Karam agrosenozi entomofaunasining ekologo-faunistik tahlili
![I BOB. KARAM AGROSENOZI ENTOMOFAUNASINING
O’RGANILISH TARIXI (Adabiyotlar sharhi)
Hasharotlar olamini o’rganish qadimdan insoniyatni qiziqtirib kelgan. Bu
sohada yuzlab, hatto minglab fikrlar xilma-xilligi mavjud. Ularning turli
agrobiosenozlardagi majmuaviy hayot tarzi, shuningdek ekotizimlar
faoliyatidagi rolini izohlash, ayniqsa, qishloq xo’jaligida muhim ahamiyat kasb
etadi [2,10,15,69].
Krestguldoshlar orasida karam ( Cruciferae brassica L) zararkunanda
hasharotlardan ko’proq zarar ko’radi. Bunday zararkunandalarga karam va
sholg’om oq kapalaklari, karam kuyasi, krestguldoshlar burgachalari, karam biti,
krestguldoshlar qandalalari, saratonlar, karam pashshalari va boshqalarni
ko’rsatib o’tish o’rinlidir. Hammaxo’r zararkunandalardan gamma tunlami,
o’tloq kapalagi, chigirtkalar, chirildoqlar, shilliqqurtlar karam bargi bilan
oziqlansa, buzoqboshilar, tuproq ostidan kemiruvchi tunlamlar qurtlari,
simqurtlar, soxtasimqurtlar, plastinka mo’ylab qo’ng’izlar lichinkalari ekinning
yer osti qismini zararlaydi [25, 64, 70].
Muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan to’g’riqanotlilar vakili
chigirtkalar (Acrididae) may oyidan boshlab mavsum oxiriga qadar pomidor
agrosenozlarida vaqti-vaqti bilan uchrab turishi, ularning migrasiya
jarayonlarining ba’zi bir ko’rinishlarida namoyon bo’ladi [17, 40, 70, 100].
Sobiq ittifoq hududlarida karamda 300 turdagi fitofaglar qayd qilingan
bo’lib, ulardan faqat 10 turi ekinga doimiy ravishda zarar keltiradi. Ular orasida
bahorgi va yozgi karam pashshalari, kuzgi tunlam ( Agrotis segetum ) va undov
tunlami ( Agrotis exclamationis ), yer yuzi tunlamlaridan esa g’o’za tunlami
( Helicoverpa armigera ) va gamma tunlami ( Autographa gamma ), karam
tunlami, karam kuyasi, karam va sholg’om oq kapalaklari, karam biti,
krestguldoshlar burgachalari alohida ajralib turadi [69, 73, 77, 96].
Markaziy Osiyo mintaqasi va O’zbekiston hududi entomofaunasiga doir
ba’zi ilmiy manbalarda hasharotlarning Farg’ona vodiysi hududlarida
9](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_9.png)
![uchrashiga oid umumiy xarakterdagi ma’lumotlar mavjud [73, 93]. Faunistik
tahlil natijalari Markaziy Farg’onaning sabzavot-poliz ekinlarida 7 turkum, 32
oilaning 113 avlod iga mansub 148 tur va 7 kenja turdan iborat fitofag
hasharotlar uchrashligini ko’rsatdi [50, 51, 52]. Entomofaunada yetakchilik
qiluvchi ushbu katta guruhlar (Cicadinea, Aphidinea)ning entomosenozlardagi
ulushi yuqori bo’lishi boshqa tadqiqotchilar e’tiborini ham jalb etgan [88].
Shuningdek hozirga qadar Qoraqalpog’iston, Xorazm, Samarqand viloyatlarida
sabzavot-poliz ekin maydonlarida jiddiy zararkunanda sifatida qayd etilayotgan
[76, 103] invaziv va karantin turlardan Phthorimaea operculella (Zeller, 1873)
(kartoshka kuyasi), Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (pomidor kuyasi) va
Myiopardalis pardalina Bigot, 1891 (qovun pashshasi) Markaziy Farg’onada ilk
marta topildi [39, 56, 85,].
R.X.Kadirbekovning 2013 yilda qayd etishicha, ayni tur Qozog’istonning
Janubi-sharqiy hududida Brassicaceae, Lamiaceae, Polygonaceae,
Scrophulariaceae oilasiga mansub o’simliklarda yashaydi [ 52, 60 ].
1.1. Karamning zararkunanda hasharotlari
Karamga fitofag-hasharotlar jiddiy zarar yetkazadi. Faunistik tahlil
natijalari sabzavot-poliz ekinlarida 7 turkum, 32 oilaning 113 avlod iga mansub
148 tur va 7 kenja turdan iborat fitofag hasharotlar uchrashligini ko’rsatdi [28,
49, 51, 54].
Karam biti ( Brevicoryne brassicae L) keng tarqalgan zararkunanda bo’lib,
u barcha karam yetishtiriladigan mintaqalarda keng tarqalgan [47]. Karam biti
ayniqsa oq boshli karam barglari va uning urug’ligini kuchli zararlaydi. Bu bit
qisqa muddat ichida karam bargi orqa qismi va o’suv nuqtasini yirik
koloniyalari bilan qalin qoplaydi. Karam shirasi o’simlikning o’sish nuqtasiga,
barglarning ostki va ustki qismlariga joylashib tayyor ozuqa moddalarni so’radi.
Zararlangan nihollar hosil tugmaydi. Urug’lik karamni urug’lari puch bo’lib,
unib chiqish xususiyati yo’qoladi [47].
10](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_10.png)
![Hasharotlarning o’simlik organini tanlashiga o’simlik va hasharot
organizmida boradigan fiziologik jarayonlar sabab bo’lishi tabiiy [32, 53].
O’rta Osiyoda karam biti karamda, ayniqsa uning ostki barglarida, o’zagi
yaqinida va krestguldosh begona o’simliklarda tuxumlik, partenogenetik
urg’ochi va lichinkalik stadiyasida qishlaydi [31].
Xususan, Tojikistonda poliz va sabzavot ekinlari zararkunandalari
qatorida qarsildoq qo’ng’izlarning turlar xilma-xilligi, tarqalishi, bioekologik
xususiyatlari qator tadqiqotchilar tomonidan o’rganilganligini qayd etish
mumkin [58, 59].
Hasharotlar ekologik imkoniyatining kengayib borishi, birinchi navbatda,
ozuqa resurslari chegaralanganligi hamda tabiatda turning barqarorligini saqlab
qolishga bo’lgan intilishidan yuzaga keladi [33, 56].
MDH mamlakatlarining Yevropa qismida karam biti faqat tuxumlik
fazasida qishlaydi. Bu tur ko’chib yurmaydigan bitlar biologik guruhiga oid
bo’lib, ko’klamdan boshlab karam biti asosan krestguldosh begona o’tlarda
hayot kechiradi va karamga iyundan ilgari o’tmaydi. Buning aksi, ba’zi olimlar
tadqiqotlarida karamda bitning dastlabki ommaviy ko’payishi may oyining
oxirida qayd qilingan. Karam biti bahorda begona krestguldosh o’simliklarda 2-
3 avlod beradi. Bit to’dalarida qanotli bitlarning hosil bo’lishi dalalarda karam
ko’chatlari o’tqazilgan davrga to’g’ri keladi. Shunday qilib, qanotli bitlar
begona krestguldoshlardan karamga ko’chib o’tadi [31]. Karamga ko’chib
o’tgan urg’ochi bitlar karam bargining orqasiga o’rnashib tez ko’paya boshlaydi.
Har bir urg’ochi qanotsiz bit 40 donaga yaqin lichinka tug’adi. Ba’zan bitlar
karam ko’chatini batamom qoplab oladi. Shu muallifning ma’lumotiga ko’ra,
1982 yil bahorida “Qarshi” fermer xo’jaligining “Aral” uchastkasidagi karam
paykallarida 1sm 2
karam bargi sathida 70-80 donaga qadar bit qayd qilingan.
Garchand bit karam bargining orqa qismidan turib zararlasada, bargning
zararlangan joylari ustki tomondan qavarib chiqadi; bit ko’payib ketganda u
bargning ustki tomoniga ham o’tadi [34 , 82].
11](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_11.png)
![Bit karamda shu qadar ko’payadiki, zararlangan bunday o’simlikni
uzoqdan, uning kulrangsimon tusi va ustidagi tullagan bit po’stlari bilan
qoplanganligini ko’rish mumkin. Yozda havo haroratining keskin ko’tarilishi va
havo nisbiy namligining pasayishi tufayli karamda bit soni keskin kamayadi. Bu
hol iyunning oxiri va iyul oyiga to’g’ri kelib, bu davrda bitlar soni bir tup
karamda 23 donagacha kamayganligi kuzatilgan. Kuzda havo haroratining
pasaya borishi va nisbiy namlikning oshishi bilan, kechki karamda karam biti
yana ko’payadi. Kuz oylarida lichinkalardan qanotli erkak bitlar hosil bo’ladi,
urg’ochi bit zotlari bilan juftlashib, oxirgilari qishlovchi tuxumlar qo’yadilar.
O’zbekistondagi turli tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko’ra karam biti
mavsum davomida 24 martagacha nasl beradi [27].
Karam bitining qishlash sharoitini o’rganish bo’yicha karam boshining
qoldiqlari, urug’lik karam ( Brassica campestris ) va krestguldosh ( Brassicaceae )
begona o’tlarda qurtena ( Sysymbrium loeselii ) , surepisa ( Barbarea vulgaris R.
Br.) , yarkutka (Thlaspi) va boshqalarda kuzatish shuni ko’rsatganki, karam biti
va uning tuxumini qishlashi uchun eng qulay sharoit karam boshi qoldiqlari,
keyin urug’lik karam bo’lib, bunday muhitlarda bit va uning qishlab chiqishi
mos ravishda 45,3; 60,1 va 15,0; 38,7 % ni tashkil qilgan bo’lsa, krestguldosh
( Brassica campestris L) begona o’tlarda qishlovchi bit deyarli qirilib ketib, atigi
11,1% bit tuxumlari omon qolgan [27]. Karam bitining sovuqqa chidamliligi
yuzasidan Turkmanistonda amalga oshirilgan tadqiqotlar - 10 o
C da bit
zotlarining qisman nobud bo’lishini ko’rsatgan bo’lsa, O’zbekistondagi
tajribalar -13 o
C 78%, -15 o
C esa tadqiqotlardagi bit zotlarining batamom qirilib
ketganligini ko’rsatdi [27].
Hasharotlarning miqdor zichligi mavsumiy o’zgarishlarini regression
tahlil etish ilk marta shiralar va kapalaklar kabi ayrim oilalar misolida tahlil
etilgan. Abiotik omillarning kunlik, oylik yoki muddatli tartibsiz (xaotik)
tebranishidan qat’iy nazar, barcha organizmlarda bo’lgani kabi,
agrosenozlardagi zararkunandalar miqdor zichliklarining o’zgarishida ham
mavsumiy barqarorlik kuzatiladi [5, 31, 35, 54, 99].
12](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_12.png)
![Fitofaglar ichida karpofag va fillofag, limfofaglarning ulushi katta bo’ladi.
Ya’ni Leptinotarsa decemlineata (23 ball; 20,4%) va Tuta absoluta (25 ball;
22,1%)ning ta’sir ko’rsatish darajasiga qarab uning pomidorning jiddiy
kushandasi sifatida qayd etish mumkin [52].
Oqqanotlarning (Aleyroidoidae) mamlakatimizda 4 turi uchrashi qayd
etilgan bo’lib [80, 81, 104], bu hasharot o’simliklarni faqat lichinkalik davrida
zararlaydi. Uning ta’siridan sabzavot ekinlarining 60-75% gacha nobud bo’lishi
qayd etilgan [36]. Xususan, bu hasharotlar o’simlikni so’rib, undagi ozuqa
moddalarni kamaytiradi, uning chiqargan suyuqligida saprofit zamburug’lar
rivojlanib, barg yuzasini qoplaydi va o’simlikning rivojlanishi buziladi.
Oqibatda o’simlik zaiflashib, hosil kamayadi yoki vegetasiya davri
boshlanishida bo’lsa, butunlay nobud bo’ladi [62, 86].
Karamda krestguldoshlar qandalalarining Eurydema ventralis Kol-karam
qandalasi turi karamga zarar yetkazadi. E. ventralis karamda davomli
oziqlanganda o’simlik o’sishdan va rivojlanishdan orqada qoladi [82]. Qandala
bog’ va ekinzorlar to’shamalari ostida voyaga yetgan holda qishlaydi.
Qishlovdan chiqqan qandala faol hayotining boshlanishi ob-havo sharoitiga
bevosita bog’liq. O’rtacha sutkalik harorat 12-13 o
C oshganda qandalalar
qishlovdan chiqa boshlaydi. Bu ko’pincha mart oyiga to’g’ri keladi.
Shuningdek, ularning faolligi kunning o’rtalariga to’g’ri keladi, kechqurun
boshlanishi bilan qandalalar hashaklar ostiga bekinadi. Erta bahorda qishlovdan
chiqqan qandala, dastlab begona krestguldoshli o’simliklarning shirasini so’rib
oziqlanadi. Dalada karam ko’chatlari va boshqa madaniy krestguldoshlar paydo
bo’lishi bilan ularga o’tadi. Qishlovdan chiqqan qandalalar 10-15 kun
qo’shimcha oziqlangach, juftlashadi. Ularning juftlashishi kunning o’rtalarida
havo harorati yuqori 20 o
C bo’lganda boshlanib, soatlab davom etadi.
Otalangan urg’ochi qandalalar bir tuxum qo’yganda 12 tadan ikki
qatordan (har bir qatorda 6 tadan) qilib tuxum qo’yadi. Havoning haroratiga
qarab 6-15 kun o’tgach tuxumlardan lichinkalar ochib chiqadi. Lichinkalar bir
sutkaga yaqin tuxumning qobig’i yonida turib, keyin oziqlanish uchun o’simlik
13](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_13.png)
![barglariga tarqalib ketadi. Lichinkalarning rivojlanishi yoz oylarida 25-30 kunga
to’g’ri kelsa, bahorda 40-50 kungacha cho’ziladi [82].
MDH mamlakatlari hududlarida Phyllotreta avlodiga oid 30 turdan ortiq
yer burgachalari qayd qilingan. Bu avlod vakillari, jumladan krestguldoshlar
burgachalari, bunday o’simliklar o’sadigan barcha stasiyalarda keng tarqalgan
[41]. Krestguldoshlar burgachalari boshqa yer burgachalaridan quyidagi
belgilari bilan ajralib turadi:
Phyllotreta avlodi vakillarining tanasi cho’zinchoq va ko’pchilik hollarda
bir oz tig’izlangan; tanasining tusi bir xil rangli; qora, havorang, yashilroq,
metallsimon yoki qanot ustligi sariq naqshli qora. Mo’ylablari 11 bo’g’imli.
Tanasining o’lchami 1,3 dan 3,3 mm gacha o’zgarib turadi.
Burgachalarning tuxumlari oqish-sariq, yarim shaffof, uzunchoq-oval,
o’lchami 0,3-0,4 mm. Ko’pchilik turlar lichinkalarining tusi kir-oqish, sariq yoki
sarg’ishroq [61]. Krestguldoshlar burgachalari jinsiy voyaga yetmagan
qo’ng’izlik hamda zararkunanda kuzgi avlodi krestguldosh o’simliklar ildizi
yaqinida tuproqqa qo’yilgan tuxumlik fazasida qishlaydi [61]. O’rta Osiyo
sharoitida yer burgachalarining faunasi bir qator tadqiqotchilar tomonidan
o’rganilgan. Jumladan, O’zbekistonda yer burgachalarining 15 avlodga tegishli
100 turi qayd qilingan. Bunda respublika tekisligida 80 tur, tog’oldi hududlarida
76 va tog’larda 38 tur tarqalganligi aniqlangan. Krestguldoshlar burgachalari
Phyllotreta avlodining O’zbekiston turli sharoitlarida ommaviy ko’payib birdan
tarqalish xususiyatiga ega bo’lgan quyidagi turlari: Ph. ustulata Lop; Ph.
latevittata Kutsch; Ph. undulata Kutsch; Ph. vittula Rdtb; Ph. erusimi Wse; Ph.
atra F, Ph. cruciferal Gz; Ph. nemorum L., G.A. Avanesova [19] tomonidan
o’rganilgan.
Yuqorida ta’kidlanganlardan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston sharoitida
krestguldoshlar burgachalarining biologiyasi, ekologiyasi va zarari deyarli
o’rganilmagan. Faqat karam oq kapalagi ( Pieris brassicae L) biologiyasining
sabzavot-poliz ekinlari zararkunandasi sifatida Toshkent viloyati sharoitida
o’rganilgan [102].
14](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_14.png)
![Zararkunandaning poliz ekinlariga zarari yildan-yilga ortib bormoqda.
Zararkunandaning keyingi tarqalish yo’nalishlari, shuningdek O’zbekiston
hududiga kirib kelishi, zarar keltirish xususiyatlari va biologiyasini o’rganish
bo’yicha qator olimlarning ilmiy natijalari e’lon qilinmoqda [3, 7, 14, 24, 84].
MDH mamlakatlari hududlarida karam kuyasi keng tarqalgan bo’lib,
Arktikadan, Qrim va Kavkaz ortigacha uchraydi, O’rta Osiyo, Sibir va Uzoq
Sharqda ham zarar keltiradi. Karam kuyasi vaqt-vaqti bilan ommaviy ko’payish
xususiyatiga ega. Bunday yillarda karam kuyasi krestguldoshlarning eng xavfli
zararkunandasi hisoblanadi. Odatda ommaviy ko’payishdan bir yil oldin
zararkunandaning miqdoriy soni birmuncha past bo’ladi. Ko’pchilik
tadqiqotchilar ta’kidlashicha, ommaviy ko’payishning sababi karam kuyasining
uzoq cho’ziladigan migrasiyasidir. Karam kuyasining ommaviy ko’payish
o’chog’i sobiq ittifoq janubiy Yevropa qismida bo’lishi kerak, shu yerdan
shamol yordamida tezlik bilan katta hududlarga tarqaladi [4, 7 , 66, 67 ] .
Shuningdek Tuta absoluta tashqi va ichki karantin obyekti sanaladi.
O’simlikning tana, shoxlari, bargi, o’suv qismlariga tuxum qo’yadi. Tuxumdan
chiqqan lichinkalar shu yerda oziqlanishni boshlaydi. Keyin boshqa yaruslarga
tarqaladi. Qurtlari o’simlikda to’rlar hosil qilishi vegetasiyaga ta’sir qiladi. Katta
yoshdagi qurtlar mevani teshib kiradi. Lichinka kirgan meva tez chiriydi va
iste’molga yaroqsiz bo’ladi [72, 75, 83, 87].
Kuya bilan zararlangan o’simliklarining hosildorligi 80-100% gacha
pasayib, hosil to’la nobud bo’lishi mumkin. Bir gektardagi ekinni kuya ikki
haftada batamom zararlab ulguradi. Uning populyasiyasi mavsumda harorat va
namlikka mutanosib ravishda o’zgarib turadi [4].
Karam kuyasi g’umbaklik fazasida qishlaydi. Bahorgi kapalakning uchib
chiqishi erta ko’klamga to’g’ri kelib, oq kapalaklar uchib chiqish muddatiga
yoki ulardan biroz ertaroq amalga oshadi. Bu o’rtacha sutkalik havo harorati 6-
7 o
C dan oshganda to’g’ri keladi [102]. Uchib chiqqan kapalaklar begona o’tlar
gul nektari bilan qo’shimcha oziqlanishga muhtoj bo’ladi. Dastlabki vaqtlarda
kapalaklar surepka ( Brassicae campestris L.) va boshqa krestguldoshlar begona
15](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_15.png)
![o’simliklarida o’rnashadilar. Keyinchalik ular karamga ko’chib o’tadilar.
Kunduzi kapalaklar passivroq bo’lib, o’simlik barglarining orqasiga ko’chib
o’tishni yoqtiradi. Kechqurun, kechasi va bulutli havoda kapalaklar jinsiy
qo’shiladilar, tuxum qo’yadilar, bir joydan boshqa joylarga ko’chadilar.
Kapalaklarning jinsiy nisbati taxminan 1:1 bo’lib, ammo erkaklari birmuncha
ustunlik qiladi. Urg’ochilarning jinsiy serpushtliligi 70 dan 300 gacha tuxum
qo’yish bilan o’lchanadi [102].
Karam kuyasining embrional rivojlanishi 15,1 o
C da 6 kun davom etsa,
21,6 o
C da 4 va 26 o
C da 3 kun davom etadi. Qurtining rivojlanishi 17,9 o
C 20
kun, 20,2 o
C-16 va 25,6 o
C-10 kunda yakunlanadi. G’umbagining rivojlanishi
17,8 o
C-11 kun, 20,4 o
C-8 va 26,9 o
C-5 kun davom etadi [105]. Karam
kuyasining quyi rivojlanish bo’sag’asi 9,8 o
C ga teng bo’lsa, yuqorisi - +35-37 o
C
ga tengdir, optimal rivojlanish zonasi birmuncha keng - 10 o
C dan 30 o
C orasida
bo’ladi. Kuya bir avlodi naslining to’liq rivojlanishi uchun 223 o
C foydali
harorat yig’indisi kerak bo’ladi. Tropik mamlakatlar iqlim sharoitida karam
kuyasi yil davomida rivojlanib 18-20 marta nasl beradi [11 , 79, 74].
Karam oq kapalagi oqishlar (Pieridae) oilasi, tangachaqanotli
(Lepidoptera) hasharotlar turkumiga xosdir. Odatda bu hasharot keng tarqalgan
karam zararkunandasidir. Kapalak chekka shimoldan tashqari MDH
mamlakatlarining barcha hududlarida tarqalgan. Karam oq kapalagi bir nasli
to’liq rivojlanishi uchun 700 o
C foydali harorat yig’indisi kerak bo’ladi.
Jumladan, embrional rivojlanishi uchun +98 o
C (quyi bo’sag’asi +9 o
C), qurti
+389 o
C (bo’sag’asi +7 o
C), g’umbagi +189 o
C
(bo’sag’asi +8 o
C), kapalak jinsiy
yetilishi uchun +24 o
C harorat kerak bo’ladi. O’zbekistonda kapalakning bahorgi
uchib chiqishi martning oxiri-aprelning birinchi o’n kunligiga, ommaviy uchish
esa aprelning ikkinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi [21].
Karam oq kapalagi tarqalish arealiga qarab: Kola yarim orollarida bir
marta, Leningrad viloyatida 2, Rossiya o’rta zonasida 2-3, uning janubida 3-4,
Kavkaz ortida 5, O’rta Osiyoda kamida 4 marta nasl berib rivojlanadi. [21, 96].
Farg’ona viloyatining sharqiy qismida karam oq kapalagining biologiyasini
16](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_16.png)
![o’rgangan. Uning ta’kidlashicha, ushbu zararkunanda o’rganilgan hududning
hamma yerida qayd qilingan bo’lib, sezilarli darajada zarar yetkazadi.
Zararkunandaning kapalagi asosan aprel oyining boshida, ayrimda martning
oxirida qishlovdan uchib chiqib, dastlab kapalaklar krestguldoshli begona
o’simliklar gul nektari bilan oziqlanadi. Oq kapalakning qurtlari aprel oyining
ikkinchi yarmida karamda paydo bo’lib, keyinchalik uning miqdoriy soni o’sa
borgan [104]. Muallifning ta’kidlashicha, karam oq kapalagining birinchi nasl
qurtlari, karam bargining orqasi ko’pincha shimoliy-g’arbiy tomoni tuprog’iga
yaqin tomonida g’umbakka aylanadi. Vaholanki ko’pchilik tadqiqotchilar qayd
qilishicha karam oq kapalagi sinantrop tur bo’lib, uning rivojlanishi asosan turli
qurilish va aholi yashaydigan joylardagi yaqin uchastkalardagina kuzatiladi. Oq
kapalak binolar devorlari, to’siqlar, oyna karnizlari, daraxt va butalar hamda
begona o’simliklar poyalarida qishlaydi [98].
Sholg’om oq kapalagi ( Pieris rapae L.) tashqi ko’rinishi va ayrim
rivojlanish xususiyatlari jihatidan karam oq kapalagi bilan ko’pchilik umumiy
o’xshashliklarga ega. Sholg’om oq kapalagining embrional quyi rivojlanish
bo’sag’asi +6,7 o
C, qurtining +6,7 o
C, g’umbaginiki esa +7,8 o
C. Embrional
rivojlanish davomiyligi 3-7 kun, qurtining rivojlanishi 20 sutkagacha, g’umbagi
esa 7-10 sutka davomida rivojlanishini yakunlaydi [57].
Rossiyaning shimoliy qismida sholg’om oq kapalagi 1-2 marta, Sankt
Peterburg va Moskva viloyatlari sharoitlarida 2-3, Qozog’iston va O’rta Osiyo
respublikalarida 4, Kavkaz ortida 5 marta nasl berib rivojlanadi Bunda sholg’om
oq kapalagi karam oq kapalagiga nisbatan xavfliroq zararkunanda bo’lib, uning
bahorgi va yozgi bir nasli rivojlanish davomiyligi 35-40 sutka, jumladan,
embrional rivojlanishi 5-8, qurtining 15-18, g’umbagining rivojlanishi esa 15-18
sutka davom etadi. Mavsum davomida 6 martagacha nasl beradi. Sholg’om oq
kapalagining kuchli zarari ayniqsa iyul-sentyabr oylarida kuzatiladi [21].
Toshkent viloyati sharoitida karam agrosenozida tunlamlarning 12 turi
qayd qilingan. Ular orasida ko’p sonliligi jihatidan sirkumfleks-tunlami, gamma-
tunlami, kuzgi, undov, sebarga, yovvoyi va tamaki tunlamlari ajralib turadi.
17](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_17.png)
![Karamni zararlovchi asosiy tur sifatida sirkumfleks-tunlami ( Syngrapha
circumflexa L ) aniqlangan. Bu turning zararlash xususiyati karam tunlami
zararlashiga juda o’xshashligi ham o’rganilgan [21].
Sirkumfleks-tunlamining qurtlari hammaxo’r bo’lib, asosan karam bargi
va boshini zararlaydi. Sirkumfleks tunlami O’zbekistonda pomidor,
makkajo’xori, g’o’za, karam, kungaboqar, dukkaklilar va boshqa ekinlarni
zararlovchi odatdagi turdir. [6]
Hasharotlarning ozuqa izlab ommaviy uchishlari ham asosiy omil
sanaladi. Bu jarayon chigirtkalar oilasi vakillarida mukammal taraqqiy etgan
bo’lib, buning ko’plab jiddiy salbiy oqibatlari ham yuz bergan [69, 70, 71, 90,
96].
Boshqa bir qator tadqiqotchilarning turli yo’nalishdagi izlanishla-rida ham
sabzavot-poliz ekinlari zararkunandalariga doir fundamental va amaliy
tadqiqotlarga e’tibor qaratilgan [31, 47, 92, 95].
1.2. Karam zararkunandalarining tabiiy kushandalari
Karam zararkunandalari ustida ishlagan ko’pchilik tadqiqotchilar karam
fitofaglari miqdoriy sonini qisqartirishda tabiiy entomofaglarning ahamiyatini
alohida qayd qilganlar. [105,106].
MDH hududlarida jumladan, Belorussiyada, Kavkaz ortida, Rossiya
Federasiyasida, Markaziy Osiyoda, ayniqsa, karam biti entomofaglarini
o’rganish sohasida keng qamrovli tadqiqotlar amalga oshirilgan [24, 45, 63].
Karam biti sonini kamaytirishdagi afidofaglarning ahamiyati to’g’risida
D. Pimental, G. Broussol, A. Vandel, M. Hafez, P. Stary [13] va boshqalarning
ishlari ham bag’ishlangan.
Toshkent viloyati sharoitida karam biti koloniyalarida 29 turdagi
afidofaglar-parazit va yirtqich hasharotlar qayd qilingan bo’lib, ular 11 oila va
18 avlodga xosdir [98]. Ulardan 24 turi yirtqichlar va 5 turi parazitlardir (1-tur
birlamchi karam bitining paraziti, 4-ikkilamchi parazitlar).
18](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_18.png)
![D.B. Daminova [44] O’zbekiston agrosenozlarida, jumladan karamda 10
avlodga mansub 22 sirfid turlarini qayd etgan va ekinda yirtqich (sirfid) - o’lja
(karam biti) samarali nisbati: 1:30; 1:40 bo’lganda karam biti ko’payishini
sirfidlar va boshqa kompleks afidofaglar bilan birgalikda xo’jalikni zararsiz
darajada ushlab turishini ta’kidlagan.
Sabzavot-poliz ekinlari agrosenozlarida hasharotlar ulushining ko’pligi,
o’z navbatida, ularning entomofaglari salmog’i yuqori bo’lishiga sabab bo’ladi.
Shu jihatdan ularning tur tarkibi o’rganilib, taksonomik ro’yxati tuzilgan [98,
18, 29, 101]. Mazkur guruh hasharotlari sabzavot-polizdan tashqari, boshqa
qishloq xo’jalik ekinlari hamda begona o’tlarda ham ko’plab oziqlanadi.
Jumladan, Aphis gossypii shirasining ozuqa spektri 52 tur o’simlikni tashkil
etishi aniqlandi (shulardan 16 turi sabzavot-poliz o’simliklari). Sh.Xo’jayev bu
turni o’simliklarning 46 turiga shikast yetkazishini ta’kidlagan [98].
Umumlashtirilgan ma’lumotlarga ko’ra karam biti entomofaglaridan
quyidagilar: parazit-afidiidlar, sirfid pashshalari, gallisalar, levkopislar,
koksinellidlar, oltinko’zlar, yirtqich qandalalar, ayrim yirtqich vizildoq
qo’ng’izlar zararkunanda miqdoriy sonini keskin kamaytirishda alohida
ahamiyat kasb etadilar.
Entomofaglarining ko’pligi va ularning samaradorligi nuqtai-nazaridan
karam zararkunandalari orasida karam kuyasi yetakchi o’rinlardan birini
egallaydi.
Karam kuyasi entomofaglari to’g’risidagi Rossiyada dastlabki
ma’lumotlar bundan 100 yil oldinroq bosilib chiqqan. Keyinchalik kuyaning
parazit va yirtqichlarini o’rganish tadqiqot ishlari kengaydi. Entomofaglarning
biologiyasini o’rganishga hamda ularning foydali faoliyatiga sharoit yaratishga
e’tibor qaratildi [24],
Xorij entomologlari tomonidan ham karam kuyasi entomofaglari
o’rganilgan [4, 8, 9]. Karam kuyasi miqdoriy sonini kamaytirishda
pardasimonqanotli parazitlar [Hymonoptera] alohida ahamiyat kasb etadi. Ular
orasida ixnevmonidlar oilasi 55-92 % ni tashkil qiladi [22]. Zararkunandani
19](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_19.png)
![kamaytirishda yirtqichlar kamroq ahamiyatlidirlar [21]. Turli mualliflarning
ma’lumotiga ko’ra, karam kuyasi qurt va g’umbaklarining zararlanishi: Sankt
Peterburg viloyatida - 90 % gacha, Buryatiyada - 80% gacha, Gruziyada - 95%
gacha, Estoniya va Latviyada - 58,7 va 79,8 %, Belorusiyada - 58-79%
Armanistonda - 45%, Qozog’istonda - 56%, Turkmanistonda - 25-40%, Xarkov
va Nikolayev viloyatlarida 56-84 va 75-92 %, Ozarbayjonda - 70-94,4%,
O’zbekistonda - 40-70 % ni tashkil etgan [24].
Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, karam kuyasini tabiiy
miqdorini cheklab, kamaytirishda parazitlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Parazitlar orasida Diadegma fenestralis Holmer (Hymoneptera,
Tchneumonidae) karam kuyasining eng samarali tabiiy kushandasi hisoblanib,
ayrim hududlarda, jumladan Sankt Peterburg viloyatida parazit kuyani - 70-90
% gacha qirib yo’qotadi. Shuni ham alohida qayd qilish o’rinliki, karam kuyasi
va diadegma sinxron rivojlanadilar.
Bundan tashqari karam dalalarida beshiktevratarlar, yirtqich qandalalar,
vizildoq qo’ng’izlar, stafilinidlar, koksinellidlar, oltinko’zlar, pardasimonqanotli
parazitlar, ikkiqanotli yirtqichlar-qtir pashshalari va tabiiy entomopatogen
mikroorganizmlar hayot kechirib, ular birgalikda karam kuyasi miqdoriy sonini
kamaytirishda alohida ahamiyatga egadirlar. Karam, sholg’om va xantal oq
kapalaklari miqdoriy sonini kamaytirishda ham parazit va yirtqichlar muhim
ahamiyat kasb etadilar. Bu zararkunandalar tarqalgan barcha hududlarda
ularning asosiy endoparaziti Apanteles glomeratus L hamda g’umbak paraziti-
Pteromalus puparum L hisoblanadi. Apanteles oq kapalaklarning qurtlarini
dastlabki to’rt yoshlari, ayniqsa birinchi va ikkinchi yoshlarini yoqtirib
zararlaydi.
Bitta qurtda bir vaqtning o’zida parazitning 100 donaga qadar lichinkasi
rivojlanishi mumkin. Parazit urg’ochisining jinsiy mahsuldorligi juda yuqori
bo’lib, u 2000 tagacha tuxum qo’yadi. Yil davomida apanteles 2-5 nasl berib
rivojlanadi. Pteromalus oq kapalaklardan tashqari 15 turdagi kunduzgi
20](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_20.png)
![kapalaklar g’umbaklarini zararlaydi. Oq kapalaklar kichik yoshdagi qurtlarini
ixnevmonidlardan Anilasta ebeninus Grav ham zararlaydi [23],.
Oq kapalaklar qurtlarini taxin pashshasi zararlab, ular orasida keng
tarqalganlar sifatida Exorista larvarum L ., Phrux vulgaris Fll va boshqa turlarni
ko’rsatish mumkin. B.P. Adashkevich [22] ning ma’lumotiga ko’ra sobiq ittifoq
hududlarida oq kapalaklar entomofaglarining 50 turi qayd qilingan bo’lib,
ulardan 2 turkum, 4 oila, 11 avlod va 13 turga oidlari O’zbekistonda karam,
sholg’om oq kapalaklari qurt va g’umbaklaridan chiqarilgan. Apanteles, anilasta
va boshqa parazitlar bilan karam oq kapalagi qurti va g’umbaklarining 18, eng
ko’pi bilan esa 70% zararlanganligi qayd etilgan [21].
Deyarli barcha karam zararkunandalari hayotining u yoki bu rivojlanish
stadiyalarida tuproq bilan bog’langan holda o’tadi. Karamning tuproqqa
bevosita tegib turganligi sababli uning pastki barglarida rivojlanadigan
zararkunandalar tuproqda hayot kechirayotgan yirtqichlar, jumladan vizildoq
qo’ng’izlar uchun o’lja hisoblanadi. Karam dalalarida yashovchi ko’pdan-ko’p
vizildoq qo’ng’izlarning turlari yirtqichlarga xosdir. Ko’pchilik tadqiqotchilar
[89] qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalari miqdoriy sonini turli
mintaqalarda vizildoq qo’ng’izlari kamaytirishi to’g’risida muhim ma’lumotlar
keltirganlar. O’zlashtirilgan yerlar yirtqich-vizildoq qo’ng’izlarini bir qator
tadqiqotchilar o’rgangan. [23, 26, 42].
Markaziy Farg’onada bundan qariyb yuz yil avval boshlangan yerlarni
o’zlashtirish tadbirlari hozirga kelib turli agrosenozlar ko’rinishida namoyon
bo’ldi. Bu esa entomofaunaning shakllanishida cho’lga xos turlarning saqlanib
qolishi va ularning ozuqa spektri o’zgarishiga ham olib kelgan [52].
Bu holatning asosiy sabablarini, birinchidan, agrosenozda uchrovchi
turlarning ozuqa spektri yuqoriligi, shuningdek B . oleracea , B.rapa, B.vulgaris
va D . carota hasharotlar oziqlanishi uchun eng maqbul o’simliklar qatoridan joy
olganligi bo’lsa, ikkinchidan esa, Markaziy Farg’onada uzoq yillardan buyon
qishloq xo’jaligi ekinlari ekilishining davomiyligi natijasida aborigen va
endemik turlarning muvaqqat o’rnashib qolganligi bilan izohlash mumkin [57].
21](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_21.png)
![1.3. Karam zararkunandalariga qarshi kurash
Inson ko’pchilik hollarda turlarni ongli yoki ongsiz ravishda bir hududdan
ikkinchisiga o’tkazadi va dastlab yaxlit bo’lgan tur arealini uzilgan holatga
keltiruvchi asosiy omilga aylanadi [ 16 ].
Karam yetishtiriladigan barcha mintaqalarda zararkunandalar ekin
hosiliga va uning sifatiga jiddiy zarar yetkazganligi tufayli, ularga qarshi o’z
vaqtida samarali kurash chora-tadbirlarini o’tkazishni talab qiladi. Hozirgi
davrda o’simliklarni kimyoviy himoya qilish arsenalining katta kompleksi,
mikrobiologik preparatlar, entomofaglar va zamonaviy apparaturalarning
mavjudligi, ularni tanlab ishlatish hisobiga muvaffaqiyatli kurash choralarini
amalga oshirishni ta’minlaydi. Ammo karam oziq-ovqat mahsuloti sifatida
iste’mol kilinishi tufayli tavsiya qilingan barcha kimyoviy preparatlarni
zararkunandalarga qarshi qo’llash maqsadga muvofiq emas. Shunga qaramasdan
karam zararkunandalariga qarshi kimyoviy kurash usul va vositalari sohasida
ko’pchilik olimlar: M.B. Gasanov, G.V. Dolidze, A.M. Mo’minov, M.P. Tkach,
D. Finlaysson, I. Loi, M. Diosci tadqiqotlar olib borganlar [12, 71]. XX asrning
50 yillari oxirlariga borib, karamda zararkunandalarga qarshi kimyoviy
preparatlar qo’llanishini cheklash maqsadida mikrobiologik preparatlarni
qo’llashga asos solindi. Jumladan, sobiq ittifoqda ilk bor, Bacillus thuringiensis
spora hosil qiluvchi entomopatogen bakteriyasi asosida yaratilgan entobakterin-
3 poroshok shaklidagi biopreparat karam kuyasi, karam oq kapalagi va karam
tunlamiga qarshi sinab ko’rilib, karam kuyasi va karam oq kapalagiga qarshi
kurashda yuqori samaraga erishilgan bo’lsada, ammo bu preparat karam tunlami
qurtlariga qarshi samara bermadi. Shu bilan bir qatorda ittifoqda va xorijda
ishlab chiqarilgan dipel 0,4%, baktespein 0,8% va bitoksibasillin 0,8% li
bakterial preparatlar suspenziyalari karam tunlamiga qarshi qo’llanilganda
yuqori samaraga erishildi. Alestin, gomelin va kombi preparatlari esa juda past
natija ko’rsatdi [78].
Bitoksibasillin oq kapalaklar va karam tunlamiga qarshi kompleks ta’sir
ko’rsatib bu zararkunandalarni 82 - 93% gacha kamaytirdi. Preparat qurtlariga
22](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_22.png)
![qarshi bevosita ta’siridan tashqari uning keyingi ta’siri natijasida g’umbaklar
ham 33,3-52,7% kamaydi. Bundan tashqari bitoksibasillin yuqqan bir qator
g’umbaklar nuqsonli bo’lib, ulardan uchib chiqqan kapalaklar tuxum qo’yish
qobiliyatiga ega bo’lmadi. Tojikistonning G’arbiy Pomir sharoitida karam
kuyasi va karam oq kapalagi qurtlariga qarshi entobakterin-3 va bitoksibasillin
qo’llanilganda yaxshi samaraga erishilgan [38].
O’zbekistonda karam oq kapalagi qurtlariga qarshi xlorofosdan tashqari,
entobakterin-3, boverin yoki dendrobasillin singari preparatlarni mos ravishda 4-
5,3 va 4 kg/ga (600 l. suvga) qo’llash tavsiya qilingan. Biopreparatni texnik
samaradorligini oshirish maqsadida shu muallifning o’zi mikrobli preparatlar
sarfini 1,5 - 2 marta kamaytirish hisobiga mikrob-insektisidli aralashmani
qo’llashni ham tavsiya etgan. Bunday kimyoviy preparatlardan xlorofos,
karbofos yoki fosfamidni qo’llash ishlab chiqarish me’yorining 10% ini tashkil
qilgan. Bunday aralashma qo’llanilganda biopreparatlarning biologik
samaradorligi 95 - 98% gacha ko’tarilgan [71].
A.M. Mo’minov, U. Nosirova karam kuyasi, sholg’om oq kapalagi va
karam oq kapalagi qurtlariga qarshi bitoksibasillin (BTB-202), (2-3 kg/ga),
entobakterin (2-3 kg/ga), dendrobasillin (4kg/ga) singari preparatlarni sof holda
va ularning xlorofosli (2+0,3 kg/ga) aralashmalarini yuqorida keltirilgan karam
zararkunandalariga qarshi qo’llashni ham tavsiya etganlar. Ammo bunday
mikrob-insektisid aralashmasi oqibatda zararkunandalarni asta-sekin
preparatlarga barqarorligini oshiribgina qolmasdan, karam agrobiosenozi tabiiy
entomofaglarini qirilib ketishiga ham olib keldi [71].
XX asrning 70 yillari ikkinchi yarmidan boshlab karam
zararkunandalariga qarshi kurash alohida xavfsizroq vosita va usullarni yaratish-
uyg’unlashtirilgan tizimga qadar rivojlanib o’sdi. Ma’lumki, uyg’unlashtirilgan
kurash asosida ayniqsa agrotexnik, biologik usullar va selektiv kimyoviy
vositalarni qo’llash yotadi. Bunday kurashda ustunlik foydali entomofaunaga va
zararsiz usullarga qaratiladi [45, 46, 91]. O’zbekistonda karam
zararkunandalariga qarshi biologik kurash yo’nalishini ishlab chiqish yuzasidan
23](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_23.png)
![urinishlar mavjud bo’lib, natijada karam zararkunandalariga qarshi
trixogramma, brakon, sirfid pashshalari, gallisalar, afidimizalar va
mikrobiologik preparatlardan “Dendrobasillin”, “Bitoksibasillin”, “Lepidosid”
singari vositalardan foydalanilgan holda biologik kurash tizimi yaratilgan [20,
21, 68, 89].
Zararkunandalarga qarshi mikrobiologik preparatlar ishlab chiqarish
sanoati respublikada mavjud bo’lmaganligi sababli, bunday preparatlar ishlab
chiqarilmagan. Buning ustiga karam zararkunandalariga qarshi biologik kurash
tizimiga krestguldoshlar burgachalari, krestguldoshlar qandalalari singari jiddiy
zararkunandalar inobatga olinmadi. Tavsiya etilgan biologik kurash tizimini
ishlab chiqilganligiga deyarli 25 yil o’tgan bo’lsa-da, u ishlab chiqarishga joriy
etilmagan. Keyingi yillardagi qishloq xo’jaligida amalga oshirilgan ijobiy
reformalar karam zararkunandalarining tur tarkibi, ularni tarqalishi va ekologik
xususiyatlariga ta’sir ko’rsatib qolishi ham ehtimoldan holi emas. Shu
masalalarga oydinlik kiritish va zararkunandalarga qarshi biologik vositalarning
samaradorligini oshirish dissertasiya ishining asosiy maqsadlaridan biri
hisoblanadi. O’rganilgan ilmiy manbalar bilan [48, 77, 80] olib borilgan
kuzatuvlarimizni qiyoslaganimizda, sabzavot ekinlari zararkunandalari
turlarining soni ortgan. Zararkunandalarning uchrash darajalarida esa deyarli
o’zgarish yuz bermagan.
24](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_24.png)
![A.Entomologik tutqich V. Eksgauster
Zararkunanda hasharotlar populyasiyasi zich bo’lganda, karam bargidan
hasharotlarni yuvib olish orqali amalga oshirildi [24]. Karam butun vegetasiyasi
davomida ertapishar (Iyun), o’rtapishar (Toshkent-10) va kechpishar
(O’zbekiston-133) navlarida entomologik usullar [22, 96, 97] bo’yicha stasionar
uchastkalardan har 5-7 kunda, marshrut izlanishlarida esa oyiga 2 marta
o’tkazildi.
Foydali va zararli hasharotlarni muntazam monitoring qilish tadqiqotlari
kuzatuv va belgilangan uslublar asosida amalga oshirildi. Entomofaglar
stasionar uchastkalardan va marshrut izlanishlari jarayonida yig’ildi. Yig’ilgan
materiallar laboratoriya sharoitida aniqlanib, sistematik holga keltirildi hamda
ayrim entomofaglar imago oldi fazalaridan voyaga yetgan hasharot chiqqunga
qadar laboratoriya sharoitida parvarish qilindi.
Karam zararkunandalarning tur tarkibini o’rganish va aniqlash ishlari
umum qabul qilingan uslublaridan foydalanildi.
Hasharotlarning sistematik o’rnini aniqlashda sohaga oid qator
aniqlagichlar va ilmiy manbalardan foydalanildi. Zarur hollarda turlarni
aniqlashda onlayn-aniqlagichlardan ham foydalanildi [107, 108].
Tadqiqotlar davomida yig’ilgan hasharotlar 70 % li etil spirtida saqlanib
borildi va Zoologiya kafedrasi laboratoriyasida turlar identifikasiya qilindi.
27](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_27.png)
![Karam zarakunandalarining turli bosqichlarida biologik, fenologik
rivojlanishi va dinamik miqdorini aniqlash tadqiqotlari V.B.Kastromitin ,
N.D.Dobrinin , B.A.Gerasimov , Yu.B.Bizova P . Stary uslublari, hasharotlar
ekologiyasining aspektlari B.P.Adashkevich , J . Kroschel uslublari asosida
amalga oshirildi.
Karam biti biologiyasi va ekologiyasini o’rganish laboratoriya va dala
sharoitida kuzatish orqali amalga oshirildi. Karam biti ekinga ko’chib o’tish
dinamikasini 100 model o’simlikda (ekinning 20 joyidan 5 tadan) ertapishar,
o’rtapishar va kechpishar karam ekin dalalari dioganali bo’yicha belgilandi.
Karamda dastlabki qanotli bitni qayd qilish maqsadida model o’simliklar har
kuni ko’zdan kechirilib turildi, o’simlikda birinchi bit zotlari paydo bo’lishi
bilan kuzatish ishlari har 3-4 kunda bir marta amalga oshirildi.
Karam bitining ekinga keltiradigan zararini 100 model o’simlikda 5 balli
darajada (o’simlikning zararlanish foiziga qarab ):
1 nchi
ball - o’simlikning 5% sathi bit koloniyalari bilan qoplanganda;
2 nchi
ball - o’simlikning sathi 5 dan 25% gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda;
3 nchi
ball - o’simlikning sathi 25 dan 50 % gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda;
4 nchi
ball - o’simlikning sathi 50 dan 75 % gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda;
5 nchi
ball - o’simlikning sathi 75 dan 100% gacha bit koloniyalari bilan
qoplanganda hisoblandi.
Hasharotlar tur tarkibi va soni, har xil turlar miqdori va uchrash chastotasi
hisoblab chiqildi.
Hasharotlarning uchrash chastotasi Dajoz (2000) formulasi yordamida
hisoblab chiqildi [20]:
Bunda:
28F ( F %) = 100 x (Pi /
P)](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_28.png)
![Pi – aniqlangan tur va P – aniqlangan hasharotlarning umumiy soni.
Hasharotlarning uchrash chastotasiga ko’ra to’rtta guruhga bo’linadi:
Ko’p uchrovchi turlar: F ≥ 50
Tez tez uchrovchi turlar: 25% <F <50%
Qo’shimcha uchrovchi turlar: 5% ≤ F <25%
Kamdan kam uchrovchi turlar: F<5%.
Qandalalar har bir naslining rivojlanish muddatlarini o’rnatish yuzasidan
tadqiqotlar dala sharoitida har nasli 5 karra takrorlanishlarda 5 tajribada amalga
oshirildi.
Krestguldoshlar qandalalarining jinsiy mahsuldorligini o’rganish
yuzasidan 5 ta ilmiy tajribalar madaniy (karam) va 3 ta tadqiqotlar yovvoyi
holda o’sadigan krestguldosh o’simliklarda o’tkazildi. Bunda har bir sadokka bir
juftdan (urg’ochi va erkak) endigina tullagan qandalalar o’tqazildi. Kuniga bir
marta (kechqurun 17-18 soatlarda) kuzatilib, urg’ochi qandalalarning tuxum
soni hisoblab chiqildi.
Laboratoriya sharoitida urg’ochilarning jinsiy mahsuldorligi, embrional
rivojlanish, lichinkalik stadiyasi yoshlarining rivojlanish muddatlari, tullashlar
soni bo’yicha tajribalar bir litrlik plastik bankalarda olib borildi. Qandalalar
oziqlanishi uchun kuniga ikki marta (ertalab 8 00 va kechqurun 18 00 larda)
oziqa yangisi bilan almashtirilib turildi. Eski oziqa o’simligi esa bankadan
chiqarilib olindi. Karam kuyasi, karam oq kapalagi imago oldi rivojlanish
fazalarining dinamik miqdoriy soni karamning butun vegetasiyasi davomida
ajratilgan stasionar uchastkada har 7 kunda bir marta hisoblab borildi. Buning
uchun uchastkaning har ikki diagonali bo’ylab bir xil masofalardan 5 tadan 20
gacha, namuna jami 100 o’simlikda hisoblar amalga oshirilib, namunadagi har
bir o’simlikda zararkunandalarning barcha rivojlanish fazalari qayd etildi.
Karam zararkunandalari entomofaglarini o’rganishda X.G. Kopvillem, X.
Suitmen, B.P. Adashkevich tavsiya etgan metodik qo’llanmalardan foydalanildi
[22]. Bunda karam biti dinamik miqdoriga entomofaglarning ta’sirini baholash
maqsadida nazorat o’tkaziladigan ekinda zararkunanda paydo bo’lishi bilan
29](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_29.png)
![Tuproqda hayot kechiruvchi yirtqich hasharotlarni, jumladan vizildoq
qo’ng’izlarni hisobga olish maqsadida tuproq tuzoqlari o’rnatildi. Buning uchun
0,5 l shisha bankalar olinib, ularning ichiga 3-4 sm qalinlikda yumshoq tuproq
joylandi, banka ichidagi hasharotlar chiqib ketmasligi uchun uning og’ziga
polietilen voronka tortilib, rezinka halqacha bilan mustahkamlandi va
voronkaning ostiga 2 sm diametrli tuynukcha ochildi. Tuproq kovlanib shisha
bankalar o’rnatildi.
Bankaning og’zi tuproqdan 1-2 sm pastroqqa qo’yilib uning atrofida
yoriqlar hosil bo’lmasligi uchun tuproq yaxshilab zichlandi. Bunday bankalar
har bir tajriba dalasining 2 diagonali bo’ylab 10 donadan o’rnatildi. Tuzoqlarga
tushgan vizildoq qo’ng’izlar har 5 kunda olinib elakda elanib, ajratib olindi va
ular etil asetat yordamida morilkalarda jonsizlantirildi va havoda quritilgach
paxtali matraschalarda terib chiqildi, bu matraschalarda yorliqchalar ham yozib
qo’yildi.
Tadqiqot natijalari bo’yicha olingan ma’lumotlar Origin 6.1. (Microsoft
AQSh) programmasida va G.F. Lakin [65] uslubi asosida statistik tahlil qilindi.
31](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_31.png)
![III BOB. TADQIQOT NATIJALARI
3.1. Karam agrosenozi entomofaunasining taksonomik tarkibi
3.1.1. Karam agrosenozi entomofaunasining tur tarkibi
Hasharotlar dunyosini o’rganish oldindan insoniyatni qiziqtirib kelgan. Bu
sohada yuzlab, hatto minglab fikrlar xilma-xilligi mavjud. Ularning turli
agrobiosenozlardagi majmuaviy hayot tarzi, shuningdek ekotizimlar
faoliyatidagi rolini izohlash, ayniqsa, qishloq xo’jaligida muhim ahamiyat kasb
etadi [53]. Karam ekinlari agrosenozlarida hasharotlar miqdorining ko’pligi,
ususan fitofaglarning mavjudligi, ularning entomofaglari ham ko’p bo’lishiga
sabab bo’ladi. Shu jihatdan ularning tur tarkibi o’rganilib, karam agrosenozi
entomofaunasining taksonomik ro’yxati tuzildi.
Tadqiqotlar davomida karamning vegetasiya mavsumida 3000 dan
ko’proq hasharot tutildi. Yig’ilgan materiallar va adabiyotlar tahlili asosida
karam agrosenozlarida ushbu hasharotlar 9 turkum, 33 oila va 94 avlodga
mansub 141 turga tegishli ekanligi qayd etildi (3.1-jadval).
3.1- Jadval
Karam agrosenozi entomofaunasi
№ Turkumlar oila avlod tur
1 Qattiqqanotlilar (Coleoptera) 11 5 1 78
2 Ikkiqanotlilar (Diptera) 5 9 19
3 To’g’riqanotlilar ( Orthoptera) 4 1 1 1 2
4 Yarimqattiqqanotlilar (Hemiptera) 3 8 11
5 Tangachaqanotlilar ( Lepidoptera) 3 6 8
6 Pardasimonqanotlilar ( Hymenoptera) 3 5 5
7 Tengqanotlilar ( Homoptera) 2 2 2
8 To’rqanotlilar ( Neuroptera ) 1 1 4
32](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_32.png)
![NEUROPTERA ( To’rqanotlilar) turkumi.
Chrysopidae (Oltinko’zlar) oilasi.
Oltinko’zlarning lichinkalari, ayrim turlarining voyaga yetgan zotlari ham
yirtqichlik qilib hayot kechiradi. Bu entomofaglar asosan o’simlik bitlari, shira
bitlar, o’rgimchakkana, kapalaklarning kichik yoshdagi qurtlari va boshqa
mayda kamharakat jonivorlar bilan oziqlanadilar.
Shrysopa cornea Stephens, 1836 - (Oddiy oltinko’z) - keng tarqalgan tur.
Lichinkasi karam biti bilan oziqlanadi. Karamda asosan iyun-avgust oylarida
uchraydi. O’zbekistonda bu turni olma bitlari ( Dysaphis mali , Eriosoma
lanigerum ) koloniyalarida qayd qilingan [41].
Ch. formosa Brayer, 1862 - tadqiqotlarimizda bu tur karam biti
koloniyalarida birmuncha kam uchradi. U asosan daraxt o’simliklari faunasiga
xosdir. Lichinka va voyaga yetgan zotlari o’simlik bitlari, qalqonbitlar, kanalar
hamda boshqa ayrim hasharotlarning tuxumlari bilan oziqlanadilar.
Ch. dubitans McLachlan, 1887 - karam biti bilan oziqlanishi qayd etildi.
G’o’za, beda va boshqa ekinlarda o’simlik bitlarini samarali kamaytiradi.
Ch. septempunctata Wesmael, 1841- (Yettinuqtali oltinko’z) - daraxt va
buta o’simliklariga xos tur. Iyun - avgust oylarida karam biti bilan oziqlanishi
qayd etildi.
DIPTERA (Qo’shqanotlilar yoki pashshalar) turkumi
Cecidomyiidae (Gallisa pashshalar) oilasi.
Bu oilaning ko’pchilik turlari fitofaglar bo’lsa-da, oilada uncha ko’p
bo’lmagan yirtqichlar ham uchraydi. Gallisa lichinkalari kam harakatchan
bo’lib, ular koloniya hosil qiluvchi (o’simlik bitlari, xermeslar, g’uborli qurtlar
va boshqa yumshoqtanli) hasharotlar orasida uchraydi.
Aphidoletes aphidimyza Rondani, 1847 - karam bitining ko’p sonli
yirtqichlaridan biri. Karam biti koloniyalari orasida bu turning tuxumi, lichinka
va g’umbaklari muntazam ravishda uchrab turadi. Bu tur olma bitining samarali
kushandasi sifatida e’tirof etilgan.
47](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_47.png)
![ular sonini boshqarishda muhim ahamiyat kasb etsalar, mayda turlar vizildoq
qo’ng’izlari karam pashshasi, qarsildoq va boshqa qo’ng’izlar tuxumlarini,
hamda o’simlik bitlari, kanalar va boshqa mayda umurtqasizlar bilan oziqlanib,
hosilni himoya qilishda katta foyda keltiradilar.
Colosoma, Broscus, Ophonus va boshqa oilalar yirik vizildoq qo’ng’iz
turlari esa tuproqda hayot kechiruvchi zararkunanda qo’ng’izlar lichinka va
g’umbaklari bilan oziqlanib, miqdorini kamaytirib turishda muhim rol o’ynaydi.
Stafilinid yoki qisqaqanotli qo’ng’izlar oilasi juda yirik, ammo
O’zbekistonda juda ham sust o’rganilgan hasharotlar oilasidir. Bu oila faunasi
O’zbekistondagi turlari to’g’risida atigi bir necha ishlar [36, 37] ma’lum xolos.
Yig’ilgan materiallarni tahlilida krestguldoshlar, jumladan karam
agrosenozida stafilinidlarning quyidagi turlari mavjudligi qayd qilindi.
Oxytelus rugosus (F.) - o’simlik bitlari va tuproqda hayot kechiruvchi
hasharotlar bilan oziqlanishi o’rnatildi. Bu tur hamma yerda karam, rediska,
sholg’om, piyoz, pomidor, beda, no’xat dalalarida apreldan-oktyabrgacha
uchraydi.
Ox. nitidulus Grav. - bu turning uchrashi va oziqlanishi Oxytelus rugosus
turga o’xshashdir.
Philonthus fenius F . - karam dalasida qayd qilindi, ammo ularning karam
bilan trofik aloqasi aniqlanmadi. Z.O. Bekbergenova, A.Sh. Xamrayev
ma’lumotlariga ko’ra ushbu tur sabzavot va poliz ekinlarida ko’p uchrashi qayd
etilgan [37].
Philonthus dimidiatus hammaxo’r, yirtqich - karam dalasida yirtqich
qo’ng’izining kichik yoshdagi karam oq kapalagi qurtlari bilan oziqlanishi
kuzatildi.
Tachyporus nitidulus F . - karam dalasida qayd qilindi. Polifag- yirtqich
sifatida turli hasharotlarning tuxumlari bilan oziqlanadi. Ushbu tur hamma yerda
sabzavot ekinlarida hamda g’alla, dukkakli, texnika ekinlari, bog’larda va
tokzorlarda uchraydi.
59](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_59.png)
![Tachyporus hypnorum (F.)- ushbu turning karam agrosenozida uchrashi
Tachyporus nitidulus tur va uning faoliyatiga o’xshashligi qayd etildi.
Aleochara bipustulata (L.)-karam va sholg’om dalalarida uchrashi qayd
qilindi.
Plastystethus nitens Sahib.-karam dalasida qayd qilinib, beda dalasida
o’simlik qoplamasi va tuproqning yuza qavatida uchrashi aniqlandi.
Leptacinus batychrus Gull.-krestguldoshlar jumladan karam agrosenozida
tarqalishi o’rnatildi. Barcha sabzavot krestguldoshlarda, piyoz, kartoshka,
bedada apreldan oktyabrgacha uchraydi. Odatda evribiont tur sifatida
haydaladigan yerlarda tarqalgan.
Shunday qilib, karam agrosenozida qayd qilingan, ko’plab zararkunanda
hasharotlarni qirib yo’qotuvchi yirtqich stafilinidlar tabiiy va madaniy
biosenozlarda zararkunandalar miqdorini keskin kamaytirib turishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
3.2. Karam agrosenozi dominant fitofag va entomofaglarining
bioekologik xususiyatlari
3.2.1. Karam bitining ( Brevicoryne brassicae) bioekologik
xususiyatlari
Karam biti- Brevicoryne brassicae L keng tarqalgan zararkunanda tur
bo’lib, u krestguldoshlar, jumladan karam yetishtiriladigan barcha mintaqalarda
keng tarqalgan.
Karam bitining bioekologik xususiyatlarini o’rganish yuzasidan
tadqiqotlarni o’tgan asrning 60 nchi yillar oxiri va 70 nchi yillar boshlarida X.A.
Asqaraliyev sabzavot-poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tadqiqot
institutining eksperimental bazasida amalga oshirgan [27].
Bizning tadqiqotlarimiz Samarqand tumani Andijoni mahallasi shaxsiy
tomarqalarda amalga oshirildi. Kuzgi tadqiqotlar hosil yig’ib olingandan keyin
o’simlik qoldiqlarida qishlab qoluvchi bit fazalarini aniqlashdan iborat edi.
Izlanishlar natijasi karam biti karam hosili qoldiqlari va krestguldosh begona
60](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_60.png)
![7 . 25. VI 2. VII 7. VII 13. VII 21. VII 8
8 . 30. VI 5. VII 11. VII 19. VII 29. VII 9
9 . 6. VII 11. VII 16. VII 22. VII 30. VII 6
10. 10. VII 15. VII 21. VII 28. VII 5. VIII 4
Karam qandalasi birinchi yoshdagi lichinkasi ikkinchi yoshga o’tishi
uchun 4-6 sutka, ikkinchi - 5-7, uchinchi - 5-7, to’rtinchi - 6-9 va nihoyat
beshinchi yoshdagi lichinka to’liq rivojlanishi uchun 7-10 kun kerak bo’ladi. Bu
turdagi qandalaning tuxumdan voyaga yetgan fazagacha rivojlanish davomiyligi
bahorda 41 dan 48 sutkagacha, yozda esa mos ravishda 27 dan 33 sutkagacha
to’g’ri keldi. Karam qandalasi voyaga yetgan fazasida kech kuzgacha
(noyabrning birinchi yarmigacha) dalalarda uchraydi.
3.2.3. Krestguldoshlar burgachalari (Phylotretta) ning bioekologik
xususiyatlari
Qayd qilingan yer burgachalarining biologiyasi, ekologiyasi va zararlash
xususiyatlarida umumiy o’xshashliklar ko’pdir. Tipik kompleks hayot kechirish
tarzidan bir oz og’ishlar unchalik ahamiyatga ega emas.
Shularni hisobga olgan holda, yer burgachalari (krestguldoshlar
burgachalari) ning bioekologik xususiyatlari o’rganildi. Chunki O’zbekistonda
krestguldoshlar burgachalari bioekologik xususiyatlarini o’rganishga
bag’ishlangan tadqiqotlar deyarli amalga oshirilmagan. Bu sohadagi ayrim ishlar
[19] asosan respublika turli hududlarida yer burgachalarining faunasini
o’rganishga bag’ishlangan.
Erta bahorda (mart-aprel) o’tqazilgan tadqiqotlar krestguldoshlar
burgachalarini voyaga yetgan qo’ng’izlik va tuxum fazasida qishlashini
ko’rsatdi. Qishlovchi qo’ng’izlar tuproqning yuza qavati, to’kilgan xazonlar
ostida, o’simlik ildiziga yaqin tuproq yoriqlaridan, asosan tuproqning 5-7 sm
66](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_66.png)
![7. 09.07 12.07 18.07 9
8. 20.07 24.07 29.07 10
9. 31.07 04.08 09.08 9
10. 11.08 15.08 20.08 9
11. 22.08 27.08 02.09 10
12. 17.09 09.09 16.09 12
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, 2021 y aprel oyidan 17 sentyabrgacha
bo’lgan muddatdagi tajribalarda D.rapae paraziti karam bitida ko’paytirilganda
12 marta nasl berdi. Bunda parazit karam bitida mumiy hosil qilishi uchun 3-5
kun, mumiydan parazit uchib chiqishi 5-9 sutka kerak bo’ldi. Shunday qilib
D.rapae parazitini bir avlod to’liq rivojlanishi uchun 8-14 sutka kerak bo’ldi.
D. rapae bilan zararlangan karam bitida parazit tuxumi va lichinkasining
rivojlanish jarayonida, zararlangan bitlar zararlanmaganidan tanasi o’lchamining
bir oz kichikligi bilan ajralib turadi. Bit ichida parazit lichinka va g’umbagi
rivojlanishini yakunlashi bilanoq, bitning tanasi juda shishadi, qo’ng’ir tusga
kirib bargga mahkam yopishadi.
3.2.5. Karam bitining yirtqichlari
Karam biti hisobiga yirtqich qandalalar, oltinko’zlar, xonqizi qo’ng’izlari,
sirfid, gallisa va levkopis pashshalari yirtqichlik qiladi. Ko’pchilik
tadqiqotchilarning [22, 43] fikriga ko’ra, karam biti miqdoriy sonini tabiiy
boshqarishda sirfid pashshalarining mohiyati alohida qayd qilingan. Pashsha
lichinkalari oyoqsiz bo’lganligi tufayli ularning migrasiyasi (ko’chib o’tishi)
chegaralangan. Shuning uchun ham ular karam bitlarini paydar-pay qirib o’z
atrofini zararkunandadan tozalaydi.
O’zbekiston sharoitida sirfid pashshalari asosan lichinkalik fazasida
qishlaydi, ammo qorli sovuq qish kelgan yillari esa g’umbagi qishlaydi. D.B.
Daminova [43] Metasyrphus corollae F., Episyrphus balteatus Deg., Syrphus
vitripennis Mg; Scaeva pyrastri L . turlarini voyaga yetgan pashsha fazasida ham
72](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_72.png)
![aksincha kamayishlarga qarab turli kurash usullarini tanlash yoki ulardan voz
kechish hisobiga tabiiy biologik resurslardan foydalangan holda hosilni saqlab
qolish imkoniyati yaratiladi.
Muntazam ravishda zararli va foydali turlar miqdoriy dinamik sonini
hisobga olib borish, ularning biologiyasi, ekologiyasi va xulq-atvorini o’rganish,
zararkunandalar hayot kechirish sikli davridagi nozik va zaif tomonlarini
aniqlash hamda iqtisodiy zararlash darajasini o’rnatish imkoniyatini beradi.
Karam biti va uning entomofaglari miqdoriy dinamik soni yetarlicha
o’rganilmagan.
Bu masala yuzasidan dastlabki izlanishlar Qozog’istonda, keyinchalik
O’zbekistonda amalga oshirildi [43,44].
Karam biti va uning entomofaglari miqdoriy dinamik sonini aniqlash
yuzasidan tadqiqotlar 2021 yili apreldan oktyabr oyi birinchi yarmiga qadar olib
borildi. Hisoblar 7-10 kun oralatib, har bir daladan 25 tadan namuna (bir
namunada 2 tadan o’simlik) ni sinchiklab qarab chiqish va karam biti va uning
entomofaglarini har bir bargda hisoblab chiqish orqali amalga oshirildi.
Karam biti mart oyining oxiri, aprel oyining boshlarida qayd qilina
boshlanib, aprel oyi o’rtalarida uning koloniyalarida ko’plab qanotli shakllari
hosil bo’lib, ular ertapishar karam naviga ko’cha boshladilar. Ammo bitning
soni asta-sekin o’sa boshladi va uning yuqori miqdoriy soni may oyi ikkinchi
yarmi oxiriga borib (20.05.2021 - 100 karam bargida 21000 dan ortiq) qayd
qilindi. Keyin ularning soni kamaya borib, yangidan bitlarning sonini keskin
o’sishi iyun oyining birinchi besh kunligiga 3.06 to’g’ri keldi (har 100 bargda
25000 donaga to’g’ri keldi). Iyunda (12.06.2021) bitlarning eng yuqori miqdori
har 100 bargda 27000 donagacha kuzatildi. Ammo bit to’dalarida
entomofaglarni paydo bo’lishi zararkunanda karamda to’dalar hosil qila
boshlagandan 1-1,5 hafta keyin paydo bo’la boshladi.
Dastlab bit to’dalari orasida D. rapae bilan zararlangan bit mumiysi
aprelning uchinchi o’n kunligi boshida (23.04.2021), deyarli bir vaqtning
(24.04.2021) o’zida C. septempunctata yakka-yakka qo’ng’izlari qayd qilina
76](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_76.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Akhmedov M.Kh., Khusanov A.K., Zokirov I.I. The influence of
vertical zonation on changes in the ecological niches of aphids // Austrian
Journal of Technical and Natural Sciences. – Vena, 2015. January-February. –
P. 9-11.
2. Akramova F.D, Medetov M.J, Shakarboyev U.A and Azimov D.A.
Locusts (Orthoptera: Acrididae) asintermediate hosts of nematodes aprocta
cylindrica and diplotriaena isabellina (Filariina: Aproctidae, Diplotriaenidae) in
Uzbekistan // Journal of Novel Applied Sciences. – UAE, 2017. Sharja-№ 6(1).
– С. 28-33.
3. Baris A., Cobanog`lu S., Cavusog`lu S. Kavun sineg`i [Myiopardalis
pardalina (Bigot, 1891) (Diptera: Tephritidae)] `ne karsi Ipsala ve Kirkagac
kavun cesitlerinde tatta meydana gelendegisimlerin belirlenmesi. –Derim,
2016.-№33(1). –P.47-56.
4. Cherif Asma , Lebdi-Grissa Kaouthar. Population dynamics of the
tomato leaf miner Tuta absoluta (Meyrick) (Lepidoptera: Gelechiidae) in
Tunisia natural conditions // Journal of Entomology and Zoology Studies.
2017. №5(4). P. 427-232.
5. Chown S.L., Terblanche J.S. Physiological Diversity in Insects:
Ecologi-cal and Evolutionary Contexts. Adv. in Insect Phys. 2006.-№33. –P.
50-152.
6. Christopher G. Majka & Laurent Le Sage. Introduced leaf beetles of
Maritime Provinces. 8: Gastrophysa polygoni Linnaeus (Coleoptera:
Chrysomelidae) // Zootaxa. – Summer street, Halifax. Nova Scotia, Canada:
2009.Magnolia press, –Vol. 2047. –P. 48-62.
7. Ghahari H. A contribution to the knowledge of fruit flies (Diptera:
Tephritidae) from Iran // Entomofauna zeitschrift fur entomologie. –Ansfelden
2013., 2. Januar. –P. 221-227.
85](/data/documents/6dcbf6c2-7cd3-4a88-b3de-3606c069e9f1/page_85.png)
Karam agrosenozi entomofaunasining ekologo-faunistik tahlili Mundarija Kirish ………………………………………………………………… 3 1. Karam agrosenozi entomofaunasining o’rganilish tarixi ( Adabiyotlar sharhi)…………………….................................................. 9 1.1. Karamning zararkunanda hasharotlari.............................. ................ 10 1.2. Karam zararkunandalarining tabiiy kushandalari......... ..................... 18 1.3. Karam zararkunandalariga qarshi kurash.......................... ................ 21 2. Tadqiqot obyekti, uslublari va sharoitlari ..................................... 24 2.1. Tadqiqot o’tkaziladigan joyning tabiiy iqlim sharoiti……………… 24 2. 2 . Tadqiqot uslublari ............................................................. ................ 25 3. Tadqiqot natijalari ....................................................................... ......... 30 3.1. Karam agrosenozi entomofaunasining taksonomik tarkibi................. 30 3.1.1. Karam agrosenozi entomofaunasining tur tarkibi............................ 30 3.1.2. Karam maydonlaridagi fitofag hasharotlarning taksonomik tarkibi......................................................................................................... 31 3.1.3. Karam maydonlaridagi entomofag hasharotlarning taksonomik tarkibi.......................................................................................................... 42 3.1.4. Karam maydoni entomokompleksining ekologo-faunistik tahlili......................................................................................................... 47 3.1.5. Tuproqda hayot kechiruvchi yirtqich entomofaglar........................ 51 3.2. Karam agrosenozi dominant fitofag va entomofaglarining bioekologik xususiyatlari.................................................................................... 56 3.2.1. Karam bitining ( Brevicoryne brassicae) bioekologik xususiyatlari.. 56 3.2.2. Krestguldoshlar qandalasining (Eurydema ventralis) bioekologik xususiyatlari................................................................................................ 58 3.2.3. Krestguldoshlar burgachalari (Phylotretta) ning bioekologik xususiyatlari............................................................................................... 61 3.2.4. Karam agrosenozi dominant entomofagi karam biti paraziti ( Diaeretiella rapae) ning bioekologik xususiyatlari……………………… 1
64 3.2.5. Karam bitining yirtqichlari............................................ .................. 67 3.2.6. Karam biti va entomofaglarining mavsumiy dinamikasi.................. 70 3.2.7. Karam bargini kemiruvchi tangachaqanotlilar va ular entomofaglarining mavsumiy dinamik asi................................. ................. 73 Xulosalar ................................................................................................ ... 77 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................... .. . 79 2
KIRIS H Mavzuning dolzarbligi. Sabzavot va poliz ekinlari qishloq ho’jalik ekinlari orasida eng muhim o’rinlardan birini egallaydi. Insonning oziq-ovqat mahsulotlariga, ayniqsa, turli-tuman darmondorilarga bo’lgan ehtiyojini qondirishda sabzavotlarning ahamiyati benihoya kattadir. Sabzavotchilik dunyo dehqonchiligining eng qadimiy, asosiy va yetakchi tarmoqlaridan hisoblanadi. Sabzi, sholg’om, sarimsoq, lavlagi 2 ming, karam, bodring, piyoz kabilar 4 ming yildan beri ekiladi. Sabzavotchilik-o’simlikshunoslikning ajralmas tarkibiy qismidir. Shuning uchun sabzavot ekinlarini hamma vaqt ham boshqa ekinlardan ajratib bo’lmaydi. Chunki karam, kartoshka, sabzi, qovoq, lavlagi, tarvuz, makkajo’xori kabilarni sabzavot ekinlari sifatida oziq-ovqatga, chorva mollari uchun yem-hashak va texnik maqsadlarda ishlatish uchun xom ashyo sifatida yetishtirish mumkin. Sabzavotchilikka xos xususiyatlar sifatida yana nisbatan kichik maydonlarda yetishtirish, o’suv davri qisqaligi, iqtisodiy samaradorligining yuqoriligini ham qayd yetish o’rinlidir Respublikamiz qishloq ho’jaligining asosiy tarmoqlaridan biri sabzavotchilik bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar AQSh da - 1.5 mln. ga, Yaponiyada 0.7 mln. ga, Italiyada-0.4 mln. ga maydonda sabzavot ekinlari parvarish qilinadi. Respublikamizda esa 0.16 mln. ga maydonda sabzavot ekinlari ekilib, shundan asosiy qismini pomidor, piyoz, karam va boshqa sabzavot ekinlari tashkil etadi. Respublikamizda o’sib borayotgan aholi ehtiyojini qishloq ho’jalik mahsulotlari, jumladan sabzavotchilik mahsulotlari bilan ta’minlash rentabelligini oshirish masalalari hozirgi kunning asosiy muammolaridan biridir. Samarqand viloyati respublikamizda sabzavot ekiladigan maydon jihatidan Toshkent va Andijon viloyatlaridan keyingi o’rinda turadi. Viloyatimizda 1999 yilda 19.8 ming gektarga sabzavot ekilib, shundan qishloq ho’jalik korxonalariga 9.1 ga yoki 45.9 %, fermer ho’jaliklariga 1.2 ming ga yoki 6 %, dehqon ho’jaliklariga 9.5 ming gektar yoki 47.9 % to’g’ri kelgan. 3
Hozirgi vaqtda mustaqil Respublikamiz hukumati mamlakatda sabzavotchilikni rivojlantirish va aholini yangi sabzavot mahsulotlari bilan yil bo’yi ta’minlash masalalariga katta e’tibor qaratmoqda. Bu esa respublika hukumatining bugungi agrar siyosatining muhim yo’nalishi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 9-yanvardagi «Meva- sabzavotchilik va uzumchilik sohasini isloh qilish bo’yicha tashkiliy chora- tadbirlar to’g’risida»gi farmonining chiqarilishi buning yorqin misolidir. Karam – (Brassica) butgullilar oilasiga mansub o’simliklar turkumi. Karamning oq va qizil karam, savoy karami, bryussel karami, gul karam kabi turlari bor. Asosan oq va gul karam ekiladi. Karam aksari ikki yillik o’simlik. Birinchi yili bosh chiqaradi, ikkinchi yili o’zagidan gulpoya chiqarib, urug’laydi. Gullari sariq, shingillarga to’plangan, mevasi qo’zoq. Urug’i yumoloq, to’q qo’ng’ir diametiri 2 mm, 8-10 sm uzunlikdagi qo’zoqda. Karam sovuqqa chidamli, urug’i 4-5 0 C da una boshlaydi. Oq karam 15-18 0 C da bosh hosil qiladi. Harorat 25 0 C dan oshganda bosh chiqarishi kechikadi, sernam va yorug’ joyda tez rivojlanadi. Karamda uglevodlar, oqsillar va mineral tuzlar hamda vitaminlar bor. Bevosita ovqatga ishlatiladi, tuzlanadi va konserva holda iste’mol qilinadi. Dunyoning barcha mamlakatlarida, O’zbekistonning esa hamma hududlarida ekiladi. Karam navlari ertachi, o’rtacha ertachi, o’rtacha kechki va kechki guruhlarga bo’linadi. MDH da 103 dan ortiq navlari rayonlashtirilgan, bulardan oq karam navlari katta ahamiyatga ega. Karam ko’chati parnik va issiq xonalarda yetishtirilib, ertachisi fevral oxiri va mart boshlarida (60 x 60 sm, 70 x 70 sm sxemada), o’rtachasi aprel, may boshlarida, kechkisi iyun oxiri va iyul boshlarida (70 x 70sm sxemada), ekiladi. Parvarishi sug’orish, qator oralig’i va to’p atrofini yumshatish, og’darish, zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash olib borishdan iborat. Birinchi oziqlantirishda gektariga 150-200 kg superfosfat va 120-150 kg ammiakli selitra, ikkinchisida faqat 120-150 kg ammiakli selitra beriladi. Karam ekiladigan yer kuzda yoki erta bahorda haydalib, gektariga 20-30 tonna go’ng, 300-400 kg superfosfat, 100-150 kg kaliy tuzi solinadi. Karam urug’ini bevosita dalaga yekish ham 4
mumkin. Bunda unumdor, begona o’tlardan toza yerlarga qator orasini 60-70 sm qilib, 1 ga maydonga 1- 1,5 kg urug’ sepiladi, 2-3 chin barg chiqargach, yagonalab har uyada (30-40 sm oralig’ida) bittadan o’simlik qoldiriladi. O’rtacha hosildorligi ertapishar navlarda 200-300 s, o’rtapishar navlarda 400- 500 s, kechpishar navlarda 600-900 s. ni tashkil etadi. O’zbekistonda oq karamning quydagi turlari ekiladi. Birinchi nomer, Gribovskiy 147-yertachi, ko’chati o’tqazilgach 60-65 kunda yetishadi. Karam 0,7-1 kg, yumoloq, o’rtacha, zich, ko’kish, pishganda yoriladi. Slava 1.305- o’rtachi ko’chati o’tkazilgach 75-90 kunda yetiladi. Karami 1,5-2 kg, yumoloq yassi, zich, issiqqa chidamli. O’zbekiston 133- o’rtacha kechki, ko’chati o’tkazilgach 110-120 kunda yetiladi. Karam 2,5- 4,3 kg, yumoloq yassi, zich. O’zbekiston hududlarida shu bilan bir qatorda Samarqand viloyatida sabzavot ekinlari ahamiyati nihoyatda katta. Keyingi 20-30 yil mobaynida bu o’simliklarni ekish maydoni 2-2,5 barobar ko’paygan. Paxta maydonlarining asta-sekin qisqartirilishi, sabzavot, poliz va mevali ekinlar maydonlarining kngayishiga sabab bo’lmoqda. Ammo har bir ga paykaldan olingan mahsulot past darajada turibdi. Qovun, karam, bodring hosildorligi yildan –yil hisobiga kamayib bormoqda. Buning asosiy sababi yerning meliorativ holatining yomonlashishi, ekologik xilma-xillikning pasayishi va natijada ayrim zararkunandalarni sonining ko’payishi hisoblanadi. Shunga muvofiq o’simliklarni hosildorligini agrotexnika chora tadbirlari bilan oshirish, tuproq holatini yaxshilash, zararkunanda hasharotlarga qarshi kurashning ilmiy asoslangan tadbirlarini ishlab chiqish, tabiiy entomofaglar samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Sabzavot va poliz ekinlaridan yuqori hosil olishni cheklab turadigan bir qancha omillar mavjudki, ular orasida zararkunanda hashoratlar keltiradigan zarari jihatidan birinchi o’rinda turadi. Sabzavot va poliz ekinlariga 600 dan ortiqroq tur hashoratlar zarar keltirishi aniqlangan. Lekin sezilarli darajada zarar yetkazadigan hashoratlar uncha katta bo’lmagan ixtisoslashgan zararkunandalar guruhi bo’lib, bularga 5