaviy   murakkab
hosilaviy moliyaviy vositalar birinchi valyuta fyucherslarining mantiqiy davomiga
aylandi.   1986   yilda   London   fond   birjasidagi   Katta   portlash   brokerlar   va   ish
beruvchilar o‘rtasidagi farqni yo‘q qildi, banklar, sug‘urta kompaniyalari va xorijiy
qimmatli   qog‘ozlar   savdosi   kompaniyalariga   birja   a'zosi   bo‘lish   va   ishtirokchi
firmalarni   sotib   olish   huquqini   berdi;   komissiya   shkalasi   va   komissiyalar   bilan
muzokaralar olib borishga ruxsatnoma bekor qilindi. Shunga o‘xshash islohot 1975
yilda   Nyu-Yorkda   o‘tkazilgan.   To‘lovlarni   qisqartirish   brokerlik   xizmatlarining
uzoq   muddatli   jozibadorligini   pasaytirdi   va   shaxsiy   hisobdagi   operatsiyalarning
mashhurligini oshirdi 19
.
Vaqt o‘tishi bilan bu o‘zgarishlarning barchasi moliya sektorining tuzilishini
o‘zgartirdi.   An anaviy   ravishda   shirkat   shaklida   tashkil   etilgan,   oz   kapitaliga   egaʼ
bo lgan   va   daromadlarining   katta   qismini   maslahat   xizmatlaridan   oladigan	
ʻ
investitsiya   banklari   aktsiyadorlik   jamiyatlariga   aylantirilib,   birjada   qo shimcha	
ʻ
kapital jalb qilishga majbur bo ldi. 1999 yilda 1933 yildagi Glass-Steagall qonuni	
ʻ
bekor qilindi, u tijorat  banklariga qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish va ular  bilan
boshqa operatsiyalarni amalga oshirishni taqiqladi.
Bank   biznesining   kengayishi   amalga   oshirilgan   operatsiyalarning
bosqichma-bosqich   murakkablashishi   bilan   birga   keldi.   Moliyachilar
tavakkalchilikning   turli   elementlarini   ajratib   olishni   va   ularni   alohida   savdo
qilishni   o‘rgandilar.   Masalan,   80-yillarda   variantlar   bilan   ishlash   mexanizmlarini
ishlab   chiqish   boshlandi.   Xaridor   optsionni   amalga   oshirish   (ya'ni,   ma'lum   bir
aktivni   sotish   yoki   sotib   olish)   huquqini   qo‘lga   kiritish   uchun   mukofot   to‘lashi
kerak edi, agar u uchun narxlar o‘zi xohlagan yo‘nalishda o‘zgargan bo‘lsa. Agar
narx   xaridorga   mos   kelmasa,   u   shartnoma   tuzishga   majbur   emas   edi   va   faqat
to‘langan mukofotni yo‘qotdi. 
19
 Шеремет А.Л., Сайфулин Р.С. Финансы пред- приятий. – М.: ИНФА-М, 1998. – 343 с.
33 Chikago   universiteti   vakillari   F.Blek   va   M.Skoulz   optsionni   baholash
nazariyasini yaratdilar va 1973-yilda Chikago opsion birjasi paydo bo ldi, u yerdaʻ
26-apreldagi birinchi ish kunida 911 ta optsion shartnomalari tuzildi 20
. 
2007   yilda   tuzilgan   opsion   shartnomalarining   umumiy   soni   1193   million
donaga   yetdi   va   ular   bo‘yicha   tuzilgan   bitimlar   miqdori   969   milliard   dollarni
tashkil etdi. 21
Keyingi   muhim   qadam   svop  operatsiyasini  ishlab   chiqish  bo‘ldi   -  bir   aktiv
yoki   passivni   vaqtincha   boshqasiga   almashtirish   imkonini   beruvchi   hosilaviy
moliyaviy vositalar.
Hozirgi   inqirozning   asosiy   sabablaridan   biri   sifatida   tilga   olingan
sekyuritizatsiya   1970-yillarda   paydo   bo‘lgan.   "Sekyuritizatsiya"   atamasi   birinchi
marta   1977   yilda   Wall   Steet   Journal   gazetasining   "Ko‘chadan   kelgan   mish-
mishlar"  ruknida   paydo  bo‘lgan.  Uni   Salomon  Brothers   ipoteka   bo‘limi   boshlig‘i
Lyuis   Raneri   ixtiro   qilgan 22
.   Aynan   shu   atama   u   jurnalist   Enn   Monroga   ipoteka
kreditlari   bo‘yicha   da'voning   ipoteka   huquqlari   bilan   ta'minlangan   qimmatli
qog‘ozlarning   birinchi   chiqarilishi   bilan   operatsiyalarni   tavsiflovchi   maqolada
taklif qilgan. Sekyuritizatsiya ssudalarni qimmatli qog‘ozlar paketiga aylantirishga
asoslanadi, keyinchalik ular investorlarga sotiladi. 
Ushbu mexanizmdan foydalanish kengaydi, chunki banklar kredit berishdan
uni   o‘z   balansida   yuritmasdan   foyda   ko‘rdilar   va   investorlar   davlat
obligatsiyalariga qaraganda yuqori daromadli aktivlarga ega bo‘ldilar va qarz olish
aralashmasini   diversifikatsiya   qildilar.   Sekyuritizatsiya   qarz   majburiyatlari   bilan
ta'minlangan obligatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Ushbu moliyalashtirish
vositasi   CDO   (Collaterized   Debt   Obligation   -   garovli   qarz   majburiyatlari)   deb
ataladi.   Shunday   qilib,   banklar   o‘z   kreditlarini   birlashtirdilar   va   investitsiya
20
  Исаев   Ю.Ю.   Банки   развития   как   важнейший   инструмент   реализации   государст-венной   инвестиционной
политики // Вестник финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72.
21
  Европейская  экономическая   комиссия   ООН,  Комитет  по  экономическому   сотрудничеству   и  интеграции.
Третья   сессия.   Стратегические   рекомендации   по   совершенствованию   нормативно-правовой   базы   для
развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2008 г.
22
Банки   развития.   Юнктад   [Электронный   ресурс].   –   2015.   –   Режим   доступа:
http :// unctad . org / meetings / en / SessionalDocuments / td 490_ ru . pdf . – Дата доступа: 16.10.2014.
34 fondlari tomonidan sotib olingan CDO‘larni chiqardilar, bu esa  o‘z navbatida o‘z
aktivlarini qayta qimmatli qog‘ozlarga aylantirdi va ularni ochiq bozorga chiqardi.
Chiqarilgan   CDOlarning   yillik   hajmlari   to‘g‘risidagi   ma'lumotlar   quyidagi
jadvalda keltirilgan 23
:
5-jadval.
Chiqarilgan CDOlarning yillik hajmlari to‘g‘risidagi hisobot
Yil Jahon mahsuloti hajmi, mln doll.
2000 67,987.7
2001 78,453.8
2002 83,074.3
2003 86,629.8
2004 157,820.7
2007 481,600.7
2008 61,886.8
2009 2,778.2
Qarz  beruvchi   va  qarz  beruvchi   o‘rtasidagi  aloqa   uzildi  va   investitsiyalarni
sotib oluvchilar risklar haqida kamroq va kamroq ma'lumot oldilar. Xavfli aktivlar
past foiz stavkalari tufayli investitsiya ob’ektiga aylandi. 
Iqtisodiyotda   tartibga   solishni   bekor   qilish   zarurligiga   shubha   qilmasdan,
rivojlangan   mamlakatlar   hukumatlari   faqat   nazorat   qiluvchi   organlarning
tuzilmasini   qayta   ko‘rib   chiqdilar.   1988   yilda   bank   nazorati   bo‘yicha   Bazel
qo‘mitasi   qoshida   qabul   qilingan   kelishuvlar   bo‘yicha   dastur   qabul   qilindi 24
.   Bu
banklar   kapitalining   minimal   darajasiga   talablarni   belgilashni   va   kutilmagan
yo‘qotishlar   yuzaga   kelgan   taqdirda   ularning   bir   qismini   zaxiraga   qo‘yish
zarurligini nazarda tutadi.
Muvofiqlik yuqori bahosi tufayli banklar aktivlarning bir qismini balansdan
chiqarishga   intildi,   bu   esa   sekyuritizatsiya,   kredit   defolt   svoplari   va   boshqa
moliyaviy   vositalarning   tarqalishiga   olib   keldi.   Bozor   qulagandan   so‘ng,   bu
23
  Банки   развития.   Юнктад   [Электронный   ресурс].   –   2015.   –   Режим   доступа:
http :// unctad . org / meetings / en / SessionalDocuments / td 490_ ru . pdf . – Дата доступа: 16.10.2014.
24
  Байбикова Э. Деятельность международных банков развития во  II  полугодии 2014 года. Информационно-
аналитические материалы ЕЭИ. – 2015.- №1. – 34 с.
35 aktivlarning banklar balansiga qaytarilmasligi xavfi mavjud bo‘lib, bu ham dolzarb
muammolarni keltirib chiqardi.
Shu   bilan   birga,   kreditlash   standartlari   pasayib   ketdi   va   subprime   ipoteka
keng tarqaldi. 1990-yillarda AQSh ipoteka bozorining hukumat tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadigan   ikki   giganti   Fanni   Mey   va   Freddi   Mak   o‘zlarining   kreditlash
standartlarini   pasaytirib,   yirik   ipoteka   kreditlarini   berishdi.   1994   yilda   subprime
ipoteka hajmi 35 milliard dollarni, 1999 yilda 160 tani, 2006 yilda 600 tani tashkil
etdi 25
.
Subprime   kreditlar   stavkasi   ko‘pincha   "suzuvchi"   edi,   ya'ni   uning   hajmi
AQSH Federal  zaxirasi  kursi  bilan bog‘liq edi. O‘zgaruvchan  stavkalar  amaliyoti
eng   keng   tarqalgan   2002-2003   yillarda,   pulning   qiymati   eng   past   bo‘lgan.   Fed
chegirma stavkasini  oshirishni  boshlaganida, oylik to‘lovlar ba'zi  fuqarolar  uchun
imkonsiz   bo‘lib   qoldi   va   ishonchsiz   qarz   oluvchilar   o‘z   kreditlariga   xizmat   qila
olmadilar.   2008   yilda   to‘lanmagan   ipoteka   kreditlari   hajmi   13   trillion   dollarni
tashkil   etdi.   Ipoteka   kreditlari   bo‘yicha   to‘lovlarni   amalga   oshirmaslik   oqibati
banklar tomonidan garov ta'minotini sotish uchun uylarni olib qo‘yish bo‘ldi. 2009
yilning   birinchi   choragida   AQShda   159   ta   uydan   bittasi   tortib   olindi 26
.   Banklar
garovni   imkon   qadar   tezroq   sotishga   harakat   qilishdi,   bu   esa   ko‘chmas   mulk
bozorida taklifning oshishiga va uy-joy narxining keskin pasayishiga olib keldi.
Ko‘chmas mulk bozorida "qabariq" ning portlashi vahima sotilishi va barcha
moliya   bozorlarida   narxlarning   pasayishiga   olib   keldi,   bu   sekyuritizatsiya   bilan
bog‘liq bo‘lib, bu orqali alohida bozor ishtirokchilarining ortib borayotgan risklari
butun   moliya   tizimida   taqsimlandi.   Northern   Rock   kabi   ipoteka   kreditlariga
ixtisoslashgan banklar birinchilardan bo‘lib zarar ko‘rdilar.
Rossiyaga   kelsak,   ipoteka   inqirozining   ko‘lami,   albatta,   AQShdagi   kabi
emas. 2020-2022 yillarda Rossiyadagi bir qator banklar raqobat natijasida bozorga
25
  Андропова   И.В.,   Кучерявый   П.В.   Азиатский   банк   развития:   инвестиции   в   развитие   //   Вестник
международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67
26
 Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития Японии //Предпринимательство. – 2014.
– №1. – С. 164-181.
36 yuqori   LTV   (90   -   100%)   -   ipoteka   qarzi   nisbati   qarz   mablag‘lari   miqdori   va
mulkning   baholangan   qiymati   o‘rtasidagi   nisbatga   ega   mahsulotlarni   olib
kelishdi. , ya'ni. qarz oluvchi tomonidan dastlabki to‘lovning deyarli to‘liq yo‘qligi
bilan bog‘liq mahsulotlar 27
. Ko‘pgina banklar mijozni ta'qib qilib, tasdiqlanmagan
daromadli qarz oluvchi uchun kredit berish shartlarini soddalashtirishga kirishdilar.
Albatta,   Rossiyadagi   ipoteka   kreditlash   bozori   berilgan   kreditlar   hajmi   va
uy-joy sotib olish operatsiyalarida qarzni moliyalashtirishdan foydalanish darajasi
bo‘yicha   ancha   rivojlangan   AQSh   bozoridan   juda   farq   qiladi.   Ipoteka   kreditlash
asosan   universal   tijorat   banklari   tomonidan   amalga   oshiriladi   va   mamlakatda   bir
nechta   ixtisoslashtirilgan   ipoteka   banklari   va   ipoteka   kompaniyalarining
o‘xshashlari  mavjud. Bundan tashqari, Rossiyada berilgan kreditlarning aksariyati
belgilangan foizli kreditlardir.
Umumlashtirilgan   statistik   ma’lumotlarning   yo‘qligi   sababli   Rossiyada
nostandart kreditlash ko‘lamini baholash oson emas, lekin ko‘plab rus banklarining
yuqori   LTV   va   qarz   oluvchilarning   tasdiqlanmagan   daromadlari   bilan   ipoteka
kreditlarini   berish   istagi   tashvish   uyg‘otdi.   Shunday   qilib,   muammolar,   birinchi
navbatda,   yuqori   LTV   bilan   yoki   hujjatlashtirilgan   daromad   isbotini   talab
qilmaydigan   kreditlar   taklif   qilish   orqali   mijozlarni   jalb   qilishning   agressiv
siyosatini   olib   borgan   banklardan   kelib   chiqdi.   Rossiya   ipoteka   bozori   uchun
inqiroz   oqibatlari   orasida   ipoteka   portfellarini   sekyuritizatsiya   qilish   bo‘yicha   bir
qator   yirik   bitimlarning   bekor   qilinishi,   banklar   tomonidan   chet   el   mablag‘lari
bilan   ipoteka   kreditlari   berishning   qisqarishi,   bank   bozoridagi   likvidlik   inqirozi,
subprime   qarz   oluvchilar   uchun   ommabop   bank   dasturlarini   qisqartirish,
daromadni   tasdiqlamasdan   kreditlash   dasturlarini   to‘liq   qisqartirish   va   dastlabki
to‘lovsiz   70%   dasturlarni   bekor   qilish,   ipoteka   stavkalarini   o‘rtacha   0,6-0,8%   ga
umumiy oshirish.
27
  Емельянов   Ю.С.   Банки   развития   и   государство   в   современной   архитектуре   мирового   развития   //
Экономика и политика. – 2009. №. 5. – С.11-18.
37 Ko‘pgina   banklar   reyting   agentliklarida   qo‘llaniladigan   risklarni   baholash
modellari haqida ma'lumotga ega bo‘lgan ixtisoslashgan firmalarning xizmatlariga
murojaat   qilishdi,   bu   ularga   chiqarilgan   derivativ   moliyaviy   hujjatlarni   istalgan
ishonchlilik   reytingi   ostida   tuzishga   imkon   berdi.   Hozirda   reyting   jarayonida
foydalanilgan   ma'lumotlarning   ob’ektivligini   tasdiqlashning   iloji   yo‘q,   chunki
dunyoda kompaniya ma'lumotlari javobgar bo‘ladigan Bu kabi organ yo‘q.
Reyting   agentliklarining   munozarali   harakatlariga   bir   misol:   2008   yil
oktyabr   oyida   S&P   Rossiyaning   suveren   kredit   reytinglari   bo‘yicha   prognozni
barqarordan   salbiyga   o‘zgartirib,   buni   davlat   byudjetini   bank   tizimini   qo‘llab-
quvvatlashga sarflash bilan izohladi. 2008 yilda AQSh bozorida 40 dan ortiq bank
bankrot   bo‘ldi,   davlat   byudjeti   taqchilligi   o‘sdi,   investorlar   katta   zarar   ko‘rdi,
ammo agentliklarning hech biri AQSh reytingini qayta ko‘rib chiqish haqida e'lon
qilmadi.
Ko‘rinib turibdiki, Rossiya moliya bozori ham xorijiy reyting agentliklariga
bog‘liq.   2008   yil   oxiriga   kelib,   Rossiyada   Milliy   aktsiyadorlik   jamiyati   4   ta
mahalliy   agentlikni   akkreditatsiyadan   o‘tkazdi:   Milliy   reyting   agentligi,   AK&M
reyting   agentligi,   Rus-reyting   va   Expert   RA.   Quyidagi   jadvalda   regulyatorlar   va
davlat   korporatsiyalari   tomonidan   tan   olingan   reyting   agentliklari   ro‘yxati
keltirilgan.
Jahon   moliya   tizimini   liberallashtirishning   navbatdagi   oqibati   hosilaviy
moliyaviy vositalarning rivojlanishi bo‘ldi, bu esa moliyaviy resurslar aylanmasini
sezilarli   darajada   oshirdi,   bu   real   aktivlar   bilan   xalqaro   operatsiyalardan   o‘nlab
marta kattaroq qiymatga etdi. 
2017 yilgi fond bozorining qulashi birinchi navbatda fyuchers va optsionlar
bilan   bog‘liq   edi.   Biroq,   bugungi   kunda   sotuvchi   va   xaridor   tomonidan   defolt
ehtimoli   tufayli   kredit   defolt   svoplari   alohida   tashvish   uyg‘otadi.   Ushbu
almashtirish shartlariga ko‘ra, kreditni himoya qiluvchi sotuvchi, agar qarz oluvchi
kelajakdagi   to‘lovlarni   to‘lamagan   taqdirda,   xaridorga   ma'lum   miqdorda   pul
to‘lashga rozi bo‘ladi. 
38 Kredit   defolt   svoplarining   asosiy   muammosi   narx   belgilashning
murakkabligi   va   matematik   modellashtirishning   mumkin   emasligidir.
Modellarning   hech   biri   ipoteka   kreditlari   vaqtida   qarz   oluvchining   kredit
qobiliyatini yo‘qotishini taxmin qila olmadi.
Kredit   defolt   svoplari   bozori   so‘nggi   o‘n   yil   ichida   juda   katta   sur'atlarda
o‘sdi   va   yaqinda   pasayishni   boshladi.   Ushbu   turdagi   svop   bozorining   hajmi
diagrammada ko‘rsatilgan:
4-rasm 28
Kredit defolt svoplari bozori hajmi, trillion dollar
Svoplar   kredit   riskini   yashirish   uchun   ishlatilishi   mumkin,   chunki   bu
pozitsiyalar   balansda   ko‘rsatilishi   shart   emas.   Bu   kabi   vositalar   xavflarning
kontsentratsiyasiga   yordam   berdi.   Masalan,   Lehman   Brothers   kompaniyasi   400
milliard dollar kafolat sotgan va 2008 yil sentyabrida bankrot bo‘lgan. 29
Shuni   esda   tutish   kerakki,   lotinlarning   ishlashi   individual   ishtirokchilar
uchun   ularni   kamaytirishning   asosiy   maqsadiga   zid   ravishda   tizimli   xavfning
umumiy   darajasining   oshishiga   olib   keladi.   Ushbu   bitimlar   spekulyatsiya   uchun
keng   imkoniyatlar   ochib,   moliya   sektorini   real   iqtisodiyotdan   izolyatsiya   qilish
jarayoniga yordam beradi.
28
  Muallif   tomonidan   tuzilgan
29
 Шеремет	 А.Л.,	 Сайфулин	 Р.С.	 Финансы	 пред-	 приятий.	 – М.:	 ИНФА-М,	 1998.	 – 343	 с.
392013
2016 2017
2018 2019 20202014
2015 Ma’lumki,   bugungi   kunda   ko‘plab   mamlakatlar   “issiq   pul”   deb   ataladigan
spekulyativ   kapital   oqimining   markazlari   bo‘lib,   ularning   egalari   ko‘proq   foyda
olish maqsadida ularni zudlik bilan bir hududdan ikkinchi hududga ko‘chirishadi.
"Issiq pul" ning xavfi ularning harakatining keskinligidadir. Inqiroz davrida kapital
iqtisodiyotda   real   hech   narsa   yaratmasdan   chiqib   ketadi   va   shu   bilan   uni
beqarorlashtiradi.
Ayni   paytda,   axborot   texnologiyalarining   rivojlanishi   moliya   bozorlarida
yangi   imkoniyatlar   yaratadi,   lekin   shu   bilan   birga,   xavflarning   oshishiga   olib
keladi.   Misol   uchun,   yuqori   chastotali   treyderlar   sekundiga   minglab   qimmatli
qog‘ozlar savdosini amalga oshirish orqali katta miqdorda pul ishlashlari mumkin
va   eng   so‘nggi   davrda   21   milliard   dollar   yig‘ishdi.   Ba'zi   yuqori   chastotali
treyderlar   sekundiga   1000   ta   buyurtma   yuborishadi,   lekin   agar   tizim   to‘satdan
ishlamay qolsa, vaziyatni  to‘g‘irlash uchun zarur  bo‘lgan daqiqalarda 120 000 ga
yaqin   xato   buyurtmalar   yuborilishi   mumkin,   bu   esa   halokatli   yo‘qotishlarga   olib
keladi 30
.
Moliyaviy   innovatsiyalar   qator   mahsulot   bozorlarini,   ayniqsa,   tovar
bozorlarini   o‘zgartirdi.   Neft   narxi   har   doim   yomon   prognoz   qilingan,   ammo   bu
unga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq edi. Tarixiy faktlar - 1973 yilda neft eksport
qiluvchi   mamlakatlar   tomonidan   uyushtirilgan   narxlarning   ko‘tarilishi   va   1986
yilda   ularni   pasaytirish   bo‘yicha   harakatlar.   Bugungi   kunda   neft   narxi   moliya
bozorlarida   va   uni   etkazib   berish   bilan   bog‘liq   moliyaviy   vositalar   bilan   savdo
qiluvchi moliyaviy brokerlar tomonidan shakllantiriladi. Misol uchun, 2008 yil 31
dekabrda Brent neftining bir barrel narxi 36,3 Amerni tashkil etdi. dollar, 2009 yil
13   mayda   esa   58,1.   O‘sish   60,5%   ni   tashkil   etdi,   ammo   G‘arb   sanoatining
yuksalishi,   neft   qazib   olishning   keskin   pasayishi   va   boshqalar   kabi   aniq   sabablar
30
 Шеремет	 А.Д.	 , Ионова	 А.Ф.	 Финансы	 предпри-	 ятий: менеджмент и анализ: Учеб. пособие. –	 2-е	
изд.,	 исп.	 и доп.	 – М.:	 ИНФРА-М,	 2007.	 – 479	 с.
40 yo‘q   edi.   Yana   bir   misol:   2009   yilning   birinchi   choragida   Rossiyada   gaz   ishlab
chiqarish 14,7% ga kamaydi, gaz monopoliyasining ulushi esa 14,7% ga oshdi. 31
Shunday   qilib,   bugungi   kunda   jahon   moliya   tizimi   "issiq   pul"   ning   to‘lib
ketishi,   yuqori   texnologiyali   bitimlar   xavfining   ortishi,   ayrim   bozorlarda
chayqovchilik,   shu   jumladan.   tovar,   moliya   sektorini   real   sektordan   ajratish.   O‘z
navbatida,   K.Marks   “xayoliy   kapital”   deb   atagan   ta’minlanmagan   qimmatli
qog‘ozlar   birdaniga   “portlash”   boshladi,   bu   esa   likvidlik   inqiroziga,   fond
bozorining   qulashiga   va   yagona   miqyosdagi   iqtisodiy   inqirozning   boshlanishiga
olib keldi.
Jahon   moliya   tizimini   isloh   qilish   bo‘yicha   takliflar.   Inqirozdan   chiqish
choralarini   muhokama   qilish   xalqaro   darajaga   yetdi.   2008   yil   noyabr   oyida
Vashingtonda birinchi sammit bo‘lib o‘tdi, unda 20 davlat rahbarlari ishtirok etdi,
2009 yil aprel oyida esa Londonda G20ning navbatdagi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. 
So‘nggi   yillarda   paydo   bo‘lgan   rivojlanishni   moliyalashtirishning   ilg‘or
tendentsiyalarini saqlab qolish, rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish
Aholining   moliyaviy   savodxonligini   oshirishga   qaratilgan   maxsus   dasturlar
ishlab chiqish 32
.
Sammitda   XVF   va   Jahon   bankini   isloh   qilish,   jahon   banklari   ustidan
nazoratni   kuchaytirish,   rivojlanayotgan   mamlakatlarni   qamrab   olish   uchun
Moliyaviy barqarorlik forumi a zolarini kengaytirish, XVF byudjetini 750 milliardʼ
dollarga oshirish, offshor zonalarga qarshi sanksiyalar joriy etish, protektsionizmga
qarshi   kurashish   (   jahon   savdosini   qo‘llab-quvvatlash   uchun   250   milliard   dollar
ajratish),   eng   qashshoq   mamlakatlarga   moliyaviy   yordam   ajratish,   reyting
agentliklari faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish.
2019   yil   24-25   sentyabr   kunlari   Pitsburgda   G20   uchinchi   sammiti   bo‘lib
o‘tdi.   Sammitda   G20ni   yanada   institutsionallashtirish   bo‘yicha   muhim   qarorlar
31
  Исаев   Ю.Ю.   Банки   развития   как   важнейший   инструмент   реализации   государственной   инвестиционной
политики // Вестник финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72.
32
  Захарова   М.А.   О   роли   институтов   развития   в   диверсификации   экономики   России   //   Вестник
Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248.
41 qabul   qilindi.   G20   formati   uning   ishtirokchilari   tomonidan   xalqaro   iqtisodiy
hamkorlik   va   muvofiqlashtirishning   asosiy   forumi   sifatida   belgilandi.   Sammit
hujjatlarida   G20   kun   tartibining   ustuvor   yo‘nalishlari   bo‘yicha   103   ta   majburiyat
(London sammitida 76 ta majburiyat qabul qilingan) mavjud. Pitsburg ikkita yangi
institut   yaratilishini   e'lon   qildi:   G20   moliyaviy   inklyuzivlik   bo‘yicha   ekspertlar
guruhi,   ular   mikrokreditlar   berish,   kichik   va   o‘rta   biznesni   qo‘llab-quvvatlash,
moliyaviy savodxonlik va G20 orqali muhtojlar uchun moliyaga kirishni ta'minlash
bo‘yicha   tavsiyalar   ishlab   chiqadi.   SME   Finance   Challenge,   bu   davlat
moliyalashtirish orqali barqaror xususiy investitsiyalarni jalb qilish masalasini  hal
qiladi.
Biroq,   sammitlar   bahs-munozaralardan   xoli   bo‘lmadi:   Londonda   Yevropa
davlatlari dollar emissiyasini  cheklashni yoqlashdi, Qo‘shma Shtatlarda ular XVF
negizida   milliy   suveren   fondlarni   nazorat   qiluvchi   jahon   markaziy   bankini
yaratishni   taklif   qilishdi,   bu   esa   o‘z   mulkiga   ega   bo‘lgan   mamlakatlar
manfaatlaridan tashqarida. mablag‘lar, shu jumladan Rossiya.
AQSh va YeI o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar ko‘proq taktik xarakterga ega.
Londonda   bo lib   o tgan   sammitda   XVF   va   shunga   mos   ravishda   ushbu   organʻ ʻ
faoliyatida   hal   qiluvchi   rol   o ynaydigan   mamlakatlar   foydasiga   keyingi   chora-	
ʻ
tadbirlar   ko rildi.   Endi   ko‘pchilik,   ya'ni   XVJdagi   ovozlarning   17   foizi   AQShga	
ʻ
tegishli va Evropa davlatlarining umumiy ishtiroki ovozlarning uchdan bir qismini
tashkil   qiladi   va   Irlandiya   va   Niderlandiya   kabi   nisbatan   kichik   davlatlar   bir   xil
yoki kuchliroq ta'sirga ega. 
XVFda,   aytaylik,   Xitoydan   -   3,7%   yoki   Hindistondan   -   1,9%   ovoz.
Rossiyaning XVJdagi kvotasi 2,7% ni tashkil qiladi. London sammitida inqirozdan
chiqishda   XVFning  yetakchi   roli   va   bu  organni   qo‘llab-quvvatlash   zarurligi   yana
bir   bor   isbotlandi.   Jamg‘arma,   masalan,   London   G20   yig‘ilishida   byudjetni   750
milliard   dollargacha   oshirishga   erishgan   holda,   pul   oqimlarini   tiklashga,
42 vakolatlarini   kengaytirishga,   global   moliyaviy   distribyutor   maqomini   rasmiy
tasdiqlashga muvaffaq bo‘ldi 33
.
Pitsburgdagi   sammitda   ishtirokchilar   shunga   qaramay   XVF   va   Jahon
bankidagi kvotani rivojlanayotgan mamlakatlar foydasiga qayta taqsimlash haqida
kelishib   oldilar.   “Biz   XVF   kvotalarini   dinamik   rivojlanayotgan   bozorlar   va
rivojlanayotgan   mamlakatlar   foydasiga   qayta   taqsimlash   majburiyatini   oldik,
amaldagi   kvotalar   formulasidan   boshlang‘ich   asos   sifatida   kam   vakillik   qilingan
mamlakatlarning   kamida   5   foizini   o‘tkazdik”,   deyiladi   bayonotda.   Hujjatda   “Biz
rivojlanayotgan mamlakatlar va iqtisodiyoti  o tish davridagi davlatlar uchun ovozʻ
berish huquqini sezilarli darajada kengaytirishga kelishib oldik”, deyiladi hujjatda.
Biroq,   ekspertlarning   fikriga   ko‘ra,   Bu   kabi   formula   nafaqat   adolatsiz,   balki
beparvodir, chunki oxir-oqibat u kuchlarning oldingi uyg‘unligini tark etadi. 
Bugungi   kunda   har   qanday   mamlakat   uchun   adekvat   yondashuv   global
beqarorlik   sharoitida   qanday   yashashni   va   xavflarni   boshqarishni   o‘rganishdir.
Davlatning iqtisodiy siyosatini ana shu sharoitga moslashtirish vazifasi juda qiyin.
Biroq,   inqiroz   salbiy   oqibatlar   bilan   bir   qatorda,   global   moliyaviy   tizimni   global
darajada   o‘zgartirish,   alohida   mamlakatlar   iqtisodiyoti   va   ularning   tarmoqlari
uchun   -   kadrlarni   optimallashtirish,   ilg‘or   texnologiyalarni   joriy   etish   va   davlat
dasturlarini ishlab chiqish uchun yangi imkoniyatlarni ochib beradi. infratuzilmaga
investitsiyalar.
Moliyaviy   menejment   faoliyat   ko‘rsatish   jarayonida   xo‘jalik   yurituvchi
sub'ektning   moliyaviy   resurslarini   boshqarish   tizimiga   tayanadi   va   moliyaviy
mexanizm   orqali   ta'sir   ko‘rsatadi.   Klassik   moliyaviy   menejment   va   bank   ishi
sohasidagi   taniqli   nazariyotchi   va   amaliyotchilarning   ishlari   tahlili   shuni
ko‘rsatadiki,   korxonalarning   moliyaviy   mexanizmining   mohiyati   va   tarkibiy
qismlari   to‘g‘risidagi   masala   ancha   yaxshi   o‘rganilgan   bo‘lsa,   bank   sohasida   bu
aslida hisobga olinmagan. 
33
  Захарова   М.А.   О   роли   институтов   развития   в   диверсификации   экономики   России   //   Вестник
Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248.
43 Shunday   qilib,   masalan,   I.T.   Balabanov   rejalashtirish,   prognozlash,
moliyaviy   rag‘batlantirish   va   javobgarlik,   investitsiyalar,   kreditlash,   o‘zini   o‘zi
moliyalashtirish,   soliqqa   tortish,   lizing,   faktoring,   hisob-kitob   tizimlari   va
boshqalarni ajratib ko‘rsatadi 34
.
1-rasm. Bank boshqaruvining moliyaviy mexanizmining asosiy
elementlari
Bank amaliyotida moliyaviy vositalarning standart majmui (daromad, foyda,
chegirma,   dividend,   diskont,   valyuta   kursi   kotirovkasi,   jarimalar,   penyalar,
neustoykalar, ijara, ustav kapitaliga badallar va h.k.) ham, moliyaviy dastaklar ham
birmuncha ularning mazmunini tuzatishni talab qiladi. 
"Narx"   kabi   richaglar   o‘rniga   bank   uchun   eng   xos   bo‘lgan   foiz   stavkalari,
tariflar   va   bank   operatsiyalari   uchun   komissiyalardan   foydalanish   taklif   etiladi.
Shuningdek,   moliyaviy   vositalar   ro‘yxatini   bank   mahsulotlari   va   xizmatlarini
taqdim   etish   shartlari,   sug‘urta   depoziti   (mijozning   hisobvarag‘idagi   minimal
qoldiq),   majburiyatlarni   to‘lash   uchun   imtiyozli   davr,   chegirmalar,   bonuslar   kabi
elementlar bilan to‘ldirish mumkin).
34
 Балабанов И. Т. Основы финансового менедж- мента. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 522 с.
44 Bank
boshqaruvining
moliyaviy
mehanizmiBoshqarishning
moliyaviy
vositalariBankning moliyaviy
faoliyatini tizimli
tashkil etish Bankning moliyaviy
faoliyatini tashqi
qo'llab-quvvatlash
tizimi
Moliyaviy
boshqarish
metodlari
Moliyaviy
boshqarish
richaglari
Bankni texnologik
qo'llab-quvvatlash Bank kadrlar
masalasi
xavfsizligiBank axborot
xavfsizligiBankni tartibga
soluvchi qo'llab-
quvvatlashBankning huquqiy
xavfsizligi Bankda foydalanish bir vaqtning o‘zida yakuniy moliyaviy natijalarga ham,
bankning   risklarini   boshqarishga   ham   ta'sir   ko‘rsatadigan   moliyaviy   vositalardan
biri   bu   operatsiyalar   bo‘yicha   mumkin   bo‘lgan   yo‘qotishlar   uchun   zaxiralarga
ajratmalar foizidir. Bir tomondan, uning ko‘payishi bankning daromad keltiruvchi
operatsiyalari   (ssudalar,   qimmatli   qog‘ozlar,   lizing,   faktoring   va   boshqalar)
bo‘yicha   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   yo‘qotishlar   uchun   kattaroq   zahirani
shakllantirish imkonini beradi, ikkinchi tomondan, bu zaxiralar joriy yilning o‘tgan
davrida yaratiladi. bank xarajatlarining xarajati, ularning o‘sishi  bank foydasining
kamayishiga olib keladi.
Tahlil   shuni   ko‘rsatdiki,   mualliflarning   aksariyati   moliyaviy   vositalar   va
moliyaviy   vositalarni   farqlamaydilar,   ular   tomonidan   xo‘jalik   yurituvchi   sub'ekt
faoliyatiga   moliyaviy   usulning   usullarini   tushunadilar,   ammo   I.   A.   Blank   ushbu
ikki tushunchani va o‘z nuqtai nazarini baham ko‘radi. Bizning fikrimiz, ayniqsa,
keng ko‘lamli bank operatsiyalari va xizmatlarini amalga oshirib, bank va banklar
o‘rtasidagi   moliyaviy   munosabatlar   shartlarini   aks   ettiruvchi   shartnoma
hujjatlarining   ulkan   ma'lumotlar   bazasini   ishlab   chiqadigan   va   yuritadigan
bankning moliyaviy boshqaruviga nisbatan etarli darajada asoslanadi
Har qanday moliyaviy boshqaruv tizimining faoliyati amaldagi  qonunchilik
va   me'yoriy-huquqiy   baza   doirasida   amalga   oshiriladi.   Bizning   fikrimizcha,
bankdan tashqari bo‘lgan va qoida tariqasida barcha tijorat banklari uchun birdek
majburiy bo‘lgan huquqiy ta’minotni va ichki bank faoliyati sifatida talqin qilinishi
mumkin   bo‘lgan   tartibga   soluvchi   ta’minotni   shakllantiriladigan   va   doimiy
ravishda tuzatiladigan va yakuniy ravishda ajratib ko‘rsatish zarur. 
45 II-BOB. YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI
MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT
BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI
2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashning huquqiy asosi
Yevropa   Tiklanish   va   Taraqqiyot   —   Markaziy   va   Sharqiy   Yevropa
mamlakatlari,   shuningdek,   MDH   ga   a zo   mamlakatlarni   iqtisodiy   va   ijtimoiyʼ
rivojlantirishga   yordam   ko rsatuvchi   xalqaro   bank.   1990-yilda   42   a zo   mamlakat	
ʻ ʼ
hukumatlari tomonidan 10 mlrd. mablag  bilan tashkil etilgan. 1991-yildan faoliyat	
ʻ
olib boradi. Shtab-kvartirasi Londonda 35
. 
Yevropa   Tiklanish   va   Taraqqiyot   Banki   tomonidan   bozor   iqtisodiyotiga
o tish davrida bo lgan mamlakatlarda amalga oshirilayotgan islohotlar: 	
ʻ ʻ
 davlat mulki va korxonalarini xususiylashtirish hamda monopoliyadan
chiqarishda hamda tadbirkorlikni rivojlantirishda yordamlashish;
 ishlab   chiqarish,   xizmat   ko rsatish   va   moliya   sektorlariga	
ʻ
investitsiyalarni jalb etishda ko‘maklashish;
 kapital   bozorini   shakllantirish   va   boshqaga   moliyaviy   yordam
ko rsatadi   va   ularning   jahon   iqtisodiy   hamjamiyatiga   tezroq   qo shilishiga	
ʻ ʻ
ko maklashish.
ʻ
Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   ko‘ppartiyaviylik   demokratiyasi,
qonun ustuvorligi, inson huquqlarini hurmat qilish va bozor iqtisodiyotining asosiy
tamoyillariga   sodiqlik,   Yevropada   xavfsizlik   va   hamkorlik   bo‘yicha   Xelsinki
konferensiyasining   Yakuniy   aktini,   xususan,   uning   Prinsiplar   to‘g‘risidagi
deklaratsiyasiga   asoslanib,   Markaziy   va   Sharqiy   Yevropa   davlatlarining
ko‘ppartiyaviylik   demokratiyasini   yanada   amaliy   tatbiq   etib,   demokratik
institutlarni mustahkamlash, qonun ustuvorligi va inson huquqlarini hurmat  qilish
niyatini   hamda   bozorga   yo‘naltirilgan   iqtisodiyotga   o‘tish   maqsadida   islohotlarni
amalga   oshirishga   tayyorligini   ma’qullab,   Markaziy   va   Sharqiy   Yevropa
35
 https://www.ebrd.com/home
46 davlatlarining   iqtisodiy   taraqqiyotini   rag‘batlantirish,   ularning   iqtisodiyotlarini
xalqaro miqyosda yanada raqobatbardosh bo‘lishiga yordam berish va ularni qayta
qurish va rivojlantirishda ko‘maklashish va shu tariqa, kerak bo‘lganda, ular bilan
bog‘liq   har   qanday   xavflarni   kamaytirish   uchun   yaqin   va   muvofiqlashtirilgan
hamkorlik muhimligini hisobga olib, o'z xo'jaliklarini moliyalashtirishga, o ziningʻ
asosiy xarakteriga ko ra Yevropa va keng miqyosda xalqaro a zolikka ega bo lgan	
ʻ ʼ ʻ
ko p tomonlama moliya institutini tashkil etish ushbu maqsadlarga xizmat qilishiga	
ʻ
va Yevropada  hamkorlikning yangi   va noyob  tuzilmasini   tashkil   etishiga  ishonch
hosil qilgan holda o‘z faoliyatini olib boradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va rekonstruksiyaga hissa qo‘shishda Bankning maqsadi
ochiq   bozorga   yo‘naltirilgan   iqtisodiyotga   o‘tishni   rag‘batlantirish   hamda
ko‘ppartiyaviylik,   ko‘ppartiyaviylik,   plyuralizm   tamoyillariga   sodiq   qolgan   va
qo‘llaydigan Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida xususiy va tadbirkorlik
tashabbusini   qo‘llab-quvvatlashdan   iborat.   va   bozor   iqtisodiyoti.   Xuddi   shu
shartlarga   rioya   qilgan   holda,   Bankning   maqsadi   Mo'g'ulistonda   va   Janubiy   va
Sharqiy O'rta er dengizining a'zo mamlakatlarida ham amalga oshirilishi mumkin,
chunki Bank tomonidan boshqaruvchilarning kamida uchdan ikki qismi ma'qullash
a’zolarning   umumiy   ovoz   berish   huquqining   to‘rtdan   uch   qismidan   kam   qism
ovozi bilan belgilanadi.
Uzoq   muddatli   asosda   Markaziy   va   Sharqiy   Yevropa   davlatlarining   ochiq
bozorga   yo‘naltirilgan   iqtisodiyotga   o‘tishini   rag‘batlantirish   va   xususiy
tadbirkorlikni   rag‘batlantirish   maqsadini   amalga   oshirish   va   tadbirkorlik
tashabbusi uchun Bank oluvchi a'zo mamlakatlarga quyidagi chora-tadbirlar orqali
iqtisodiyotlarini   xalqaro   iqtisodiyotga   to'liq   integratsiyalashuviga   yordam   berish
uchun   monopoliyadan   chiqarish,   markazsizlashtirish   va   xususiylashtirishni   o'z
ichiga   olgan   tarkibiy   va   tarmoq   iqtisodiy   islohotlarni   amalga   oshirishda   yordam
beradi.   Bank   xalqaro   aloqalarda   quyidagilarni   amalga   oshirishda   hamkorlariga
yordam beradi.
47  xususiy   va   boshqa   manfaatdor   investorlar   orqali   ishlab   chiqarish,
raqobatbardosh va xususiy sektor faoliyatini, xususan, kichik va o'rta
korxonalarni   tashkil   etish,   takomillashtirish   va   kengaytirishga
ko'maklashish;
 bandida   ko'rsatilgan   maqsadlar   uchun   mahalliy   va   xorijiy   kapital   va
tajribali boshqaruvni safarbar qilish;
 xususiy va tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash uchun zarur
bo‘lgan hollarda, shu jumladan xizmat ko‘rsatish va moliya sohalariga
hamda   tegishli   infratuzilmaga   samarali   investitsiyalarni   qo‘llab-
quvvatlash,   shu   orqali   raqobat   muhitini   yaratish   va   mahsuldorlikni,
turmush darajasi va mehnat sharoitlarini oshirishga ko‘maklashish;
 individual   yoki   aniq   investitsiya   dasturlari   doirasida   tegishli
loyihalarni   tayyorlash,   moliyalashtirish   va   amalga   oshirish   uchun
texnik yordam ko'rsatish;
 kapital bozorlarini rivojlantirishni rag'batlantirish va rag'batlantirish;
 bir nechta oluvchi a'zo-davlatlarni qamrab olgan ishonchli va iqtisodiy
jihatdan foydali loyihalarni qo'llab-quvvatlash;
 o'z   faoliyatining   barcha   turlarida   ekologik   jihatdan   sog'lom   va
barqaror rivojlanishga ko'maklashish;
 ushbu   funktsiyalarni   bajarishi   mumkin   bo'lgan   boshqa   tadbirlarni
amalga oshirish va boshqa xizmatlarni taqdim etish.
Ushbu   moddaning   1-bandida   ko‘rsatilgan   funksiyalarni   amalga   oshirishda
Bank   o‘zining   barcha   a’zolari   bilan   yaqin   hamkorlikda   va   ushbu   Bitim   shartlari
doirasida   o‘zi   zarur   deb   bilgan   tarzda   Xalqaro   valyuta   jamg‘armasi,   Xalqaro
Tiklanish   va   taraqqiyot   banki,   Xalqaro   moliya   korporatsiyasi,   Ko p   tomonlamaʻ
investitsiyalarni   kafolatlash   agentligi, Iqtisodiy hamkorlik va  taraqqiyot  tashkiloti
bilan hamkorlik qiladi hamda Birlashgan Millatlar Tashkiloti, uning ixtisoslashgan
agentliklari   va   boshqa   tegishli   organlari   hamda   davlat   yoki   davlat   bo lsin,   har	
ʻ
qanday yuridik shaxs bilan hamkorlik qiladi.
48 Bank   o z   faoliyatini   bozorga   yo naltirilgan   iqtisodiyotga   o tish,   xususiy   vaʻ ʻ ʻ
tadbirkorlik   tashabbusini   rag batlantirish   yo lida   barqaror   davom   etayotgan	
ʻ ʻ
Markaziy   va   Sharqiy   Yevropa   mamlakatlarida   amalga   oshirishi   mumkin,   bunda
ushbu   moddada   bayon   etilgan   tamoyillar   aniq   qadamlar   va   boshqa   yo llar   bilan	
ʻ
qo llaniladi. 	
ʻ
2018 yilning 6-avgustida tarixiy voqea sodir bo‘ldi, ya’ni “Y evropa tiklanish
va   taraqqiyot”   banki   bilan   hamkorlikni   tartibga   soluvchi   va   rivojlantiruvchi
O‘ zbekiston respublikasi prezidentining qarori qabul qilindi va ushbu hamkorlikga
huquqiy maqom berildi.
O‘ zbekiston   respublikasi   prezidentining   “ Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot
banki   bilan   sheriklikni   yanada   kengaytirish   va   chuqurlashtirish   chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi   qarori   “Y evropa   tiklanish   va   taraqqiyot”   banki   bilan   hamkorlikni
yanada mustahlashga xizmat qilmoqda.
2018   yilning   6-avgustida   qabul   qilingan   “Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot”
banki   bilan   hamkorlikni   tartibga   soluvchi   va   rivojlantiruvchi   O‘zbekiston
respublikasi   prezidentining   qarorida   O‘zbekiston   Respublikasining   YETTB   bilan
uzoq   muddatli   sherikligining   asosiy   yo‘nalishlari   va   vazifalari   etib   quyidagilar
belgilangan:
 respublika   iqtisodiyotining   eng   muhim   tarmoq   va   sohalarini   isloh
qilish   bo‘yicha   uzoq   muddatli   dasturlarni   birgalikda   ishlab   chiqish   va   olg‘a
siljitish, ushbu maqsadda bankning maslahat va texnik ko‘magini jalb etish;
 energetika,   yo‘l-transport,   kommunal   infratuzilmani   modernizatsiya
qilish,   Uy-joy   qurilishi,   zamonaviy   ishlab   chiqarishlarni   barpo   etish   hamda
mamlakatning   sanoat   tarmoqlari   va   hududlarini   kompleks   rivojlantirishning
boshqa   yo‘nalishlari   bo‘yicha   loyihalarni   amalga   oshirishga   YETTBning
moliyaviy mablag‘larini hamda xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etish;
 tadbirkorlik   subyektlarining   investitsiya   loyihalarini   qo‘llab-
quvvatlash   uchun   respublikaning   tijorat   banklari   tomonidan   YETTBning
moliyaviy resurslarini faollik bilan jalb etish;
49  mamlakatda   investitsiyaviy   iqlim   va   ishbilarmonlik   tadbirlarni   olib
borish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro imijini yuksaltirish.
Qarorda   O‘zbekiston   Savdo-sanoat   palatasi   Banklar   uyushmasi   va   tijorat
banklari   bilan   birgalikda   YETTB   hamda   boshqa   xalqaro   moliya   institutlarining
konsultantlarini ekspertlar sifatida jalb etgan holda tadbirkorlik subyektlari  uchun
mamlakat   mintaqalarida   seminar   va   treninglar   o‘tkazish   amaliyotini   kengaytirish,
Qoraqalpog‘iston   Respublikasi   Vazirlar   Kengashining   Raisi,   viloyatlar   va
Toshkent   shahar   hokimlari   YETTB   mablag‘lari   ishtirokida   loyihalarni   amalga
oshirish, joylarda YETTB vakillarining bo‘lishi va ofislarining ochilishi va faoliyat
yuritishi   masalalarini   hal   etishga   butun   choralar   bilan   ko‘maklashish   nazarda
tutilgan.
50 2.2. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat
milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlili
O zbekiston   rasmiylarining   yangi   yondashuvi   YeTTBga   mamlakatdaʻ
qaytadan   faollashish,   Toshkentda   yangi   Rezident   ofis   ochish   va   2018-yil   sentabr
oyida   Direktorlar   kengashi   tomonidan   qabul   qilingan   yangi   Davlat   strategiyasini
tayyorlash imkonini berdi 36
.
YeTTBning   O‘zbekistondagi   faoliyatining   quyidagi   operativ   va   strategik
ustuvor yo‘nalishlarini belgilab beradi:
1.   Iqtisodiyotda   xususiy   sektorning   rolini   kuchaytirish   orqali
raqobatbardoshlikni oshirish
2. Yashil energiya va resurs yechimlarini sektorlar bo‘yicha rag‘batlantirish
3. Mintaqaviy va xalqaro hamkorlik va integratsiyani kuchaytirishni qo‘llab-
quvvatlash.
Bankning   mamlakat   bilan   hamkorligining   yangi   bosqichiga   hukumat
tomonidan   2017-yil   fevral   oyida   boshlangan   yanada   ochiq,   integratsiyalashgan
bozor   iqtisodiyoti   modeliga   o tish,   xalqaro   munosabatlarni   takomillashtirish,	
ʻ
qonun   ustuvorligi   va   sud   mustaqilligini   mustahkamlash   hamda   liberallashtirishga
erishish yo lida boshlangan yirik islohotlar dasturi turtki bo ldi. 	
ʻ ʻ
Iqtisodiyotda   davlat   ishtirokini   qisqartirish,   ishbilarmonlik   muhitini
yaxshilash va to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishiga ko maklashish	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston hukumatining ustuvor vazifalari hisoblanadi.	
ʻ
YeTTBning   O‘zbekiston   bo‘yicha   yangi   strategiyasida   mamlakatda
demokratik   institutlarni   mustahkamlash,   fuqarolik   jamiyati   rolini   kengaytirish,
ommaviy   axborot   vositalariga   kengroq   erkinlik   berish   va   ayollar   tadbirkorligini
rivojlantirish zarurligi e’tirof etilgan. Bank, shuningdek, paxta yetishtirish sanoati
kabi sohalarda majburiy va bolalar mehnatiga barham berish borasidagi yutuqlarni
monitoring qilishni davom ettiradi.
36
 https://cbu.uz/uz/
51 YeTTBning   2022-yilda   O‘zbekiston   YaIMning   real   o‘sishi   bo‘yicha   joriy
prognozi:   5,5%   ni   tashkil   etdi.   2023-yilda   O‘zbekiston   YaIMning   real   o‘sishi
bo‘yicha YeTTBning joriy prognozi 6,5% ga o‘sishni tahmin qilmoqda 37
.
2020-yilda   retsessiyadan   qochib,   O‘zbekiston   iqtisodiyoti   2021-yilda   7,4
foizga   o‘ta   kuchli   o‘sishga   erishdi   va   2022-yilda   Rossiyaning   Ukrainaga   bostirib
kirishidan   keyin   kuchli   geosiyosiy   shamollar   qarshisida   o‘ziga   xos   barqarorlikni
namoyish   etishda   davom   etadi.   Rossiyaning   mehnat   muhojirlariga   bo‘lgan   talabi
rekord   o‘rnatishi   va   rublning   boshqa   valyutalarga   nisbatan   yaqinda   oshib   borishi
munosabati   bilan   O‘zbekiston   ichki   talabni   2022-yilning   birinchi   yarmida   o‘tgan
yilning   shu   davriga   nisbatan   96   foizga   oshgan   pul   o‘tkazmalari   o‘sishi   bilan
qo‘llab-quvvatladi 38
.
Mamlakat   diagnostikasi   YeTTBning   tadbirkorlik   va   xususiy   sektor
rivojlanishidagi   asosiy   to‘siqlarni   aniqlash   va   yangi   mamlakat   strategiyalarida
Bankning strategik ustuvorliklarini shakllantirish va loyihalarni  tanlashga yordam
beradigan vositadir. Har bir diagnostika YeTTBning mamlakatdagi rasmiylar bilan
siyosati haqida ma lumot beradi.ʼ
Har   bir   mamlakat   diagnostikasi   barqaror   bozor   iqtisodiyotini   rivojlantirish
bo‘yicha   operatsiyalar   mamlakatining   taraqqiyoti   va   muammolarini   baholaydi.
Xususiy   sektorni   rivojlantirish   va   tadbirkorlik   bank   faoliyat   yuritayotgan
hududlarda   Bank   vakolatining   markazida   turadi,   ammo   YeTTBning   barcha
mamlakatlarida xususiy sektor qator muammolar va to‘siqlarga duch kelmoqda. 
Diagnostika   xususiy   kompaniyalar   oldida   turgan   asosiy   muammolarni
ta'kidlaydi   va   har   bir   mamlakat   o‘tish   davrining   oltita   sifati   -   raqobatbardosh,
yaxshi   boshqariladigan,   chidamlilik,   integratsiyalashgan,   yashil   va   inklyuziv
bo‘yicha   o‘z   tengdoshlariga   nisbatan   qayerda   turishini   ko‘rsatadi   va   asosiy
jihatlarga ishora qiladi.
37
 https://cbu.uz/uz/
38
 Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T .:  Moliya . 2017  yil . 148- bet .
52 Diagnostika turli xil to‘siqlar qanchalik katta ekanligini baholash uchun bir
qator   metodologiya   va   eng   yaxshi   amaliyotga   asoslanadi.   Biznes   muhiti   va
korxonalar   samaradorligini   o‘rganish   (BEEPS)   va   o‘tish   davridagi   hayot   so‘rovi
(LiTS)   kabi   so‘rovlar,   shuningdek,   boshqa   mamlakatlararo   so‘rovlar   va
institutlarning   hisobotlari   bilan   bir   qatorda   YeTTB   bo‘ylab   ichki   ekspertizadan
keng foydalaniladi. Jahon banki, Jahon iqtisodiy forumi va OECD kabi. Ba'zi yirik
davlatlar   uchun   diagnostika,   shuningdek,   mamlakatda   xususiy   sektorni
rivojlantirish   uchun   muhim   bo‘lgan   tanlangan   masalalarni   maxsus   buyurtma
asosida o‘rganishga asoslanadi.
Diagnostika ETTBning mamlakat iqtisodiyoti va siyosati  guruhi tomonidan
olib   boriladi,   asosan   iqtisodiyot,   siyosat   va   boshqaruv   departamenti   (EPG)dagi
sektor,   boshqaruv   va   siyosiy   ekspertlar   tajribasiga   tayanadi   hamda   yakuniy
mahsulotni   tayyorlashda   YeTTB   bo‘ylab   tegishli   ekspertlar   bilan   keng
konsultatsiya oladi. Tashxislar mamlakat strategiyasi jarayonida YeTTB Kengashi
bilan baham ko‘riladi va jamoatchilik bilan maslahatlashish davrida e'lon qilinadi.
2022-yilning yanvar-sentyabr oylarida pul o‘tkazmalari va oltin eksportining
ikki baravar ko‘payishi hisobiga iqtisodiyot yiliga 5,8 foizga o‘sdi va Rossiyaning
Ukrainaga   qarshi   urushiga   dastlabki   shov-shuvli   munosabatdan   keyin
makroiqtisodiy barqarorlik tiklandi 39
.
Investitsion   muhit   uchun   xavflar   kamaydi.   Qoraqalpog‘iston   viloyatida
to‘satdan avj olgan ijtimoiy norozilik bilan bog‘liq sarmoya uchun siyosiy xavflar
konstitutsiyaga   taklif   etilayotgan   o‘zgartirishlarga   tezkorlik   bilan   tuzatish   kiritish
orqali yumshatilgan.
Rasmiylar   kelgusi   ikki   yil   ichida   yalpi   ichki   mahsulotdagi   (YaIM)   raqamli
xizmatlar   ulushini   ikki   baravar   oshirishga   intilib,   mamlakatning   raqamli
transformatsiyasini osonlashtirish uchun 280 dan ortiq loyiha tayyorladi.
39
  Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник 
международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67
53 Uzbekistan IT Parkning “IT vizasi” mexanizmi mamlakatga bilim, ko‘nikma
va g‘oyalar almashish imkonini beruvchi raqamli ko‘chmanchilar oqimidan foyda
olish imkonini beradi.
O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki (TIF MB) 2017 yilning 8
noyabr kuni Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB) bilan kichik biznes va
savdoni  qo‘llab-quvvatlashga  doir   100  million  AQSh  dollarlik  zayom  kelishuvini
imzoladi. 
Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlovchi
moliyalashtirish   dasturi   70   million   AQSh   dollarini,   YeTTBning   savdoga
ko‘maklashish dasturi doirasidagi limit esa 30 million dollarni tashkil qiladi.
O‘zbekiston  milliy  banki   boshqaruvi   raisi  Suhrob  Xolmurodov  TIF  MB   va
YeTTB o‘rtasidagi kelishuvning imzolanishi o‘zaro hamkorlik va yangi loyihalarni
amalga   oshirishdagi   yangi   bosqichni   boshlab   berishiga   ishonch   bildirdi.   U
YeTTBni   O‘zbekistonda   ko‘rishdan   xursand   ekanini   bildirib,   YeTTB
salohiyatining   mustahkamlanishi   respublika   iqtisodiyoti   uchun   ajoyib   aktiv
bo‘lishini ta'kidladi.
YeTTBning   birinchi   vitse-prezidenti   Fil   Bennett   bu   borada   shunday   deydi:
"Biz   sarmoya   kirituvchi   mamlakatlarda   birga   ishlovchi   hamkor-banklar   oilasida
TIF   MBni   ko‘rganimizdan   shodmiz.   Ishonchim   komilki,   bizning   kredit
liniyalarimiz va moliyaviy nou-xaularimiz o‘zbekistonlik xususiy mikro, kichik va
o‘rta   korxonalarga   mamlakat   iqtisodiyotini   qo‘llab-quvvatlash   yo‘lida   kuchli,
barqaror va faol faoliyat yuritishga yordam beradi. Yangi mablag‘larga ega bo‘lish
ularga o‘z salohiyatini amalga oshirishda ko‘mak berishiga umid qilamiz".
YeTTBning   savdoga   ko‘maklashish   dasturi   TIF   MBga   import   va   eksport
operatsiyalarini   qo‘llab-quvvatlashga,   bank   xizmat   tizimini   rivojlantirishga   va
savdoni   moliyalashtirish   uchun   mahsulotlar   assortimentini   mustahkamlashga
yordam beradi.
2023-yil   va   undan   keyingi   yillarga   mo‘ljallangan   suveren   qarz   bo‘yicha
rejalar   to‘g‘risida   va   kichik   va   o‘rta   korxonalar   strategiyasini   ishlab   chiqish   va
54 tasdiqlash   hamda   iqtisodiyotni   rivojlantirishga   yordam   beradigan   sektor
islohotlarini   davom   ettirishning   keyingi   bosqichlari   to‘g‘risida   ishlar   amalga
oshirilishi kerak.
O‘zbekiston Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy
faoliyat milliy turli yo‘nalishlarda hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan.
Jumladan,   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki   Yevropa   tiklanish   va
taraqqiyot   banki   (ETTB)   bilan   hamkorlikda   2021-2023   yillarga   mo‘ljallangan
moliya tizimi va tadbirkorlikda gender inklyuzivligini oshirish masalalari bo‘yicha
Harakatlar rejasini ishlab chiqdi.
Hujjatda Moliyaviy inklyuzivlikni oshirish agentligi (AFI) tarmog‘i Denarau
(DAP)   Harakatlar   rejasiga   mos   keluvchi,   ayollarning   moliyaviy   xizmatlardan
foydalanishini oshirishga qaratilgan 9 ta asosiy tashabbus bayon etilgan (Markaziy
bank ushbu tashkilotga 2018 yilda a'zo bo‘lgan).
Harakatlar   rejasiga   Markaziy   bank   tomonidan   ilgari   surilgan   quyidagi
tashabbuslar ham kiritildi:
 ayollar tadbirkorligining tarmog‘ini rivojlantirishga ko‘maklashish;
 o‘z   biznesini   boshlayotgan   ayollar   uchun   qisqa   muddatli   biznes   va
moliyaviy ta'lim dasturlarini amalga oshirish;
 yetakchilikni   shakllantirish   va   gender   turfa   xilligi   bo‘yicha   ta'lim
berish orqali Markaziy bankning o‘zida ham gender xilma-xilligini ilgari surish.
Shuningdek, Harakatlar rejasida nazarda tutilgan chora-tadbirlar:
 tadbirkor   ayollarning   turli   moliyaviy   ehtiyojlarini   qanoatlantiruvchi
xizmatlar   va   mahsulotlarning   tijorat   banklari   va   boshqa   moliya   institutlari
tomonidan joriy etilishini  rag‘batlantirish  uchun samarali  va amaliyotga tayangan
siyosatni ishlab chiqishga zamin yaratadi;
 ishtirok etuvchi barcha muassasalar tomonidan gender tengligi asosida
moliyalashtirish   masalalari   bo‘yicha   samarali   tarzda   maqsadlarni   belgilash,
natijalarini   monitoring   va   tahlil   qilish   yuzasidan   mexanizmlar   joriy   etilishida
ko‘maklashishga xizmat qiladi.
55 2021 yil 20 noyabr O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki   hamda   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (YTTB)   o‘rtasida   texnik
yordam ko‘rsatish to‘g‘risida bitm imzolandi. 
Kelishuvga   ko‘ra   O‘zmilliybankga   yordam   ko‘rsatish   maqsadida   KPMG
boshchiligidagi   yetakchi   xalqaro   konsalting   kompaniyalar   maslahatchilari   bilan
birgalikda   YTTB   standartlariga   muvofiq   kichik   va   o‘rta   biznes   (KO‘B)   uchun
kreditlash   texnologiyalarini   tatbiq   etishda   yetuk   xalqaro   tajribani   o‘rganishga
asoslangan. 
YTTB   kreditlash   standartlarini   tatbiq   etilishining   asosiy   maqsadi
O‘zmilliybankning   kreditlash   bo‘yicha   mutaxassislarini   xalqaro   standartlariga
muvofiq   bilim   berish,   shuningdek,   KO‘B   kreditlash   va   Хаtаrlarni   boshqarish
bo‘yicha salohiyatni oshirishdir. 
YTTB standartlari savdo-sotiq funktsiyalari va kredit xatarlarini tahlil qilish
jarayonini   aniq   belgilab   beradi   va   ushbu   vositalar   uchun   mas'ul   bo‘lgan   har   bir
bank   bo‘linmasining   samaradorligini   oshirishni   va   kredit   berish   shaffofligini
oshirishni nazarda tutadi. 
Ushbu standartlar KO‘Blarni moliyalashtirish imkonini beradi. 
O‘z   navbatida,   amalga   oshirilayotgan   ishlar   KO‘Blarni   to‘liq   qo‘llab-
quvvatlash bilan tasdiqlanishi mumkin.
O‘zb е kiston   bilan   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   hamkorligi   uchun
yangi   davr   boshlanyapti.   Joriy   yil   15-17   mart   kunlari   YeTTB   va   O‘zb е kiston
R е spublikasi   hukumati   o‘rtasida  o‘zaro  hamkorlik  istiqbollarini  muhokama  qilish
maqsadida   mamlakatimizga   YeTTB   pr е zid е nti   Suma   CHakrabarti   boshchiligida
nufuzli   d е l е gatsiya   tashrif   buyurdi.   Bank   pr е zid е ntini   16   mart   kuni   davlatimiz
rahbari   SHavkat   Mirziyo е v   qabul   qildi.   Ma’lumki,   YeTTB   xususiy   s е ktor   va
infratuzilma loyihalariga inv е stitsiyalarni jalb etish, hukumatlar bilan muzokaralar
olib   borish,   t е xnologik   loyihalarni   amalga   oshirishga   ixtisoslashgan   moliya
muassasidir.
56 Markaziy   Osiyo   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   uchun   muhim
hududlardan   hisoblanadi.   Birgina   2018   yilda   bank   mazkur   mintaqaga   r е kord
darajada,   1   mlrd.   400   mln.   yevro   hajmida   mablag‘   ajratgan.   O‘zb е kistonda   esa
o‘tgan   yillar   davomida   mazkur   bank   bilan   hamkorlikda   54   ta   loyiha   amalga
oshirilgan va buning uchun YeTTBning 500 mln. dollarga t е ng inv е stitsiyalari jalb
etilgan.
Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   d е l е gatsiyasi   O‘zb е kiston
R е spublikasi   Parlam е ntining   yuqori   palatasi,   Vazirlar   Mahkamasi,   vazirlik   va
idoralarda   bo‘lib,   bir   qator   muzokaralarda   ishtirok   etdi.   Uchrashuvlar   yakuni
bo‘yicha O‘zb е kiston bilan YeTTB o‘rtasida hamkorlik tug‘risidagi M е morandum
hamda   Tabiatni   muhofaza   qilish   sohasida   t е xnik   ko‘mak   loyihalarini   amalga
oshirish bo‘yicha k е lishuv imzolandi. 
57 2.3. O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiʻ
o rtasidagi hamkorlik istiqbollari	
ʻ
2022   yilning   24-mart   kuni   birinchi   Toshkent   xalqaro   investitsiya   forumi
doirasida   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (ETTB)   hamda
O zsanoatqurilishbank   o rtasida   YETTBning   80   mln.  	
ʻ ʻ AQSH   dollari   miqdoridagi
revolver kredit liniyalarini jalb etish to g risida kelishuv imzolandi.	
ʻ ʻ
Mazkur   hujjat   tomonlar   hamkorligining   mantiqiy   davomi   bo lib,	
ʻ
O zsanoatqurilishbankni xalqaro standartlarga mos ravishda transformatsiya qilish	
ʻ
jarayonida   amalga   oshirilayotgan   sheriklik   munosabatlaridagi   o ziga   xos   muhim	
ʻ
bosqich sanaladi.
Kelishuv   doirasida   YETTB   tomonidan   Bank   mijozlarining   eksport-import
operatsiyalarini moliyalashtirish uchun qisqa muddatli kreditlar ajratiladi. 
Qayd   etish   joiz,   O zsanoatqurilishbank   hamda   YETTB   o rtasidagi	
ʻ ʻ
hamkorlik   2019-yilning   21-martida   TFP   dasturi   doirasida   «Issuing   Bank
Agreement»  kelishuvi  imzolanishi  bilan  mustahkamlangan.  Bugungi   kunga qadar
mazkur dastur doirasida umumiy qiymati 225  mln. AQSH dollariga teng 100 dan
ortiq   loyihalar   moliyalashtirildi.   Natijada   YETTB   2020-yilda
O zsanoatqurilishbankning   mazkur   faoliyatini   e tirof   etib,   TFP   «Issuing   Bank	
ʻ ʼ
Agreement» mukofotini taqdim qildi.
Shuningdek,   YETTB   O zsanoatqurilishbankka   Markaziy   Osiyoda   birinchi	
ʻ
“Yashil bank”ni ta sis etish borasida ham ko maklashib kelmoqda. Xususan, 2021-	
ʼ ʻ
yilda   mazkur   xalqaro   moliya   muassasasi   tomonidan   Bankka   “GEFF   –   Green
Economy Financing Facility” dasturi doirasida 25 mln. AQSH dollari miqdoridagi
kredit liniyasi ajratildi. Dastur doirasida olib borilgan ishlar yana YETTB diqqatini
tortib, Bankning “Yashil  moliyalashtirish” mezonlari bo yicha yilning eng yaxshi	
ʻ
kelishuvi”   nominatsiyasida   ketma-ket   ikki   marotaba   sovrindor   bo lishini	
ʻ
ta minladi.	
ʼ
58 Hozirgi   kunda   O zsanoatqurilishbank   YETTBning   bank   aksiyadorlikʻ
kapitaliga   konvertatsiya   qilish   opsiyasiga   ega   bo lgan   kredit   liniyasini   jalb   qilish	
ʻ
ustida ish olib bormoqda.
2021-yil   4-iyun   kuni   O zsanoatqurilishbank   rahbariyatining   Yevropa	
ʻ
tiklanish va taraqqiyot banki  (ETTB)  Moliyaviy institutlar  boshqaruvchi  direktori
Fransis   Malij   va   Kapitalga   investitsiyalar   masalalari   bo yicha   boshqaruvchi	
ʻ
direktori   Xassan   El   Xatib   boshchiligidagi   delegatsiyasi   bilan   uchrashuvi   bo lib	
ʻ
o tdi.	
ʻ
Muzokaralar   davomida   O zsanoatqurilishbank   loyihalarini   amalga   oshirish	
ʻ
doirasidagi   hamkorlik   holati,   ikki   tomonlama   sheriklik   munosabatlari   rivojining
istiqbollari   hamda   bank-moliya   sohasini   isloh   qilishda   YETTB   ko magiga   oid	
ʻ
masalalar muhokama etildi.
Ta kidlanganidek,   so nggi   yillarda   Bankning   YETTB   bilan   hamkorligi	
ʼ ʻ
samarali kechdi. Xususan, oxirgi 3 yilda 5 ta ikki tomonlama bitim imzolandi.
Jumladan,   2019-yilda   imzolangan   revolverli   kredit   liniyasi   doirasida
umumiy   qiymati   28,4   mln.   AQSh   dollariga   teng   53   ta   kelishuv   bo yicha	
ʻ
moliyalashtirish   ochilgan.   Savdoga   ko maklashish   dasturi   (TFP)   doirasida   esa	
ʻ
O zsanoatqurilishbank tomonidan 50,5 mln. AQSh dollari miqdoridagi 19 ta loyiha	
ʻ
uchun YETTBning kredit kafolatlaridan foydalanilgan.
Bundan   tashqari,   2020-yil   iyun   oyida   imzolangan   qiymati   40   mln.   AQSh
dollariga   teng   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   loyihalarini   moliyalashtirish
bo yicha   zayom   bitimi   tufayli   bank   tomonidan   tadbirkorlik   subyektlarining   52   ta
ʻ
loyihasi moliyalashtirildi.
Bugungi kunda tomonlar «Yashil iqtisodiyotni moliyalashtirish mexanizmi»
va   «Tavakkalchiliklarni   taqsimlash   mexanizmi»   kabi   yangi   moliyaviy
mahsulotlarni   bank   faoliyatiga   joriy   etish   ustida   ish   olib   bormoqda.   Bu,   o z	
ʻ
navbatida, O zsanoatqurilishbank tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik	
ʻ
subyektlariga   taqdim   etayotgan   xizmatlar   turlarini   kengaytiradi   hamda   ishlab
59 chiqarish   va   xizmat   ko rsatish   sohalariga   jalb   qilingan   korxonalarniʻ
moliyalashtirishdan keng foydalanish imkoniyatini ta minlaydi.	
ʼ
YETTB,   shuningdek,   Bankni   transformatsiya   qilish   jarayonlariga   ham   har
tomonlama   ko maklashmoqda.   Jumladan,   Xalqaro   moliya   korporatsiyasi   bilan	
ʻ
hamkorlikda   mazkur   moliyaviy   institut   tomonidan   Bank   G aznachiligini	
ʻ
transformatsiya qilishga KPMGning xalqaro konsultantlari jalb etilgan.
2022 yilda YeTTB SQB  bankiga 50 million dollar  ajratadi. Ushbu  kreditni
ajratishdan maqsad 40
:
-YETTB   O‘zbekistonning   ikkinchi   yirik   kreditori   SQBga   50   million   dollar
konvertatsiya qilinadigan kredit ajratish
-Korporativ   boshqaruv   va   boshqaruvni   yaxshilash   uchun   investitsiyalar,
yashil investitsiyalar uchun mablag‘ ajratish
-Mamlakatning   bank   sektorini   isloh   qilish   bo‘yicha   sa'y-harakatlarini
qo‘llab-quvvatlash.
Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (YTTB)   O zbekistondagi   ikkinchi	
ʻ
yirik kreditor  bo lgan “O zsanoatqurilishbank”ga  (SQB)  50 million AQSh dollari	
ʻ ʻ
miqdorida   konvertatsiya   qilinadigan   kredit   ajratadi 41
.   Kredit   to‘liq   yoki   qisman
SQBning oddiy aktsiyalariga aylantirilishi mumkin.
SQB mablag‘larni mahalliy kichik va o‘rta korxonalarga (KO‘K) qarz beradi
va   tushumning   kamida   20   foizi   yashil   investitsiyalarni,   shu   jumladan   energiya
samaradorligi   yoki   qayta   tiklanadigan   energiya   loyihalarini   qo‘llab-quvvatlashga
yo‘naltiriladi 42
.   Bitim   doirasida   SQB   korporativ   iqlim   boshqaruvi   (CCG)   texnik
yordamini oladi, natijada iqlim bilan bog‘liq moliyaviy ma'lumotlarni oshkor qilish
bo‘yicha   ishchi  guruh  tavsiyalariga  muvofiq  iqlim  xavflarini  boshqarish  bo‘yicha
harakatlar rejasi ishlab chiqiladi.
40
 https://cbu.uz/uz/
41
 https://cbu.uz/uz/
42
  Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova  Bank ishi.   Darslik.   T.:  «Innovatsion rivojlanish nashriyot-	
‒
matbaa uyi», 2022 – 160 b.
60 YeTTBning   Markaziy   Osiyo   bo yicha   boshqaruvchi   direktori   Juzannaʻ
Hargitay   shunday   dedi:   “Ushbu   bitim   YeTTBning   boshqa   xalqaro   moliya
institutlari   bilan   bir   qatorda   O zbekiston   davlat   banklarini   o zgartirish   va	
ʻ ʻ
xususiylashtirishni   qo llab-quvvatlash   bo yicha   kengroq   majburiyatlarining   bir	
ʻ ʻ
qismidir. Bu  YeTTBning  O‘zbekistondagi   birinchi   konvertatsiya  qilinadigan qarz
bitimidir.   Ushbu   tranzaksiya   bilan,   kengroq   mintaqada   o‘zgaruvchanlik   bilan
belgilab   qo‘yilgan   ushbu   muammoli   paytlarda   biz   investorlarga   muhim   ishonch
xabarini yuboramiz.
2017-yildan buyon O‘zbekistonda, xususan, bank sektorida davlat ishtirokini
kamaytirish   va   iqtisodiyotni   modernizatsiya   qilish   maqsadida   katta   islohotlar
amalga   oshirildi.   Ushbu   konvertatsiya   qilinadigan   kredit   ushbu   strategiyani
qo‘llab-quvvatlaydi 43
.   YTTB   sarmoyasi,   agar   konvertatsiya   amalga   oshirilsa,
davlat   mulkini   50   foizdan   pastga   bosqichma-bosqich   qisqartirish   yo‘lini   to‘laydi,
shu bilan birga SQB korporativ boshqaruvi va barqarorligini mustahkamlaydi.
Bugungi   kunga   qadar   YeTTB   O‘zbekistonda   111   ta   loyiha   orqali   3,38
milliard yevrodan ortiq sarmoya kiritdi.
43
  Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova  Bank ishi.   Darslik.   T.:  «Innovatsion rivojlanish nashriyot-	
‒
matbaa uyi», 2022 – 160 b.
61 III-BOB. JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI
RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR
3.1. Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari.
natijalar va istiqbollar
Bank   sektori   tub   o‘zgarishlarga   duch   keldi,   chunki   raqamlashtirish   yangi
texnologiyalarga asoslangan bank xizmatlarini taqdim etadi va mijozlarning yangi
talablarini keltirib chiqaradi. Banklar sust innovatsion jarayonlarga duch kelsa-da,
fintechlar   mijozlarga   yo‘naltirilgan   yechimlarni   taqdim   etib,   raqamli   davrdan
foydalanadi.   Garchi   banklar   fintechlar   bilan   hamkorlik   innovatsiyalarni
rag‘batlantirishning   asosiy   yondashuvi   ekanligini   tushungan   bo‘lsalar-da,   ular
bilan  bog‘liq  muammolarni   hal   qilish   uchun  kurashmoqda.   Shunga   qaramay,   eng
yaxshi amaliyotlarni o‘rnatish uchun ushbu hodisa bo‘yicha juda kam tadqiqot olib
borildi,   chunki   na   bank-fintech   hamkorligi,   na   tegishli   va   tegishli   xususiyatlar
baholanmagan.   Biroq,   ayniqsa,   iqtisodiy   va   moliyaviy   nuqtai   nazardan,
texnologiyaga asoslangan tashkilotlar va ular bilan hamkorlik moliya sektorini va
shuning   uchun   butun   iqtisodiyotni   qanday   o‘zgartirishini   yaxshiroq   tushunish
uchun ushbu tadqiqot bo‘shlig‘ini yopish juda muhimdir.
Global o‘sish qariyb o‘ttiz yil ichida uchinchi eng zaif sur'atga sekinlashishi
kutilmoqda,   bu   faqat   2022   va   2032   yillarda   global   inqirozlar   soyasida   qoladi.
Rivojlanayotgan   bozor   va   rivojlanayotgan   mamlakatlarda   investitsiyalarning
o‘sishi so‘nggi yigirma yildagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan past bo‘lishi kutilmoqda 44
.
Har   qanday   qo‘shimcha   salbiy   zarbalar   global   iqtisodiyotni   turg‘unlikka   olib
kelishi   mumkin.   Kichik   davlatlar   tashqi   savdo   va   moliyalashtirishga   tayanishi,
cheklangan   diversifikatsiyasi,   ko‘tarilgan   qarzlari   va   tabiiy   ofatlarga   moyilligi
tufayli Bu kabi zarbalarga ayniqsa zaifdir. O‘sish va investitsiyalarni kuchaytirish,
jumladan, qishloq xo‘jaligi va yoqilg‘i subsidiyalari kabi mavjud xarajatlarni qayta
yo‘naltirish uchun zudlik bilan siyosat choralari zarur.
44
  Абалкина   А.   Роль   многосторонних   банков   развития   в   содействии   экономической   интеграции.   Munich
Personal RePE c Archive. 2022. – 10 p.
62 Xalqaro bank kengashi.   MDH, Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlari bank
uyushmalarini   o‘ziga   birlashtirgan   Xalqaro   bank   kengashi   bilan   o‘zaro   manfaatli
hamkorlik   yo‘lga   qo‘yildi.   2006   yil   26   aprelda   O‘zbekiston   banklari
Assotsiatsiyasi   XBK   a’zosi   bo‘ldi.   Hozirgi   kunda   O‘zbekiston   banklari
Assotsiatsiyasi Bosh direktori XBK Raisi o‘rinbosari hisoblanadi.
2007 yil may oyida “Chakana bank biznesini  rivojlantirish”  Xalqaro ilmiy-
amaliy   konferentsiyasi   o‘tkazildi.   Konerentsiya   ishida   O‘zbekiston   Respublikasi,
Rossiya Federatsiyasi, Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Ozarbayjonning 16
xalqaro   moliya   institutlari,   ilmiy   izlanish   va   ta’lim   institutlari,   Singapur
Menejmentni   rivojlantirish   institutidan   40dan   ortiq   vakillar,   shuningdek
respublikaning   qator   vazirlik   va   idoralari   rahbarlari,   jumladan   O‘zbekiston
Respublikasi   Markaziy   banki,   O‘zbekston   Respublikasi   Davlat   mulki   qo‘mitasi
qoshidagi Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish
markazi,   tijorat   banklari   rahbarlari   va   mutaxassislari   ishtirok   etishdi.   Tashkiliy
qo‘mita tomonidan konferentsiya ma’ruzalari  tezislari  to‘plami  chop etilib barcha
ishtirokchilarga   tarqatildi 45
.   Xalqaro   konferentsiya   yakunlari   bo‘yicha   amaliy
tavsiyalar ishlab chiqilib, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim
etildi.   “Bozor,   pul,   kredit”   jurnalining   maxsus   soni   tayyorlanib,   chop   etildi.
Konferentsiya   ishi   ommaviy   axborot   vositalarida   keng   yoritildi.   Xalqaro
konferentsiya   doirasida   MDH,   Markaziy   va   Sharqiy   Evropa   davlatlari   banklar
Assotsiatsiyalarining   Xalqaro   muvofiqlashtirish   Kengashining   (XBK)   navbatdagi
yig‘ilishi   bo‘lib   o‘tdi,   unda   chakana   bank   biznesini   MDH   mamlakatlarida
rivojlantirish masalalari ko‘rib chiqildi.
Singapur   bilan   hamkorlik.   2007   yil   15   mayda   O‘zbekiston   banklari
Assotsiatsiyasi   bilan   Singapur   banklar   Assotsiatsiyasi   o‘rtasida   o‘zaro   anglashuv
Memorandumi imzolandi 46
.
45
 Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet.
46
 Azizov U.O‘., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 760 b.
63 O‘BA  va  SBA  o‘rtasidagi  hamkorlikning asosiy   yo‘nalishlari   quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
 Ma’lumot   almashish   va   assotsiatsiyalar   ishtirokchi   banklar   o‘rtasida
loyihaviy   moliyalashtirish   sohasida   qo‘shma   loyihalarni   amalga   oshirish,
korrespondent   munosabatlarni   o‘rnatish,   kredit   liniyalari   ochish,   savdoni
moliyalashtirish orqali o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish;
 YAngi   bank   mahsulotlari,   bank   operatsiyalari   va   to‘lov   tizimini
avtomatlashtirish,   majburiyatlar   bozori   va   moliyaviy   vositalarni
rivojlantirish,   riskni   boshqaruv   usul   va   instrumentlarini   rivojlantirish
sohalarida  O‘BA  infratuzilmaviy   tashkilotlari  va   SBA  qo‘mitalari  o‘rtasida
hamkorlikni rivojlantirish;
 O‘zbekiston   banklari   Assotsiatsiyasi   faoliyatini   mustahkamlash   maqsadida
Singapur bank-moliya tizimidagi tajribali maslahatchilarni jalb qilgan holda
ekspert qo‘llab-quvvatlashni amalga oshirish.
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2007   yil   13   fevraldagi   №PQ-581
sonli   “Singapur   Respublikasi   bilan   hamkorlikni   yanada   rivojlantirish   choralari
to‘g‘risidagi” Qarori bilan tasdiqlangan Chora-tadbirlar dasturi bandlarini bajarish
maqsadida   Singapur   menedjmentni   rivojlantirish   instituti   bilan   hamkorlik
o‘rnatildi.
O‘zbekiston   banklari   Assotsiatsiyasi   va   Singapur   menedjmentni
rivojlantirish   instituti   o‘rtasida   imzolangan   ta’lim   xizmatlarini   ko‘rsatish
to‘g‘risidagi  Umumiy shartnomaga asosan  bank  mutaxassislari  uchun Singapurda
qisqa   va   o‘rta   muddatli   malaka   oshirish   kurslari   tashkil   etildi.   2007   yil   20
fevraldan   20   maygacha   O‘zbekiston   Respublikasi   tijorat   banklarining   30
mutaxassislari Singapurda 3 oylik kurslarni muvaffaqiyatli bitirishdi.
Shu   bilan   bir   qatorda   tijorat   banklari   mutaxassislari   uchun   Singapur
menedjmentni   rivojlantirish   institutida   doimiy   ravishda   qisqa   muddatli   kurslar
tashkil etilmoqda.
64 Malayziya   bilan   hamkorlik.   O‘zbekiston   Respublikasi   va   Malayziya   bank
institutlari o‘rtasida hamkorlikni o‘rnatish va rivojlantirish maqsadida 2009 yil 25
avgustda   O‘zbekiston   banklari   Assotsiatsiyasi   va   Malayziya   banklar
Assotsiatsiyasi o‘rtasida o‘zaro anglashuv memorandumi imzolandi.
O‘zbekiston   bank   tizimi   bilan   hamkorlik   o‘rnatish   hohishini   bildirgan
Malayziya   banklari   vakillari   ishtirokida   davra   suhbati   o‘tkazildi.   Unda   «Malayan
Bank   Berhad»,   «CIMB   Bank   Berhad»,   «AffinBank»,   «Public   Bank»,   «Standard
Chartered   Bank   Malaysia   Berhad»,   «HSBS   Bank   Malaysia   Berhad»,   «AmBank
Group», «Hong Leon Bank» kabi 19 bank vakillari ishtirok etishdi 47
.
Malayziya   Milliy   bankining   (Bank   Negara   Malaysia)   tarkibiy   tashkiloti
hisoblangan   va   bank   mutaxassislarini   tayyorlash   va   qayta   tayyorlashga
ixtisoslashgan   Malayziya   bankirlar   instituti   (Institute   of   bankers   Malaysia   –
IBBM) bilan o‘zaro manfaatli munosabatlar o‘rnatildi.
Loyihaviy   moliyalashtirish,   investitsion   bank   ishi,   g‘aznachilik
operatsiyalari,   risklarni   boshqarish,   xalqaro   savdoni   moliyalashtirish,   audit   va
boshqa   yo‘nalishlarda  qisqa   muddatli   kurslarni   tashkil   qilish   bo‘yicha   kelishuvga
erishildi.
Koreya   Banklar   Federatsiyasi   bilan   hamkorlik 48
.   O‘zaro   hamkorlikni
o‘rnatish   va   Anglashuv   memorandumini   imzolash   maqsadida   Toshkentda   Osiyo
Taraqqiyot   Banki   Boshqaruvchilar   Kengashining   yillik   yig‘ilishi   doirasida   tashrif
buyurgan   Koreya   Banklar   Federatsiyasi   delegatsiyasi   bilan   2010   yil   3   mayda
uchrashuv o‘tkazildi. Unda KBF Raisi Dong Kyu Shin boshchiligidagi delegatsiya
a’zolari,   Banklar   Assotsiatsiyasi,   O‘zbekiston   Respublikasi   Moliya   vazirligi   va
Markaziy banki vakillari ishtirok etishdi.
Uchrashuv   davomida   Koreya   va   O‘zbekiston   tijorat   banklari   o‘rtasida
hamkorlikni rivojlantirish, KBFning Bank institutida tijorat banklari mutaxassislari
47
  Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova  Bank ishi.   Darslik.   T.:  «Innovatsion rivojlanish nashriyot-‒
matbaa uyi», 2022 – 160 b.
48
  Андропова   И.В.,   Кучерявый   П.В.   Азиатский   банк   развития:   инвестиции   в   развитие   //   Вестник
международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67
65 uchun   qisqa   va   o‘rta   muddatli   kurslar   tashkil   etish,   KBFning   Bank   instituti   va
O‘zbekiston Respublikasi Banko moliya akademiyasi o‘rtasida talabalar almashish
masalalari muhokama qilindi.
Uchrashuv   natijalari   bo‘yicha   O‘zbekiston   banklari   Assotsiatsiyasi   va
Koreya   Banklar   Federatsiyasi   o‘rtasida   o‘zaro   Anglashuv   Memorandumi
imzolandi 49
.
Bank tizimi faoliyatini islohot qilish va tartibga solish, tijorat banklari rahbar
xodimlari   va   mutaxassislarining   malakaviy   darajasini   oshirish   bo‘yicha
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   Farmonlari   va   Qarorlarini   bajarish
maqsadida   O‘zbekiston   banklari   Assotsiatsiyasi   tomonidan   etakchi   o‘quv   yurtlari
va markazlari bilan birgalikda quyidagi choralar amalga oshirilmoqda:
Bank   faoliyatining   dolzarb   yo‘nalishlari   bo‘yicha   xalqaro   va   respublika
miqyosida   ilmiy-amaliy   konerentsiyalar,   seminarlar   va   “davra   suhbatlari”
o‘tkazilmoqda;
Bank-moliya   akademiyasi,   Mintaqaviy   bank   o‘quv   markazi,   shuningdek
Moliyaviy   iqtisodiy   rivojlanish   xalqaro   Markazi   bazasida   doimiy   ravishda   bank
xodimlari   malakasini   oshirish   va   qayta   tayyorlash   bo‘yicha   seminar   va   kurslar
tashkil etilmoqda;
Bank   mutaxassislariga   O‘zbekiston   banklari   va   rivojlangan   xorijiy
davlatlarning etakchi moliyaviy institutlarida tajriba orttirishlari tashkil etilmoqda;
Tajriba   almashish,   istiqbolli   takliflarni   ko‘rib   chiqish   va   manfaatli   aloqalar
o‘rnatish uchun ko‘rgazma-seminarlar o‘tkazilmoqda;
Dolzarb   ta’lim   yo‘nalishlarini,   shuningdek   bank   xodimlarini   tayyorlash   va
qayta   tayyorlash   sohasida   muvjud   muammolarni   aniqlash   maqsadida   tijorat
banklari o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazilmoqda.
49
  O ‘ sha   manba  56  bet
66 3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorlik yo‘nalishlari
Xalqaro   bank   faoliyatining   muttasil   oshib   borishi   munosabati   bilan
transmilliy banklarni tegishli tartibga solish va nazorat qilish tobora dolzarb bo‘lib
bormoqda.   Ko‘pgina   mamlakatlar   xalqaro   bank   nazorati   bo‘yicha   BIS
ko‘rsatmalarini qabul qildilar, shuning uchun asosiy nazorat majburiyatlari tegishli
uy va qabul qiluvchi davlat organlari o‘rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, ikki
tomonlama   anglashuv   memorandumlari   ushbu   organlar   o‘rtasida   axborot
almashinuvi qanday tashkil etilishini belgilaydi.
íBank of Credit and Commerce Internationalí (BCCI) transmilliy bankining
nazorati   va   keyinchalik   yopilishi   bilan   bog‘liq   muammolar   butun   dunyo   bo‘ylab
bank   nazoratchilari   uchun   ogohlantiruvchi   qo‘ng‘iroq   bo‘ldi.   U   milliy   bank
nazoratchilarining   opportunistik   xatti-harakati   nazoratda   transmilliy   bankning
yaqin nazorat tekshiruvidan yashirinishiga imkon beradigan bo‘shliqlarni yaratishi
mumkinligini ko‘rsatdi.
Shu   bilan   birga,   ko‘p   millatli   banklar   ustidan   ehtiyotkorlik   bilan   nazorat
qilish   tobora   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda,   chunki   bank   faoliyati   xalqaro
miqyosda rivojlanmoqda. Amihud va boshqalar. (2002), masalan, transchegaraviy
banklarning   birlashuvi   soni   1985   yildan   1998   yilgacha   bo‘lgan   davrda   barqaror
ravishda   oshib,   besh   baravardan   ko‘proqqa   oshganini   aniqladi.   Xuddi   shunday,
evro   hududida   kredit   tashkilotlari   ishtirokidagi   xalqaro   birlashish   faolligining
sezilarli o‘sishini kuzatish mumkin: 1996 yildan 2001 yilgacha mahalliy va xorijiy
banklar o‘rtasidagi M&Alar soni yiliga 77 foizga oshib, 55 tani tashkil etdi 50
.
Ko‘proq   transmilliy   banklarga   nisbatan   bu   tendentsiya   davom   etishi
kutilmoqda,   chunki   Internet-banking   kabi   yangi   texnologiyalar   va   deregulyatsiya
ilgari himoyalangan milliy bozorlarga kirish uchun to‘siqlarni kamaytiradi.
50
 Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития Японии //Предпринимательство. – 2014.
– №1. – С. 164-181.
67 Biz xalqaro rivojlanish uchun kuchliroq moliyalashtirish bazasini yaratishga
qaratilgan   Addis-Abeba   Harakat   dasturi   talablarini   qondirishga   yordam   berish
uchun Xalqaro moliya institutlari (XMI) bilan hamkorlik qilmoqda.
BMTTDning 2019-2020 yillarga mo‘ljallangan XMT hamkorlik strategiyasi
SDGga   erishish   uchun   munosabatlarni   mustahkamlash   muhimligini   ta’kidlaydi.
Shu   maqsadda   biz   Yevropa   investitsiya   banki   (EIB),   Yevropa   tiklanish   va
taraqqiyot   banki   (YTTB),   Yevropa   Kengashi   taraqqiyot   banki   (CEB),   Islom
taraqqiyot   banki   (IsDB)   va   OPEKning   Xalqaro   hamkorlik   fondi   bilan   yaqindan
hamkorlik qilmoqdamiz. Rivojlanish (OFID).
Yevropa   investitsiya   banki   (EIB).   Yevropa   investitsiya   banki   Yevropada
barqaror   rivojlanish   tashabbuslarini   moliyalashtirishda   yordam   beradi.   YeIB   va
BMT   Taraqqiyot   dasturining   uzoq   yillik   hamkorlik   tarixi   mintaqada   ko‘plab
tashabbuslarni, jumladan, Ukrainani erta tiklash dasturini, mojarodan jabr ko‘rgan
hududlarda   infratuzilmaga   sarmoya   kiritishga   yo‘naltirdi.   2021-yilda   EIB   va
BMTTD   o rtasida   iqlim   o zgarishi,   davom   etayotgan   migratsiya   va   majburiyʻ ʻ
ko chirilish inqirozi hamda yoshlar uchun ish o rinlari yaratish kabi asosiy mavzuli	
ʻ ʻ
sohalarga e tibor qaratilgan o zaro anglashuv memorandumi muddatini besh yilga	
ʼ ʻ
uzaytirdi.
Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (YTTB).   1991-yilda   tashkil   etilgan
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki uch qit’ada rivojlanayotgan iqtisodiyotlarni
raqobatbardosh,   yaxshi   boshqariladigan,   yashil,   inklyuziv,   mustahkam   va
integratsiyalashgan   qilib   mustahkamlaydi.   YeTTB   va   BMTTD   o‘rtasida   2021-
yilda   yangi   imzolangan   o‘zaro   anglashuv   memorandumi   bilan   qayta   tiklangan
uzoq yillik munosabatlar mavjud. Ushbu kelishuv Markaziy va Sharqiy Yevropa,
Markaziy   Osiyo,   Mo‘g‘uliston,   shuningdek,   Janubiy   va   Sharqiy   O‘rta   er   dengizi
mintaqalarida COVID-19 kabi sohalarda barqaror o‘sishni ta’minlashga qaratilgan.
Yevropa Kengashi  Taraqqiyot Banki  (CEB). Yevropa Kengashi  Taraqqiyot
banki   Yevropada   ijtimoiy   integratsiya   va   hamjihatlikka   yordam   beruvchi
loyihalarni moliyalashtirish va texnik ekspertiza bilan ta’minlaydi. 2007 yilda CEB
68 va   BMT   Taraqqiyot   dasturi   Gruziyaning   Shida   Kartli   mintaqasida   jamoat
infratuzilmasini   tiklash   va   sobiq   Yugoslaviya   Makedoniya   Respublikasiga
shoshilinch   oziq-ovqat   yordamini   yetkazib   berish   kabi   loyihalarga   olib   kelgan
o zaro   anglashuv   memorandumini   imzoladiʻ 51
.   Ushbu   dastlabki   memorandumning
muvaffaqiyati   bilan   2017   yilda   ISB   va   BMTTD   Turkiya,   Moldova   va   Gruziyada
SDGga   erishish   uchun   qo‘llab-quvvatlashni   kengaytirish   uchun   ikki   tomonlama
kelishuvni qo‘shimcha besh yilga yangiladi.
Islom taraqqiyot banki (ISDB)
Islom   Taraqqiyot   Banki   2021   yilda   operatsion   aktivlari   16   milliard   AQSh
dollaridan   oshib   borayotgan   rivojlanishni   moliyalashtirish   bo‘yicha   eng   tez
rivojlanayotgan hamkorlardan biri hisoblanadi 52
. ITB va BMTTD hamkorligi 1986
yilda   boshlangan.   O shandan   beri   ITB   va   BMTTD   qashshoqlikni   kamaytirish,	
ʻ
tinchlik   o rnatish,   yoshlarni   ish   bilan   ta minlash   va   inqirozdan   chiqishga   e tibor	
ʻ ʼ ʼ
qaratdi   –   bularning   barchasi   2019-yilda   boshlangan   Global   Islomiy   Moliya   va
Ta sir Investitsiya Platformasi orqali. Qozog iston va Tojikistondagi  suv xo jaligi	
ʼ ʻ ʻ
infratuzilmasi,   shuningdek,   O zbekistondagi   yashil   qishloq   uylari   kabi   keng	
ʻ
ko lamli yo‘nalishlarda ITB bank bilan hamkorlik qilmoqda.	
ʻ
OPEK Xalqaro taraqqiyot jamg‘armasi (OFID)
OPEK   Xalqaro   Taraqqiyot   Jamg‘armasi   infratuzilma,   savdo   va   ijtimoiy
xizmatlar   kabi   sohalarda   iqtisodiy   o‘sishni   rag‘batlantirish   orqali   rivojlanayotgan
mamlakatlarda   qashshoqlikni   yumshatish   uchun   davlat   hamkorlari   va   xalqaro
donorlar bilan ishlaydi. 2020-yilda BMTTD va OPEK Albaniya, Tunis va Kosovo
uchun   mintaqalararo   grantlar   tanlovini   boshladi1,   suv   resurslarini   boshqarish,
yoshlar   bandligi   va   tadbirkorlik   sohalarida   ko‘lamni   kengaytirish   uchun   yuqori
potentsialga ega bo‘lgan kichik miqyosdagi tadbirlarni moliyalashtirdi 53
. 
51
  Европейская  экономическая   комиссия   ООН,  Комитет  по  экономическому   сотрудничеству   и  интеграции.
Третья   сессия.   Стратегические   рекомендации   по   совершенствованию   нормативно-правовой   базы   для
развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2022 г.
52
  Емельянов   Ю.С.   Банки   развития   и   государство   в   современной   архитектуре   мирового   развития   //
Экономика и политика. – 2019. №. 5. – С.11-18.
53
  Ковалев   М.   Роль   банков   развития   в   XXI   веке   /   М.   Ковалев,   Ю.   Когут,   С.   Румас   //   Вестник   ассоциации
белорусских банков. – 2022. – №2. – С. 2-17.
69 Yaqinda BMTTD va OPEK Markaziy Osiyoda barqaror energetika sohasida
jonli, oddiy kichik va o rta korxonalar hamjamiyatini rivojlantirish, havo sifati vaʻ
atrof-muhitni muhofaza qilish bilan birga odamlarning energiyadan foydalanishini
yaxshilashga qaratilgan mintaqaviy tashabbusni boshladi.
70 3.3. O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi
tahlili
2022-yilda   Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   (YTTB)   O‘zbekistondagi
26   ta   loyihaga   qariyb   920   million   AQSh   dollari   (839   million   yevro)   investitsiya
kiritdi   va   bu   uchinchi   yildirki   Markaziy   Osiyoda   moliyalashtirishning   yetakchi
oluvchisiga   aylandi.   Qayta   tiklanadigan   energetikadan   tortib   bankka   qadar
sohalarga investitsiyalar kiritildi.
Bankning  mamlakatga   yillik  sarmoyasi  bo‘yicha  avvalgi  rekord  2021  yilda
o‘rnatilgan 690 million AQSh dollarini tashkil etdi 54
.
YeTTB   xorijiy   investorlar   va   islohotlarga   ko‘maklashuvchi   hokimiyat
organlari   o‘rtasida   muloqot   uchun   platforma   bo‘lib   xizmat   qiladigan   Xorijiy
investorlar   kengashining   birinchi   yalpi   majlisini   o‘tkazish   orqali   O‘zbekistonda
investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha ishlarni davom ettirdi.
2023-yil   boshida   Parij   kelishuviga   to liq   moslashgan   YeTTBʻ
O zbekistonning   yashil   o tish   jarayonini   qo llab-quvvatlashni   davom   ettirdi.	
ʻ ʻ ʻ
YeTTB   Buxoro   viloyatida   umumiy   o rnatilgan   quvvati   1   GVt   bo lgan   ikkita	
ʻ ʻ
shamol   elektr   stansiyasini   qurish   va   ishga   tushirishga   ko maklashish   uchun	
ʻ
umumiy qiymati 520 million AQSh dollariga teng ikkita sindikatlashtirilgan kredit
ajratdi.
Ushbu   moliyalashtirish   YeTTBning   o‘z   mintaqalari   bo‘ylab   hozirgi   kunga
qadar qayta tiklanadigan energiya bo‘yicha eng yirik loyihasidir.
Shuningdek,   bank   O‘zbekistonning   Navoiy   viloyatida   quvvati   500   MVt
bo‘lgan   yashil   maydon   shamol   elektr   stansiyasini   rivojlantirish,   qurish   va
foydalanish   uchun   74   million   AQSh   dollari   miqdorida   moliyalashtirish   paketini
tashkil   qildi.   Bu   to qnashuv   xavfi   ostida   bo lgan   turlarni   aniqlash   va   kuzatish	
ʻ ʻ
hamda   tanlangan   turbinalarni   avtomatik   ravishda   qisqartirishni   ishga   tushirishga
qodir bo lgan Identiflight yordamida Markaziy Osiyodagi birinchi loyiha bo ldi.	
ʻ ʻ
54
  https :// cbu . uz / uz /
71 YeTTB   va   O‘zbekiston   Iqtisodiy   rivojlanish   va   qashshoqlikni   qisqartirish
vazirligi   birgalikda   metan   emissiyasi   milliy   dasturini   ishlab   chiqishga   kelishib
oldilar, bu 2030 yilgacha metan emissiyasini 30 foizga qisqartirish bo‘yicha Global
metan   garovi   (GMP)   maqsadiga   erishish   uchun   asosiy   rejalashtirish   vositasiga
aylanadi.   O‘tgan   yili   O‘zbekiston   Markaziy   Osiyoda   GMPga   qo‘shilgan   ikkinchi
davlat bo‘ldi 55
.
Energetika sektoridan tashqari YeTTB Xorazm va Qoraqalpog‘istonda qattiq
maishiy chiqindilarni boshqarish uchun mas'ul bo‘lgan hududiy kommunal xo‘jalik
korxonalari  uchun umumiy qiymati  120 million AQSh dollarigacha bo‘lgan uzoq
muddatli   suveren   kreditlar   ajratdi.   Loyiha   O‘zbekistonning   Parij   kelishuviga
muvofiq   dekarbonizatsiya   sa’y-harakatlariga   hissa   qo‘shadi   va   qattiq   maishiy
chiqindilarni boshqarish bo‘yicha milliy strategiyani qo‘llab-quvvatlaydi.
Moliya sohasida YeTTB “Asakabank”, “Ipoteka-bank”, O‘zbekiston Tashqi
iqtisodiy   faoliyat   milliy   banki   va   SQB   banki   uchun   210   million   AQSh   dollari
miqdoridagi   yangi   savdoni   moliyalashtirish   limitlarini   oshirdi.   Bitim   xususiy
mahalliy   tadbirkorlik   sub'yektlariga,   jumladan,   kichik   va   o‘rta   korxonalarga
(KO‘B)   zarur   tovarlar,   xizmatlar   va   uskunalarni   import   qilish   hamda   o‘z
mahsulotlarini eksport qilish imkonini beradi.
YeTTB   tomonidan   Ipak   Yo‘li   bankiga   taqdim   etilgan   10   million   AQSh
dollari   miqdoridagi   moliyaviy   paket   mahalliy   uy   xo‘jaliklari   va   kichik   va   o‘rta
korxonalar   uchun   yashil   texnologiyalardan   foydalanishni   yaxshilaydi   va   ayollar
tadbirkorligini rag‘batlantiradi.
YeTTB,   shuningdek,   TBC   Bank   Uzbekistan’ga   7   million   AQSh   dollari
miqdorida   qo‘shimcha   kapital   kiritdi   va   O‘zbekiston   bilan   20   million   dollarlik
krossvalyuta svop bitimini amalga oshirdi, bu esa mamlakatga derivativlar bozorini
rivojlantirishga   va   xorijiy   valyutadagi   qarz   olishdan   kelib   chiqadigan   valyuta
riskini himoya qilishga yordam beradi.
55
  https :// www . ebrd . com / home  
72 Bank   mamlakatning   yetakchi   pivo   ishlab   chiqaruvchisi   UzCarlsberg
faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga 14 million yevro yo‘naltirdi va bo‘ylama suv osti
yoyi bilan payvandlangan quvurlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish imkoniyatiga
ega bo‘lgan Toshkent quvur zavodiga 15 million AQSh dollari ajratdi. SQB Bank
bilan birgalikda YeTTB mamlakatdagi maishiy elektronika va maishiy texnikaning
yetakchi   chakana   sotuvchilaridan   biri   Idea   Concept   Group   kompaniyasini
kengaytirishni qo‘llab-quvvatlamoqda.
YeTTB   tomonidan   boshqariladigan   Markaziy   Osiyo   uchun   Ekologik
reabilitatsiya hisobi (ERA) tomonidan ajratilgan 7 million yevro miqdoridagi grant
poytaxt   Toshkentning   sharqida   joylashgan   tog‘larda   joylashgan   ikkita   sobiq   uran
qazib   olish   maydonlari   –   Yangiobod   va   Chorkesarda   atrof-muhitni   qayta   tiklash
ishlarini moliyalashtiradi.
2022-yilda   YeTTBning   O‘zbekistondagi   Kichik   biznes   bo‘yicha   maslahat
dasturi   100   ga   yaqin   maslahat   loyihalarini   ishga   tushirdi   va   shu   bilan   mahalliy
KO‘B sub’ektlari bilan aloqani 50 foizga oshirdi. Ularning yarmi tadbirkor ayollar,
40 foizdan ortig‘i qishloq joylarida faoliyat yuritgan. Ixtisoslashtirilgan treninglar,
tarmoq   yaratish   va   bilim   almashish   tadbirlari   orqali   butun   mamlakat   bo‘ylab   10
000   dan   ortiq   tadbirkorlar   ishtirok   etdi.   “Gulobod   mebel”   mebel   ishlab
chiqaruvchi,   “Tillo   domor”   sut   mahsulotlari   ishlab   chiqaruvchi,   “Sifat-Biznes-
Savdo” elektron mahsulotlar sotuvchisi kabi qator mahalliy korxonalarga kreditlar
ajratildi 56
.
O‘zbekistonda   2023-yilning   16-18-may   kunlari   Samarqand   shahrida   bo‘lib
o‘tadigan   YeTTBning   32-yillik   yig‘ilishi   va   biznes-forumi   bo‘lib   o‘tadi.   Tadbir
Bank   investitsiya   qiladigan   mintaqalar   uchun   eng   yirik   tadbir   hisoblanadi   va
xalqaro biznes-forum bilan birga o‘tkaziladi.
Bugungi   kunga   qadar   YeTTB   butun   mamlakat   bo‘ylab   128   ta   loyihaga
deyarli 3,9 milliard yevro sarmoya kiritdi.
56
  https :// www . ebrd . com / home  
73 Bugungi kunda YeTTB ekologik loyihalarga ham pul ajratmoqda. Jumladan
2020   yil   SQB   bank   bilan   bu   sohada   ham   yangi   loyiha   boshlandi.   Ushbu   loyiha
Bankning COVID-19 pandemiyasiga javobi doirasida ma'qullandi. 
Loyihaning amalga oshirilishini kechiktirmaslik maqsadida Bank prezidenti
Axborotdan   erkin   foydalanish   siyosatining   V   bo‘limiga   muvofiq   loyihaning
qisqacha   mazmuni   (LQM)   odatiy   muddatlardan   og‘gan   holda   chop   etilishiga
ruxsat   berdi.   Bankning   COVID-19   ga   javobi   va   ushbu   og‘ish   haqida   batafsil
ma'lumotni bizning veb-saytimizda topishingiz mumkin. 
Barqarorlikni ta minlash dasturi doirasida “Sanoat Qurilish Banki” (SQB) gaʻ
25   million   AQSH   dollarigacha   bo lgan   birinchi   navbatdagi   ta minotsiz   kreditni	
ʻ ʼ
sintetik   o zbek   so mi   yoki   AQSH   dollarida   taqdim   etish.  	
ʻ ʻ Kredit   tushumlari   SQB
tomonidan   O zbekistonning   biznes   korxonalariga   biriktirilgan   Kredit   siyosatiga	
ʻ
asosan yo naltiriladi.	
ʻ
Taklif etilayotgan loyiha SQB ga: (1) tegishli sub-qarz oluvchilar faoliyatini
milliy   valyutada   moliyalashtirish   imkonini   beradi,   bu   esa   moliyaviy   sektorning
barqarorligini   oshiradi;   va   (2)   COVID19   pandemiyasi   sharoitida   bozorning
noqulay   sharoitlariga   javob   tariqasida   mahalliy   xususiy   korxonalarni
kreditlashdagi bozor ulushini ushlab turish va kengaytirish imkonini beradi.
SQB YTTBning Savdoga ko maklashuvchi dasturning (TFP) 1 joriy mijozi	
ʻ
hisoblanadi   va   yaqinda   kichik   va   o rta   biznes   korxonalari   (KO BK)ni	
ʻ ʻ
moliyalashtirishga yo naltirilgan kredit liniyasini imzoladi. KO BK kredit liniyasi	
ʻ ʻ
uchun   o tkazilgan   Ekologik   va   ijtimoiy   ekspertiza   mijozning   Atrof-muhit   va	
ʻ
ijtimoiy   masalalar   bo‘yicha   boshqaruv   tizimi   (AIMBT)   Xalqaro   moliya
korporatsiyasi   tomonidan   qayta   ko rib   chiqilayotganiga   ishonch   hosil   qildi.	
ʻ
Mijozning   AIMBTi   loyiha   talablari   (PR)   2   hisoblangan   PR9   shartlariga   javob
beradi,   shuningdek,   mijozdan   ESP2019   yo llanmalari   va   istisnolar   ro yxatlariga	
ʻ ʻ
rioya   qilish   talab   etiladi.   Qarz   oluvchi   YTTBning   PR2   va   PR4   shartlariga   va
Korporativ   hamda   KO BK   mijozlar   uchun   ishlab   chiqilgan   Ijtimoiy   risklarni	
ʻ
74 boshqarish shartlariga amal qilishda davom etadi. SQB har yili YTTBga ekologik
va ijtimoiy sohaga oid hisobotlarni taqdim etishi shart.
SQB   avvalgi   loyihalar   doirasida   boshlangan   Texnik   ko maklardan   (TK)ʻ
foydalanishda davom etadi:
O‘zbekistondagi   moliyaviy   vositachi   muassasalarning   salohiyatini   oshirish
TK dasturi " (TCRS 8332, loyiha umumiy qiymati 5 million EUR, TK Qo mitasin	
ʻ
tomonidan   12/07/2017   da   tasdiqlangan).   SQBga   ajratilgan   ko mak   KO BK   ni	
ʻ ʻ
kreditlash   va   G aznachilikni   rivojlantirishga   yo‘naltiriladi.   TK   ning   15%   qiymati	
ʻ
SQB tomonidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan 57
. 
SQB,   shuningdek   “Markaziy   osiyo   uchun   mintaqaviy   kichik   biznes   TK
dasturi”   (TCRS   7579)   doirasida   markazlashgan   treninglarda   va   masofaviy   ta’lim
dasturlaridan   foydalanadi.   COVID-19   pandemiyasi   tufayli   to‘xtatilgan
sinfxonalardagi   treninglar   pandemiya   cheklovlari   tugashi   bilan   yana   amalga
oshiriladi;   COVID-19   pandemiyasi   sharoitida   yuzaga   kelgan   bozorning   noqulay
sharoitlari   SQB   tomonidan   kreditning   samarali   o‘zlashtirilishiga   ta’sir
o‘tkazmasligi kutilmoqda.
YTTB   o‘zining   “ekologik   jihatdan   mas ul   va   barqaror   rivojlan	
ʼ ??????rish”
tashabbusini   ilgari   surishda   Ekologik   va   ijtimoiy   siyosat   va   uning   tarkibiy   qismi
bo‘lgan   loyiha   talablari   (PR)   Bank   loyihasini   amalda   qo‘llash   tartibini   belgilab
beradi. 
ESP   va   PR   tegishli   milliy   qonunchilik   doirasida   Bank   mijozlarining   keng
jamoatchilikka   axborot   berishi   va   maslahatlashishini   ta’minlash,   shuningdek
manfaatdor   tomonlarning   xavotirlari   va   shikoyatlarini,   ayniqsa,   ekologik   va
ijtimoiy   muammolarni   ko‘rib   chiqish   va   hal   qilishga   yordam   beradigan
mexanizmni yaratishdagi  aniq talablarni o‘z ichiga oladi. Loyihaning ekologik va
ijtimoiy   risklarni   va   ta’sirining   mohiyati   va   ko‘lamidan   kelib   chiqqan   holda,
zarurat   tug‘ilganda,   YTTB   o‘z   mijozlaridan   qo‘shimcha   ravishda   loyihalarning
risklarni   va   ta’sirlari   haqida   ma’lumotni   oshkor   qilishni,   shuningdek,   manfaatdor
57
  https    ://    www    .   ebrd    .   com    /   home     
75 tomonlar   bilan   batafsil   fikr   almashish   va   muammolar   yuzasidan   choralar
ko‘rilishini talab qiladi.
YTTBning   muvofiqlik   nazorati   boshqarmasi   (OCCO)   Bankda   mas’uliyatli
boshqaruvga ko‘maklashish bilan birga Bank faoliyatining barcha jabhalarida eng
yuqori   standartlarda   ish   olib   borilishini   va   barcha   jarayonlar   ilg‘or   xalqaro
tajribalarga muvofiq bo‘lishini ta’minlaydi. 
Bankning   barcha   mijozlari   uchun   ularning   ish   faoliyatidagi   halolligini
tekshirishdan   maqsad,   Bank   loyihalari   uchun   qabul   qilinishi   mumkin   bo‘lmagan
huquqiy   va   nufuzga   oid   risklarga   yo‘l   qo‘yilmaslikdan   iborat.   Bank   nuqtai
nazariga   ko‘ra,   loyihani   dastlabki   baholash   va   tasdiqlash   bosqichida   muammoli
jihatlarni   aniqlash   va   ularni   bartaraf   qilish   Bank   faoliyati   nufuziga   putur
yetkazmaslikning   eng   samarali   vositasidir.   OCCO   ushbu   profilaktika   chora-
tadbirlarida muhim ahamiyatga egaligi bilan birga investitsiya qilinganidan keyingi
davrda Bankning nufuziga xavf soladigan risklarni nazorat qilishga yordam beradi.
76 XULOSA VA TAVSIYALAR
Yangi   O zbekiston   iqtisodiyotini   yanada   rivojlantirish   borasida   bir   qanchaʻ
strategik   vazifalar   turibdi.   Yangi   Taraqqiyot   strategiyasini   ta minlash   uchun	
ʼ
tarkibiy   izchil   islohotlarni   amalga   oshirish   darkor.  Prezidentimiz  tomonidan   bosh
mezon sifatida ilgari surilgan “Harakatlar strategiyasidan – Taraqqiyot strategiyasi
sari!” g oyasini  hayotga tatbiq etishda ilm-ma rifat  va innovatsiya  asosiy tayanch	
ʻ ʼ
ustunlarga aylanadi.
Iqtisodiyotni   investitsiya   resurslari   bilan   ta minlash   korxonalarni   sog lom	
ʼ ʻ
raqobat   tamoyillari   asosida   moliyalashni   taqozo   etadi.   Kapital   bozori   va   bank
tizimi   barqarorligi   esa   mamlakat   iqtisodiy   salohiyatini   oshirishning   muhim
omillaridandir.   Shu   maqsadda   kapitalni   jalb   qilish   hamda   korxonalar,   moliyaviy
institutlar   va   aholining   erkin   mablag larini   joylashtirishning   muqobil   manbai	
ʻ
sifatida   moliya   bozorini   o rta   va   uzoq   muddatli   istiqbolda   rivojlantirish	
ʻ
konsepsiyasini ishlab chiqish talab etiladi.
Milliy   iqtisodiyotimizni   shakllantirish   sharoitida   bank-moliya   va   sanoat
sohasi   taraqqiyotiga   alohida   e tibor   qaratib   kelinmoqda.   Bunda   iqtisodiyoti	
ʼ
rivojlanayotgan   mamlakatlar   singari   O zbekistonda   ham   tijorat   banklari	
ʻ
resurslarini   faol   tarzda   turli   sanoat   korxonalarining   kapitallashuv   darajasi   va
moliyaviy barqarorligini ta minlashga jalb qilish muhim o rin tutadi.	
ʼ ʻ
Bank   tizimining   rivojlanishi   va   barqarorligini   oshirishning   muhim
shartlaridan biri banklarning o z mablag lari hajmini oshirish va kredit tashkilotlari	
ʻ ʻ
tomonidan   olingan   xatarlarni   o z   kapitali   bilan   yetarli   darajada   qoplanganida	
ʻ
namoyon bo ladi.	
ʻ
Bu borada ko plab normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingani ijobiy amaliy	
ʻ
natijalarga   erishishga   asos   bo lmoqda.   Xususan,   Prezidentimizning   2018-yil   23-	
ʻ
martdagi   “Bank   xizmatlari   ommabopligini   oshirish   bo yicha   qo shimcha   chora-	
ʻ ʻ
tadbirlar   to g risida”gi   qarori   tijorat   banklarini   yangi   infratuzilmalar   bilan	
ʻ ʻ
ta minlash,   raqamli   texnologiyalarga   asoslangan   xizmat   turlaridan   foydalanishga	
ʼ
keng yo l ochdi.	
ʻ
77 Mamlakatimizda   milliy   to lovlar   tizimi,   naqd   pulsiz   hisob-kitoblarʻ
infratuzilmasini   yanada   rivojlantirishga   qaratilgan   chora-tadbirlar   amalga
oshirilmoqda.   Shunga   ko ra,   2021-yil   1-noyabrda   “To lovlar   va   to lov   tizimlari	
ʻ ʻ ʻ
to g risida”gi qonun qabul qilinishi ortidan yurtimizda to lovlarni uzluksiz amalga	
ʻ ʻ ʻ
oshirish va zamonaviy texnologiyalarni keng joriy qilish, shu bilan birga, tizimning
samarali, ishonchli va xavfsiz ishlashini ta minlashga imkoniyat yaratildi.	
ʼ
2019-yil 5-noyabrda kuchga kirgan “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi	
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi qonuniga o zgartish va qo shimchalar kiritish haqida”gi	
ʻ ʻ ʻ
qonun Jahon banki ko magida ilg or xorijiy tajriba, umume tirof etilgan normalar	
ʻ ʻ ʼ
va standartlar asosida ishlab chiqildi. Oxirgi besh yilda pul-kredit siyosati sohasida
islohotlar natijasida iste mol tovarlari hajmi sezilarli oshib, o zaro muvofiqlashgan
ʼ ʻ
makroiqtisodiy   siyosat   hamda   tarif   va   notarif   borasida   salmoqli   ishlar   qilindi.
Inflyatsion   targetlashga   bosqichma-bosqich   o tishga   tayangan   holda   Markaziy	
ʻ
bank   tomonidan   inflyatsiyani   pasaytirishga   qaratilgan   qat iy   pulkredit   siyosati	
ʼ
yuritilmoqda.
Davlatimiz   rahbarining   2020-yil   12-maydagi   “2020-2025-yillarga
mo ljallangan   O zbekiston   Respublikasining   bank   tizimini   isloh   qilish	
ʻ ʻ
to g risida”gi   farmonida   mamlakatimiz   bank   tizimida   davlat   ulushini   bosqichma-
ʻ ʻ
bosqich   kamaytirish,   moliya   bozorida   teng   raqobat   sharoitlarini   yaratish,
kreditlashni   faqat   bozor   shartlari   asosida   amalga   oshirish,   banklarning   davlat
resurslariga   qaramligini   pasaytirish,   xizmat   ko rsatishni   modernizatsiya   qilish,	
ʻ
sohada   samarali   infratuzilma   yaratish   va   avtomatlashtirish,   shuningdek,   ular
faoliyatiga xos bo lmagan funksiyalarni bekor qilish orqali samaradorlikni oshirish	
ʻ
vazifalari belgilab berildi.
Ushbu   farmonga   muvofiq,   “Ipotekabank”,   “O zsanoatqurilishbank”,	
ʻ
“Asakabank”,   “Aloqabank”,   “Qishloqqurilishbank”   va   “Turonbank”ni
xususiylashtirish   bo yicha   qaror   qabul   qilindi.   Bundan   tashqari,   2020-yilda	
ʻ
“O zsanoatqurilishbank”   va   YETTB   o rtasida   mahalliy   ishlab   chiqaruvchilar,	
ʻ ʻ
eksportyorlar,   kichik   va   o rtabiznesni   moliyalashtirish   uchun   40   million   dollar	
ʻ
78 miqdorida   kredit   liniyasini   jalb   qilish   yuzasidan   kredit   shartnomasi   imzolandi.
Bank anderrayting joriy etdi va bu kreditlash operatsiyalarini xodimlar ishtirokisiz
amalga oshirishga o tdi.ʻ
Mamlakatimizda   2017-yilgacha   ichki   valyuta   bozori   va   naqd   pul
muomalasida mavjud muammolar yillar davomida inflyatsiyaning yuqori darajada
shakllanishiga   yo l   ochishi   bilan   birga   tadbirkorlikni   rivojlantirishga   salbiy   ta sir	
ʻ ʼ
ko rsatib   kelardi.   Bu   muammolarning   bartaraf   etilishi   pul-kredit   siyosatini	
ʻ
takomillashtirish   va   inflyatsiya   darajasini   pasaytirish   uchun   zamin   yaratyapti.
2017-yilga   kelib,   pul-kredit   siyosatini   rivojlantirishda   inflyatsion   targetlash
rejimini joriy qilishga kirishildi. Mamlakatimizda narxlar barqarorligini ta minlash	
ʼ
maqsadida   2020-yildan   inflyatsiyani   targetlashning   faol   bosqichiga   o tilib,   2021-	
ʻ
yilda   inflyatsiya   darajasini   10   foiz,   2023-yilda   esa   5   foiz   darajadagi   doimiy
inflyatsion   targetgacha   pasaytirish   vazifasi   qo yildi.   Buning   natijasida   inflyatsiya	
ʻ
darajasini 2017-yil yakunidagi yillik 18,8 foizdan 2020-yil oxirida 11,1 foizgacha
pasaytirishga erishildi.
Shuningdek,   aholining   bankomatlardan   naqd   pul   yechib   olish   hajmi   2017-
yilda 98 milliard so mni tashkil etgan bo lsa, 2021-yilga kelib, 90 trillion so mga	
ʻ ʻ ʻ
yetdi.   Muomaladagi   naqd   pulning   banklarga   kelib   tushish   ko rsatkichi   2017-	
ʻ
yildagi 27 foizdan 2020-yilda 65 foizgacha ko paydi. Aholining naqd pul yechish	
ʻ
imkoniyatini kengaytirish maqsadida bankomat va infokiosklar soni 4,9 mingtadan
qariyb   12,7   mingtaga   yetkazildi.   Hududlardagi   chakana   savdo   va   pulli   xizmatlar
ko rsatish   shoxobchalari   hamda   bank   infratuzilmalariga   o rnatilgan   to lov	
ʻ ʻ ʻ
terminallari   soni   2017-yildagiga   nisbatan   2   barobar   ko payib,   2021-yil   oktyabr	
ʻ
holatiga umumiy soni 435 mingtadan oshib ketdi. Tijorat banklari tomonidan aholi
va tadbirkorlik subyektlari  uchun bank kartalarining umumiy soni 2017-yildagiga
nisbatan   1,3   barobar   ortib,   2021-yilning   1-oktyabr   holatiga   qariyb   25,2   million
donani tashkil etdi.
Yuridik   va   jismoniy   shaxslarning   o z   ehtiyojlari   uchun   valyuta   sotib   olishi	
ʻ
va   sotishi   uchun   to liq   imkoniyatlar   eshigi   ochildi,   tovarlar   (ish,   xizmatlar)	
ʻ
79 eksportidan tushgan valyuta tushumini majburiy sotish tartibi mulkchilik shaklidan
qat i   nazar,   barcha   eksportchi   tashkilotlar   uchun   butunlay   bekor   qilindi.   Buningʼ
natijasida yuridik shaxslar  tomonidan ichki valyuta bozorida sotib olingan xorijiy
valyuta   hajmi   2020-yilda   2017-yildagiga   nisbatan   2,1   barobar   ortib,   22   milliard
AQSH dollaridan oshdi. Jismoniy shaxslar  tomonidan ayirboshlash shoxobchalari
orqali   xorijiy   valyutani   sotish   hajmi   2020-yilda   2017-yildagiga   nisbatan   5,3
barobar   oshib,   4,5   milliard   AQSH   dollariga   hamda   xorijiy   valyutani   sotib   olish
hajmi   22   barobardan   ziyod   ko payib,   4,2   milliard   AQSH   dollariga   yetdi.	
ʻ
Mamlakatimizning oltin- valyuta zaxiralari hajmi 2021-yil 1-sentyabr holatiga 36,5
milliard   AQSH   dollarini   tashkil   etib,   2017-yildagiga   nisbatan   1,3   barobar   ko p	
ʻ
bo ldi.	
ʻ
Iqtisodiyotimizga   ajratilgan   kredit   qo yilmalari   hajmi   2017-yildagiga	
ʻ
nisbatan   6   barobar   oshib,   2021-yil   yakuni   bo yicha   332   trillion   so mga   hamda
ʻ ʻ
uning   YAIMdagi   ulushi   25   foizdan   qariyb   60   foizga   yetishi   kutilyapti.   Aholini
uyjoy bilan ta minlashning bozor tamoyillariga asoslangan yangi tartibi joriy etildi	
ʼ
va   ipoteka   kreditlari   ajratish   tartibi   soddalashtirildi.   Tijorat   banklari   tomonidan
2017-2020-yillarda  jami   262,1 ming fuqaroga umumiy  qiymati   32,1 trillion so m	
ʻ
ipoteka   kreditlari   ajratildi.   Ko chmas   mulk   bozorida   ipoteka   kreditlari   asosida	
ʻ
sotilgan   uy-joylar   sonining   jami   ko chmas   mulk   oldi-sotdisidagi   ulushi   2017-	
ʻ
yildagi 22 foizdan 2020-yilda 34 foizgacha oshdi.
Oilaviy   tadbirkorlikni   rivojlantirish   dasturlari   doirasida   tijorat   banklari
tomonidan   aholining   daromad   topishga   qaratilgan   faoliyat   bilan   shug ullanishi	
ʻ
hamda   kichik   tadbirkorlik   subyektlarining   loyihalarini   moliyalashtirish   uchun
imtiyozli   shartlarda   kreditlar   ajratishning   aniq   tizimi   joriy   etildi.   So nggi   4   yil	
ʻ
davomida   qariyb   934   mingdan   ortiq   oilaga   23   trillion   so m   miqdorda   shunday	
ʻ
kredit ajratildi.
Kreditlarning real o sishi yiliga o rtacha 39,5 foizni tashkil etdi. 2021-yil 1-	
ʻ ʻ
yanvar holatiga ko ra, iqtisodiyotga ajratilgan kreditlar miqdori 288 trillion so mni	
ʻ ʻ
tashkil etib, uning umumiy hajmi 2017-yildagiga nisbatan 150 foiz oshdi.
80 Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagilarni tavsiya qilamiz:
 xalqaro   moliya   institutlari   va   tashkilotlari,   jumladan   Xalqaro   valyuta   fondi
(XVF),   Jahon   banki   guruhi   (JBG),   Osiyo   taraqqiyot   banki   (OTB)   Yevropa
tiklanish   va  taraqqiyot   banki   (YeTTB),  Yevropa   investitsiya   banki   (YeIB),
Islom   taraqqiyot   banki   guruhi   (ITBG)   bilan   hamkorlik   qilish   masalalarida
Markaziy bank manfaatlarini taqdim qilish;
 Markaziy   bankning   chet   el   markaziy   banklari,   moliya   muassasalari,
O‘zbekiston   Respublikasi   hududida   joylashgan   xorijiy   banklar   va
tashkilotlar   vakolatxonalari   bilan   aloqalar   o‘rnatish,   kengaytirish   va
muvofiqlashtirish;
 Markaziy   bank   faoliyatini   takomillashtirish   va   mamlakat   bank-moliya
sohasini   rivojlantirishda   xalqaro   moliya   institutlari,   chet   el   markaziy
banklarining texnik hamkorligini jalb qilishda masalalarni ishlab chiqish va
ishlarni tashkil etish;
 hukumatlararo   va   idoralararo   komissiyalar   (komitetlar)   va   kichik
komissiyalar (kichik komitetlar), shuningdek davlatlaro integratsion idoralar
va boshqalar doirasida Markaziy bank faoliyatini muvofiqlashtirish;
 manfaatdor   bo‘linmalar   bilan   birgalikda   hukumatlararo   va   davlatlararo
bitimlar, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining chet el mamlakatlari
markaziy banklari, chet  el moliya institutlari va boshqalar bilan tuziladigan
bitimlari   loyihalarini   tayyorlash,   davlat   idoralari   bilan   kelishish,   imzolash
jarayonlarini bajarish;
 davlatlararo,   hukumatlararo   va   idoralararo   bitimlar,   xalqaro   moliya
institutlari   va   boshqa   xalqaro   tashkilotlar   bilan   bitimlar   loyihalarini   ishlab
chiqish (kelishish)da Markaziy bankka tegishli qismi bo‘yicha qatnashish;
 moliyaviy   majburiyatlar   va   o‘zaro   hisob-kitoblar   ijrosini   ta’minlash
masalalarida Xalqaro valyuta fondi bilan hamkorlik qilish;
81  XVF   Ustav   fondining   IV   moddasi   doirasida   XVFning   yillik   missiyasi
masalalarida O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari va idoralari bilan ishlarni
muvofiqlashtirish va tashkil etish;
 xalqaro   moliya   institutlari   oldidagi   majburiyatlar   bo‘yicha   hisob   va   hisob-
kitoblarning   yuritilishi   masalalarida,   ularning   Markaziy   bankdagi
hisobvaraqlari   bo‘yicha   Markaziy   bankning   ishlarini   Moliya   vazirligi   bilan
muvofiqlashtirish;
 xalqaro   moliya   institutlarining   tijorat   banklari   bilan   hamkorligi   bo‘yicha
faoliyatini monitoring qilib borish;
 Markaziy bankning xalqaro moliya tashkilotlari bilan tuzilgan shartnomalari
(kontraktlar, bitimlar) majburiyatlari bajarilishini monitoring qilib borish;
 chet el banklari vakolatxonalarini akkreditatsiyadan o‘tkazish;
 Markaziy   bank   tarkibiy   bo‘linmalari   tomonidan   taqdim   etilgan   materiallar
asosida   ommaviy   axborot   vositalari   va   Markaziy   bank   rasmiy   veb   saytida
yoritish uchun tayyorlangan axborotlarni umumlashtirish;
82 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 
I. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari
1.  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 
2.   O‘zbekiston   Respublikasining   «Markaziy   bank   to‘g‘risida»gi   qonuni.
15.11.2019, №O‘RQ-582. 
3.   O‘zbekiston   Respublikasining   “Valyutani   tartibga   solish   to‘g‘risida”gi
(yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 
4.   O‘zbekiston   Respublikasining   “Banklar   va   bank   faoliyati   to‘g‘risida”gi
qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 
5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi
Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari
6.O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2020   yil   24   yanvardagi   Oliy
Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 
7.O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «Davlat   aktivlarini   boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan
takomillashtirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida»gi   2019   yil   14   yanvardagi   PF-5630-
sonli farmoni 
8.O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O‘zbekiston   Respublikasi
Markaziy   bankining   faoliyatini   tubdan   takomillashtirish   chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli farmoni. 2018 yil 9 yanvar. 
9.O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O‘zbekiston   Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi  to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli
farmoni. 2017 yil 7 fevral. 
10.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019   yil   17   yanvardagi   PF-
5635-son,   “2017-2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
83 ijtimoiy   rivojlanish   yili”da   amalga   oshirishga   oid   davlat   dasturi   to‘g‘risida”
farmoni. 
11.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Bank   xizmatlari
ommabopligini   oshirish   bo‘yicha   qo‘shimcha   chora-tadbirlar   to‘g‘risida”gi   PF-
3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart. 
12.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   12   sentyabrdagi
“Respublika   bank   tizimini   yanada   rivojlantirish   va   barqarorligini   oshirish   chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3270 sonili qarori. 
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011-2015 yillarda respublika
bank  tizimini   yanada   isloh  qilish,   uning   barqarorligini   oshirish   va  yuqori   xalqaro
reyting ko‘rsatkichlariga erishish bo‘yicha chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 1438-
sonli qarori. 2010 yil 26 noyabr. 
14.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «Bank   tizimining   moliyaviy
barqarorligini   yanada   oshirish   va   investisiyaviy   faolligini   kuchaytirish   chora–
tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel. 
15.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «Tijorat   banklarining
moliyaviy barqarorligini  yanada oshirish va ularning resurs bazasini  rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 2344- sonli qarori. 2015 yil 6 may. 
16.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Kichik   tadbirkorlikni
rivojlantirish   kafolat   jamg‘armasini   tashkil   etish   to‘g‘risida”gi   PQ-2768-sonli
qarori. 2017 yil 10 fevral. 
17.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Pul   muomilasini   yanada
takomillashtirish   va   bank   plastik   kartochkalaridan   foydalangan   holda   hisob-
kitoblarni   rivojlantirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida”gi   PQ2777-sonli   qarori.   2017
yil 15 fevral. 
18. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 
84 19.   Mirziyoev   Sh.M.   Tanqidiy   tahlil,   qat’iy   tartib-intizom   va   shaxsiy
javobgarlik   –   har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo‘lishi   kerak.   –
Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b. 
20.   Mirziyoev   Sh.M.   Erkin   va   farovon,   demokratik   O‘zbekiston   davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 
21. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b. 
22.   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining   “O‘zbekiston
Respublikasida   valyuta   operatsiyalarini   amalga   oshirish   qoidalarini   tasdiqlash
to‘g‘risida”gi qarori, 31.08.2020, №3281. 
23.   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki   boshqaruvining   2020   yil   15
fevraldagi 3/12-son qaroriga ilova “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-
kitoblar to‘g‘risida”gi nizomi 
24.   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining   “Tijorat   banklarida
korporativ   boshqaruv   to‘g‘risidagi   nizomga   o‘zgartirishlar   kiritish   haqida”gi
qarori, 26.02.2019, №943-5. 
25.   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining   “O‘zbekiston
Respublikasi   banklarida   depozit   operatsiyalarini   amalga   oshirish   tartibi
to‘g‘risidagi   yo‘riqnomaga   o‘zgartirishlar   kiritish   haqida”gi   qarori,   19.03.2019,
№2711-4. 
26.   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining   “Tijorat   banklari
kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi  nizomga o‘zgartirish
va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5.
III. Asosiy adabiyotlar
20. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet. 
21. Azizov   U.O‘.,   Qoraliyev   T.M.   va   b.   Bank   ishi.   Darslik.   T.:
“IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 760 b. 
85 22. Банковское дело. Учебник. Под рl. Проф О.И. Лаврушина – М.:
КНОРУС, 2015. – 768 с. 
23. Деньги,   крlит,   банки.   Под   рl.   Проф.   О.И.   Лаврушина.   –   М.:
КНОРУС, 2015. – 560 с. 
24. Костерина   Т.М.   Банковское   дело:   учебник   для   бакалавров.   М.:
Юрайт-Издат, 2012. 345 c.
25. Abdullaeva   Sh.Z.   Xalqaro   valyuta-kredit   munosabatlari.   -   T.:
«IQTISOD-MOLIYA» 2005. - 585 b. 
26. Angelidi   M.S.,   Karimov   N.G.   Investitsiyalarni   loyihaviy
moliyalashtirish tizimida sindikat asosida kreditlashtirish. - T.: «TMI», 2005. - 96
b. 
27. Ergasheva   Sh.,   Uzoqov   A.   Investitsiyalarni   tashkil   etish   va
moliyalashtirish. O‘quv qo‘llanma. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 208 b. 
28. G‘ozibekov   D.G‘.   Investitsiyalarni   moliyalashtirish   masalalari.   -   T.:
«Moliya», 2003. - 332 b. 
29. G‘ozibekov   D.G‘.   Investitsiyalarni   moliyalashtirish   muammolari.   -
Toshkent. 2002., i.f.d. dissertatsiyasi avtoreferati. 
30. G‘ozibekov   D.G‘.,   Nosirov   E.I.   O‘zbekiston   iqtisodiyotiga   xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b. 
31. Z.Mamadiyarov,   M.Maxmudova,   M.Kurbоnbekova   Bank   ishi.
Darslik.   T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021 – 160 b.‒
32. Абалкина А. Роль многосторонних банков развития в содействии
экономической интеграции. Munich Personal RePE c Archive. 2020. – 10 p.
33. Абалкина   А.   Специфика   деятельности   многосторонних   банков
развития// Банковское дело. – 2006. – N 10. – С. 10-21
34. Андропова   И.В.,   Кучерявый   П.В.   Азиатский   банк   развития:
инвестиции в развитие // Вестник международных организаций. 2011. – №4. –
С. 61-67
86 35. Байбикова Э. Деятельность международных банков развития во II
полугодии   2014   года.   Информационно-аналитические   материалы   ЕЭИ.   –
2015.- №1. – 34 с.
36. Балабанов   И.   Т.   Основы   финансового   менlж-   мента.   –   М.:
Финансы и статистика, 2000. – 522 с.
37. Банки развития. Юнктад [Электронный ресурс]. – 2015. – Режим
доступа:   http://unctad.org/meetings/en/SessionalDocuments/td490_ru.pdf.   –   Дата
доступа: 16.10.2014.
38. Бланк   И.   А.   Концептуальные   основы   финансо-   вого
менlжмента. – К.: Ника-Центр, Эльга, 2003. – 448 с.
39. Большой экономический словарь / Под рl. А. Н. Азрилияна – 5-е
изд., доп. – М.: Институт новой экономики, 2002. – 1 280 с.
40. Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития
Японии //Прlпринимательство. – 2014. – №1. – С. 164-181.
41. Европейская   экономическая   комиссия   ООН,   Комитет   по
экономическому   сотрудничеству   и   интеграции.   Третья   сессия.
Стратегические   рекомендации   по   совершенствованию   нормативно-правовой
базы для развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2008 г.
42. Емельянов   Ю.С.   Банки   развития   и   государство   в   современной
архитектуре   мирового   развития   //   Экономика   и   политика.   –   2009.   №.   5.   –
С.11-18.
43. Захарова   М.А.   О   роли   институтов   развития   в   диверсификации
экономики   России   //   Вестник   Нижегородского   университета   им.   Н.И.
Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248.
44. Зеленкевич   М.Я.   Национальные   банки   развития   как   институты
поддержки проектов государственно-частного партнерства. Мн.: ГИУСТ.
45. Исаев   Ю.Ю.   Банки   развития   как   важнейший   инструмент
реализации   государственной   инвестиционной   политики   //   Вестник
финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72.
87 46. Ключников   К.Ф.   Международные   банки   развития.   Проблемы   и
перспективы.М.: 1974. – 320 с.
47. Ковалев   М.   Роль   банков   развития   в   XXI   веке   /   М.   Ковалев,   Ю.
Когут, С. Румас // Вестник ассоциации белорусских банков. – 2021. – №2. –
С. 2-17.
48. Финансово-крlитный энциклопlический словарь. / Под рl. А.
Г. Грязновой – М.: Фи- нансы и статистика, 2002. – 1 280 с.
49. Шеремет   А.Д.   ,   Ионова   А.Ф.   Финансы   прlпри-   ятий:
менlжмент и анализ: Учеб. пособие. – 2-е изд., исп. и доп. – М.: ИНФРА-М,
2007. – 479 с.
50. Шеремет   А.Л.,   Сайфулин   Р.С.   Финансы   прl-   приятий.   –   М.:
ИНФА-М, 1998. – 343 с.
IV. Internet saytlari
51.   https://www.ebrd.com/home   (Yevropa   tiklanish   va   taraqqiyot   banki
rasmiy sayti)
52.   www.cbu.uz   (O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   banki   rasmiy   vev
sayti). 
53.   www.lex.uz   (O‘zbekiston   Respublikasi   Qonun   hujjatlari   ma’lumotlari
milliy bazasi rasmiy vev sayti). 
54.   www.stat.uz   (O‘zbekiston   Respublikasi   Statistika   qo‘mitasi   rasmiy   vev
sayti). 
55.   https://www.uzse.uz   -   “Toshkent”   Respublika   fond   birjasi   rasmiy   sayti
ma’lumotlari.
88

JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI MUNDARIJA: KIRISH 3 I-BOB. JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI ................................. 13 1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari ................ 13 1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ............................ 26 1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi....................... 34 II-BOB. YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI 54 2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini mustahkamlashning huquqiy asosi.................................................. 54 2.2. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlili................................................................................................. . 59 2.3. O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyotʻ banki o rtasidagi hamkorlik istiqbollari......................................... ʻ 66 III-BOB. JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR0........................................................................................ 70 3.1 Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari. natijalar va istiqbollar....................................................................... 70 3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorligi yo‘nalishlari................... 75 3.3. O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi rivojlantirish masalalari................................................ 79 XULOSA VA TAVSIYALAR................................................................. 85 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................. 91 ILOVALAR.............................................................................................. 97 2

KIRISH Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Globallashuv davlatlarlar orasidagi integratsiya jarayonlarini ham jadallashtirdi. Bu jaryonlar ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va gumanitar, umumiy qilib aytganda davlat hamda jamiyat hayotining barcha sohalarida o z ifodasini topyapti. Bu kabi tendensiyalar,ʻ moliyaviy mexanizmlar, tijorat banklari, moliya bozorlari, xususan, investitsiyalar oqimi holatini mutlaqo o zgartirib yubordi. ʻ Hozirgi davrda, qaysiki mamlakatlar faol investitsiya siyosatini yurig‘izayotgan bo lsa, o z davlati iqtisodiyotining barqaror o sishiga ʻ ʻ ʻ erishayotgani hech kimga sir emasligi ma’lum bo’ldi. O‘zbekiston respublikasi prezidenti SH.Mirziyoyev ta kidlab o‘tganidek, ʼ “Investitsiya – bu iqtisodiyot drayveri, o zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi, ʻ desak, mubolag a bo lmaydi. Investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga, ʻ ʻ hududlarga yangi texnologiyalar, ilg or tajribalar, yuksak malakali mutaxassislar ʻ kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi” 1 . O zbekistonning suveren davlat obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlariga ʻ chiqarildi. Bu borada “Citibank”, “J.P.Morgan”, “Deutsche Bank” kabi yetakchi xalqaro investitsiya banklari bilan hamkorlik aloqalari olib borilmoqda. So’ngi yillarda bank va moliya tizimida jadal davom ettirilayotgan chuqur o‘zgarishlar avvalo ushbu sohaga zamonaviy bozor mexanizmlarini keng joriy etishda namoyon bo lmoqda. O z navbatida bu jabhada uzoq yillar mobaynida ʻ ʻ bank kapitalining asosiy ulushi davlatga tegishli bo lib kelgandi. Bu esa bank ʻ sektorida sog lom raqobatga to siq bo lib, xizmat ko rsatish sifatiga o’zining salbiy ʻ ʻ ʻ ʻ ta sirini ko rsatib kelayotgan edi. ʼ ʻ Binobarin, oxirgi yillarda banklar faoliyati, ayniqsa, ularning investitsion jarayonlardagi ishtirokini kengaytirishga qaratilgan muhim tashkiliy o zgarishlar ʻ amalga oshirilmoqda. Prezident SH.Mirziyoyevning topshirig i bilan hukumat va ʻ 1 Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 3

Markaziy bank xalqaro moliya tashkilotlari ko magida bank-moliya tiziminiʻ rivojlantirish bo yicha uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqdi. ʻ Shu asnoda respublikamizdagi bank tizimiga xususiy va xorijiy kapitallar kirib kelmoqda. Natijada davlat banklari ulushi bosqichma-bosqich kamayib bormoqda va sohada raqobat muhitini yaxshilash, tijorat banklari faoliyatini, kreditlash sifati va madaniyatini, ayniqsa, ularning investitsion aktivligini har tomonlama oshirishga xizmat qiladi. Ushbu sohada moliya bozorlarini, jumladan, valyuta va fond bozorini yuksaltirish, yangi moliyaviy instrumentlarni joriy qilish orqali va obligatsiyalar chiqarish yordamida, bank xizmatlari sifati va sonini oshirish, ilg or texnologiyalar ʻ yordamida bank tizimini ravnaq toptirishga alohida e tibor qaratilmoqda. ʼ investorlar uchun ham keng va qulay sharoitlar yaratib berilyapti. Bu yo ldagi ʻ birinchi qadam albatta valyuta bozorini erkinlashtirish borasidagi olib borilayotgan ishlar hisoblanadi. Aynan ushbu olib borilayotgan islohotlar tijorat banklarining investitsiyaviy faoliyati samaradorligini oshirish, institutsional asoslarini takomillashtirishga yordam bo lyapti. ʻ Ushbu amaliy ishlar “Harakatlar strategiyasi”da belgilab bergan ustuvor yo nalishlariga mos ravishda olib borilmoqda. Ushbu amaly ishlar natijasida ʻ banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, bank tizimi islohotlarini chuqurlashtirish, barqarorligini ta minlash, ularning moliyaviy ʼ barqarorligi hamda ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari va kichik biznes shuningdek xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni kengaytirish mustahkamlab qo yilgan. ʻ Yuqoridagi fikrlarni xalqaro va mahalliy ekspertlar ham tasdiqlaydi. Tadqiqotchilarning takidlashlaricha, mamlakat iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo jalik yurtuvchi subyektlarining asosiy kapitalini yangilash va ʻ texnologik jihatdan yuqori bosqichga ko tarishni investitsiyalarsiz tasavvur qilib ʻ bo lmaydi. Shu sababdan ham, xo jalik yurituvchi subyektlari moliyaviy oqimlarni ʻ ʻ 4

diversifikatsiya qilish, xo jalik tuzilmalarini takomillashtirishga qaratilganʻ investitsion faoliyatni rivojlantirish zaruratga aylanib boryapti. Masalan, J. Keyns “investitsiyalash deganda biror shaxs yoki korporatsiya tomonidan qandaydir eski yoki yangi mulkni xarid qilish tushuniladi. Ba zida bu ʼ atama fond birjasida qimmatli qog ozni xarid qilish bilan ham chegaralanishi ʻ mumkin. Umuman olganda, yangi investitsiyalar qayta investitsiyalashdan farqli o laroq, istalgan turdagi kapital mulkni daromad hisobidan xarid qilishni ʻ anglatadi” deya ta kidlab o tgan ʼ ʻ 2 . Mazkur qamrovda esa tijorat banklari katta o rin tutadi desak mubolaqa ʻ bo lmaydi. Chunki bank investitsiyalari o ziga xos iqtisodiy mazmun kasb etadi. ʻ ʻ Mamlakatimizda ham tijorat banklarining investitsion siyosatini aynan shulardan kelib chiqib zamon talablariga moslashtirish qat iy talab etilyapti. Bunda ʼ ularning investitsion faoliyatning maqsadli mo ljallari tizimini tashkil etish va ʻ mazkur maqsadlarga erishish usullarini erkin tanlash uchun imkoniyat berilyapti. Institutsional jihatdan qaraganda, bu investitsion faoliyatni tashkil etish va boshqarish bo yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda deganidir. ʻ Aynan shu nuqtayi nazardan tijorat banklarimizning muayyan faoliyati investitsion aktivlarning muvofiq tarkibi va hajmini ta minlash, tavakkalchilikning maqbul ʼ darajasida aktivlar daromadliligini oshirishga yo naltirilishi kerak. O z navbatida ʻ ʻ bank resurs bazasini kengaytirish va bank resurslari saqlanishini ta minlash ham ʼ istiqbol maqsadlari qatoridan joy olishi lozim. Shundagina investitsion qo yilmalarning likvidliligi, xavfsizligi va daromadliligi hamda o sib borishi uchun ʻ ʻ pragmatik sharoit yaratiladi. Shu o rinda investitsiya yo nalishida tijorat banklarini ʻ ʻ rag batlantiruvchi omillar bo yicha quyidagi takliflarni keltirib o tish mumkin: ʻ ʻ ʻ raqobatdagi ustunlikni oshirish, resurs bazasini kengaytirish hisobiga kreditlash hajmini oshirish, kredit portfeli tavakkalchiliklarini diversifikatsiyalash asosida 2 G‘ozibekov D.G‘., Nosirov E.I. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b. 5

tavakkalchilik darajasini kamaytirish, kredit qaytmasligi tavakkalchiligini kamaytirish. Demak, hali oldinda qiladigan ishlar ko p. Masalan, mamlakatimizʻ banklarida hamon qisqa muddatli manbalarni qisqa muddatli aktivga yo naltirish ʻ ko lami kattaligicha to g ri kelmoqda. Shunday ekan, tijorat banklarining uzoq ʻ ʻ ʻ muddatli aktivlarga qo yilma qilish imkoniyatlarini kengaytirish zarur. Hozirgi ʻ kunda respublikamiz banklarining fond bozoridagi operatsiyalari ko lami ʻ kichikligicha qolmoqda. Bu miqyosni tubdan qayta ko rib chiqish maqsadga ʻ muvofiq. Tijorat banklari likvidlilikni samarali boshqarish, investitsion portfel tarkibini oqilona shakllantirish yo lidagi ayrim to siqlarni bartaraf etish davr ʻ ʻ talabidir. Buning uchun esa zarur institutsional va huquqiy poydevor yaratilib, takomillashtirib borilyapti. Yangi tahrirda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi, O zbekiston Respublikasining Markaziy banki ʻ ʻ ʻ to g risida”gi qonunlar, davlatimiz rahbarining “Inflyatsion targetlash rejimiga ʻ ʻ bosqichma-bosqich o tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish ʻ to g risida”gi, “Tashqi beg araz ko mak mablag larini jalb etish mexanizmlarini va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ donorlar bilan ishlashni takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi, “2017– ʻ ʻ 2021-yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor ʻ yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma rifat va raqamli ʻ ʻ ʼ iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to g risida”gi farmonlari, “Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish davlat dasturlari ʻ ʻ doirasida amalga oshirilayotgan loyihalarni kreditlash tartibini takomillashtirishning qo shimcha chora-tadbirlari to g risida”gi qarorlari va ʻ ʻ ʻ boshqa shu kabi muhim hujjatlar tijorat banklarining investitsion faoliyati samaradorligini oshirishga ham turtki beradi. Zero, har qanday islohot natijasi xalqimiz uchun farovon va munosib turmush sharoitini yaratishga xizmat qilishi darkor. Davlatimiz rahbari ta kidlaganidek, “Odamlarimiz yetarli daromad topishi uchun eng qulay biznes va ʼ 6