logo

Konfliktning o’rganishning asosiy yo’nalishlari.

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

50.556640625 KB
Mavzu: Konfliktning  o’rganishning  asosiy yo’nalishlari.
Reja :
Kirish 
I BOB Psixologik konflikt haqida umumiy tushuncha .
1.1.Konfliktlarning   obyekti,   maqsadi,   oqibatlari   hamda   yo‘nalganligiga
ko‘ra tasnifi
1.2.Pedagogik a   nuqt ai   nazari dan   k onfl ik t ning   k elib   chiqishi   v a
ay rim xususiy at lari .
II BOB    Konfliktning mazmun jihati. 
2.1.Konfliktning subyektiv tomonlari, konflikt ishtirokchilarining turlari, ularning 
psixologiyasi
2.2.
    Pedagogik konfliktlarning oldini olishda muamala madaniyati va 
muloqot qoidalarining ahamiyati
    Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1 Kirish
Farovon   hayot   -   mukammal   tarbiyadan   boshlanadi.   Ma’lumki,   yosh   avlod
tarbiyasi   hamma   zamonlarda   ham   muliim   va   dolzarb   aliamiyatga   ega   bo‘lib
kelgan.   Ammo   biz   yashayotgan   XXI   asrda   bu   masala   haqiqatdan   ham   hayot-
mamot   masalasiga   aylanib   bormoqda.   «Tarbiya   qancha   mukammal   bo‘lsa,   xalq
shuncha   baxtli   yashaydi»   deb   bejizga   aytishmagan   donishmandlar.   Hozirgi   qaltis
davrda   tarbiya   mukammal   bolishi   uchun   bu   masalada   bo’shliq   paydo   bo‘lishiga
mutlaqo   yo’l   qo‘yib   bo’lmaydi»   -   deydi   muhtaram   Prezidentimiz   Shavkat
Mirziyoyev1.   Shunday   ekan,   mamlakatimizda   olib   boriiayotgan   izchil   islohotlar,
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   ijtimoiy   va
ma’naviy-ma’rifiy sohalarga oid yoshlami tarbiyalashdagi 5 ta muhim tashabbusi,
ilm-fan,   texnika   va   texnologiyalaming   tezkor   rivojlanishi,   xorijiy   davlatlar   oliy
ta’lim   muassasalarining   filialiari   va   fakultetlarining   ochilishi,   me’yoriy-huquqiy
ta’minotni   takomillashtirish   harnda   moddiy-texnik   sharoitlami   yaxshilashga
qaratilgan   yurt   istiqboli   uchun   mas’uliyatni   o‘z   zimmasiga   olishga
qodir,.tashabbuskor,   shijoatli   yoshlami   tarbiyalash   bilan   bir   qatorda   pedagogika
oliy   ta’lim   muassasalan   bo‘lajak   o‘qituvchilarining   tashabbusiarini   10   ‘zbekislon
Respublikasi  Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 0 ‘zbekiston yoslilar ittifoqining
IV   qurultoyida   so‘zIagan   nutqi,   2017   yil.   3   to‘g‘ri   yo‘naltirgan   holda,   ularda
konfliktologik   jarayonlaxni   bartaraf   etishda   yangi   adabiyotlami   joriy   etish,
rivojlantirish   borasida   ta’lim   tizimiga   izchil   o‘zgartirishlar   kiritilmoqda.   0
‘zbekiston   Respublikasini   yanada   nvojlantirish   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasida
«Jismonan sog‘lom. ruhiy va intellektual rivojlangan, mustaqil fikrlavdigan, qat’iy
hayotiy   nuqtayi   nazarga   ega,   Vatanga   sodiq   yoshlami   tarbiyalash,   demokratik
islohotlami   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   nvojlantirish   jarayonida
iilaming ijtimoiy faolligini oshirish1» kabi yo‘nalishlar belgilangaii bo‘lib, bu, o‘z
navbatida,   mazkur   jarayonni   tadqiqiy   va   tahliliy   yo‘na!ishga   ega   bo‘lgan
2 pedagogik   tizim   sifatida   ko‘rib   chiqish   zaruratini   izohlaydi.   0   ‘zbekiston
Respublikasi   Prezidentining   2017-yiI   20-apreldagi   PQ-2909-son   «Oliy   ta’lim
tizimini   yanada   nvojlantirish   choratadbirlari   to‘gcrisida»gi   Qarori,   2017-yil   7-
fevraldagi   PF-4947-son   «   O‘zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantmsh
bocyicha Harakatlar strategiyasi to‘g’risida bajarilgan ishlar hisoblanadi.
  Kurs   ishining   dolzarbligi.   Ushbu   Kurs   ishida   maktabda   ziddiyatli
vaziyatlarni  hal   qilishning samarali  usullarini   topish  jarayoni   muhokama qilinadi.
Maqolada   ushbu   sabablarni   konkretlashtirish,   ularni   o‘zbek   maktablarida
pedagogik   faoliyat   va   nizolarni   hal   etish   madaniyatini   tarbiyalash   kontekstida
ko‘rib   chiqish,   pedagogik   konfliktlarning   turlari,   shu   jumladan,   konfliktlarni   hal
etish   jarayonlarida   og‘zaki   xalq   amaliy   san’ati   va   konfliktning   zamonaviy
konsepsiyasi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish mantiqiydir.
KURS   ISHINI   MAQSADI:Maqsadi   va   oqibatlariga   ko‘ra   konfliktlar   quyidagi
turlarga   bo‘linadi:   pozitiv   (ijobiy),   negativ   (salbiy),   konstruktiv,   destruktiv;
cheklanib   qolgan   hamda   shu   tufayli   konflikt   keltirib   chiqargan   ehtiyojlar
xarakteriga ko‘ra ular  moddiy, maqomli-rolli  (статусно27 ролевой)  va ma’naviy
(ruhiy)  bo‘ladilar;   yolnalishiga  ko‘ra  -  gorizontal   (hamkasblar   va  sh.k.  o‘rtasida),
vertikal   (boshliqlar   va   qo‘l   ostidagilar   o4rtasida)   va   aralash   (vertikal   va   aralash
konfiiktlar eng ko'p uchraydi); vaqt parametriga ko‘ra - qisqa muddatli va davomli
bo'lishi mumkin. 
KURS ISHINI VAZIFASI:Hech bir pedagogik jamoa, biron bir maktab, biron bir
o'qituvchi   hech   kim   yoki   jarayonning   o'zi   tomonlarning   ta'lim   manfaatlari
to'qnashuvi   asosidagi   nizolardan   himoyalanganligini   to'liq   ishonch   bilan   ta'kidlay
olmaydi. Shu sababli, har bir o'qituvchi uchun nizolarni hal qilish asoslarini bilish
muhimdir.   O'quv   jarayoni   doirasidagi   barcha   ta'lim   faoliyatining   tashkilotchisi
bo'lgan o'qituvchi yuzaga keladigan ziddiyatli vaziyatlarning oldini olish va ularni
muvaffaqiyatli hal qilish uchun nizolarni hal qilishning bilim, ko'nikma va usullari
bilan   qurollangan   bo'lishi   kerak.   Nizolarni   hal   qilish   nizoli   vaziyatda   odamlar
3 o'rtasidagi   o'zaro   munosabatlarning   psixoemotsional   modellarini   o'rganadigan
intizom sifatida qabul qilinishi kerak.
KURS ISHINI PREDMETI: O'qituvchi va talaba o'rtasidagi ziddiyat odamlar yoki
odamlar   guruhlari   (o'qituvchi-shogird,   o'qituvchi-otaona,   o'qituvchi-rahbarlik,
o'qituvchi-rahbar,   o'qituvchi-o'quvchi)   turli   manfaatlarning   faol   o'zaro   ta'siri
bo'lgan   niyatlardagi   farqlar   kabi   umumiy   sabablarga   bog'liq   bo'lishi   mumkin.
talaba-talaba va boshqalar). )
I BOB Psixologik konflikt haqida umumiy tushuncha .
4 1.1.Konfliktlarning obyekti, maqsadi, oqibatlari hamda yo‘nalganligiga ko‘ra
tasnifi
1) Iqtisodiy konfliktlar - ular asosida  iqtisodiy manfaatlar tocqnashuvi  yotib,
bunda   bir   taraf   manfaatlari   ikkinchi   taraf   manfaatlari   hisobiga   qondinladi.
Ko‘pincha   jamiyat   va   hokimiyat   o‘rtasidagi   global   inqirozlar   asosida   aynan
iqtisodiy   sabablar   yotadi;   2)   sotsial-siyosiy   konfliktlar   -   ular   asosida   davlatning
hokimiyat   va   sotsial   munosabatlar,   partiyalar   va   siyosiy   uyushmalar   sohasidagi
siyosatiga doir ziddiyatlar yotadi. Ular davlatlararo va xalqaro to‘qnashuvlar bilan
yaqindan  bog’liq bo‘ladilar;  3)  mafkuraviy  konfliktlar   -  ular   asosida   odamlaming
jamiyat, davlat   hayotining turli  muammolariga bo‘lgan  qarashlaridagi.  ziddiyatlar
yotadi.   Ular   makro   darajada,   shuningdek   shaxs   darajasidagi   eng   kichik
birlashmalarda   ham   yuzaga   kelishlari   mumkin;...   4)   sotsial-iqtisodiy   konfliktlar   -
ham   shaxslar,   ham   sotsial   guruhlar   o‘rtasida   namoyon   bo4ishi   mumkin.   Ular
asosida   o‘zaro   munosabatlar   sohasidagi   izdan   chiqishlar   yotadi.   Yuzaga   kelish
sabablari   nihiy   (psixologik)   nomuvofiqlik,   insonning   boshqa   inson   tomonidan
besabab   qabul   qilmaslik,   yetakchilik,   obro‘-e’tibor,   ta’sir   doirasi   kabilar   uchun
kurash   bo‘lishi   mumkin;   5)   sotsial-maishiy   konfliktlar   -   guruhlar   va   alohida
shaxslarning   hayot,   turmush   to‘g‘risidagi   turli   tasawurga   ega   ekanligi   bilan
bog‘liq. Ulardan asosiysi - oilaviy munosabatlaming buzilishi. Konflikt sabablari -
turmushdagi   noxushliklar,   ma’naviy-maishiy   axloqsizlik,   shuningdek   jiddiy
g‘oyaviy   ziddiyatlar.   Agar   konfliktning   asosi   sifatida   taraflaming   ruhiy   (psixik)
holati hamda odamlaming shu holatga muvofiq konfliktli vaziyatdagi o‘zini tutishi
olinsa,   bunday   holda   konfliktlami   ratsional   va   emotsional   turlarga   ajratish
mumkin.   Maqsadi   va   oqibatlariga   ko‘ra   konfliktlar   quyidagi   turlarga   bo‘linadi:
pozitiv (ijobiy), negativ (salbiy), konstruktiv, destruktiv; cheklanib qolgan hamda
shu   tufayli   konflikt   keltirib   chiqargan   ehtiyojlar   xarakteriga   ko‘ra   ular   moddiy,
maqomli-rolli ( статусно 27   ролевой ) va ma’naviy (ruhiy)  bo‘ladilar;  yolnalishiga
ko‘ra   -   gorizontal   (hamkasblar   va   sh.k.   o‘rtasida),   vertikal   (boshliqlar   va   qo‘l
ostidagilar o4rtasida) va aralash (vertikal va aralash konfiiktlar eng ko'p uchraydi);
5 vaqt   parametriga   ko‘ra   -   qisqa   muddatli   va   davomli   bo'lishi   mumkin.
Konfliktlaming   davomiyligi   va   keskinlik   darajasiga   kocra   turlari:   1)   jo   ‘shqin   va
tez   (jadal)   kechadigan   konfiiktlar   –   qizg’in   va   emotsionalliligi,   konflikt
taraflarining   salbiy   munosabatlarini   o‘ta   keskin   namoyon   etishi   bilan   farqlanib,
og‘ir xulosa topishi va fojiali oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Ular   asosida   ixtilofdagi   kishilarning   ruhiy   holati   yotadi;   2)   keskin   va
davomli   konfiiktlar   -ziddiyatlar   aticha   chuqur,   barqaror,   murosaga   kelib
bo‘lmaydigan   yoki   murosaga   kelish   juda   qiyin   hollarda   yuzaga   keladi.
Konfliktlashayotgan   taraflar   o‘zining   holati   va   harakatlarini   nazorat   qiladi.   Hal
bo‘lishiga   oid   bashoratlar   ham   asosan   noaniq;   3)   yaxshi   ifodalanmagan   va   sust
kechadigan   konfiiktlar   -   keskin   bollmagan   ziddiyatlar   uchun   yoki   konfliktning
faqat   bir   tarafi   faollik   ko‘rsatayotgan   to‘qnashuvlar   uchun   xos   bo‘lib,   bunda
ikkinchi   taraf   o‘z   pozitsiyasini   aniq   belgilashga   intilmaydi   yoki   ixtilof
jiddiylashuvidan qochadi; 4) yaxshi ifodalanmagan va jadal kechadigan konfiiktlar
- agar bunday konflikt muayyan epizoddagina ro‘y bergan bo‘Isa, bu holda maqbul
bashorat (prognoz) haqida so‘z borishi mumkin. Bu kabi konfiiktlar zanjiri tizilib
kelsa,   bashorat   nafaqat   murakkab,   balki   noxush   ham   bo‘lishi   mumkin.   Ijtimoiy
hayotning tashkil etilganlik darajasiga ko‘ra konflikt turlari:
- global;
- mintaqaviy;
-davlatlararo; 
-elatlararo;  -
sinflararo yoki jamiyatning turli tabaqalari o‘rtasida;
-guruhlararo; -
partiyalararo;
-shaxslararo siyosiy, mafkuraviy, ma’naviy. Agar, ishtirok etayotgan taraflar soni,
ya’ni ishtirokchilar doirasi mezon sifatida olinsa, bu holda konfliktlar ikki, uch va
ko‘p taraflama bo‘ladi deb aytish mumkin.
 Mezon sifatida kuch bosimi darajasi olinganida, bunday hoilarda konfliktlar
qurolli   bo‘lmagan   (bojxona   urushlari)   hamda   haqiqatda   turli   ko'lamli   unish
6 harakatlarini   olib   borishdan   iborat   bo‘lgan   qurolli   konfliktlarga   bo‘linadi.   Agar
ziddiyatlar darajasi  mezon deb olinsa, bunda konfliktlarning agressiv va murosali
(kompromiss) turlari mavjud deb aytish mumkin. Shuningdek, muhim va nomuhim
masalalar   yuzasidan   ro‘y   beradigan   konfliktlar   farqlanadi.   Ammo   barcha
konfliktlami   yagona   universal   sxemaga   keltirib,   jamlab   bo‘lmaydi.   Masalan,
kurash   ko‘rinishidagi   konfliktlarda   yechim   faqat   tomonlardan   birining   g‘alabasi
bilan   tugashi   mumkin   bolsa,   munozaralar   toifasidagi   konfliktda   umumiy
murosachi  tanlanishi mumkin.
7 1.2.Pedagogik a nuqt ai  nazari dan k onfl ik t ning k elib chiqishi v a ay rim 
xususiy at lari.
Maktab, boshqa har qanday ta'lim muassasasi singari, nafaqat ta'lim jarayoni,
balki   bir   makonda   birlashgan   va   turli   xil   tadbirlarda   ishtirok   etadigan   mutlaqo
boshqa odamlarning guruhli o'zaro ta'siri, jumladan ta'lim, ta'lim jarayoni, jamoani
boshqarish,   qurilish   maqomlari.  ,   muloqot   qilish,   xulq-atvor   normalarini   yaratish.
Bunday o'zaro ta'sir jarayonida uning ishtirokchilari va umuman ta'lim muassasasi
turli   yo'llar   bilan   hal   qilishga   intiladigan   ko'plab   ziddiyatli   vaziyatlar   yuzaga
keladi.
  O'qituvchi   va   talaba   o'rtasidagi   ziddiyat   odamlar   yoki   odamlar   guruhlari
(o'qituvchi-shogird,   o'qituvchi-otaona,   o'qituvchi-rahbarlik,   o'qituvchi-rahbar,
o'qituvchi-o'quvchi)   turli   manfaatlarning   faol   o'zaro   ta'siri   bo'lgan   niyatlardagi
farqlar   kabi   umumiy   sabablarga   bog'liq   bo'lishi   mumkin.   talaba-talaba   va
boshqalar).   ).   Ushbu   manfaatlarning   to'qnashuvi   ta'lim   jarayoni   bilan   bog'liq
ziddiyatlarni   keltirib   chiqaradi.   Maktab   sharoitida   bunday   holatlar   tez-tez   yuzaga
keladi: o'qituvchi o'quv materialini tushuntirmoqchi va bu vaqtda ikkita qiz shaxsiy
masala   haqida   gaplashmoqchi.   Bunday   vaziyatda   o'qituvchi   o'z   hisobotini
maqsadga   erishish   vositasi   deb   biladi,   lekin   o'quvchilar   o'qituvchining   xabarini
e'tiborsiz   qoldiradilar   va   uni   o'z   maqsadlariga   to'siq   sifatida   qabul   qiladilar.
Muayyan   tarzda   harakat   qilish   niyatidagi   bu   farqlar   sub'ektiv   manfaatlar
(motivlar),   o'ziga   xos   e'tiqodlar,   maxsus   kutishlar,   o'qituvchi   va   o'quvchilar
harakatlarining   o'zaro   bog'liqligi   va   o'zaro   bog'liqligi   bilan   izohlanadi.   O'quv
jarayonining   turli   tomonlari   pedagogik   manfaatlarning   to'qnashuviga   asoslangan
konfliktlar pedagogik konfliktlar deb ataladi. 
V.I.Andreev   konfliktli   vaziyatni   “ikki   yoki   undan   ortiq   ishtirokchilar
o rtasidagi yashirin yoki ochiq qarama-qarshilik holati deb ta riflaydi, ularning harʻ ʼ
biri o z maqsadlari, motivlari, har bir ishtirokchisi uchun shaxsiy ahamiyatga ega	
ʻ
bo lgan  muammoni  hal   qilishning  vositalari  va  usullariga ega.  ”  . Hozirgi   vaqtda	
ʻ
o'zbek   maktablarida   bolalik   rivojlanishining   keskin   o'zgarishi   kuzatilmoqda.
8 So'nggi o'n yilliklardagi keskin ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, demografik va ekologik
vaziyat   bolalik   davrida   shaxsning   shakllanishida   salbiy   tendentsiyalarning
kuchayishiga olib keldi. Ushbu salbiy tendentsiyalar qatorida oilalarning ijtimoiy-
iqtisodiy   ahvoli,   bolalar   va   o'smirlar   o'rtasida   shafqatsizlikning   kuchayishi,
ularning   tajovuzkorligi,   yuzaga   kelishi   mumkin   bo'lgan   nizolar   natijasi   bo'lgan
bolalarning   tobora   begonalashishini   sanab   o'tish   mumkin.   Pedagogik   konfliktlar
umumta’lim maktablari hayotining ajralmas qismi hisoblanadi. Maktab pedagogik
konfliktlarsiz   mavjud   bo'lolmaydi.   Shunday   qilib,   pedagogik   jarayondagi   ayrim
hodisalarni   baholash   va   tushunishdagi   farq   pedagogik   konfliktlarni   keltirib
chiqaradi.
  Hech bir pedagogik jamoa, biron bir maktab, biron bir o'qituvchi hech kim
yoki   jarayonning   o'zi   tomonlarning   ta'lim   manfaatlari   to'qnashuvi   asosidagi
nizolardan himoyalanganligini to'liq ishonch bilan ta'kidlay olmaydi. Shu sababli,
har   bir   o'qituvchi   uchun   nizolarni   hal   qilish   asoslarini   bilish   muhimdir.   O'quv
jarayoni   doirasidagi   barcha   ta'lim   faoliyatining   tashkilotchisi   bo'lgan   o'qituvchi
yuzaga keladigan ziddiyatli vaziyatlarning oldini olish va ularni muvaffaqiyatli hal
qilish uchun nizolarni hal qilishning bilim, ko'nikma va usullari bilan qurollangan
bo'lishi   kerak.   Nizolarni   hal   qilish   nizoli   vaziyatda   odamlar   o'rtasidagi   o'zaro
munosabatlarning psixoemotsional modellarini o'rganadigan intizom sifatida qabul
qilinishi   kerak.   Mojarolarni   hal   qilishda   shaxslar   muhim   rol   o'ynaydi.   Bu   uning
madaniyati,   aqli,   tafakkuri,   estetikasi,   xulq-atvori,   mantiqiyligi,   mas'uliyati   bilan
bog'liq. Shu sababli, nizolarni hal qilishni o'rganishning dolzarbligi nima, qanday,
qanday   maqomda   va   qay   darajada   o'rgatish   kerakligi,   pedagogik   qarama-
qarshilikning   barcha   ishtirokchilari   o'rtasida   konfliktologiya   asoslarini   qanday
shakllantirish   kerakligi   haqidagi   savollarni   o'z   ichiga   oladi.   ularni   o'zlari   uchun
to'g'ri,   oqilona   va   atrofdagi   munosabatlarga   tayyorlang.   Shuningdek,   maktabdagi
pedagogik   konfliktlarning   xususiyatlarini   o'rganish   kerak,   ularning   bilimlari
o'qituvchilarga   aniq   konfliktli   vaziyatlarda   o'z   harakatlarini   to'g'ri   aniqlashga
yordam   beradi.   O'zbekistonda   o'qituvchilarni   nizolarni   hal   qilishda   kasbiy
tayyorlash   masalalari   nisbatan   yaqinda   ko'tarila   boshlandi.   Bu   maktablarda   ilgari
9 hech qanday nizolar bo'lmagan degani emas. 
Mojarolar   bo'lgan,   ammo   ular   muayyan   konfliktda   ishtirok   etganlarning
hayotiy   tajribasiga   asoslangan   holda   hal   qilingan.   Ammo   pedagogik
konfliktlarning mohiyati haqida tartiblangan, ilmiy asoslangan va tizimlashtirilgan
bilimlar   yo'q   edi,   o'qituvchilarga   u   yoki   bu   nizolarni   oldini   olish,   bashorat   qilish
yoki   hal   qilish   bo'yicha   tavsiyalar   yo'q   edi.   Bunday   vaziyatlarda   o'qituvchi   va
boshqa   nizolashuvchi   tomonlarning   qonuniy   asosli   himoyasi   bo'lmagan.   Bugungi
kunda   pedagogik   konfliktlar   muammosiga   ilmiy   va   kasbiy   jihatdan   yondashish
boshlandi. Shu boisdan ham o‘n yildan ortiq vaqtdan beri “Pedagogik konfliktlarni
hal   etish”   kursi   respublikamizdagi   barcha   pedagogika   oliy   o‘quv   yurtlari,
institutlari va pedagogika kollejlari o‘quv rejasiga kiritilgan. 
Xorijiy G‘arb ta’lim dasturlari tajribasi asos qilib olindi. Afsuski, haligacha
o‘zbek tilida muammoning barcha jihatlarini o‘zida aks ettiradigan birorta darslik
yoki   qo‘llanma   yo‘q.   O‘zbek   tilida   nashr   etilgan   yagona   kitob   bo‘lib,   unda
yoshlarni hayotdagi ziddiyatli vaziyatlarga tayyorlash masalalari ma’lum darajada
ko‘rib chiqiladi . Mavjud muammoni rus va boshqa g'arb tillaridan tarjima qilish, u
erda qo'llaniladigan  darsliklar, o'quv  qo'llanmalari  va  kitoblarni  qisman  hal   qilish
mumkin   .   Lekin,   ikkinchi   tomondan,   u   pedagogik   muammolarni,   asosan,   o‘z
voqeligi,   o‘zbek   maktablaridagi   milliy   qadriyatlarga   ba’zan   to‘g‘ri   kelmaydigan
yoki   zid   bo‘lmagan   voqeliklari   deb   hisoblaydi.   Shu   bois   milliy   o‘ziga   xoslik   va
o‘ziga   xoslikning   barcha   jihatlarini   hisobga   oladigan   original   darslik   va   o‘quv
qo‘llanmalarini   yaratish   va   nashr   etish   masalasi   dolzarbligicha   qolmoqda.   Ta'lim
muassasalarida   mojaroni   hal   qilish   jarayoni   uchun   zarur   bo'lgan   markazlar
yaratilmagan,   ularda   professional   mutaxassislar   tomonlarga   o'zaro   tushunishga
yordam beradi. Maktablarda pedagogik konfliktlarni real hayotiy vaziyat asosidagi
talab   va   ilmiy-amaliy   tushunish   orqada   qolmoqda,   zarur   amaliy   tavsiyalar   ishlab
chiqish   masalasida   ham   qoloqlik   kuzatilmoqda.   Xalq   og‘zaki   ijodida   ibratli,
hikmatli   va   qiziqarli   yolg‘onlar   ko‘p.   Masalan,   odamlar   nima   bo‘lishidan   qat’iy
nazar   birga   bo‘ladigan   holat   haqida   –   “Tog’   tog’   bilan   kovushmas,   odem   odem
bilan kovushar”,  ruscha  ekvivalenti   “Tog‘   bilan  tog‘  yaqinlashmaydi,  lekin  odam
10 odam bilan yaqinlashadi” [6] kabi tovushlar. ]. Bu o‘zbek maqolida odamlar birga
bo‘lishi   kerak,   inson   ijtimoiy   mavjudot,   jamiyatsiz   shaxs   bo‘lmaydi,   degan
g‘oyalar   ilgari   suriladi.   Shu   sababli,   boshqa   odamlarning   mavjudligini,
shuningdek,   ularning   fikrlari,   qarashlari,   hukmlari   va   qadriyatlarini   e'tiborsiz
qoldirib   bo'lmaydi.   Siz   ularga   e'tiborli   bo'lishingiz   kerak.   Xalq   donoligi   shuni
o'rgatadiki,   faqat   boshqa   odamlarning   qadriga   etishni   o'rganish   orqali   inson
komillikka erishadi. Mojaro zamonaviy hayotning ajralmas qismidir.
  Mojarolar   haqida   gapirganda,   biz   ularni   ko'pincha   tajovuz,   tortishuvlar,
dushmanlik   bilan   bog'laymiz.   Biroq,   ko'plab   nizolar   ongli   qarorlarni   qabul
qilishga, munosabatlarni rivojlantirishga yordam beradi va yashirin muammolarni
aniqlashga yordam beradi. Shuning uchun ular konfliktologiya nazariyasida har bir
konfliktda   ham   halokatli   boshlanishi,   ham   ijodiy   boshlanishi   borligini   o‘rgatadi.
Qarama-qarshiliklar   ham   ijobiy,   ham   salbiy   bo'lishi   mumkin.   Ular   halokatli
halokatga   olib   kelishi   yoki   yangi   tizim,   yangi   munosabatlar,   yaqinroq,   oqilona
shakllanishiga olib kelishi  mumkin. Konflikt, eng avvalo, yuzaga kelgan qarama-
qarshiliklarni yengish yo‘li, yo‘li, murakkab tizimlarning o‘zaro ta’sir qilish usuli
bo‘lib,   unga   pedagogik   jarayon   ham   kiradi.   Konfliktologiya   konfliktdan
qo'rqmaslik   kerakligini,   lekin   uni   qanday   boshqarishni   bilish   kerakligini
ta'kidlaydi. Konfliktlarni boshqarish - bu ularni bashorat qilish, oldini olish, ijodiy
yo'nalishga yo'naltirish, ularni hal qilishdir.
11 II BOB    Konfliktning mazmun jihati.
2.1.Konfliktning subyektiv tomonlari, konflikt ishtirokchilarining turlari,
ularning psixologiyasi
Qarama-qarshiliklar   hamisha,   hamma   zamonda   va   barcha   xalqlar   o‘rtasida
bo‘lgan.  Konflikt   so'zi  lotincha  münaqişə  so'zidan  kelib  chiqqan  bo'lib, tarjimada
"to'qnashuv"  degan  ma'noni  anglatadi.  Ilmiy  atama sifatida  bu  so'z  psixologiyada
yaqin, ammo bir xil emas ma'noda qo'llaniladi.“Konflikt” atamasidan foydalanish
shaxs   psixologiyasi,   umuman,   tibbiy,   ijtimoiy   psixologiya,   psixoterapiya,
pedagogika   va   siyosatshunoslik   muammolarini   ishlab   chiqishda   uchraydi.
Konfliktlarni   G‘arb   psixologlari   asosan   shaxs   tabiatining   psixoanalitik
kontseptsiyasi   an’analari   ruhida   (K.Xorni,   G.Sallivan,   E.Bern),   kognitiv
psixologiya   (K.Levin)   nuqtai   nazaridan   ko‘rib   chiqadilar.   bixevioristik   pozitsiya
(KL Hjalp), rol o'ynash yondashuvlari nuqtai nazaridan (W. Good, T. Nyokom, W.
Meyson   va   boshqalar).   F.Hayderning   tarkibiy   muvozanat   nazariyasi,
T.Parsonsning   strukturaviy-funksional   yondashuvi,   L.Koserning   ijtimoiy   konflikt
nazariyasi, V.F.Linkolnning konfliktologiya nazariyasi, M.ning kognitiv nazariyasi
kabi   konflikt   nazariyalari   ham   mavjud.   Deutsch,   konfliktli   vaziyatda   xatti-
harakatlar   strategiyasi   nazariyasi.Tomas.   Mojarolar   muammolariga   bag'ishlangan
juda   xilma-xil   nazariyalar   bilan   bog'liq   holda,   mualliflar   ushbu   kontseptsiyaning
ko'plab ta'riflarini taklif qiladilar, ular biologik va ijtimoiy tabiatga bo'lgan nuqtai
nazariga   va   konflikt   sifatidagi   nuqtai   nazariga   bog'liq.   shaxsiy   yoki   ommaviy
hodisa   va   boshqalar.M.   A.   Robert   va   F.   Tilman   konfliktga   quyidagicha   ta'rif
beradi:   bu   shok   holati,   oldingi   rivojlanishga   nisbatan   tartibsizlik.   Mojaro   yangi
tuzilmalar   generatoridir.   Osonlik   bilan   ko'rib   turganingizdek,   ushbu   ta'rifdagi
oxirgi   ibora   konfliktlarning   ijobiy   xususiyatiga   ishora   qiladi   va   samarali
tashkilotlarda   nizolar   nafaqat   mumkin,   balki   maqsadga   muvofiqdir,   degan
zamonaviy   nuqtai   nazarni   aks   ettiradi.J.   fon   Neyman   va   O.   Morgenshteynning
ta'rifi   quyidagicha:   konflikt   -   bu   bir-biriga   mos   kelmaydigan   maqsadlarga   ega
bo'lgan ikkita ob'ektning o'zaro ta'siri va bu maqsadlarga erishish yo'llari. Bunday
ob'ektlar   sifatida   faoliyati   qandaydir   tarzda   tashkil   etish   va   boshqarish
12 muammolarini   belgilash   va   hal   qilish,   prognozlash   va   qarorlar   qabul   qilish,
shuningdek maqsadli rejalashtirish bilan bog'liq bo'lgan odamlar, alohida guruhlar,
qo'shinlar, monopoliyalar, sinflar, ijtimoiy institutlar va boshqalarni ko'rib chiqish
mumkin. harakatlar.K. Levin konfliktni bir vaqtning o'zida shaxsga qarama-qarshi
yo'naltirilgan   taxminan   teng   kattalikdagi   kuchlar   ta'sir   qiladigan   vaziyat   sifatida
tavsiflaydi. U o'z asarlarida shaxslararo va shaxslararo ziddiyatlarni ko'rib chiqadi.
Rol   nazariyasi   nuqtai   nazaridan   konflikt   ma'lum   bir   rol   o'ynaydigan   shaxs
duchor bo'ladigan mos kelmaydigan kutishlar (talablar) holati sifatida tushuniladi.
Odatda, bunday konfliktlar rollararo, rol ichidagi va shaxs-rolga bo'linadi.
L.   Kozerning   ijtimoiy   konflikt   nazariyasida   konflikt   –   bu   maqom,   kuch   va
vositalarning   etishmasligi   tufayli   qadriyatlar   va   da’volar   uchun   kurash   bo‘lib,
bunda raqiblarning maqsadlari o‘z raqiblari tomonidan neytrallanadi, buziladi yoki
yo‘q qilinadi. Muallif konfliktning ijobiy funktsiyasi  - ijtimoiy tizimning dinamik
muvozanatini   saqlashga   e'tibor   qaratadi.   Koserning   fikriga   ko'ra,   ziddiyat
guruhlarning  mavjudligi   asoslariga   ta'sir   qilmaydigan  maqsadlar,   qadriyatlar   yoki
manfaatlar   bilan   bog'liq   bo'lsa,   u   ijobiydir.   Agar   mojaro   guruhning   eng   muhim
qadriyatlari   bilan   bog'liq   bo'lsa,   unda   bu   istalmagan,   chunki   u   guruh   asoslarini
buzadi va uni yo'q qilish tendentsiyasiga ega.
Amerika sotsiologiyasi va ijtimoiy psixologiyasida konfliktlarni o rganishdaʻ
mustaqil  yo nalish  –  konfliktologiyaning  asoschisi  U.  F.Linkoln  konfliktni   ko‘rib	
ʻ
chiqishga sog‘lom fikr va pragmatizm nuqtai nazaridan yondashadi va konfliktning
quyidagi   amaliy   ta’rifiga   amal   qiladi:   konflikt   –   bu   hech   bo‘lmaganda   bir   tomon
tomonidan   uning   manfaatlari   buzilgan,   poymol   etilayotgan   va   e’tiborga
olinmasligini   tushunishi,   tasavvur   qilishi   yoki   qo‘rquvi.   boshqa   tomon   yoki
tomonlar.   Va   ikki   yoki   undan   ortiq   partiyalar   o'z   manfaatlarini   qondirish   uchun
raqiblarning   manfaatlarini   egallash,   bostirish   yoki   yo'q   qilish   uchun   kurashishga
tayyor.   Mohiyatan   konflikt   -   bu   manfaatlarni   qondirishdagi   raqobat,   aslida
manfaatlar to'qnashuvi.
Uy   psixologiyasida,   qoida   tariqasida,   ijtimoiy-psixologik   mazmunga   ega
bo'lgan   uch   turdagi   konfliktlar   mavjud:   ijtimoiy,   guruhlararo   va   shaxslararo.
13 Quyidagi ta'rif eng keng tarqalgan: konflikt - bu o'tkir salbiy hissiy tajribalar bilan
bog'liq bo'lgan  shaxslar   yoki   odamlar  guruhining shaxslararo  o'zaro  ta'sirida  yoki
shaxslararo   munosabatlarida   bir   shaxsning   ongida   qarama-qarshi   yo'naltirilgan,
mos kelmaydigan tendentsiyalarning to'qnashuvi.
Ilmiy adabiyotlarda konfliktlarning turli tasniflari mavjud. Tasniflash uchun
asos   bo'lib,   ularning   manbai,   mazmuni,   ahamiyati,   ruxsat   turi,   ifoda   shakli,
munosabatlar   tuzilishi   turi,   ijtimoiy   rasmiylashtirish,   ijtimoiy-psixologik   ta'sir,
ijtimoiy   natija   bo'lishi   mumkin.   To'qnashuvlar   yashirin   va   ravshan,   shiddatli   va
o'chirilgan,   qisqa   muddatli   va   uzoq   muddatli,   vertikal   va   gorizontal   va   boshqalar
bo'lishi   mumkin.Keling,   nizolarning   ba'zi   tasniflari   haqida   batafsilroq   to'xtalib
o'tamiz.
Yo'nalish   bo'yicha nizolar   "gorizontal"   va   "vertikal"   ga   bo'linadi,   bundan
tashqari,   "aralash"   ham   bor.   Gorizontal   to'qnashuvlarga   bir-biriga   bo'ysunadigan
shaxslar   ishtirok   etmaydigan   shunday   nizolar   kiradi.   To.   vertikal   to'qnashuvlarga
bir-biriga   bo'ysunuvchi   shaxslar   qatnashadiganlar   kiradi.   Aralash   konfliktlar   ham
vertikal,   ham   gorizontal   qismlarga   ega.   Vertikal   komponentga   ega   bo'lgan
to'qnashuvlar, ya'ni. vertikal va aralash - bu barcha to'qnashuvlarning taxminan 70-
80% ni tashkil qiladi. Jamoa uchun qiymati bo'yicha konfliktlar konstruktiv (ijodiy,
ijobiy)   va   buzg‘unchi   (buzg‘unchi,   salbiy)   ga   bo‘linadi.   Birinchisi   foydali,
ikkinchisi   zararli.   Birinchisini   tashlab   bo'lmaydi,   ikkinchisini   tark   etish   kerak.   V.
F. Linkolnning fikricha, konfliktning ijobiy ta'siri ko'pincha quyidagi ko'rinishlarda
namoyon   bo'ladi:ziddiyat   o'z-o'zini   anglash   jarayonini   tezlashtiradi;uning   ta'siri
ostida   ma'lum   qadriyatlar   to'plami   tasdiqlanadi   va   tasdiqlanadi,   garchi   qarama-
qarshi   va   faqat   bir   muncha   vaqt   uchun,   lekin   belgilangan   maqsadlarga   xizmat
qilish uchun etarlicha barqaror;qarama-qarshilik jamiyat tuyg'usiga hissa qo'shadi,
chunki   boshqalarning   manfaatlari   bir   xil   ekanligi   va   ular   bir   xil   maqsadlar   va
natijalarga   intilishlari   va   bir   xil   vositalardan   foydalanishni   qo'llab-quvvatlashlari
mumkin - rasmiy va norasmiy ittifoqlar paydo bo'ladigan darajada;
14 konflikt   guruhlar   va   hattoki   xalqlar   va   ular   o'rtasida   hamfikr   odamlarning
birlashishiga   olib   keladi;u   pasayishni   kuchaytiradi   yoki   boshqa   mojarolarni
kuchaytiradi;ziddiyat   ustuvorlikni   targ'ib   qiladi;u   his-tuyg'ularni   xavfsiz   va   hatto
konstruktiv   tarzda   chiqarish   uchun   xavfsizlik   klapanining   rolini   o'ynaydi;unga
rahmat,   norozilik   yoki   takliflarga   e'tibor   qaratiladi,   muhokama,   tushunish,   bilim,
qo'llab-quvvatlash,   qonuniy   ro'yxatga   olish   va   ruxsatnoma;ziddiyat   boshqa
odamlar   va   guruhlar   bilan   ishlaydigan   aloqalarga   olib   keladi;nizolarning   adolatli
oldini   olish,   hal   qilish   va   boshqarish   tizimlarini   ishlab   chiqishni
rag'batlantiradi.Mojaroning   salbiy   ta'siri   ko'pincha   quyidagilarda   namoyon
bo'ladi:ziddiyat   tomonlarning   e'lon   qilingan   manfaatlariga   tahdiddir;tenglik   va
barqarorlikni   ta'minlovchi   ijtimoiy   tizimga   tahdiddir;ziddiyat   tez   o'zgarishlarga
to'sqinlik qiladi;qo'llab-quvvatlashning yo'qolishiga olib keladi;ziddiyat odamlarni
yoki   tashkilotlarni   osongina   va   tezda   tark   etib   bo'lmaydigan   ommaviy
bayonotlarga   qaram   qiladi;diqqat   bilan   o'ylangan   javob   o'rniga   tezkor   harakatga
olib   keladi;nizo   natijasida   tomonlarning   bir-biriga   ishonchi   susayadi;qarama-
qarshilik   birlikka   muhtoj   yoki   hatto   intilayotganlar   o'rtasida   tarqoqlikni   keltirib
chiqaradi;nizolar   natijasida   ittifoq   va   koalitsiyalarning   shakllanishiga   putur
yetadi;konflikt   chuqurlashish   va   kengayish   tendentsiyasiga   ega;u   boshqa
manfaatlarga   tahdid   soladigan   darajada   ustuvorliklarni   o'zgartiradi. Sabablarning
tabiati   bo'yicha qarama-qarshiliklarni   ob'ektiv   va   sub'ektivga   bo'lish   mumkin.
Birinchisi   ob'ektiv   sabablarga   ko'ra   yuzaga   keladi,   ikkinchisi   -   sub'ektiv,   shaxsiy
sabablarga   ko'ra.   Ob'ektiv   ziddiyat   ko'pincha   konstruktiv   tarzda   (ham   biznesda,
ham   shaxsiy-emotsional   sohada)   hal   qilinadi,   garchi   uni   hal   qilish   jarayoni   juda
uzoq   davom   etishi   va   nizo   ishtirokchilari   o'rtasida   keskinlikni   keltirib   chiqarishi
mumkin.   Subyektiv   konflikt   esa,   odatda,   halokatli   tarzda   hal   qilinadi.ziddiyatlar
ajratiladi   va   ularning   ruxsati   doirasiga   ko'ra .   Bu   biznes   va   shaxsiy-hissiy   soha
bo'lishi   mumkin.M.   Deutsch   konfliktlarni   mezonga   ko'ra   tasniflaydi   haqiqat-
yolg'onlik yoki   haqiqat :
a)   "haqiqiy"   konflikt   -   ob'ektiv   ravishda   mavjud   bo'lgan   va   adekvat   idrok
etilgan;
15 b)   "tasodifiy   yoki   shartli"   nizo   -   oson   o'zgaruvchan   holatlarga   bog'liq,   ammo
tomonlar buni tan olmaydilar;
v)   “ko‘chirilgan”   konflikt   –   aniq   konflikt   tushunilganda,   uning   orqasida
boshqa, ko‘rinmas konflikt yashiringan, aniq konflikt asosida yotgan;
d)   "noto'g'ri   berilgan"   konflikt   -   bir-birini   noto'g'ri   tushungan   tomonlar
o'rtasidagi ziddiyat va natijada noto'g'ri talqin qilingan muammolar haqida;
e)   "yashirin"   konflikt   -   yuzaga   kelishi   kerak   bo'lgan,   lekin   mavjud
bo'lmagan, chunki u yoki bu sabablarga ko'ra tomonlar tomonidan tan olinmagan
konflikt;
f) "yolg'on" konflikt - konflikt uchun ob'ektiv asoslar bo'lmasa va ikkinchisi
faqat idrok etish va tushunishdagi xatolar tufayli mavjud bo'lganda.
Ruxsat turi bo'yicha qarama-qarshiliklarni quyidagicha ajratish mumkin:
a)   qarama-qarshi   tendentsiyalar,   munosabatlar,   stereotiplar,   shaxs   yoki   guruhning
qarashlaridan   birini   (yoki   birini)   yo'q   qilishga   olib   keladigan   to'qnashuvlar   -
konfliktning   antagonistik   xususiyati   bilan   (masalan,   nizolarni   rad   etish).   ijtimoiy
xulq-atvor );
b)   ikkala   qarama-qarshi   tendentsiyaning   o'zgarishiga   olib   keladigan   nizolar,
tomonlar   (masalan,   o'zaro   yon   berish,   shaxsiy   himoyaga   murojaat   qilish   va
boshqalar);
c)   ma'lum   bir   vaziyatda   shaxs   yoki   guruhning   mos   kelmaydigan   ehtiyojlari,
tendentsiyalari,  munosabatlaridan   birini   amalga  oshirishni   kechiktirish   yoki   qayta
yo'naltirish   va   boshqa   tomonning   ma'qullanishi,   tan   olinishi   va   g'alabasiga   olib
keladigan nizolar (masalan, kelishuv buyruqning bajarilishini kechiktirish);
d)   ma'lum   bir   vaziyatda  bir   vaqtning o'zida  mumkin bo'lmagan  tendentsiyalardan
birini tanlashga olib keladigan nizolar, xatti-harakatlar yo'nalishlari, bir-biriga zid
16 bo'lmagan narsalar (masalan, shaxsiy masalalar bo'yicha sherikning to'g'riligini tan
olish). Ifoda   shakliga   ko ' ra   bu   yerda : a )   u   yoki   bu   harakat ,   xulq - atvorning
konfliktlari   (" yaqinlashish   -   olib   tashlash ",   " yaqinlashish   -   yaqinlashish ",   " olib
tashlash  -  olib   tashlash "); b )  u   yoki   bu   sifatdagi   konfliktlar ,  harakatning   intensivligi ,
xatti - harakatlari   ( o ' zaro   yoki   bir   tomonlama   nomuvofiq   harakatlar ,   o ' zaro   ta ' sir
qilishdan   bosh   tortish ,   aralashish ,   tajovuzkor   harakatlar ,   zo ' ravonlik ); v )   og ' zaki
yoki   og ' zaki   bo ' lmagan   aloqa   belgilari  ( jimlik ,  qarash ,  turish ,  raqibni   idrok   etishda
yuz   ifodalari ,  nutq   ohangi ,  suhbatdagi   qo ' pol   iboralar ,  taxalluslar ,  og ' zaki   va   yozma
bahslar   va   boshqa   barcha   xususiyatlar )   bilan   ifodalangan   nizolar .   manzil   va
aloqa ); d )   yashirin   va   ochiq ,   niqoblangan   va   namoyishkorona   ziddiyatlar . Ijtimoiy
rasmiylashtirish   turlari   bo ' yicha nizolar   rasmiy   va   norasmiy   ( rasmiy   va
norasmiy ) ga   bo ' linadi .   Ushbu   nizolar   ko ' pincha   korxonaning   byurokratik   tashkil
etilishi   bilan   bog ' liq   va   " gorizontal "   va   " vertikal "   bo ' lishi   mumkin   ( gorizontal
mehnat   taqsimoti   bilan   belgilanadi ,   vertikal   esa   -   etakchilik   va   bo ' ysunish
munosabatlari ). Ijtimoiy - psixologik   ta ' sirga   ko ' ra qarama - qarshiliklar   quyidagilarga
bo ' linadi : a )   ziddiyatli   shaxslarning   har   birini   va   butun   guruhni   rivojlantiradigan ,
tasdiqlaydigan ,  faollashtiradigan   konfliktlar ; b )  ziddiyatli   shaxslar   yoki   guruhlardan
birining   o ' zini - o ' zi   tasdiqlashi   yoki   rivojlanishiga   va   boshqa   shaxs   yoki   shaxslar
guruhining   bostirilishiga ,   cheklanishiga   yordam   beradigan   nizolar . Ushbu   jihatdagi
nizolarni   tahlil   qilish   hokimiyat   va   etakchilik   muammolari ,  munosabatlar   uslubi   va
guruhlardagi   o ' zaro   ta ' sirlar   bilan   bog ' liq   bo ' lib ,   ziddiyatli   vaziyatlarni   ijtimoiy -
psixologik   tadqiqotlarda   markaziy   o ' rinni   egallashi   kerak . Eng   ko ' p   qo ' llaniladigan
tasnifda   asos   hisoblanadi   ijtimoiy   o ' zaro   ta ' sir   doirasi -   konfliktlar   guruhlararo ,
guruh   ichidagi ,   shaxslararo   ( ijtimoiy   psixologiyaning   aksariyat   asarlari   ularga
bag ' ishlangan )   va   shaxs   ichidagidir . Konfliktni   hal   qilish   uchun   eng   avvalo   uning
mohiyatini   aniqlash ,  ya ’ ni   konfliktning   turi   va   sababi   nimada   degan   savolga   javob
berish   kerak .   Mojarolarning   sabablarini   nima   deb   atash   mumkin ?   V . F . Linkoln
konfliktlarning   sabablarini   beshta   asos   bo ‘ yicha   tasniflaydi :   axborot ,   tuzilma ,
qadriyatlar ,   munosabat   va   xulq - atvor   va   shunga   mos   ravishda   nizolarning   beshta
asosiy   omilini  ( sabablarini )  aniqlaydi .
17 Axborot   omili  -  bu   bir   tomon   uchun   maqbul ,  ikkinchisi   uchun   qabul   qilinishi
mumkin   bo ' lmagan   ma ' lumotlar .   Bunday ma'lumotlar tomonlardan biri tomonidan
taqdim   etilgan   to'liq   yoki   noto'g'ri   ma'lumotlar   bo'lishi   mumkin.   Muallif   ushbu
"omil   faktlarning   nomaqbul   oshkor   etilishi   va   kam   baholanishi,   ularning
munozarali   muammolarni   hal   qilishdagi   ahamiyati,   shuningdek,   beixtiyor
dezinformatsiya, mish-mishlar va boshqalar kabi hodisalarni nazarda tutadi.
Strukturaviy   omil   -   bu   guruhning   rasmiy   va   norasmiy   xususiyatlari.   Ular
huquqiy   hokimiyat   va   qonunchilikning   o'ziga   xos   xususiyatlarida,   erkak   va
ayolning  maqomi,  huquqlari,  ularning  yoshi,  an'analarning   roli,  hisobot  berish   va
ma'lumot uzatish tizimi, turli xil ijtimoiy normalarda va boshqalarda ifodalanadi.
Qiymat   omili   -   bu   e'lon   qilingan   yoki   rad   etilgan,   amal   qilinadigan   yoki
e'tibordan   chetda   qoladigan,   unutilgan   yoki   hatto   ataylab   buziladigan   tamoyillar.
Bular   guruhning   barcha   a'zolari   amal   qilishi   kerak   bo'lgan   tamoyillar,   shuning
uchun qadriyatlar ijtimoiy guruhga tartib hissi va mavjudlik maqsadini olib keladi.
Ular   shakli   (tsenzura,   sanktsiyalar)   va   mazmuni   (umumiy   qabul   qilingan   tartib,
xulq-atvor   qoidalari,   choylar)   bo'yicha   farqlanadi.   Qiymatlar   quyidagicha
tavsiflanadi:e'tiqod va xatti-harakatlarning shaxsiy tizimlari (guruhga mansublikka
nisbatan   noto'g'ri   qarashlar,   afzalliklar,   ustuvorliklar);e'tiqod   va   xatti-
harakatlarning   guruh   tizimlari;butun   jamiyatning   e'tiqodlari   va   xatti-harakatlari
tizimlari;butun   insoniyatning   umumiy   me'yoriy   qadriyatlari;kasbiy
qadriyatlar;alohida   ijtimoiy   institutlar   va   tashkilotlarga   xos   harakat   usullari   va
usullari;diniy, madaniy, mintaqaviy, mahalliy va siyosiy qadriyatlar.Munosabatlar
omili   ikki   yoki   undan   ortiq   tomonlarning   o'zaro   ta'siridan   qoniqish   yoki   uning
yo'qligi   bilan   bog'liq.   Bu   erda   quyidagi   jihatlarga   e'tibor
qaratiladi:munosabatlarning   asosi   (ixtiyoriy   yoki   majburiy);munosabatlarning
mohiyati (mustaqil, qaram, o'zaro bog'liq);munosabatlarni kutish;munosabatlarning
ahamiyati;munosabatlarning   qiymati;munosabatlarning   davomiyligi;munosabatlar
jarayonida   odamlarning   uyg'unligi;tomonlarning   munosabatlarga   qo'shgan   hissasi
va boshqalar.
18 Xulq-atvor   omili   -   konfliktli   vaziyatda   xatti-harakatlar   strategiyasi:   qochish,
moslashish, raqobat, murosa, hamkorlik (K. Tomas bo'yicha).Xulosa qilib, bugungi
kunda   ziddiyatlar   qanday   tushunilishi   haqida   bir   necha   so'z
aytmoqchiman.Konfliktlarni   o'rganish   paradigmasidagi   asosiy   o'zgarishlar
nizolarga   bo'lgan   munosabat   va   ular   bilan   ishlash   amaliyotiga   ta'sir   qilgan   bir
nechta   oddiy   tezislarda   ifodalanishi   mumkin:Qarama-qarshilik   ijtimoiy
tizimlarning   umumiy   xususiyati   bo'lib,   u   muqarrar   va   muqarrar,   shuning   uchun
tabiiy   bo'lak   sifatida   qaralishi   kerak.   inson   hayoti .   Konflikt   odamlarning   normal
o'zaro   ta'sirining   bir   shakli   sifatida   qabul   qilinishi   kerak.   Garchi   mojaro   insoniy
munosabatlarning eng yaxshi shakli bo'lmasa-da, biz uni qandaydir patologiya yoki
anomaliya sifatida ko'rishni to'xtatishimiz kerak. Mojaro normal  holat.Mojaro har
doim   ham   vayronagarchilikka   olib   kelmaydi   va   shart   emas.   Aksincha,   bu
butunlikni   saqlashga   xizmat   qiluvchi   asosiy   jarayonlardan   biridir.   Muayyan
sharoitlarda   hatto   ochiq   to'qnashuvlar   ham   ijtimoiy   butunlikning   hayotiyligi   va
barqarorligiga   hissa   qo'shishi   mumkin.   Konflikt   aniq   buzg'unchi   hodisa   sifatida
qabul  qilinmasligi  va bir  xil  tarzda baholanmasligi  kerak. Mojaroning zamonaviy
tushunchasi   shuni   ko'rsatadiki,   konflikt   har   doim   ham   yomon   narsa   emas.Mojaro
potentsial   ijobiy   imkoniyatlarni   o'z   ichiga   oladi.   Mojarolarning   ijobiy   ta'siri
haqidagi   umumiy   g'oya   shundan   kelib   chiqadi:   "Qarama-qarshilikning
mahsuldorligi   ziddiyat   o'zgarishlarga   olib   keladi,   o'zgarish   moslashishga   olib
keladi, moslashish omon qolishga olib keladi" (Goddard, 1986, 8-bet). .Konflikt -?
o'zgarish -? moslashish-?omon qolish.Agar  biz ziddiyatni  tahdid sifatida ko'rishni
to'xtatsak va unga biror narsani o'zgartirish kerakligi haqidagi signal sifatida qaray
boshlasak,   biz   yanada   konstruktiv   pozitsiyani   egallaymiz.   Konfliktlarning
ahamiyati   shundaki,   ular   tizimning   ossifikatsiyasini   oldini   oladi,   innovatsiyalarga
yo'l ochadi. Qarama-qarshilik o'zgarishlar uchun rag'batdir, bu ijodiy javobni talab
qiladigan   qiyinchilik.Xitoy   tilida   “inqiroz”,   “mojaro”   belgisi   ikki   belgining
birikmasidan hosil bo‘ladi. Ulardan biri "xavf", "xavf", ikkinchisi esa "imkoniyat"
degan   ma'noni   anglatadi.   Mojaroda,   shubhasiz,   munosabatlarni   buzish   xavfi,
inqirozni bartaraf etmaslik xavfi mavjud, ammo munosabatlarning yangi darajasiga
19 ko'tarilish,   inqirozni   konstruktiv   tarzda   engib   o'tish   va   yangi   hayotiy
imkoniyatlarga ega bo'lish uchun qulay imkoniyat ham mavjud. Mojaro potentsial
ravishda kuchli konstruktiv printsipni o'z ichiga oladi, ya'ni mojaro yaxshi bo'lishi
mumkin.
Konfliktni   shunday   boshqarish   va   boshqarish   mumkinki,   uning   salbiy,
halokatli   oqibatlarini   minimallashtirish   yoki   bartaraf   etish,   konstruktiv
imkoniyatlarni kuchaytirish mumkin.
Bu   shuni   anglatadiki,   mojaro   bilan   ishlash   kerak   bo'lgan   narsa.   Va   bizning
zamonamizda   ziddiyat   bilan   ishlash   umumiy   ijtimoiy   va  shaxsiy   manfaat   sifatida
tan olingan.
Konfliktlarni   tavsiflash   uchun   mutaxassislar   tomonidan   taklif   qilingan
tushunchalarni,   shuningdek,   kundalik   ongda   mavjud   bo'lgan   "tabiiy"
kategoriyalarni   umumiy   tahlil   qilish   quyidagi   xulosalarga   kelish   imkonini
beradi.Agar   qarama-qarshiliklarning   umumiy   muammolarini   tavsiflash   bilan
ko'proq bog'liq bo'lgan tushunchalarni ko'rib chiqsak (masalan, nizolarni o'rganish
usullari, konfliktdagi shaxs va boshqalar), qolgan toifalarga tarkibiy yoki dinamik
xususiyatlarni   kiritish   mumkin.   mojarodan.   Konfliktning   strukturaviy
xarakteristikalari   konfliktning   "kesimi"da   topilishi   mumkin   bo'lgan   statik
elementlar   bo'lib,   uning   dinamik   xususiyatlari   ham   shu   bilan   bog'liq.   mojaroda
"qanday voqealar sodir bo'lmoqda".
Strukturaviy   xususiyatlar   mavjud   tarkibiy   elementlar   ziddiyat.   Ular   uning
mavjud   bo'lishi   mumkin   bo'lmagan   tarkibiy   qismlarni   aks   ettiradi:   har   qanday
bunday tarkibiy qismning konflikt makonidan "cheklanishi" yoki konfliktni bekor
qiladi   yoki   uning   xarakterini   sezilarli   darajada   o'zgartiradi.   Konfliktning   tarkibiy
qismlariga quyidagilar kiradi:
Konfliktologik   adabiyotlarda   ular   ko'pincha   qarama-qarshi   tomonlar,
kamroq   -   raqobatchilar   yoki   raqiblar   deb   ataladi.   Ba'zan   ularni   raqiblar   deb
atashadi,   bu   odatda   o'tkir   shaklda   sodir   bo'ladigan   to'qnashuvlarni   anglatadi,   bu
20 erda   ishtirokchilarning   o'zaro   ta'siri   haqiqatan   ham   urushayotgan   raqiblarning
kurashiga o'xshaydi.
Konflikt ishtirokchilari odatda ma'lum bir vaziyatda o'zaro munosabatda bo'ladigan
rol   pozitsiyalari   bo'yicha   belgilanadi   ("xo'jayin-bo'ysunuvchi",   "er-xotin",   "otalar
va bolalar"). Muhim - konfliktning paydo bo'lishi va rivojlanishi nuqtai nazaridan -
konflikt ishtirokchilarining manfaatlari, ular tomonidan ko'zda tutilgan maqsadlar,
ularning ijtimoiy-madaniy va individual psixologik xususiyatlari.
Vaziyat   ishtirokchilarining   konfliktli   o'zaro   ta'sirga   o'tishi   ulardan   birining
harakatlaridan boshlanadi, tashabbusni  o'z zimmasiga olgan (nizo predmeti uchun
kurashning   boshida,   narsalarni   tartibga  solishga  urinishda)   va,  hech  bo'lmaganda,
on   dastlabki bosqich   ziddiyat uning tashabbuskori sifatida qaralishi mumkin. Agar
konfliktning boshqa bosqichlarida harakat tashabbusi ko'pincha bir tomonda qolsa,
uni faol tomon, ikkinchisini esa passiv deb hisoblash mumkin.
Konfliktni   muvaffaqiyatli   hal   qilish   konfliktning   barcha   ishtirokchilarining
manfaatlarini   hisobga   olishni   talab   qiladi.Shu   munosabat   bilan   nafaqat   uning
bevosita   ishtirokchilari,   ya'ni   ular   o'rtasida   ziddiyatning   o'zaro   ta'siri   haqiqatda
rivojlanayotgan   shaxslarni,   balki   manfaatlariga   bog'liq   bo'lishi   mumkin   bo'lgan
boshqa shaxslarni ham yodda tutish kerak. ushbu vaziyatdan ta'sirlangan va uning
pozitsiyasi   mojaro   natijasiga   ta'sir   qilishi   mumkin.   Aslini   olganda,   ularni   ushbu
konfliktli vaziyatning passiv ishtirokchilari deb hisoblash mumkin.
Hodisaning shartlari deganda, odatda, uning xususiyatlarini va uning yuzaga
kelish   imkoniyatini   (zarur   va   etarli   sharoitlar   mavjud   bo'lganda)   belgilaydigan
holatlar   yoki   omillar   tushuniladi.   Konfliktning   tuzilmaviy   belgilaridan   bo'lgan
shart-sharoitlari uning yuzaga kelish shartlari va uning borishi shartlarini o'z ichiga
oladi.
Odatda,   paydo   bo'lish   shartlari   deganda   konfliktning   paydo   bo'lishi   uchun
muhim   deb   hisoblangan   tashqi   vaziyatning   ob'ektiv   belgilari   tushuniladi.   Misol
uchun.   R.Dahrendorf   ijtimoiy   nizolarning   sabablarini   tavsiflab,   "texnik"   (kichik
guruhlarda   etakchilarning   paydo   bo'lishi),   siyosiy   (qarama-qarshi   manfaatlarni
21 tashkil   qilish   imkoniyati)   va   "ijtimoiy"   (muloqot   qilish   imkoniyatlari   va   kichik
guruhlar   a'zolari   sonining   ko'payishi)   haqida   yozadi.   )   konfliktlarning   paydo
bo'lishi   shartlari   (Tyorner.   1985)   .   Ijtimoiy   hodisalarning   paydo   bo'lishida,   qoida
tariqasida,   odamlar   bilan   bog'liq   sub'ektiv   omillar   muhim   rol   o'ynaydi.   Va   bu
holda, mojaroning paydo bo'lishi uchun zarur yoki etarli deb hisoblanishi mumkin
bo'lgan omillarni aniqlash juda qiyin yoki hatto imkonsizdir.
Shaxslararo   vaziyatlarga   kelsak,   biz   ularning   munosabatlarining   umumiy
tabiati haqida gapirishimiz mumkin (16 turdagi ijtimoiy o'zaro ta'sirga ega Deutsch
sxemasini   eslang),   uni   hamkorlik   parametrlari   -   raqobatbardoshlik,   tenglik   -
sheriklarning tengsizligi, ularning yo'nalishi  asosida  tavsiflash mumkin. vazifa va
munosabatlarga   va   boshqalarga.Odamlar   o'rtasidagi   o'zaro   munosabatlar   holati,
ularning unga bo'lgan munosabati, sub'ektiv pozitsiyasi, munosabatlarini baholash
va boshqalardan qat'i nazar, ob'ektiv ravishda odamlarning ijobiy o'zaro bog'liqligi
holati   (kooperativ   vaziyat)   sifatida   tavsiflanishi   mumkin.   yoki   ularning   qarama-
qarshi   yoki   salbiy   o'zaro   bog'liqligi   (raqobat   holati).   Shaxslarning   o'zlari   o'z
munosabatlarini   qarama-qarshi   yoki   raqobatbardosh   deb   hisoblamasliklari
mumkin, ammo ob'ektiv raqobatbardosh munosabatlar, boshqa narsalar teng bo'lsa,
nizolarni keltirib chiqaradigan shartlardan biri hisoblanadi.
Qoida   tariqasida,   odamlar   o'rtasidagi   yaqin   aloqalar   (masalan,   nikoh
munosabatlari)   potentsial   ravishda   kooperativ   aloqalarning   bir   nechta   turlarini   va
shu   bilan   birga   -   aniq   yoki   yashirin   shaklda   -   maqsad   va   manfaatlardagi
ziddiyatlarni o'z ichiga oladi. Keyin ularning o'zaro ta'sirining konflikt shakllariga
o'tishiga   yordam   beradigan   omillar   konfliktning   paydo   bo'lishi   uchun   shartlar
bo'lib xizmat qiladi.
Konfliktning   sabablari   vaziyat   yoki   yuzaga   kelgan   holatlar
ishtirokchilarining ayrim o'ziga xos harakatlari bilan bog'liq. Ularning muloqotida
qanday   muammolar   mavjud   bo'lishidan   qat'i   nazar,   qanday   ob'ektiv   vaziyatlar
paydo   bo'lishidan   qat'i   nazar,   oxir-oqibat,   aniq   odamlar   to'qnash   keladi.
Mojaroning   sababini   aniqlash,   ishtirokchilarning   harakatlari   yoki   xatti-
harakatlarida   ularning   o'zaro   ta'sirining   nizo   shakllariga   o'tishiga   nima   sabab
22 bo'lganini tushunishni anglatadi.
Konflikt   jarayonining   shartlari   uning   rivojlanishiga   ta'sir   qiluvchi   omillarni
o'z   ichiga   oladi.   Odatda   konfliktologlar   vaziyatning   omillari   -   konfliktning
ijtimoiy-madaniy konteksti (shu jumladan nizolarning borishi va hal etilishi uchun
madaniy   me'yorlar),   ushbu   konfliktli   vaziyatning   rivojlanishi   uchun   bevosita
situatsion   fon   (faktor   bo'lishi   mumkin)   haqida   gapiradilar.   ziddiyatni
kuchaytirishda),   mojaroni   yumshatish   yoki   kuchaytirishdan   manfaatdor   uchinchi
kuchlarning mavjudligi va boshqalar.
Konfliktning   predmeti   (ba'zan   ob'ekt   deb   ham   ataladi)   tomonlarning
ziddiyatli   yoki   mos   kelmaydigan   da'volari   ob'ektiga   aylanadi.   Konfliktning
predmeti ma'lum bir ob'ekt (masalan, moddiy ob'ekt - ikki kishi uchun bitta kitob),
muayyan imkoniyat (ikki kishi murojaat qiladigan bitta lavozim yoki butun bo'lim
uchun   sanatoriyga   bitta   chipta)   yoki   ba'zi   bir   narsa   bo'lishi   mumkin.   boshqa
birovning   fikrini   istisno   qiladigan   qiymat   bayonoti   yoki   ba'zi   qoidalarga   rioya
qilish   /   rioya   qilmaslik   va   hokazo.   Konfliktning   predmeti   aynan   nima   haqida
bahslashayotgani,   muzokaralar   yoki   o'zaro   ta'sir   ishtirokchilarining   kurashi
ob'ektiga   aylanadigan   narsadir.   Konflikt   predmeti   odatda   konflikt   qiluvchi
tomonlarning maqsadlari (yoki hech bo'lmaganda ulardan birining maqsadi) bilan
bog'liq,   ammo   ularning   konfliktdagi   barcha   maqsadlari   konflikt   predmeti   bilan
bog'liq emas.
23 2.2.
    Pedagogik  k onfl ik t larning oldini olishda muamala madaniy at i
v a muloqot  qoidalarining ahamiy at i
Milliy   mentalitetimizda   muomala   madaniyati   asosan   o‘zaro   hurmat   asosida
“Assalomu alaykum. Va alaykum assalom” dan boshlanadi. Ana shu so‘zlar orqali
insonlar   bir-birlari   bilan   muloqotga   kirishadi,   bir-birlari   bilan   tanishadi   va   o‘z
muammolari, ehtiyojlarini qondirib, muammolarini ham hal qilishlari mumkin. Bu
so‘zlarni kishi  tomonidan yoqimli  va beg‘araz ifoda etilishi suhbatdoshining  ham
kayfiyatini   ko‘tarib,   murojaat   qilayotgan   insonga   nisbatan   mehrini   oshiradi.
Shuning uchun ham xalqimizda “Salom qanday bo‘lsa, alik ham shunday”, degan
naql bor. Salomlashish odobiga rioya qilish, suhbatdoshga nisbatan iliq va do‘stona
munosabatda   bo‘lish   kishilar   ko‘nglidagi   ko‘pgina   ilmoqli   tugunlarni   yechish
uchun sharoit yaratadi. Ma’lumki, yoshlarga ta’lim-tarbiya berish, ularni barkamol
shaxslar  sifatida shakllantirish muammosi  har  doim  ham, har  qanday jamiyatning
asosiy   vazifasi   bo‘lib   kelgan.   Bugungi   kunda   Oliy   ta’lim   muassasalarida
“Pedagogik   konfliktologiya”   fanini   o‘qitishdan   maqsad   asosan   o‘quv   jarayoni
sharoitida   turli   shakl   va   turdagi   nizolarning   oldini   olish   orqali   ta’lim
samaradorligiga   erishish,   pedagogik   va   o‘quvchilar   jamoasida   do‘stona   ruhiy
barqarorlikni   ta’minlashni   ko‘zda   tutadi.   Ushbu   maqsadlarga   erishishning
zaminida   o‘zaro   muomala   madaniyati   va   muloqot   qoidalari   yotadi.   Shaxs
ma’naviyatining   uzviy   bir   bo‘lagi   muomala   madaniyati   bo‘lsa,   xulq-atvor,   odob-
axloq,   nutqiy   faoliyat   tushunchalari   uning   zamiriga   kiradi.   Asrlar   osha   har   bir
xalqqa   xos   bo‘lgan,   milliy-ma’naviy   qadriyatlar   yuksak   madaniyat   ramziga
aylangan   urf-odatlar,   yurish-turish,   yashash   tarzi   barchasi   kishi   shaxsiyatida   aks
etishi tabiiy. 
Munosabat,   shubhasizki,   shaxsning   muomala   madaniyatidan   kelib   chiqadi.
Bu esa  barkamollik belgisi  bo‘lgan ta’lim  va tarbiyaga, ma’naviyat  va ma’rifatga
borib   bog‘lanadi.   Aqlan,   ruhan   va   jismonan   sog‘lom   avlodgina   yurtning   porloq
kelajagidir.   Qushning   parvozini   qo‘sh   qanotisiz   tasavvur   qilish   mumkin
bo‘lmaganidek,   insonning   iqboli   va   yurt   istiqbolini   ham   ta’lim-tarbiya   va
ma’naviyat-ma’rifatsiz   tushunish,   idrok   etish   mushkul.   Allomalarimizning   e’tirof
24 etishlaricha,  mulk sohibi   bo‘lishdan  ko‘ra, ko‘ngil  sohibi  bo‘lish  sharofati   haqida
mumtoz adabiy merosimizda ibratomiz fikrlar bisyor.
  Inson   dilini   ovlash,   unga   mehr   berish,   samimiy   tilaklar   izhor   etish   ilinji
sharq adabiyotida juda sharaflanib, ta’riflangan. Sababi, dunyoda bir ilm borki, bu
adabiyotning   bosh   mavzusi   bo‘lib   kelgan.   Bu   insonshunoslikdir.   Ushbu   ilmning
ibtidosi   esa   inson   diliga   yo‘l   izlashdir.   Ilmu   fan   ham,   ma’naviy   madaniyat   va
san’at   ham   shu   haqda   bosh   qotirib   kelgan.   Bu   esa   komil   inson   konsepsiyasidir.
Inson   qalbiga   yo‘l   topilmasa,   barcha   sohalarning   rivoji,   jamiyat   taraqqiyoti
haqidagi so‘z puchga aylanadi. 
Insonning   ongu   shuuri,   qalbigina   ulug‘   va   qutlug‘   ishlarga   qodirdir.   Bu
qalbda   dunyoqarash   va   tafakkur   qudrati   bor.   Tafakkur   va   ongning   yuksakligiga
erishmasdan turib oldimizga qo‘yilgan maqsadlarimizning ro‘yobini tasavvur etish
mushkul.   “Inson   xushfe’l,   kamsuqum,   xokisor,   oliyhimmat,   muloyim,   beozor
bo‘lsa, ko‘pchilikning e’tirofu e’tiboriga tushadi. Chunki, e’tirof e’tiborga, e’tibor
ehtiromga, ehtirom esa e’zozga eshik, ezgulikka beshikdir. Odamzotinng kimligini,
ma’naviyatini   atrofdagilariga   bo‘lgan   munosabatidan   anglab   olish   qiyin   emas.
Chunki, muomala inson xulq-atvorining ziynatidir. Kishi xulqi bilan nazarga ham,
hazarga ham duchor bo‘lishi hech gap emas” .
Dunyo go‘zallik qonuniyatlariga binoan qurilarkan, demak, insonning xulqi
va   nutqi   ham,   ko‘rinishi   va   kiyinishi   ham,   munosabati   va   muloqoti   ham   go‘zal
bo‘lishi   maqsadga   muvofiq.   Xalqimizning   “O‘zingga   qarab   kutarlar,   so‘zingga
qarab kuzatarlar” — degan o‘giti bejiz emas. “Til yarasi bitmas, tig‘ yarasi bitar”
—   deganida   ham   inson   uchun   zarur   bo‘lgan   muomala   jarayoniga   e’tibor
zaruriyatini sezish qiyin emas. “Qalbga yo‘l ma’rifatdan boshlanadi. Ma’naviyatli
inson kimga, nima haqda, qachon, qayerda, qanday qilib va qancha aytishni biladi
va amal qiladi, shu asnoda obro‘ qozonadi, e’tiborga tushadi. Bir so‘z va bir xatti-
harakat   e’tirofga   yoxud   e’tirozga,   nazarga   yoxud   hazarga,   yaxshilikka   yoxud
vahshiylikka sababkor qilishi hech gap emas. Shundagina voizning o‘zi ham, so‘zi
ham joiz bo‘ladi, suhbatdoshi qalbida iz qoldiradi. 
Ma’rifatli   inson   madaniyatli   ayni   damda   ma’naviyatlidir.   So‘zlash
25 ma’rifatdan, tinglash madaniyatdan, anglash ma’naviyatdandir. Johil kishi so‘zning
qiymatini   va   o‘zining   qadrini   bilmagani   uchun   xushmuomalada   bo‘lolmaydi.
Jaholatga   qarshi   ma’rifat   bilan   kurashish   va   olishish   uchun   esa   bilim,   tafakkur,
yuksak darajadagi xulqiy va nutqiy madaniyat zarur;” . “G urbat izlaganga–g‘urbatʻ
bu dunyo, Illat izlaganga–illat bu dunyo, Kim neni izlasa, topar begumon, Hikmat
izlaganga–hikmat   bu   dunyo”   –   deb   yozadi   shoir   Sadriddin   Salim   Buxoriy.
Ma’rifatparvar   adib   Abdulla   Avloniy   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   asarida
odamzot   tabiatidagi   maqbul   va   nomaqbul   xislatlarni   qayd   eta   turib,   insonlarni
yaxshilikka   chaqiruvchi,   yomonliklardan   qaytarguvchi   ilm   bu   axloq   ekanini
ta’kidlaydi.   “Inson   ikki   narsadan   murakkabdur.   Biri   jasad,   ikkinchisi   nafsdur.
Jasad ko‘z ila bor narsalarni ko‘rur. Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni
qoradan ayirur. Jasadning ham, nafsning ham biror surati bordurki, yo yaxshi va yo
yomon bo‘ladur. Jasadning surati hammaga ma’lum bir narsadurki, har vaqt ko‘zga
ko‘rinib   turadur.   Ammo   nafsning   surati   ko‘zga   ko‘rinmaydurgan,   aql   ila
o‘lchanadurgan bir narsadurki, buni xulq deb atalur. Agar bir kishi yoshligida nafsi
buzulub, tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, bunday kishilardan yaxshilik kutmak
yerdan turib yulduzlarga qo‘l uzatmak kabidur.
  Ma’rifatli,   ma’naviyati   yuksak   bo‘lgan   o‘qituvchilar   muomala   madaniyati
ko‘pchilikka   ibrat   bo‘la   oladi.   Bunday   toifadagi   o‘qituvchilarni   o‘quvchilar
jondilidan   yaxshi   ko‘rib,   bergan   topshiriqlarini   bekamu-ko‘st   bajaradilar.
Xushmuomalalik,   xushfe’llik,   beozorlik,  muloyimlik,  hayo-ibolilik   har   doim   ham
ularning   husniga   husn,   obro‘siga   obro‘   qo‘shgan.   Alisher   Navoiy   “Mahbub   ul-
qulub”   asarida   “Vafosizda   hayo   yo‘q,   hayosizda   vafo   yo‘q”   –   deya   bejiz
ta’kidlamagan. Beandishalilik, befahmlik, befarosatlik esa kishini aqldan, hayodan
judo   qiladi.   Sharq   odobnomasida   qayerga   borish,   qanday   so‘rashish,   qayerda
o‘tirish,   qanday   so‘zlash,   kimlarning   suhbatida   bo‘lish   muomala   madaniyatining
mezonlari   sifatida   ko‘p   bor   tilga   olingan.   Sa’diy   Sheroziy   “Shirin   so‘zli   shilgay
dushman   po‘stini,   dag‘al   so‘zli   dushman   qilgay   do‘stini”   —   deya   o‘rinli
ta’kidlagan.
26 Xulosa
  Bugungi   Yangi   O‘zbekiston   sharoitida   yoshlarini   uchinchi   renesans
poydevorini   yaratishga   qodir   raqobatbardosh   mutaxassislar   etib   tayyorlash
muammosi   oliy   ta’lim   muassasalari   professor-o‘qituvchilariga   mas’uliyatli
vazifalarni   yuklaydi.  Oliy   pedagogik   ta’lim   muassasalarida   tarbiyaga   oid  fanlarni
27 o‘qitish   jarayonida   talabalarga   xushmuomalalilikni,   inson   qalbiga   yo‘l   topish
tilsimlarini   o‘rgatish   zarurati   mavjudligini   unutmaslik   kerak.   O‘zaro   do‘stona
munosabatlar,   shirinsuxanlik,   dilkashlik   orqali   har   doim   ham   sodir   bo‘ladigan
pedagogik   konfliktlarni   oldini   olish   imkoniyati   paydo   bo‘ladi.   O‘quv   jarayonida
pedagogik   nizolarning   oldi   olinishi   talabalarining   nafaqat   ta’lim   samaradorligini
ta’minlaydi,   balki   muomala   madaniyatlarini   takomillashishiga   ham   xizmat   qiladi.
Ma’lumki,   konfliktlar   inson   hayotining   ajralmas   tarkibiy   qismi   sifatida   e’tirof
etiladi.   Bo‘lajak   o‘qituvchilarda   sodir   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan   pedagogik
konfliktlarni   profilaktika   qilish,   korreksiyalash   va   bartaraf   etish   ko‘nikmalarini
shakllantirib   borish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Chirchiq   davlat   pedagogika
instituti “Pedagogika va menejment” kafedrasi professor-o‘qituvchilari tomonidan
bu   borada   olib   borilayotgan   ishlar   diqqatga   sazavordir.   “Pedagogika   va
psixologiya”   hamda   “Ta’lim   muassasasini   boshqarish”   yo‘nalishidagi   ikkinchi   va
uchinchi kurs talabalari bilan bevosita o‘quv jarayonida o‘zaro hamkorlik asosida
dual   darslarni   tashkil   etish   orqali   sodir   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan   nizolarni   oldini
olish ko‘nikmalari shakllantirib borilmoqda. 
Talabalar passiv ravishda tayyor bilimlarni o‘zlashtiruvchi sub’yekt sifatida
emas, balki mustaqil ravishda fikrlab, ilm izlash sirlaridan voqif bo‘lish, mulohaza
yuritish  va xulosa qilish  kabi  ko‘nikmalarga ega bo‘lmoqdalar. Yangi  zamonaviy
pedagogik   va   axborot   texnologiyalaridan   keng   foydalangan   holda   ma’ruza   va
amaliy   mashg‘ulotlarni   olib   borish   o‘zining   ijobiy   samarasini   bermoqda.   Xulosa
o‘rnida  aytish  mumkinki,  bugungi  kunda  institut  auditoriyalarida tahsil  olayotgan
talabalar   –   Yangi   O‘zbekistonning   bo‘lajak   o‘qituvchilari   mashg‘ulotlarda
egallagan   bilim,   ko‘nikma   va   malakalari   orqali   o‘quvchi-yoshlarni   barkamol
insonlar   qilib   tarbiyalashdyek   jamiyat   buyurtmasini   muvaffaqiyatli   hal   eta
olishlariga ishonamiz.
28 Foydalanilgan adabiyotlar
1. Jumaniyozov R. Muomala madaniyati. Risola T.: 2015 y. 20 b.
2. A.Avloniy.,”Turkiy guliston yoxud axloq” T, O‘qituvchi, 1992 y.11-b. 
29 3.   Musurmonov   R.   Dars   intizomiga   salbiy   munosabatdagi   o‘smirlarni
tarbiyalashda ijtimoiy nazoratning ahamiyati. “Uzluksiz ta’lim” j. 2020 y. Maxsus
son, 63-67 B. 
4.   Musurmonov   R.   Vzglyad ы   vostochn ы x   m ы sliteley   na   vospitaniye
rebyonka   i   semeyn ы ye   otnosheniya   v   uzbekskix   semyax.   Vestnik   nauki   i
obrazovaniya   2020.   №   4   (82).   Chast   1   Rossiyskiy   impakt-faktor:   3,58   nauchno-
metodicheskiy jurnal. 
5.   Musurmonov   R.   Oilada   farzand   tarbiyasida   klaster   usulidan
foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari “Uzluksiz ta’lim” j. № 1 2021 y. 69-74
B. 
6. O.Bo‘riyev, M.Usmonov O‘zbek oilasi, T.: 2012. 
7. Ismoilova D.M.Ta’lim sohasida prognoz qilish ilmiy-pedagogik muammo
sifatida.   Academic   research   in   educational   sciences   volume   1   |   ISSUE   3   |   2020
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804
  8. Suyarov A. Fan va zamonaviy ta’limning asosiy  masalalari  “Maktab va
hayot” ilmiy metodik jurnal Maxsus son 17-bet. 2021 yil №2 
9. Kh, Khasanova G., and Kenjaboev Sh Kh. "The role of education system
in   human   capital   development."   Восточно - европейский   научный   журнал   2-1
(66) (2021): 48-51.
30 31

Mavzu: Konfliktning o’rganishning asosiy yo’nalishlari. Reja : Kirish I BOB Psixologik konflikt haqida umumiy tushuncha . 1.1.Konfliktlarning obyekti, maqsadi, oqibatlari hamda yo‘nalganligiga ko‘ra tasnifi 1.2.Pedagogik a nuqt ai nazari dan k onfl ik t ning k elib chiqishi v a ay rim xususiy at lari . II BOB Konfliktning mazmun jihati. 2.1.Konfliktning subyektiv tomonlari, konflikt ishtirokchilarining turlari, ularning psixologiyasi 2.2. Pedagogik konfliktlarning oldini olishda muamala madaniyati va muloqot qoidalarining ahamiyati Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Farovon hayot - mukammal tarbiyadan boshlanadi. Ma’lumki, yosh avlod tarbiyasi hamma zamonlarda ham muliim va dolzarb aliamiyatga ega bo‘lib kelgan. Ammo biz yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatdan ham hayot- mamot masalasiga aylanib bormoqda. «Tarbiya qancha mukammal bo‘lsa, xalq shuncha baxtli yashaydi» deb bejizga aytishmagan donishmandlar. Hozirgi qaltis davrda tarbiya mukammal bolishi uchun bu masalada bo’shliq paydo bo‘lishiga mutlaqo yo’l qo‘yib bo’lmaydi» - deydi muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev1. Shunday ekan, mamlakatimizda olib boriiayotgan izchil islohotlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning ijtimoiy va ma’naviy-ma’rifiy sohalarga oid yoshlami tarbiyalashdagi 5 ta muhim tashabbusi, ilm-fan, texnika va texnologiyalaming tezkor rivojlanishi, xorijiy davlatlar oliy ta’lim muassasalarining filialiari va fakultetlarining ochilishi, me’yoriy-huquqiy ta’minotni takomillashtirish harnda moddiy-texnik sharoitlami yaxshilashga qaratilgan yurt istiqboli uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir,.tashabbuskor, shijoatli yoshlami tarbiyalash bilan bir qatorda pedagogika oliy ta’lim muassasalan bo‘lajak o‘qituvchilarining tashabbusiarini 10 ‘zbekislon Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 0 ‘zbekiston yoslilar ittifoqining IV qurultoyida so‘zIagan nutqi, 2017 yil. 3 to‘g‘ri yo‘naltirgan holda, ularda konfliktologik jarayonlaxni bartaraf etishda yangi adabiyotlami joriy etish, rivojlantirish borasida ta’lim tizimiga izchil o‘zgartirishlar kiritilmoqda. 0 ‘zbekiston Respublikasini yanada nvojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida «Jismonan sog‘lom. ruhiy va intellektual rivojlangan, mustaqil fikrlavdigan, qat’iy hayotiy nuqtayi nazarga ega, Vatanga sodiq yoshlami tarbiyalash, demokratik islohotlami chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini nvojlantirish jarayonida iilaming ijtimoiy faolligini oshirish1» kabi yo‘nalishlar belgilangaii bo‘lib, bu, o‘z navbatida, mazkur jarayonni tadqiqiy va tahliliy yo‘na!ishga ega bo‘lgan 2

pedagogik tizim sifatida ko‘rib chiqish zaruratini izohlaydi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yiI 20-apreldagi PQ-2909-son «Oliy ta’lim tizimini yanada nvojlantirish choratadbirlari to‘gcrisida»gi Qarori, 2017-yil 7- fevraldagi PF-4947-son « O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantmsh bocyicha Harakatlar strategiyasi to‘g’risida bajarilgan ishlar hisoblanadi. Kurs ishining dolzarbligi. Ushbu Kurs ishida maktabda ziddiyatli vaziyatlarni hal qilishning samarali usullarini topish jarayoni muhokama qilinadi. Maqolada ushbu sabablarni konkretlashtirish, ularni o‘zbek maktablarida pedagogik faoliyat va nizolarni hal etish madaniyatini tarbiyalash kontekstida ko‘rib chiqish, pedagogik konfliktlarning turlari, shu jumladan, konfliktlarni hal etish jarayonlarida og‘zaki xalq amaliy san’ati va konfliktning zamonaviy konsepsiyasi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish mantiqiydir. KURS ISHINI MAQSADI:Maqsadi va oqibatlariga ko‘ra konfliktlar quyidagi turlarga bo‘linadi: pozitiv (ijobiy), negativ (salbiy), konstruktiv, destruktiv; cheklanib qolgan hamda shu tufayli konflikt keltirib chiqargan ehtiyojlar xarakteriga ko‘ra ular moddiy, maqomli-rolli (статусно27 ролевой) va ma’naviy (ruhiy) bo‘ladilar; yolnalishiga ko‘ra - gorizontal (hamkasblar va sh.k. o‘rtasida), vertikal (boshliqlar va qo‘l ostidagilar o4rtasida) va aralash (vertikal va aralash konfiiktlar eng ko'p uchraydi); vaqt parametriga ko‘ra - qisqa muddatli va davomli bo'lishi mumkin. KURS ISHINI VAZIFASI:Hech bir pedagogik jamoa, biron bir maktab, biron bir o'qituvchi hech kim yoki jarayonning o'zi tomonlarning ta'lim manfaatlari to'qnashuvi asosidagi nizolardan himoyalanganligini to'liq ishonch bilan ta'kidlay olmaydi. Shu sababli, har bir o'qituvchi uchun nizolarni hal qilish asoslarini bilish muhimdir. O'quv jarayoni doirasidagi barcha ta'lim faoliyatining tashkilotchisi bo'lgan o'qituvchi yuzaga keladigan ziddiyatli vaziyatlarning oldini olish va ularni muvaffaqiyatli hal qilish uchun nizolarni hal qilishning bilim, ko'nikma va usullari bilan qurollangan bo'lishi kerak. Nizolarni hal qilish nizoli vaziyatda odamlar 3

o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning psixoemotsional modellarini o'rganadigan intizom sifatida qabul qilinishi kerak. KURS ISHINI PREDMETI: O'qituvchi va talaba o'rtasidagi ziddiyat odamlar yoki odamlar guruhlari (o'qituvchi-shogird, o'qituvchi-otaona, o'qituvchi-rahbarlik, o'qituvchi-rahbar, o'qituvchi-o'quvchi) turli manfaatlarning faol o'zaro ta'siri bo'lgan niyatlardagi farqlar kabi umumiy sabablarga bog'liq bo'lishi mumkin. talaba-talaba va boshqalar). ) I BOB Psixologik konflikt haqida umumiy tushuncha . 4

1.1.Konfliktlarning obyekti, maqsadi, oqibatlari hamda yo‘nalganligiga ko‘ra tasnifi 1) Iqtisodiy konfliktlar - ular asosida iqtisodiy manfaatlar tocqnashuvi yotib, bunda bir taraf manfaatlari ikkinchi taraf manfaatlari hisobiga qondinladi. Ko‘pincha jamiyat va hokimiyat o‘rtasidagi global inqirozlar asosida aynan iqtisodiy sabablar yotadi; 2) sotsial-siyosiy konfliktlar - ular asosida davlatning hokimiyat va sotsial munosabatlar, partiyalar va siyosiy uyushmalar sohasidagi siyosatiga doir ziddiyatlar yotadi. Ular davlatlararo va xalqaro to‘qnashuvlar bilan yaqindan bog’liq bo‘ladilar; 3) mafkuraviy konfliktlar - ular asosida odamlaming jamiyat, davlat hayotining turli muammolariga bo‘lgan qarashlaridagi. ziddiyatlar yotadi. Ular makro darajada, shuningdek shaxs darajasidagi eng kichik birlashmalarda ham yuzaga kelishlari mumkin;... 4) sotsial-iqtisodiy konfliktlar - ham shaxslar, ham sotsial guruhlar o‘rtasida namoyon bo4ishi mumkin. Ular asosida o‘zaro munosabatlar sohasidagi izdan chiqishlar yotadi. Yuzaga kelish sabablari nihiy (psixologik) nomuvofiqlik, insonning boshqa inson tomonidan besabab qabul qilmaslik, yetakchilik, obro‘-e’tibor, ta’sir doirasi kabilar uchun kurash bo‘lishi mumkin; 5) sotsial-maishiy konfliktlar - guruhlar va alohida shaxslarning hayot, turmush to‘g‘risidagi turli tasawurga ega ekanligi bilan bog‘liq. Ulardan asosiysi - oilaviy munosabatlaming buzilishi. Konflikt sabablari - turmushdagi noxushliklar, ma’naviy-maishiy axloqsizlik, shuningdek jiddiy g‘oyaviy ziddiyatlar. Agar konfliktning asosi sifatida taraflaming ruhiy (psixik) holati hamda odamlaming shu holatga muvofiq konfliktli vaziyatdagi o‘zini tutishi olinsa, bunday holda konfliktlami ratsional va emotsional turlarga ajratish mumkin. Maqsadi va oqibatlariga ko‘ra konfliktlar quyidagi turlarga bo‘linadi: pozitiv (ijobiy), negativ (salbiy), konstruktiv, destruktiv; cheklanib qolgan hamda shu tufayli konflikt keltirib chiqargan ehtiyojlar xarakteriga ko‘ra ular moddiy, maqomli-rolli ( статусно 27 ролевой ) va ma’naviy (ruhiy) bo‘ladilar; yolnalishiga ko‘ra - gorizontal (hamkasblar va sh.k. o‘rtasida), vertikal (boshliqlar va qo‘l ostidagilar o4rtasida) va aralash (vertikal va aralash konfiiktlar eng ko'p uchraydi); 5