logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Korxonalarraqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyagaqarshiboshqaruvmexaniziminitakomillashtirish yo’llari

Korxonalarraqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyagaqarshiboshqaruvmexaniziminitakomillashtirish yo’llari

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

4884.580078125 KB
Скачать
Korxonalarraqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyagaqarshiboshqaruvmexaniziminitakomillashtirish yo’llari Mundarija KIRISH…………………………………………………...................................................2 I BOB. Raqobat va raqobatbardoshlik tushunchalariningmazmunmohiyativauningiqtisodiyotdatutgano’rni........................... .......................................................................4 1.1 Raqobat va raqobatbardoshlikning iqtisodiy mazmun mohiyati va uni belgilab beruvchi asosiy jihatlar...................................................................................................4 1.2Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyaga qarshi boshqaruvningasosiy vazifalari, turlari va usullari....................................................................................17 1.3 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirish bo’yicha nazariy qarashlar tahlili....................................26 IIBOB.Samarqand viloyatidagi korxonalar raqobatbardoshligining hozirgi kundagi holati tahlili.......................................................................................................................31 2.1 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi faoliyati tahlili....................................................................................................................31 2.2Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimining samaradorlik ko’rsatkichlari tahlili.........................................................47 2.3Korxonalar raqobatbardoshligini baholash ko’rsatkichlarining qiyosiy tahlili..................................................................................................................................54 III BOB.Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruvmexaniziminitakomillashtirishning asosiy belgilari…..............................66 3.1 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv strategiyasi………………………………………………………………………………...66 3.2 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyaga qarshi boshqaruv tizimi va unung xususiyatlari………………………………………………………………………73 3.3 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda davlat tomonidan monopoliyaga qarshi samarali siyosatni amalga oshirish yo’llari ...……………………………………………80 Xulosa va takliflar……………………………………………………………………....88 1 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………………92 Kirish Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqilliginingdastlabki yillaridanoq milliyiqtisodiyotimizning oldida iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish va jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan iqtisodiyotdagi monopolistik faoliyatni cheklash va ularni tartibga solish kabi juda muhim vazifalar turar edi. Shular bois, barqaror iqtisodiy taraqqiyotni tashkil etish va bozor muvozanatiga erishishda, jamiyat a zolarining ehtiyojlarini oqilona qondirish darajasini oshirishʼ vazifalarini hal etishda milliy iqtisodiyotni monopoliyaga qarshi siyosatni takomillashtirish zaruriyati ortmoqda. Davlatning qonunchilik, ijro etish va nazorat qilishdan iborat tadbirlari iqtisodiyotni modernizatsiyalash va bozor islohotlarini amalga oshirishda, monopoliyaga qarshi boshqaruv tizimini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. O’zbekiston iqtisodiy barqarorlikka erishishning muhim shartlaridan biri bu iqtisodiyotda mavjud bo’lgan manapol tarmoqlarning faoliyati bilan jamiyat o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish hamda ularning mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining o’sishini doimiy ravishda ta’minlashdan iborat. Shuning uchun ham iqtisodiyotni isloh qilish davrida monopol tarmoqlarni ayniqsa iqtisodiyotda mavjud bo’lgan yirik tabiiy monopoliya sohalarining faoliyatini davlat tomonidan tartibga solib turish masalasi dolzarb muommo bo’lib kelmoqda. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyagaqarshiboshqaruvmexaniziminitakomillashtirish yo’llari mavzusida xorijlik va mahalliy olimlardan V.I.Vidyapin, V.Uzun, G.P.Juravleva, L.Babaeva, V.Bagdanovskiy, N.M.Barxatova, M.Barishnikov, A.Volkov, V.Jerebin, N.V.Zvereva, R.Kapelyushnikov, I.I.Razumnova 1 A.Ulmasov, T.Mamadvaliev, 1 V.I.Vidyapin, G.P.Juravleva va boshqalar. Obshaya ekonomicheskaya teoriya (politekonomiya). Uchebnik. M.: PROMO-Media, 1995. – 608 b., Uzun V. Effektivnost krupnogo i malogo biznesa v selskom xozyaystve. // Vopros i ekonomiki. 2005. №6, 109-118 b.; Babaeva L. Semeynoe predprinimatelstvo // Chelovek i trud. 1993. N 9.S.82.; Bagdanovskiy V. Trud i zanyatost v selskom xozyaystve // Voprosi ekonomiki. 2005. № 6, 72 b.;Barxatova N.M. Semeyniy biznes i semi v biznese // EKO: Ekonomika i org. prom. pr-va. - Novosibirsk,1999.N 2. S.127.; Barishnikov M. Semya v institutsionalnom prostranstve rossiyskogopredprinimatelstva (opit istoricheskogo issledovaniya). // Voprosi ekonomiki. 2005. №7.; Volkov A.Semya i domoxozyaystvo // Vestn. statistiki.1991.N 7.S.40-46.; Jerebin V., Krasilnikova T. Domashniexozyaystva v perexodnoy ekonomike//Voprosi statistiki. 1998.№ 1. s.3.; Zvereva N.V. Ekonomicheskiypodxod v issledovaniyax 2 Yo.A.Abdullaev, M.Q.Pardaev, A.Vaxabov, G.M.SHodieva, SH.O.Quvondiqovlar 2 ilmiy-tadqiqot olib borganlar. Tadqiqot ob’ekti. Ilmiy ishning ob’ekti O‘zbekiston Rеspublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi va korxonalar hisoblanadi Tadqiqot predmeti . Tadqiqotning predmeti –monopoliya qarshi boshqaruvni samarali ta’minlash jarayonidagi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Ishning maqsadi va vazifalari . Ishning maqsadi mamlakatimizda korxonalar raqobatbardoshligini oshirishishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal etish lozimdir: - raqobatning iqtisodiyotdagi o‘rni va mohiyatini o‘rganish; - Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirish yo’llarini ishlab chiqib; - Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi kurashnni kuchaytirish; - Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda narx siyosatini o‘rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbekiston Respublikasida korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo‘yicha tadqiqotlar qisman olib borilgan.Dissertatsiya ishidakorxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirishzarurligini tushuntirishga harakat qilindi. Ishning ilmiy yangiliklariga qo‘yidagilarni kiritish mumkin: semi v sovremennix usloviyax // Vestnik MGU. Ser.6. Ekonomika. 1994. N 6. S.38.;Kapelyushnikov R. Zanyatost v domashnix xozyaystvax naseleniiya.//Voprosi ekonomiki. 2005.№7.99b.;Razumnova I.I. Semeyniy i nadomniy biznes: opit SShA // SShA. Kanada: Ekonomika. Politika.Kultura.2001.N 1. S.105-118. 2 O‘lmasov A. Oila iqtisodi. – T.: “Mehnat”, 1998. – 192 b., Mamadvaliev T. Oilaviy xo‘jaliklarni shakllanishi va ularni rivojlantirish. Iqtisod fanlari bo‘yicha himoya qilingan dissertatsiyalar haqida qisqacha ma’lumot (1992-2001 yillar).T. 2001y. 227- B.”, 2012. – 232 b., Pardaev M.K., Shodieva G.M. Oila xo‘jaligi iqtisodiyoti va tadbirkorligi. Samarqand, 2001 – 151 b., Xizmat ko‘rsatish sohasi va turizmni rivojlantirishning nazariy asoslari (Monografiya) /, Abdullaev Yo. Makroiqtisodiy statistika: 100 savol va javob. – T.: Mehnat, 1998. – 164 b., Shodieva G. Oila xo‘jaligi mulki va daromadini ko‘paytirish yo‘llari. Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya. – Samarqand, 2000, - 34 b., Shodieva G.M. Oila xo‘jaligi farovonligini oshirishda tashkiliy iqtisodiy omillarni va servisni rivojlantirish muammolari. I.f.d. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. – Samarqand, SamISI, 2008. – 42 b., Shodieva G.M. Oila xo‘jaligi farovonligini oshirish: muammolar va ularning yechimlari. Monografiya. – T.: Fan, 2006. – 243 b. Vaxobov A., Axmadjonov X. Xonadon moliyasi xususiyatlari. //O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, №10, 2003, 14 b;., SH.O.Quvondikov Xizmat sohalarida oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish muammolari. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati, Samarqand, SamISI, 2008. – 24 b.,. 3 - korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha nazariy asoslarini o‘rganish; - korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yichatahlillar o’tkazish. -korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha hududlar o’rtasida qiyosiy tahlillar o’tkazish. - korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha muammolarni o‘rganish; - korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha kelgusida amalga oshirilishi lozim bo’lgan ishlar yuzasidan xulosa va takliflar ishlab chiqish. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha asoslangan ilmiyuslubiy takliflar iqtisodiyotning boshqa tarmoq korxonalarida ilmiy-amaliy tadqiqotlar o‘tkazish, korxonada monopoliyaga qarshi boshqaruv strategiyasini hamda qonunchilik bazasini mustahkamlashga asos bo‘lib xizmat qiladi. Dissertatsiya ishining tuzilishi. Magistrlik dissertatsiya kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan. 4 I BOB.Raqobat va raqobatbardoshlik tushunchalariningmazmunmohiyativauningiqtisodiyotdatutgano’rni. 1.1 Raqobat va raqobatbardoshlikning iqtisodiy mazmun mohiyati va uni belgilab beruvchi asosiy jihatlar. Raqobat – iqtisodiy kategoriya sifatida bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo’jaligining eng muhim belgisi, uni rivojlantirish vositasi, bozor mexanizmining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti o’zining yetuklik darajasi va rivojlanish xususiyatlaridan qat’iy nazar raqobatning mavjud bo’lishini taqozo etadi. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib, o’z shakllarini o’zgartirib boradi. Bozor iqtisodiyoti ning rivojalanishi uchun albatta raqobat kerak u shundagina biz kutgan natijani beradi. Bu barcha adabiyotlarda keng yoritilganva o’z isbotini topganshuning uchun buni aksiomadeb qabul qilish mumkin. Raqobat to’g’risidagi nazariyalar raqobat kurashi sharoitida korxonaning faoliyatini kuzatib boradi va tadqiq qiladi,raqobat va undagi kurashning mohiyati hamda shakllarini o‘rganib boradi, raqobat muhiti sharoitida boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullarini, jumladan, korxona rivojlanishi turli strategiyalarini shakllantirish hamda amalga oshirish xususiyatlarini tahlil qilishni o ‘ rgatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha tarmoqlarning rivojlanish strategiyasini raqobat kurashidan alohida ko‘rib chiqish mumkin emas. Raqobat 3 – bu bozor iqtisodiyoti ishtirokchilarining o ‘ z manfaatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan kurashi, ularning o‘zaro bellashuvidir. Odamlarni biri-biri bilan kurashi emas, balki, manfaatlar to‘qnashgan joyda vujudga kelgan kurashishi raqobat deyiladi. 3 A.N.XOLIQULOV, D.Q.USMANOVA, X.A.RAXIMOV- KORXONALARNI RAQOBATBARDOSHLIGINI BAHOLASH O’QUV QO’LLANMA-SAMARQAND - 2021 5 Raqobat – bozor iqtisodiyotining asosiy sharti va qonuni hisoblanadi . Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olishuchun unga turli tomondan yondashish kerak bo’ladi.Korxonalar o‘rtasidagi raqobat bu tovarlar va xizmatlarni qulay bo’lgan muhitda ishlab chiqarish hamda yaxshi foyda keltiradigan narxda sotishdan iboratdir, shuningdek bu bozor iqtisodiyotda o‘z mavqeini mustahkamlash uchun kurash deb ham tushunishimiz mumkin. Bunda korxonalar kerakli ishlab chiqarish asbob-uskunalari, xomashyo hamda materiallar harid qilish, ishchi kuchini yo‘llash uchun ham kurashadi. Korxonaning raqobat strategiyasi shundan iboratki, raqobat kurashidayuqori foyda olish va imkon boricha raqib firmalar ustidan raqobat ustunligiga erishishdir. Ishlab chiqaruvchi korxonalar o`rtasidagi raqobat esa oxirida iste’molchilar uchun kurashga aylanib ketadi.Hom ashyo yetkazib beruvchilar esao‘zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) balandnarxlarda sotish uchun raqobat qiladilar. Ishlab chiqaruvchi korxonalar hamdaxom ashyo yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, iqtisodiyot to‘liq erkinlashgan sharoitda yaqqolo’z ifodasini ko’rsatadi. Raqobat 4 iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi; ular tovarlarni qulay va arzon baholarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni xaridor har bir sarflangan pul birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lishga harakat qiladi. Arzon va sifatli tovarni tezroq sotib olish uchun kurashadi. Shuni xulosa sifatida aytish mumkunki raqobat ko‘p qirrali iqtisodiy hodisa bo‘lib, u bozorning barcha sub’ektlari o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Yutuqli raqobat strategiyasini ishlab chiqishda raqiblarning foydaga intilishi quyidagi xususiyatlarga ega o‘zaro raqobat ta‘sirini shakllantiradi. Raqobatlashuvchi firmalar bozordagi o ‘ z nufuzlarini doimo yaxshilashga harakat qiladilar. O‘z o‘rnini yaxshilash uchun kurash ko‘proq mijozlarni zabt etishga harakatda namoyon bo‘ladi, buning uchun raqiblar o‘zlarining boshqadan o‘zish va bozorning daromadliroq ulushini 4 A.N.XOLIQULOV, D.Q.USMANOVA, X.A.RAXIMOV- KORXONALARNI RAQOBATBARDOSHLIGINI BAHOLASH O’QUV QO’LLANMA-SAMARQAND - 2021 6 o‘zi uchun ta‘minlashga yo‘naltirilgan raqobat strategiyalarini tuzadilar va qaytadan shakllantiradilar. Raqib korxonalar tomonidan ishlab chiqiladigan raqobat strategiyalari va ular tomonidan belgilanadigan yangi raqobat imkoniyatlarini qidirish yo‘nalishlari bozorda nima foyda berishini (masalan, iste‘molchilarning cheklanishlari va xatti-harakatlari), shuningdek qonun tomonidan nimaga ruxsat berilganini (antitrest qonunchiligini hisobga olib va vijdonli raqobat ta‘rifidan kelib chiqib) baholashdagi xilma-xilligi bilan ajralib turadi, faqatgina korxonalarning tasavvuri bilan cheklanishi mumkin . Bitta yoki undan ko‘p raqiblar o‘z ahvollarini yaxshilash maqsadida yangi strategik hujum boshlasalar yoki egallagan mavqeini saqlab qolish uchun himoyani yangicha tashkil qilganlarida raqobatning yangi yo‘nalishlari vujudga keladi. Firmaning o‘z strategiyasini to‘g‘rlamasdan yoki qayta ko‘rib chiqmasdan faoliyat ko‘rsatish muddati bozordagi uning muvaffaqiyati (yoki muvaffaqiyatsizligiga), shuningdek raqiblar tomonidan qilingan strategik qarshiliklarga javoban xatti-harakatlariga bog‘liq. Firma raqobat strategiyasining raqiblar strategiyasiga nisbatan past kelganini aniqlaganda, u bunchalik tez mag‘lub bo‘lmaydigan yangi strategiyani topishi zarur, yoki o‘zining holatiga qanoat qilishi kerak. Faoliyatning mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarini ko‘rib chiqishda, firma osonlikcha takrorlash ham, barbod qilish ham mumkin bo‘lmagan raqobat strategiyasini tanlashi mumkin. Iste’molchilarga raqobatchilar osonlikcha yoki kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishi mumkin bo‘lmagan mahsulotni taklif qila borib, firma bozorda yaxshi mavqeni egallabgina qolmay, unikal, hech kimda yo‘q raqobat imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkinki, bu o‘z navbatida, yuqori daromadlarga aylanishi mumkin. Bevosita raqiblar bilan raqobat yo strategik jihatdan muvaffaqiyat keltirishi, yoki strategik mag‘lubiyatga olib kelishi mumkin. Agar strategik muvaffaqiyat yetarli darajada bo‘lsa, u bozor kuchlarining faoliyat yo‘nalishiga va raqobat bosimiga ta’sir qilishi va hattoki ularni «boshqarishi » mumkin. Strategik mag‘lubiyat raqobatga nisbatan yaxshi o‘ylanmagan, yoki zaif amalga oshirilgan yondashishni, yoki unisini ham, bunisini ham aks ettiradi . Mag‘lubiyat firmaning o‘z strategiyasini qayta ko‘rib chiqishiga, bozordagi o‘z mavqeini yo‘qotishga, yoki hattoki uning tarmoqni tark etishiga olib kelishi mumkin. 7 Raqobat tushunchasi turli izohli lug’at va ma’lumotnomalarda turlicha ta’riflanadi. Jumladan, «Yazыk biznesa» nomli lug’atda: «Raqobat (lotincha concurrere – to’qnashuv; inglizcha competition, rivalry) – bozorda ishtirok etayotgan korxonalar o’rtasidagi o’z mahsulotlarini sotishning eng qulay imkoniyatlarini ta’minlash, xaridorlarning turli- tuman ehtiyojlarini qondirish maqsadidagi o’zaro ta’sir, o’zaro aloqa va kurash iqtisodiy jarayon hisoblanadi. Raqobat va monopoliya dialektik birlikni tashkil etib, doimo bozorda bir-birlariga qarama-qarshi turadilar», deb ifodalangan. Bundan ko’rinadiki, raqobatni nafaqat kurash, balki o’zaro ta’sir va aloqa jarayoni sifatida ham talqin etilgan. Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmlari haqida dastlabki to’laqonli nazariy qoidalar faqat XVIII asrning o’rtalariga kelib paydo bo’lgan. Har bir bozor o’zining xususiyatlariga ega bo’lishiga qaramay, raqobatning mohiyati uning tabiati va intensivligini ochib berish va baholash imkonini beruvchi yagona konsepsiya orqali ifodalanishi mumkin. Raqobat 5 – bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashuvidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi. Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmlari haqida dastlabki to’laqonli nazariy qoidalar faqat XVIII asrning o’rtalariga kelib paydo bo’lgan. Bunda klassik siyosiy iqtisod vakillari sanalgan A.Smit va D.Rikardoning xizmatlari kattadir. Keyingi davrlarda F.Perru, A.Marshall, Dj.Keyns, V.Leontev, Y.Shumpeter, P.Sraffa, M.Porter, F.Kotler va boshqalarning mehnatlari tufayli raqobat nazariyasi yanada rivoj topdi. Raqobat mazmunini to’liq anglab yetishimiz uchun unga bo’lgan uch xil yondashuvni ko’rib chiqamiz: Bular quyidagilar: - xulq-atvor yondashuvi, -strukturali yondashuv -funksional yondashuv. 5 https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqobat 8 Raqobatga berilgan ta’riflar 6 1.1- jadval Iqtisodchi olimlarning nomlari Berilgan ta’riflar A.Smit Raqobat bu bozor sub’ektlari o’rtasida tovarlar xarid qilish va sotish borasida qulayroq sharoitlar uchun olib boriladigan, to’g’ri, halol va til biriktirishlarsiz kurash, musobaqa, raqobat kurashining asosiy usuli esa narx o’zgarishlaridir. F.Perru raqobat bu doimiy tahdidli harakatdir. Inson o’z manfaatini ko’zlab qimmatroq sotib, arzon xarid qilishga intiladi. Shuning uchun raqobat bilan doimiy to’qnashishga to’g’ri keladi K.R. Makkonnell va S.L. Bryu raqor raqobat bu bozorda ko’p sonli mustaqil xaridor va sotuvchilar mavjudligi, xaridor va sotuvchilar uchun bozorga erkin kirish va undan chiqish imkoniyatidir. Y.Shumpeter Raqo raqobat bu eskilikning yangilik bilan raqiblik kurashi sifatida ta’riflagan. Yangiliklar kiritish bozor tomonidan shubha bilan qabul qilinadi, biroq agar novator ularni amalga oshirishning uddasidan chiqsa, raqobat mexanizmi eskirgan texnologiyalardan foydalanuvchi korxonalarni bozordan siqib chiqaradi. Bugungi kunda raqobat tushunchasining ko’plab ta’riflari mavjud. Jumladan, Sh.Shodmonov, U.G’afurovlar tomonidan tayyorlangan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida raqobatga berilgan ta’rifda asosan ikki jihat: 1) uning iqtisodiy manfaatlar to’qnashuvidan iborat ekanligi; 2) yuqori foyda va naflikka ega bo’lish uchun kurash ilgari suriladi ya’ni: raqobat – bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashishidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi 6 https://hozir.org/yillarda-ozbekiston-respublikasini-rivojlantirishning-beshta-u-v7.html 9 yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi 7 . Bunda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida sarflangan xarajatlarining har bir birligi evaziga ko’proq foyda olish uchun kurash boradi. Mana shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, ya’ni qulay bozorlar uchun, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun ular orasida kurash boradi. Korxonaning raqobatbardoshligining mohiyatini o’rganish dan avval uning paydo bo’lish sabablarini aniqlash zarur bo’ladi.Buning uchun quyidagi savollarga javob topishimiz kerak : – raqobatbardoshlikni namoyon etuvchi korxona nima va nima uchun uni tashqi muhitdan mantiqiy ajratish mumkin? – Korxonaning qaysi sifat xususiyatlari uning tashqi muhitining mavjudligini va uning ishlashini belgilaydi? – korxonalar o’rtasida raqobat paydo bo’lishiga nima sabab bo’ladi? Tadqiqot korxonani tashqi muhitdan ajratish imkoniyatini tushuntirishda ikkita asosiy yondashuv mavjudligini aniqlashga imkon berdi: – tizim yaxlitligini korxonani tashqi muhitdan ajratish imkoniyatining asosiy sababi deb hisoblaydigan tizim nazariyasi; – uning "chegaralari" mavjudligini korxonani tashqi muhitdan ajratish imkoniyatining asosiy sababi deb hisoblaydigan tashkilot nazariyasi. Tizimlari o’rtasidagi aloqalarning zichligi va intensivligi orqali ifodalangan korxona yaxlitligi uni tashqi muhitdan ajratishga imkon beradi. Ammo korxonaning yaxlitligini belgilovchi omillar – bu texnologiyaning moddiy, energetik va axborot o’zgarishlarini amalga oshirish usuli va shunga mos ravishda ushbu transformatsiyalarning ma’lum bosqichlarini amalga oshirishga mas’ul bo’lgan korxona quyi tizimlarini birlashtirish usuli sifatida birligi hisoblanadi. Maqsadlariga erishish uchun har qanday korxonaning alohida qismlari ishlaydi, ixtisoslashgan bo’linmalar vazifasini bajaradi va shuning uchun ular bir-biriga bog’liqdir. Umumiy texnologiya 7 Shodmonov Sh.Sh., Gofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Iqtisod-Moliya, 2010. - 728 b. 10 yordamida korxona quyi tizimlarini bir butunga birlashtirish ularning eng muhim xususiyatiga asoslanadi, chunki ushbu quyi tizimlarning ishlashi bitta yakuniy mahsulotni birgalikda ishlab chiqarishdir. Yagona yakuniy mahsulotni yaratishda korxona qismlarining majburiy ishtirok etishi korxona va ularning turli xil uyushmalari (sanoat, klaster va boshqalar) tushunchalarini ajratishga imkon beradi va natijada ularning raqobatbardoshligining iqtisodiy mohiyati: 1. Tizim, agar u iste’mol qilinib, ma’lum bir ijtimoiy ehtiyojni qondirishga imkon beradigan mahsulotni mustaqil ravishda ishlab chiqarishga qodir bo’lsa, uni korxona deb hisoblash kerak. 2. Yakuniy mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasining birligi, uning quyi tizimlarini birlashtirish usuli sifatida tizimning eng muhim omili hisoblanadi. 3. Ularning hech bo’lmaganda bittasi ma’lum bir mahsulotni ishlab chiqarishga qodir bo’lgan tizimlarning to’plami, ularning xususiyatlari 1-bandda ko’rsatilgan bo’lib, faqat quyidagi hollarda korxonaga tegishli bo’lishi mumkin: – agar ushbu tizimlarning birgalikda ishlashi belgilangan tizim tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlardan farqli bo’lgan yana bir yakuniy mahsulot yarata olsa; – ularning tashqi muhit bilan alohida munosabatlariga qaraganda ko’riladigan to’plamdagi tizimlar o’zari aloqasi intensivroq. 4. Tizimni korxona deb tasniflashning zaruriy sharti sifatida o’z resurslariga ega bo’lish zarur. b) Tashkilot nazariyasiga muvofiq korxonani tashqi muhitdan ajratish imkoniyatlari: – Tashkilot nazariyasiga muvofiq korxona nisbatan aniq chegaralari bo’lgan jamoa sifatida qaraladi; – nizomda normativ bilan belgilangan tartib; – hokimiyat ierarxiyasi; aloqa tizimlari va uning a’zolari faoliyatini muvofiqlashtirish; – erishish natijalari tashkilot a’zolari uchun, tashkilotning o’zi va jamiyat uchun muhimdir. Korxonaning bunday tushunchasi byurokratiya va hokimiyatni o’rganish bilan mashhur bo’lgan M.Veberning ishlari bilan bog’lash mumkin. M.Veber tashkilotlarning umumlashtirilgan ta’rifini berdi, unda u birinchi bo’lib “ijtimoiy guruhlarning” boshqa shakllaridan “korporativ guruh” (ya’ni korxona)ni ajratib ko’rsatdi. 11 O’zbekiston Respublikasi qonunchilik palatasi tomonidan 2011-yil 14-noyabrda “Raqobat to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi 8 . Ushbu Qonunning maqsadi tovar va moliya bozorlarida raqobat sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Ushbu Qonun xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, jimoniy shaxslar, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining O’zbekiston Respublikasi hududida va undan tashqarida sodir etiladigan, O’zbekiston Respubikasidagi tovar va moliyaya bozorlarida raqobatning cheklanishiga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin bo’lgan harakatlariga nisbatan tadbiq etiladi. Ushbu Qonunda raqobatga quyidagicha ta’rif beriladi: - raqobat 9 – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning (raqobatchilarning) musobaqalashuvi bo’lib, bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har birining tovar yoki moliya bozoridagi tovar muomalasini umumiy sharoitlariga bir tomonlama tartibda ta’sir ko’rsatish imkoniyatini istisno etadi yoki cheklaydi. - insofsiz raqobat – xo’jalik yurituvchi sub’ektning yoki shaxslar guruhining iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda afzalliklarga ega bo’lishga qaratilgan, qonun hujjatlariga, ish muomalasi odatlariga zid bo’lgan hamda boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga (raqobatchilarga) zarar yetkazadigan yoki zarar yetkazishi mumkin bo’lgan yoxud ularning ishchanlik obro’siga putur yetkazadigan yoki putur yetkazishi mumkin bo’lgan haraktlari. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari tamoyillariga amal qilgan holda rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasining ko’rsatishicha, raqobat munosabatlarini rivojlantirish ancha murakkab va uzoq davrni oluvchi jarayon hisoblanadi. Sog’lom raqobatni rivojlantirishda aksariyat hollarda o’tish davri iqtisodiyoti uchun xos bo’lgan quyidagi muammolarni bartaraf etish chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilishi muhim ahamiyat kasb etadi: - tarmoqlar tuzilishidagi nomuvofiqliklar va ishlab chiqarishda yuqori texnologiyalarning yetishmasligi; - soha va tarmoqlar miqyosidagi raqobatda adolat mezonlarining buzilishi; 8 https://lex.uz/docs/-1931443?otherlang=1 9 A.N.XOLIQULOV, D.Q.USMANOVA, X.A.RAXIMOV- KORXONALARNI RAQOBATBARDOSHLIGINI BAHOLASH O’QUV QO’LLANMA- SAMARQAND - 2021 12 - mansabdor shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati borasida suiste’mollik holatlariga yo’l qo’yilishi; - narx belgilashda monopol mavqening saqlanib qolishi, xususan iqtisodiyotning agrar va industrial sektorida narxlarning keskin farqlanishi; - mamlakatga tovarlarning kontrabanda yo’li bilan kirib kelishi; - faoliyat turini va daromadlarni yashirish holatlarining mavjudligi; - sog’lom pul muomalasi uchun hozirgi sharoitdan kelib chiqadigan bozor infratuzilmasining yetarli emasligi; - milliy valyutani xorij valyutalariga erkin almashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi; - sub’ektlarning bozor iqtisodiyoti qoidalarini chuqur tushunib yetmasliklari; - iqtisodiy jinoyatchilik holatlarining mavjudligi. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida raqobat bozor xo’jaligining ajralmas qismi sifatida tabiiy ravishda paydo bo’lgan bo’lsa, o’nlab yillar davomida ma’muriy buyruqbozlik tartibi hukmron bo’lgan, raqobatni va bozorning boshqa belgilarini tan olmagan mamlakatlarda bu jarayon elementlarini “joriy qilish” va hatto majburan qabul qilishga to’g’ri keladi. Shu munosabat bilan iqtisodiyotning o’tish davri holatida raqobat munosabatlarini rivojlantirishning mavjud real imkoniyatlarini hisobga olish muhim rol o’ynaydi. Birinchidan, raqobatsiz iqtisodiyotning samarali harakat qila olmasligiga ishonch shakllandi. Bu ishonch ta’sirida yaqin vaqtlargacha hukmron mavqega ega bo’lgan rejali- buyruqbozlik tizimining g’oyaviy qarashlari yemirilmoqda 10 . Ikkinchidan, respublikada raqobatni davlat tomonidan rag’batlantirish va tartibga solishning keng rejali harakatlari shakllanmoqda. Uchinchidan, raqobat hali keng joriy qilinmasada, bozor iqtisodiyotiga o’tishda muhim qadamlar qo’yilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida raqobatni shakllantirishning 10 A.N.XOLIQULOV, D.Q.USMANOVA, X.A.RAXIMOV- KORXONALARNI RAQOBATBARDOSHLIGINI BAHOLASH O’QUV QO’LLANMA-SAMARQAND - 2021 13 asosiy tamoyillari qatorida, eng birinchi navbatda, bozor munosabatlarining qaror toptirilishini ta’kidlash mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi. Raqobatning to’laqonli amal qilishi iqtisodiy jarayonlarning erkinligini taqozo etadi. Iqtisodiyotdagi faoliyat va jarayonlarning erkinligining har qanday ko’rinishdagi cheklanishi o’z navbatida raqobatning ham cheklanishi holatlariga olib keladi. Bugungi kunda ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan ko’plab mamlakatlar uchun erkinlashtirish jarayonlarini amalga oshirish tamoyili xos bo’lib, bu quyidagi hodisalarnisodir bo’lishi bilan bog’liq: - ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish; - xususiy sektorni rivojlantirish; - raqobat muhitini yaratish, yakkahukmronlik holatini bartaraf etish va monopoliyaga qarshi tartiblashni takomillashtirish; - bozor infratuzilmasini rivojlantirish, moliya va bank tizimini takomillashtirish, bank islohotlarini jadallashtirish; - tashqi iqtisodiy faoliyat hamda valyutani tartibga solishni erkinlashtirish; - xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatiga davlatning aralashuvini cheklash, ularning iqtisodiy va moliyaviy mas’uliyatlarini oshirish, bankrotlik instituti rolini kuchaytirish, xo’jalik sudlarini faollashtirish. Shuningdek, ta’kidlash o’rinliki, faoliyat erkinligi, har bir kishining tanlash imkoniyatiga ega bo’lishigina raqobat uchun keng yo’l ochadi va bu jarayonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik g’oyat muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda raqobat muhitining shakllanishi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida tadbirkorlikni davlat tomonidan qo’llab- quvvatlash masalalari O’zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining muhim omili bo’lib hisoblanadi. Binobarin har qanday biznes davlat ko’magisiz o’zining istiqbolli kelajagini va o’z qonuniy manfaatlari himoyasini ko’ra olmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda raqobatni rivojlantirish tamoyillaridan yana biri – sog’lom raqobatni ta’minlashga yo’naltirilgan meyoriy-huquqiy asosning yaratilishi hisoblanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning ustuvor yo’nalishlaridan biri iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilish masalasidir. 14 Xorijiy investiyalarni jalb etmay, ayniqsa yetakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirmay turib, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarni zamonaviy texnika-texnologiyalar bilan jihozlash hamda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish mumkin emas.Lekin shunday bo’lsada, xususiylashtirishning kengayishi hamda xususiy sektorning rivojlanib borishi bilan davlat budjeti mablag’lari evaziga investitsiyalash kamayib boradi. Bunday hollarda bozor iqtisodiyotiga endigina o’tib borayotgan davlatlarda, jumladan O’zbekistonda ham davlat budjeti tomonidan tibbiyot, sog’liqni saqlash, fan va madaniyat, maorif va boshqa ijtimoiy sohalar loyihalari moliyalashtiriladi va bu maqsadga muvofiqdir. Bunga misol qilib, keyingi paytlarda mamlakatda keng miqyosda qurilib foydalanishga topshirilayotgan sog’liqni saqlash muassasalari, akademik litseylar hamda kasb-hunar kollejlari va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Bunday maqsadlar uchun davlat budjeti, mahalliy budjetlar hamda boshqa manbalardan mablag’lar ajratiladi. Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o’z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va xarakteriga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo’lganda qaytadan tiklash,raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi 11 . Masalan, AQShda davlatning xususiy monopoliyalar faoliyatini cheklashga qaratilgan tadbirlari 1880-yilda trestlarga qarshi qabul qilingan Sherman qonuni, 1914- yildagi Kleyton qonuni va Federal savdo komissiyasining qonunlarida o’z ifodasini topadi. Monopoliyalarga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan chora-tadbirlar boshqa mamlakatlarda ham sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi 12 . Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida raqobatni rivojlantirish tamoyillaridan biri – iqtisodiyotda korxonalarning sun’iy ravishda ustunlik mavqeiga ega bo’lishi uchun imkon yaratmaslikdir. Bu boradagi eng samarali chora-tadbirlar sifatida 11 Алимов Р.О., Расулев А.Ф., Қодиров А.М. “Ўзбекистон иқтисодиётининг рақобатбардошлигини ошириш муаммолари: назария ва амалиёт”. Монография. T.:Consauditinform - Nashr, 2006. - 438 б. 12 http://library.academy.uz/dissertatsiyalar / 15 monopolistkorxonalarning tovar bozoridagi egallab turgan ustunlik mavqeini suiste’mol qilishning oldini olish va unga yo’l qo’ymaslik bo’yicha nazorat olib borish maydonga tushadi. Ustunlik mavqeiga ega bo’lgan korxona tovar bozorlarida yuzaga kelgan munosabatlarga o’z ta’sirini ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ba’zida iste’molchilar monopolistik korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan ma’lum bir tovarlarga ehtiyojining yuqori bo’lganligi sababli, ularning turli xil noqonuniy shartlariga ko’nikishga majbur bo’ladilar. Monopolistik korxonalarning bozordagi ustunlik mavqeini suiste’mol qilish o’z-o’zidan tovarlar va xizmatlar narxining asossiz ravishda o’sishi va sifatinining pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, ustunlik mavqeini suiste’mol qilishning salbiy oqibatlardan biri – tovar bozorlarida iste’molchilar o’rtasida notenglik holatlarini yuzaga keltirish, ya’ni ayrim iste’molchilarlarga mahsulot yetkazib berish yoki xizmatlar ko’rsatishdan asossiz ravishda bosh tortish, monopol qimmat narxlarda sotish va boshqalarga olib keladi. O’zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o’rin tutadi. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o’z egalari qo’liga topshirilsa, ikkinchidan, ko’p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi 13 . O’zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning asosiy yo’li, bu raqobatni inkor qiluvchi davlat monopoliyasidan nodavlat, turli xo’jalik shakllarining mavjudligiga asoslangan va iloji boricha erkin raqobatni taqozo etuvchi bozor tizimiga o’tishdir. Bu yerda raqobatchilik munosabatlarini shakllantirish, avvalo, mustaqil erkin tovar ishlab chiqaruvchilarning paydo bo’lishini taqozo qiladi, chunki raqobatning asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy mas’uliyat asosida o’z manfaatiga ega bo’lgan va tadbirkorlik tahlikasini zimmasiga oluvchi erkin xo’jalik sub’ektlarining mavjudligi va ularni bozor orqali iqtisodiy aloqani yo’lga qo’yish hisoblanadi. 13 .https://uz.wikipedia.org/wiki 16 1.2 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruvning asosiy vazifalari, turlari va usullari Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko’rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo’ladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Tartibga solish vazifasi 2. Resurslarni joylashtirish vazifasi 3. Innovatsion vazifa 4. Moslashtirish vazifasi 5. Taqsimlash vazifasi 6. Nazorat qilish vazifasi Raqobat kurashining mazmuni to’g’risida to’laroq tushunchaga ega bo’lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko’rib chiqish zarur. O’z miqyosiga ko’ra raqobat ikki turga – tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo’linadi. Tarmoq ichidagi raqobat 14 tovar ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo’lish, qo’shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o’rtasida boradi. Har bir tarmoqdagi mavjud korxonalarning texnika bilan ta’minlanish va mehnat unumdorligi darajalari turlicha bo’lganligi sababli, ushbu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo’lmaydi. Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va narxsiz raqobat. Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo’lib ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarning shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. Uning asosiy va eng ko’p qo’llaniladigan ko’rinishi – «narxlar jangi» deb ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo’llash uchun ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq ishchilarni yo’llashi va ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi kerak bo’ladi. Faqat shundagina uning tovarining 14 http://hozir.org/9-mavzu-sof-raqobat-sharoitida-ishlab-chiqarish-hajmi-va-narxl.html 17 individual qiymati bozor qiymatidan past bo’lib, mazkur tovar narxini pasaytirish imkonini beradi. Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri – demping narxlarni qo’llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o’zlarining tovarlarini boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past bo’lgan narxlarda sotadi. Shu orqali ular ichki bozorda narxlarning barqarorligiga erishish mamlakatdagi ortiqcha mahsulotni yo’qotish, yangi bozorlarga kirib olish va unda o’zlarining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga harakat qiladi. Ayrim hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma qilish, asosiy xarid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo’shib berish, muayyan hollarda imtiyozli narxlarni belgilash kabi usullaridan ham foydalaniladi. Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o’z o’rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan birining o’z mahsuloti narxini pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday harakat qilishiga olib keladi. Natijada firmalarning bozordagi mavqei o’zgarmay, faqat tarmoq bo’yicha foyda hajmini kamaytiradi. Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori hisoblanadi. « Monopolistik faoliyat » va « raqobat » tushunchalari mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun mustaqillik yillaridan keyin keng ishlatiladigan tushunchalar qatoriga kirgan bo ‘ lsada, bozor munosabatlari sharoitida faoliyat yuritib kelgan barcha mamlakatlarda bu tushunchalar ancha qadimdan mavjud bo ‘ lib kelgan. Raqobatga bugungi kunga qadar bir qancha ta’riflar berilgan bo ‘ lib, Adam Smit uni « ko ‘ zga ko ‘ rinmas qo ‘ l » deb atagan edi. Raqobat iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o ‘ z ehtiyoj va manfaatlarini maksimal qondirish, yaxshi daromad olish, bozorda o ‘ z mavqeini mustahkamlash, imkoniyatlarini namoyon etish hamda imijga ega bo ‘ lish uchun kurashdan iborat jarayondir. Raqobat so ‘ zi lotincha « concurrere » so ‘ zidan olingan bo ‘ lib, « to ‘ qnashuv, qarama- qarshi, musobaqalashmoq degan ma’noni bildiradi. Raqobat tovar oldi-sottisi va eng 18 yaxshi ishlab chiqarish uchun bozor tizimi qatnashchilari orasidagi o ‘ zaro kurash demakdir 15 . Lekin iqtisodiy va huquqiy adabiyotlarda raqobat to ‘ g ‘ risida har xil va qarama- qarshi fikrlar mavjud. Uni ishlab chiqaruvchilar orasidagi asosiy mexanizm, bozorning sifati, chegarasi, belgisi, xo ‘ jalik mexanizmining elementi, jamiyatni olga intiltiruvchi kuch sifatida ham ta’riflashadi. Biroq raqobat kurashining keskinlashuvi natijasida ishlab chiqarish xarajatlarining past bo‘lishiga erishgan korxonalar o‘z yashovchanligini saqlab qolib, ishlab chiqarish harajatlari yuqori bo‘lgan korxonalar inqirozga uchray boshladi. Raqobat esa kichik korxonalardan yirik korxonalar o‘sib chiqishini ta’minlaydi. Raqobat kurashida yengib chiqish uchun hamfikr bo‘lib, texnik yangiliklar ustida yakdillik bilan ishlagan kam sonli tadbirkorlar jamoasining keyinchalik moliyaviy jihatdan ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan yirik firmalarga aylanib ketganligiga ko ‘ plab misollar keltirish mumkin. Bugungi kunda butun dunyoga mashhur «Xonda», «Ford», «M ic rosoft» firmalari bunga yaqqol misoldir. Raqobatning asosiy sohasi bozor, chunki unda erkin iqtisodiy sub’ektlarning alohidalashgan manfaatlari to‘qnashadi. Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat eng avvalo ikki turga: tarmoq ichidagi raqobatga va tarmoqlararo raqobatga bo‘linadi. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular quyidagilar erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir. Tarmoq ichidagi raqobat shakllari. 1.2-jadval № Raqobat shakllari Ularning ta’riflanishi - tarmoq ichida, ya’ni bir hil tovarlar ishlab chiqaruvchi korxonalar o‘rtasidagi raqobat va tarmoqlararo, ya’ni turli 15 .https://uz.wikipedia.org/wiki 19 1 erkin raqobat tarmoqlardagi korxonalar o‘rtasidagi raqobat. Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqda texnika bilan ta’minlanish darajasi va mehnat unumdorligi darajasi turlicha bo‘lgan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning individual (alohida) qiymati bir xil bo‘lmaydi. Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat foyda normasi kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga kapitallarning oqib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda keltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‘payishiga olib keladi. 2 monopolistik raqobat Oddiy tarzda, biz sizga monopolistik raqobat - bu kompaniyalar ko'plab raqobatchilarga ega bo'lgan raqobat deb aytishimiz mumkin; Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, xuddi shu narsani sotadigan ko'plab kompaniyalar mavjud, garchi ular biroz farq qiladigan mahsulotlar bilan.Boshqacha qilib aytganda, bu a ko'plab sotuvchilar mavjud bo'lgan raqobat, bu erda mahsulot narxiga ma'lum bir ta'sir ko'rsatiladi, lekin ular o'z mahsulotlarini juda kam farq qiladilar. shunda biri bilan boshqasi o'rtasida katta farq bo'lmasligi uchun. 3 monopoliya yunon tilidan olingan bo ‘ lib, mono - « tanho » va poleo - « sotaman » degan ma’noni bildirib, yakka hokimlik yoki hukmronlikni anglatadi, ya’ni mono poliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo‘lishi sababli, u mavjud mahsulot (xizmat) 20 ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakka hukmronlik shakllanadi. Monopoliyaning mavjud bo ‘ lish tarmoqqa kirish uchun to ‘ siqlarning mavjud bo ‘ lishiga sabab bo ‘ ladi. Iqtisodiy, texnik, huquqiy yoki boshqa to ‘ siqlar yangi raqobatchilarning tarmoqqa kirishiga yo ‘ l qo ‘ ymaydi. 4 oligopoliya tarmoqda u qadar ko ‘ p bo ‘ lmagan korxonalarning mavjud bo ‘ lishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Q aysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi Bozor iqtisodiyotiga o‘tish bizga nisbatan ancha oldin boshlangan mamlakatlarda raqobat munosabatlarini rivojlantirish ancha mura k kab va uzoq davrni oladigan jarayon ekanligini ko`rsatadi. Iqtisodiy rivojlanishni raqobatsiz tasavvur etib bo ‘ lmaydi. Keng ma’noda qaralganda, barcha sohalarda, iqtisodiyotning barcha jabhalarida kishilar o ‘ z manfaatlarini qondirish uchun kurashadilar, ya’ni o ‘ zaro raqobat qilishga intiladilar. Har bir iqtisoddagi kabi bozor sharoitida ham kishilarning xohish irodasi, malakasiga va tafakkuriga bog ‘ liq bo ‘ lmagan o ‘ ziga xos ob’ektiv qonuniyatlar mavjud. Raqobat eng avvalo iqtisodiy hodisa hisoblanadi va uning asosini xo ‘ jalik sub’ektlari orasidagi iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi. Raqobat o ‘ zini xo ‘ jalik sub’ektlari orasida oddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabat sifatida namoyon etadi. Raqobat orqali iqtisodiyotda tabaqalashuv yuzaga keladi, ya’ni raqobatda yutib chiqqanlar iqtisodiy jihatdan baquvvat bo ‘ lib ketsalar, yutqazganlar esa iqtisodiy jihatdan inqiroz holatiga tushib qoladilar va ko ‘ pincha yirik korxonalar tarkibiga qo ‘ shilib ketadilar yoki umuman yo ‘ q bo ‘ lib ketadilar. 21 Raqobatning ham ijobiy, ham salbiy jihatlari mavjud. Raqobatning ijobiy tomonlari u resurslarni samarali taqsimlanishiga va tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishiga olib keladi. Shuningdek, raqobatda iste’molchilar talabi asosiy o ‘ rin tutganligi sababli resurslarning iste’molchilar talabi yuqori bo ‘ lgan ishlab chiqarish tarmoqlariga yo ‘ nalishiga xizmat qiladi. Raqobat tadbirkorlarni yangi texnologiyalarni jalb etishga undaganligi sababli ilmiy-texnikaviy rivojlanishga turtki bo ‘ ladi. Bundan tashqari, raqobatning eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, bunda eng asosiy e’tibor tadbirkorlarning shaxsiy mustaqilligiga qaratiladi. Faqat raqobatgina iqtisodiy faoliyatni ma’muriy boshqarishsiz ham muvofiqlashtirishi mumkin va bu tadbirkorlarga manfaatlarini to ‘ laroq qondirishga imkoniyat yaratib beradi. Raqobatning salbiy tomonlari sifatida shuni aytish mumkinki, raqobat bozorda muvozanatni yuzaga keltirishi yoki o ‘ zi uni buzib qo ‘ yishi mumkin. Chunki talab va taklifning o ‘ zgarishiga qarab narxlarning to ‘ xtovsiz o ‘ zgarib turishi bozordagi sub’ektlarning mavqelarini bir maromda saqlab turishlariga imkon bermaydi. Shuningdek, raqobatning mavjudligi tadbirkorni foyda olish va bozorda o ‘ z mavqeini saqlab qolish maqsadida shunday metodlardan foydalanishga majbur etadiki, bu o ‘ z navbatida tabiiy resurslardan nooqilona foydalanishga, o ‘ z raqibini obro ‘ sizlantirishga, iste’molchilarni chalg ‘ itishga olib kelishi mumkin. Raqobatni o ‘ rganar ekanmiz uning turlarini va ularga xos bo`lgan xususiyatlarni o ‘ rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Bozor tizimida raqobatni mukammal (sof raqobat) va nomukammal turlarga ajratish mumkin. Mukammal (yoki sof) raqobat shunday raqobatki, bunda bozordagi sotuvchilar va xaridorlarning soni juda ko ‘ p miqdorda bo ‘ lib, ular bozordagi narxga ta’sir eta olmaydi va monopol mavqeidan foydalanib, bozordagi ishtirokchilarni o ‘ z izmiga yurita olmaydi. Shuningdek bu sharoitda kurash doirasi juda keng bo ‘ lib, mavjud tarmoqqa kirish va undan chiqish hamda ushbu tarmoq to ‘ g ‘ risida axborot olish erkinligi kafolatlangan bo ‘ ladi. 22 Bunda barcha ishtirokchilar bir xil turdagi tovar va mahsulotlar ishlab chiqaradilar hamda bozordagi narx talab va taklif asosida shakllanadi. Ammo real hayotda raqobatning bu ko ‘ rinishini uchratish qiyin. Mukammal raqobatning o ‘ ziga xos tomonlari quyidagilar: - bozordagi raqobatchilar soni o ‘ ta ko ‘ p va ularni birlashtirishi mkoni yo ‘ q, barcha ishtirokchilar o ‘ z imkoniyatlari va tavakkalchilik (risk)lari evaziga bozorda ishtirok etadilar; - mahsulot bir yo ‘ sinli - standart, sifat bo ‘ yicha tafovutlar yo ‘ q; - kichik korxonalar juda oz miqdorda ishlab chiqaradilar va ular o ‘ zgalarning ishlab chiqarish quvvatlariga va korxonalarga ta’sir eta olmaydilar; - tarmoqqa kirib borish uchun hech qanday huquqiy, tashkiliy, moliyaviy va texnologik cheklashlar yo ‘ q; - standart mahsulot bo`lgani uchun narx vositasisiz raqobatni o ‘ zlashtirish uchun imkon yo ‘ q, chunki mahsulot sifati, uni namoyish etish uchun farqlanish belgilari yo ‘ q. Nomukammal raqobat esa bunga teskari holat bo ‘ lib, tabiatan monopol yoki raqobat bir muncha cheklangan bo ‘ ladi. Xususan, bunda katta ulushga ega bo ‘ lgan korxonalar va firmalar raqobatlashadilar. Nomukammal raqobat monopoliya, oligopoliya, sof monopoliya va monopsoniya ko ‘ rinishlarda namoyon bo ‘ lishi mumkin. Raqobat olib borish usuliga qarab insofsiz (g ‘ irrom) va halol raqobat bo`lishi mumkin. Insofsiz raqobat bozorda firmalar, korxonalar o ‘ z raqobatdoshi bo`lgan sub’ektlarga nisbatan zarar keltiradigan, uning tadbirkorlik obro`siga putur yetkazadigan yolg ‘ on, noaniq yoki buzib ko ‘ rsatilgan ma’lumotlarni tarqatishi, ularning intellektual boyliklaridan noqonuniy foydalanishlari, tovarni tayyorlash usuli, xususiyati va joyi, iste’mol xossalari, sifati xususida iste’molchilarni chalg ‘ itishlari,josuslik, qo ‘ poruvchilik va o ‘ g ‘ irlik kabi usullardan foydalanishlari tushuniladi. Halol raqobat esa buning aksi bo ‘ lib, asosan ikki usulda, ya’ni narx va sifat orqali olib borilishi mumkin. Narx orqali raqobatlashuv usuli tanlanganda narxni tushirish va ko ‘ tarish orqali raqobatlashiladi. Bunda raqobatlashadigan firmaning narxni ko ‘ tarish 23 yoki pasaytirish chegarasi asos qilib olinadi. Ammo shuni unutmaslik zarurki, narx bilan raqobatlashish hamisha ham qo ‘ l kelavermaydi. S h uning uchun iqtisodiyotda tovarning sifati orqali raqobatlashish alohida o ‘ rin tutadi. Jumladan, agar ikki firma tomonidan taqdim etilayotgan mahsulot yoki tovarning narxi bir xil bo ‘ lsa, xaridor o ‘ z-o ‘ zidan uning sifatiga, afzalligiga e’tiborni qaratadi va sifati yuqori bo ‘ lgan tovarni sotib olishga intiladi. Raqobatni sub’ektlariga qarab asosan uchta guruhga bo ‘ lish mumkin. 1. Bozorda ishlab chiqaruvchilar yo ki xizmat ko ‘ rsatuvchilar orasidagi raqobat muhim hisoblanib, uni ham uch turga ya’ni, tarmoq ichidagi, tarmoqlararo va mintaqaviy raqobatga bo ‘ lish mumkin. a) tarmoq ichidagi raqobat bu asosan bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchilar o ‘ rtasidagi raqobat hisoblanib, u asosan tovarlar sifati, narxi, tovarning ko ‘ rinishi, korxona foydasi miqdori va xuddi shunday tovarlar ishlab chiqarayotgan boshqa ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga bog ‘ liqlikni taqozo etadi. Ishlab chiqaruvchilarga ichki va tashqi sharoitlarning har xil ta’siri tufayli ular bozorda turlicha ulushga ega bo`ladilar va turli mavqeni egallaydilar. b) tarmoqlararo raqobatda turli tarmoqlar o ‘ rtasida raqobat mavjudligini ko ‘ rish mumkin. Masalan bir hududga sarmoya kiritish niyatida bo ‘ lgan sarmoyador tarmoqlar o ‘ rtasida o ‘ zi uchun eng foyda keltiruvchan bo ‘ lgan tarmoqni tanlaydi. Resurslar doimo foyda normasi ancha past bo`lgan tarmoqd a yuqoriroq bo ‘ lgan tarmoqqa oqib o ‘ tadi. Shu asosda tarmoqlararo raqobat - tovar ishlab chiqaruvchilar o ‘ rtasida o ‘ z mablag ‘ larini eng foydali ishlab chiqarish sohasiga joylashtirish uchun kurash sodir bo ‘ ladi. v) mintaqalararo raqobat davlatlar orasida yuzaga keladigan raqobat ko ‘ rinishidir. Misol uchun, Yaponiyada avtomobil ishlab chiqarish harajatlari AQSHga qaraganda kamroq bo ‘ lganligi munosabati bilan dunyo avtomobil bozorlaridagi savdolarda mavjud raqobat natijasida yuzaga kelgan narxlar tizimi yapon avtomobil ishlab chiqaruvchilari uchun foydaliroqdir. 24 Shu sababli, avtomobil ishtiyoqmandlarining avtomobillarga bo ‘ lgan ehtiyojining katta qismi Yaponiya avtomobillari hisobiga qondiriladi. Natijada ko ‘ proq chidamli bo ‘ lgan AQSH avtomobil ishlab chiqaruvchilari raqobat kurashida yutkazadilar. 2. Xaridorlar o ‘ rtasidagi raqobat 16 raqobat ning boshqa turlariga nisbatan rivojlangan bozor xo ‘ jaligida kamroq ahamiyatga ega. Albatta, har bir sotuvchi uchun xaridorlarning tovar uchun ko ‘ proq haq to ‘ laydigani afzaldir. Lekin, ishlab chiqarish taklifi talab bilan muvozanatga kelgan vaziyatda xaridorlar o ‘ rtasidagi raqobat ikkinchi o ‘ ringa o ‘ tadi. Raqobatning keskinlashuvi biron bir tovarni taklif etishni ko ‘ paytirish uchun to ‘ siq paydo bo`lgan paytdagina yuzaga kelib, agar tovar yetishmasligi paydo bo ‘ lsa, xaridorlar uni sotib olishda bir-birlaridan o ‘ zishga intilib, sotuvchilarga balandroq narx taklif qiladilar. Sotuvchilar esa taqchil tovarni talab narxi bo ‘ yicha, ya’ni xaridori chiqsa, iloji boricha yuqori narx bo ‘ yicha sota boshlaydilar. Xaridorlarning sotib olish imkoniyatlari bir xil bo ‘ lganligi sababli ko ‘ p haq to ‘ lay oladigan kishi ushbu vaziyatda afzal ko ‘ riladi. Bunday raqobat natijasida barcha xaridorlar, har holda tovarni sotib oladigan, tovar yetarli miqdorda bo ‘ lgandagiga qaraganda ko ‘ proq haq to ‘ laydigan xaridorlar va hech narsa sotib ololmaydigan xaridorlar ozmi- ko ‘ pmi yutqazadilar, chunki ularning ehtiyojlari qondirilmaydi. 3. Sotuvchi bilan xaridor o ‘ rtasidagi raqobat - muvozanat narxlar shakllanishi jarayonida sodir bo ‘ ladi. Dastlabki shakllangan narx bo ‘ yicha talab taklifdan yuqori bo ‘ lsa, narx oshib boradi. Bunday vaziyatda sotuvchilar bilan birgalikda harakat qilish xos bo ‘ lib, xaridorlar parokanda bo ‘ ladilar va ularning har biri taqchil molni sotib olishda boshqasidan o ‘ zishga intiladi. Bordi-yu, dastlabki narx vaziyatida taklif talabdan ortiq bo ‘ lsa, xaridorlar sotuvchilarni bir-birlari bilan o ‘ zaro raqobat qilishga va qolaversa narxni pasaytirishga majbur etadilar. Bundan xaridorlar yutadilar, chunki ulardan har biri tovarni arzonroq narxda sotib olishga muvaffaq bo ‘ ladi. Adam Smit shunday deydi: « Bir hil kasb egalari kam uchrashadilar, hatto ular quvonchli kunlarida yoki shunchaki dam olish uchun uchrashganlarida ham, biror bir uchrashuvlari yo ‘ qki, bu uchrashuvlar jamiyatga qarshi til biriktirish yoki narx-navoni qanday ko ‘ tarish yuzasidan biror bir kelishuv bilan yakunlanmasin ». 16 http://hozir.org/download/mavzu-bozor-sharoitida-sifat-va-raqobatbardoshlik-reja-kirish.doc 25 Raqobat ijtimoiy nuqtai nazardan maqbul hodisa, lekin ayrim hollarda xo ‘ jalik sub’ektlariga bozor ishtirokchilari sonini cheklash yoki birgalikda narxlarni ko ‘ tarish bo ‘ yicha raqiblar bilan kelishishga ham yo ‘ l ochish mumkin. 1.3 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirish bo’yicha nazariy qarashlar tahlili. Raqobat kurashi va uni harakatlantiruvchi kuchlar, monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmlari haqida dastlabki to’laqonli nazariy qoidalar faqat XVIII asrning o’rtalariga kelib paydo bo’lgan. Bunda klassik siyosiy iqtisod vakillari sanalgan A.Smit va D.Rikardoning xizmatlari kattadir. Keyingi davrlarda F.Perru, A.Marshall, Dj.Keyns, V.Leontev, Y.Shumpeter, P.Sraffa, M.Porter, F.Kotler va boshqalarning mehnatlari tufayli raqobat nazariyasi yanada rivoj topdi. Raqobat mohiyatiga to’xtalar ekanmiz, uni asosan uch xil yondashuvga bo’lish mumkin. Jumladan, xulq-atvor yondashuvi, strukturali yondashuv va funktsional yondashuv 17 . Raqobatning xulq-atvor yondashuviga A.Smitning qarashlarini kiritish mumkin. U raqobatni bozor sub’ektlari o’rtasida tovarlar xarid qilish va sotish borasida qulayroq sharoitlar uchun olib boriladigan, to’g’ri, halol, til biriktirishlarsiz kurash, musobaqa bilan bog’lagan. U raqobat kurashining asosiy usuli deb narx o’zgarishlarini bilgan. Bunda u jamoa irodasi (ixtiyori) bilan boshqarilmaydigan, umumiy mo’ljallarga ega bo’lmagan bozorda qat’iy xulq-atvor qoidalariga amal qilishini qayd etgan. Demak, raqobat ( 1.1-rasm ) –bozor qatnashchilari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi aynan o’sha«ko’rinmas qo’l»dir. F.Perru raqobatni doimiy tahdidli harakat sifatida tushuntiradi. Inson o’z manfaatini ko’zlab qimmatroq sotib, arzon xarid qilishga intiladi. 1.1-rasm. Shuning uchun raqobat bilan doimiy to’qashishga to’g’ri keladi. Strukturali yondashuvda asosiy e’tibor raqobatchilarning o’zaro kurashidan bozor strukturasi, unda hukmronlik qiluvchi shart-sharoitlar tahliliga ko’chib o’tadi. 17 Портер М. Международная конкуренция: конкурентные преимущества стран. М .: / пер . санг . – Международныеотношение , 1993, с .224. 26 Masalan, K.R. Makkonnell va S.L. Bryuning asarlarida aytib o’tilishicha, raqobat bozorda ko’p sonli mustaqil xaridor va sotuvchilar mavjudligi, xaridor va sotuvchilar uchun bozorga erkin kirish va undan chiqish imkoniyatidir 18 . Raqobat mohiyatini aniqlashga uchinchi yondashuvni funktsional yondashuv sifatida tavsiflash mumkin. U raqobatning iqtisodiyotda o’ynaydigan rolini ko’rib chiqadi. Xususan, Y.Shumpeter iqtisodiy rivojlanish nazariyasi doirasida raqobatni eskilikning yangilik bilan raqiblik kurashi sifatida ta’riflagan. Yangiliklar kiritish bozor tomonidan shubha bilan qabul qilinadi, biroq agar novator ularni amalga oshirishning uddasidan chiqsa, raqobat mexanizmi eskirgan texnologiyalardan foydalanuvchi korxonalarni bozordan siqib chiqaradi. Bugungi kunda raqobat tushunchasining ko’plab ta’riflari mavjud. Jumladan, Sh.Shodmonov, U.G’afurovlar tomonidan tayyorlangan «Iqtisodiyot nazariyasi» darsligida raqobatga berilgan ta’rifda asosan ikki jihat: 1) uning iqtisodiy manfaatlar to’qnashuvidan iborat ekanligi; 2) yuqori foyda va naflikka ega bo’lish uchun kurash ilgari suriladi, ya’ni: raqobat – bozor sub’ektlari iqtisodiy manfaatlarining to’qnashishidan iborat bo’lib, ular o’rtasidagi yuqori foyda va ko’proq naflilikka ega bo’lish uchun kurashni anglatadi. Bunda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida sarflangan xarajatlarining har bir birligi evaziga ko’proq foyda olish uchun kurash boradi. Mana shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, ya’ni qulay bozorlar uchun, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun ular orasida kurash boradi. Mukammal va nomukammal raqobat nazariyalari Raqobatni, uning vujudga kelishi va amal qilishidagi tabiiylik, bu jarayonlarga tashqi kuchlarning ta’sir qilish darajasidan kelib chiqqan holda ikki asosiy guruhga – mukammal va nomukammal raqobatga ajratish mumkin 19 . Monopolistik raqobatMukammal raqobatni tavsiflovchi bir qator belgilar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 18 Economics : principles, problems, and policies / Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue.– 17th ed. 399-416p. 19 Economics : principles, problems, and policies / Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue.– 17th ed. 399-416p. 27 - bozor ishtirokchilari (ham sotuvchilar, ham xaridorlar) sonining ahamiyatli darajada ko’p bo’lishi; - iqtisodiy resurslarning harakatchanligi, ulardan foydalanishda hech qanday cheklov yoki to’siqlarning mavjud bo’lmasligi; - bozorga kirish va undan chiqishning erkinligi; - sotuvchilarning o’zaro mustaqilligi, ular xatti-harakatining birbiriga bog’liq bo’lmasligi; - ishlab chiqarilgan mahsulotning bir xil ko’rinishda ekanligi; - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmida ishlabchiqaruvchilarulushining ahamiyatli jihatdan farq qilmasligi; - xo’jalik yuritishda qo’l keluvchi axborotlar (masalan, tovarlar narxi, ularning o’zgarish ehtimoli, hajmi, sifati va boshqalar) to’g’risida to’liq ma’lumotga ega bo’lish imkoniyati. Mukammal raqobatning yagona ko’rinishi – sof yoki erkin raqobatdir. Sof raqobat gomogen mahsulotning savdo-sotig’i bilan shug’ullanuvchi ko’plab sotuvchi va xaridorlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Yuqoridarajadatashqilqilingan bozordako’plabsotuvchilaro’zlariningmahsulotlarinitaklifqiladilar. Bunday sharoitda bozorda mahsulot tabaqalashuvi mavjud bo’lmay, ko’p sonli sotuvchi va xaridorlar, erkin holda harakat qilib, bozor narxining shakllanishiga ta’sir kursata olmaydilar. Sofraqobatlibozordaalohidakorxonalarmahsulotnarxiustidansezilarsiznazoratniamalgaosh iradi. Chunki har bir korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi uncha katta bo’lmaydi. Shu sababli alohida korxonada ishlab chiqarishning ko’payishi yoki kamayishi umumiy taklifga, demak mahsulot bahosiga sezilarli ta’sir kursatmaydi. Sof raqobat sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda mavjud bo’lgan korxonalar esa uni erkin tashlab chiqishi mumkin. Xususan yangi korxonalarning paydo bo’lishi va ularning raqobatli bozorda mahsulotlarini sotishga huquqiy, texnologik, moliyaviy va boshqa jiddiy iqtisodiy to’siqlar bo’lmaydi. Sof raqobat, umuman olganda, raqobatning har bir shakli ham milliy iqtisodiyotda alohida-alohida, ya’ni sof holda uchramaydi. Iqtisodiyot sohalarini batafsil o’rganish, 28 cheksiz ko’p har xil raqobatli vaziyatlar mavjudligi sharoitida, ikkita bir xil tarmoqni topish qiyinligini kursatadi. Taniqli amerikalik olim M.Yu.Porterning tadqiqotlariga ko’ra, alohida bozordagi raqobatning holatini beshta raqobat kuchi orqali tavsiflash mumkin: Raqobatlashuvchi sotuvchilar o’rtasidagi bellashuv (har bir firma raqobat afzalliklaridan foyda olish va qulay mavqega ega bo’lish uchun o’zining shaxsiy raqobat strategiyasiga amal qiladi). 1. Bir-birini o’rnini bosuvchi va narx nuqtai nazaridan raqobatbardosh bo’lgan tovarlar o’rtasidagi raqobat (o’rnini bosuvchi tovarlar tomonidan yuzaga kelgan xavf tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari). 2. Yangi raqobatchilarning paydo bo’lish xavfi (yangi raqobatchilar paydo bo’lishi xavfi tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari). 3. Mol yetkazib beruvchilarning iqtisodiy imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari (mol yetkazib beruvchilarning imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari). 4. Xaridorlarning iqtisodiy imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari (xaridorlarning iqtisodiy imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari). 20 Raqobat 5 kuchi nazariyasining oltin qoidasi Porter nazariyasiga ko’ra tarmoq raqobatini tahlil qilishning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: • 1. Tarmoqda raqobat kuchlarining aniqligi va samaradorligini aniqlashga; 2. Kompaniyaning raqobat kuchlari ta’siridan maksimal himoyalanish pozitsiyasiga ega bo’lishga; 3. Raqobat kuchlariga qarshi ta’sir kursatishga yordam beradi. Raqobat 5 kuchi nazariyasining oltin qoidasi quyidagilardan iborat. Raqobat kuchlarining ta’siri naqadar zaif bo’lsa, tarmoqda kompaniya ko’proq foyda olish imkoniyatiga ega bo’ladi, va aksincha; 20 Портер М. Международная конкуренция: конкурентные преимущества стран. М.: /пер. с анг. – Международные отношение, 1993, с.224. 29 Raqobat kuchlarining ta’siri naqadar kuchli bo’lsa, tarmoqda kompaniya kamroq foyda olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Rivojlangan G’arb mamlakatlarida, xususan, Jahon iqtisodiy forumida muntazam markaziy o’rin egallaydigan Raqobat ustunligi nazariyasi bugungi kunda O’zbekiston misolida qayta-qayta o’z tasdig’ini topmoqda. Raqobat ustunligi nazariyasiga ko’ra (M.Porter, Dj.Saks, P.Krugman) xalqaro bozorda kompaniyaning raqobatbardoshligi mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan ustunroq ta’minlanganligi emas, balki ushbu kompaniya uchun davlat qanday iqtisodiy institutlar va mexanizmlar orqali imkoniyat yaratayotganligi bilan baholanadi. 5 kuch modeli ko’proq strategik boshqarishda va marketingda quyidagi yo’nalishlarida qo’llaniladi: -- Kompaniyada SWOT analiz o’tkazishda -- Kengaytirilgan raqobat tahlili va bozor tahlilini tuzishda ishlatiladi. II BOB. Samarqand viloyatidagi korxonalar raqobatbardoshligining hozirgi kundagi holati tahlili . 30 2.1 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi faoliyati tahlili . 2021-yilda Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi tomonidan bir qancha ishlar amalga oshirilgan 21 .Birinchidan, insofsiz raqobatga yo’l qo’yilmasligi bo’yicha. O’tgan yilda ushbu yo’nalishda 261 ta murojaat o’rganib chiqildi, natijada 68 ta holatda insofsiz raqobatga yo’l qo’yilganligi aniqlanib, belgilangan tartibda ish qo’zg’atildi va qonunbuzilish holatlarini bartaraf etish bo’yicha ko’rsatmalar berildi. Bundan tashqari, texnik chigitni sotishda kelishib olingan harakatlar – kartel kelishuvlariga barham berildi. Birjada savdolarida klasterlar tomonidan chigit boshlang’ich narxi asossiz ravishda qariyb 40 foiz oshirilishi, pirovardida paxta yog’i narxi oshishiga ta’sir qilgan. Ko’rilgan choralar natijasida narxlar oshirilgunga qadar bo’lgan darajaga qaytarilishi ta’minlandi va bugungi kunda narxlar shu darajada saqlanib kelinmoqda. Ikkinchidan, narxlarni tartibga solish sohasida.Monopol korxonalar tomonidan tartibga solinadigan narxlarning noto’g’ri qo’llanilishi natijasida olgan 71 mlrd so’mdan ortiq asossiz daromad iste’molchilar foydasiga qayta hisob qilindi.Natijada, shu miqdorda 44 ming nafar aholi va tadbirkorlarning iqtisodiy manfaatlari himoya qilinishi ta’minlandi. Masalan, urug’lik don, dizel, elektr va issiqlik energiyasi, tabiiy gaz hamda boshqa mahsulot va xizmatlar narxlari shular jumlasidandir.Bundan tashqari, bir qator tovar va xizmatlarga monopol yuqori narxlar qo’llanilishining oldi olindi. Jumladan, kalsiylangan soda 20 foiz, sertifikatlashtirish xizmatlari 15 foiz, yer osti kollektorlari xizmati 50 foizga pasaytirildi. Natijada, 300 ga yaqin tadbirkordan 100 mlrd so’mdan oshiqcha to’lov undirilishi oldi olindi.Jarima maydonchalari faoliyati raqobat asosida yo’lga qo’yilishi va xususiy tadbirkorlik subyektlaridan asossiz to’lovlar undirilishi bekor qilindi. Uchinchidan, tabiiy monopoliyalar faoliyatini tartibga solish sohasida. Tabiiy monopoliya subyektlarining shartnomalari to’liq xatlovdan o’tkazildi. Shartnomalar raqobat va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qonunchiligiga to’liq muvofiqlashtirildi. Ommaviy shartnomalarning Monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi bilan to’liq 21 https://antimon.gov.uz/qomita-hisobotlari/ 31 kelishilgandan so’ng tuzilishi tizimi yo’lga qo’yildi.Kommunal to’lovlar 100 mingdan ortiq aholidan ortiqcha olingan 8,7 mlrd so’mlik to’lovlar aholi foydasiga qayta hisob qilindi.Xususan, mingdan ortiq oilaviy korxonalarga nisbatan tariflarni oshirib qo’llash natijasida olingan 1,5 mlrd so’m qaytarildi mazkur mablag’lar ular tomonidan o’z tadbirkorligini rivojlantir uchun yo’naltirishga imkon yaratildi.Birgina Toshkent shahrida joylashgan ko’p qavatli uy qurilishi bilan shug’ullanuvchi tadbirkordan asossiz ravishda elektr energiyasi uchun undirilgan 1,7 mlrd so’m tadbirkorga qaytarildi. Yoki, temir yo’l xizmatlarini ko’rsatishda imtiyozlarni qo’llamaslik hamda qo’shimcha xizmatlarni tiqishtirish holatlari bartaraf etilishi natijasida 300 mln so’m mablag’ tadbirkorlar foydasiga hal qilindi. 22 To’rtinchidan, davlat ishtirokini cheklash va qonunbuzilish profilaktikasi sohasida.Davlat ishtirokidagi korxonalarni tashkil etishda Qo’mitaning oldindan roziligini olish, bunda 5 dan ortiq xususiy tadbirkor faoliyat yurituvchi sohalarda davlat korxonalarini tashkil etmaslik mexanizmi yo’lga qo’yildi. Natijada, davlat ishtirokidagi korxonalarni tuzish bo’yicha 29 ta murojaat ko’rib chiqilib, 10 ta holatda bunday korxonalarning tashkil etilishi maqsadga muvofiq emas deb topildi. Ta’kidlash joizki, Davlat Rahbarining tegishli qaroriga muvofiq Qo’mita tomonidan doimiy ravishda davlat muassasalari faoliyati tahlil qilinishi, xususiy tadbirkorlar faoliyat yuritayotgan va raqobat rivojlangan sohalarda davlat muassasalarini xususiylashtirish yoki tugatish bo’yicha takliflarni Davlat tender komissiyasiga kiritib borish mexanizmi belgilandi.Metall mahsulotlar ishlab chiqarish bozorida induksion pechlardan foydalanishga qo’yilgan cheklovlarni bekor qilish bo’yicha takliflar ishlab chiqildi, bu esa bevosita 50 dan ortiq tadbirkorga faoliyatini qayta tiklashga imkon berdi. Qonunbuzilish oqibatini bartaraf etish emas, balki ularning oldini olishga qaratilgan monopoliyaga qarshi komplayens tizimi yo’lga qo’yilgan va muttasil ravishda rivojlantirib borilmoqda. Bunda monopoliyalar va davlat tashkilotlarida faoliyatni raqobat qonunchiligiga muvofiq tashkil etish maqsadida komplaens xizmatlari tashkil etildi.Jami 46 ta, shundan 10 ta davlat ishtirokidagi korxonalarda, 14 ta mahalliy hokimiyat organlarida va 22 ta davlat boshqaruvi organlarida komplaens tizimi joriy qilindi.Bugungi kunda ular faoliyati 22 https://antimon.gov.uz/qomita-hisobotlari/ 32 muvofiqlashtirib borilmoqda va bunday tashkilotlar ko’paytirilmoqda.Beshinchidan, tender va birja savdolarini tartibga solinishi sohasida. Davlat xaridlari doirasidagi tender savdolarida 6,7 mingdan ziyod (2020-yilning mos davrida 2,2 mingdan ziyod raqobatni cheklovchi omillarning oldi olindi.Tovar xomashyo birjalari orqali sotiladigan yuqori likvidli va monopol mahsulotlar soni 38 tadan 45 taga yetdi, tadbirkorlar ochiq savdolar orqali tovar va xomashyo resurslari xarid qilish imkoni kengaytirildi.Savdolarni manipulyasiya qilishning oldini olishga qaratilgan mexanizmlar ishlab chiqildi. Oltinchidan, raqobatga ta’siri baholangan boshqa vazirlik va idoralar hamda ularning hududiy bo’linmalari tomonidan ishlab chiqilgan 1,5 mingta normativ-huquqiy hujjatlar loyihalar o’rganildi va 278 ta loyihada raqobatga zid normalar aniqlandi va ularni bartaraf etish tegishli xulosalari berildi.Shuningdek, mahalliy hokimliklar tomonidan qabul qilingan 976 ta hamda davlat organlarining 374 ta hujjatlari raqobatga zid ekanligi aniqlandi va ularni bekor qilish choralari ko’rildi. 2022-yilda aholiga zarur va birlamchi bo’lgan mahsulotlarning narxi sun’iy ravishda oshib ketishini oldini olish maqsadida viloyatimiz bo’ylab dehqon bozorlarida yarmarkalar tashkil etilgan. Biz tadqiqotlarimiz davomida ushbu yarmarkalarda sotilayotgan un,yog’ va shakar narxlarini tumanlar kesimida o’rganib chiqishga harakat qildik: 2.1-jadval № Hudud Un Mahalliy nav (1 kg) Yog’ (1 litr uchun) shakar izoh Pista yog’i Paxta yog’i 1. Samarqand shahar 5000 20000 19000 10000 2. Kattaqo’rg’on shahri 5000 17500 11000 33 3. Kattaqo’rg’on tumani 5000 20000 17500 11000 4. Paxtachi tumani 5000 Yo’q 19000 10000 5. Narpay tumani 5800 22000 19000 12000 6. Ishtixon tumani 5500 20000 19000 Yo’q 7. Qo’shrabot tumani 8. Oqdaryo tumani 22000 19000 10000 9. Payariq tumani 5200 22500 17500 10000 10. Bulung’ur tumani 11. Jomboy tumani 5000 21500 17500 10000 12. Tayloq tumani 5200 20000 18000 10000 13. Urgut tumani 5200 21000 19000 10000 14. Samarqand tumani Yarmarka tashkil etilmagan 15. Pastdarg’om tumani 5000 20000 19000 10000 16. Nurobot tumani Yarmarka tashkil etilmagan 2022- yilasosanyozmavsumidaunvanonmahsulotlarinarxiningkeskinko ’ tarilishiyuzberdivabuaho liorasidanoroziliklarnikeltiribchiqardishusababliSamarqandshahridagiba ’ zisavdomarkazla ridaushbumahsulotlarningnarxlarijoyigaborganholdao ’ rganildi : 2.2-jadval № Do’kon nomi Un narxi Qolipli non narxiMahalliy un (mahalliy bug’doydan) Mahalliy un (import bug’doydan) Import (Qozoq uni) 34 1-nav Oliy nav 1- nav Oliy nav 1-nav Oliy nav 1. “Buyuk supermarket” MCHJ 7200 8500 9000 2200 2. “Jasur” YATT 7000 7200 8000 9000 2500 3. “Mardonov” YATT 7000 7200 8500 9000 2500 4. “Rahmatjon” YATT 7000 8500 9500 2800 5. “Karzinka” MCHJ 8500 8800 2800 6. “Shirin Dunyo” MCHJ 8500 9500 2000 7. “Angel’s food” MCHJ 8490 8750 2800 8. Optovik supermarketi 10000 2800 9. “Dilshodbek” YATT 8000 8500 9000 10. “Fayz Market” MCHJ 8700 9000 2500 11. “Nasib Ali” YATT 8200 8700 2500 Shuningdek Samarqand viloyatining tumanlar kesimida un va qolipli non narxlari ham o’rganildi. Samarqand tumani 2.3-jadval № Do’kon nomi Un narxi Qolipli non narxiMahalliy un (mahalliy bug’doydan) Mahalliy un (import bug’doydan) Import (Qozoq uni) 1-nav Oliy nav 1- nav Oliy nav 1-nav Oliy nav 35 1. “Feruz” YATT 5400 7600 8800 2. “Shoxrux” MCHJ 7000 7500 8000 9000 2500 3. “Daler 777” OK 5300 4. “Navbahor baraka” OK 5200 7000 5. “Oxalik” MCHJ 5300 8500 9500 2500 6. “Regal” MCHJ 5200 7500 8500 9450 2800 Tayloq tumani 2.4-jadval № Do’kon nomi Un narxi Qolipli non narxiMahalliy un (mahalliy bug’doydan) Mahalliy un (import bug’doydan) Import (Qozoq uni) 1-nav Oliy nav 1- nav Oliy nav 1-nav Oliy nav 1. YATT “Surat azzamxonov” 7200 7800 8500 2. “Zulayxo yusuv” XK 5400 7600 7800 2500 3. “Davronov Shaxboz” OK 5400 6900 8000 7500 8500 2800 Jomboy tumani 2.5-jadval № Do’kon nomi Un narxi Mahalliy un (mahalliy Mahalliy un (import 36 bug’doydan) bug’doydan) Import (Qozoq uni) Qolipli non narxi 1-nav Oliy nav 1- nav Oliy nav 1-nav Oliy nav 1. “Yog’du” XK 5400 7200 7900 8400 2800 2. “Dilnozaxon nur fayz” MCHJ 5400 7200 7500 8500 9000 2800 3. “Best Product” 7400 7800 7500 8500 4. “Nur ta’minot savdo” MCHJ 8000 9000 2500 Bulung’ur tumani 2.6-jadval № Do’kon nomi Un narxi Qolipli non narxiMahalliy un (mahalliy bug’doydan) Mahalliy un (import bug’doydan) Import (Qozoq uni) 1-nav Oliy nav 1- nav Oliy nav 1-nav Oliy nav 1. “Savdo tayyorlov”XK 5400 8000 9000 2800 2. “Fayz Nodirbek” OK 5500 7200 7700 7500 8800 2800 3. “Xurshidjon don savdo” MCHJ 5400 7200 7500 8500 2500 4. “Aziz” OK 5300 7200 7600 7700 8800 2800 Pastdarg’om tumani 2.7-jadval 37 № Do’kon nomi Un narxi Qolipli non narxiMahalliy un (mahalliy bug’doydan) Mahalliy un (import bug’doydan) Import (Qozoq uni) 1-nav Oliy nav 1- nav Oliy nav 1-nav Oliy nav 1. “Ibroxim Temurbek Omad” MCHJ 5400 7200 8000 8000 8800 2500 2. “Jamolova Lola” OK 8000 8000 9000 2500 3. “Charxinobod tinchlik savdo majmuasi” MCHJ 5400 7000 8000 7800 8600 2500 4. “Sam ta’minot invest” MCHJ 5400 6900 7900 8000 2500 Urgut tumani 2.8-jadval № Do’kon nomi Un narxi Qolipli non narxiMahalliy un (mahalliy bug’doydan) Mahalliy un (import bug’doydan) Import (Qozoq uni) 1-nav Oliy nav 1- nav Oliy nav 1-nav Oliy nav 1. YATT ”Dadaxon Madiyev” 7500 8200 8500 9300 2500 2. YATT “Shavkat” 7200 8100 8000 9000 38 3. YATT “Muhriddim Madiyev” 5400 7200 8300 8200 9000 2800 4. “Komangaron un savdo” MCHJ 5300 7200 8400 8500 9500 2800 23 2.1- rasm. Raqobatni rivojlantirish strategiyasi 2. 2 - rasm. Raqobatga zid harakatlarni oldini olish 23 https://antimon.gov.uz/qomita-hisobotlari 39 2.3-rasm. Monopoliyalarning hamda davlat organlarining raqobatga zid harakatlarini oldini olish 24 2.4-rasm 24 https://antimon.gov.uz/ru/ 40 2.5-rasm 25 2.6-rasm Tovar va moliya bozorlarida raqobat holati diagnostikasi 25 https://antimon.gov.uz/ru/ 41 2.7-rasm Bozor konsentratsiyasini nazorat qilish 2.8-rasm savdolar va davlat xaridlari jarayonida raqobatni ta’minlash 26 https://antimon.gov.uz/ru/ 42 2.9-rasm. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va reklama bozorini tartibga solish 27 2.10-rasm 27 https://antimon.gov.uz/ru/ 43 2.11-rasm 28 2.12-rasm 28 https://antimon.gov.uz/ru/ 44 2021-yilda monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasiga kelib tushgan arizalar tahlili 29 2.13-rasm 30 2.14-rasm. Qo’mitaga kelib tushgan arizalar 29 30 https://antimon.gov.uz/ru/ 45 31 2.15- rasm.Murojaatlar to’g’risida ma’lumot 32 2.1 6 - rasm.Murojaatlar to’g’risida ma’lumot 31 https://antimon.gov.uz/ru/ 32 https://antimon.gov.uz/ru/ 46 2.2 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimining samaradorlik ko’rsatkichlari tahlili Tahlillarimiz davomida Samarqand viloyatining 2021-yil yanvar-dekabr oylarida erishilgan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini o‘zgarish dinamikasi tahlil qilishga harakat qildik 34 . 33 https://antimon.gov.uz/ru/ 34 https://review.uz/uz/post/samarqand-viloyatining-2021-yil-yanvar-dekabr-makroiqtisodiy-korsatkichlar-tahlili 47 2.17-rasm.Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar Ushbu davrda Samarqand viloyat YaHM hajmi 53 749,9 mlrd.so‘mni tashkil etgan holda o‘tgan yilgi mos davrga nisbatan 8,8%ga o‘sgan, shuningdek, respublika YaIM tarkibida viloyatning hissasi 7,3%ni tashkil etgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaHM hajmi esa 13 472,8 ming so‘mni tashkil qilgan bo‘lib, o‘tgan yilning mos davrga nisbatan 6,7% ga oshgan. YaHM tarkibida sanoat ulushi qurilishni qo‘shgan holda 20,8% ( 2020 yilda   20,7% ), qishloq xo‘jaligi ulushi 44,9% ( 2020 yilda   45,5% ) va xizmat ko‘rsatish ulushi 34,3% ( 2020  yilda   33,8% )ni tashkil qilgan. Sanoat 48 Viloyatda o‘tgan yili ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari 22 803,3 mlrd.so‘mni tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 10,8% ga oshgan. Viloyatda ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining respublika sanoatidagi ulushi 5,0% ni tashkil qilgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan sanoat mahsulotlari hajmi 5 715,8 ming. so‘mni tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 8,6% o‘sish kuzatilgan.Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi 17 722,8 mlrd .so‘mni tashkil etib, 2020 yilga nisbatan 12,0% ga o‘sish qayd etildi. Iste’mol tovarlari Viloyatda 14 375,8 mlrd. so‘mlik iste’mol tovarlari ishlab chiqarilgan bo‘lib, 2020 yilga nisbatan 12,8% ga o‘sgan. Respublika iste’mol tovarlarida viloyatning ulushi 9,5% ni tashkil qilgan. Qishloq xo‘jaligi 2021-yilning yanvar-dekabr oylari hisobotlariga ko‘ra Samarqand viloyati qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish bo‘yicha respublikada 1-o‘rinni egalagan, ya’ni yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 13,0% i (41 206,1 mlrd.so‘m) viloyat hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu ko‘rsatkich 2020-yilga nisbatan 4,6% ga oshgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan qishloq xo‘jalik mahsulotlari hajmi 10 328,6 ming so‘mni tashkil etib, 2020-yilga nisbatan 2,6% ga o‘sish kuzatilgan 35 . Qurilish ishlari Viloyatda tashkil etilgan qurilish ishlari hajmi 5 619,1 mlrd. so‘m bo‘lib, 2020- yilga nisbatan 7,9% ga oshgan. Viloyatda qurilish ishlari hajmining respublika ko‘rsatkichidagi ulushi 5,2% ini tashkil qilgan. Chakana savdo Viloyatda o‘tgan yilda chakana savdo hajmi 21 004,2 mlrd.so‘mni tashkil etib, 2020-yilga nisbatan 11,7%ga oshgan. Chakana savdo tovar aylanmasining 80,4%ini 35 https://review.uz/uz/post/samarqand-viloyatining-2021-yil-yanvar-dekabr-makroiqtisodiy-korsatkichlar-tahlili 49 kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari tomonidan amalga oshirilgan. Ushbu ko‘rsatkich 2020-yilning mos davriga nisbatan 12,1%ga o‘sgan. Xizmat ko‘rsatish Samarqand viloyatida ko‘rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 18 656,7 mlrd.so‘mni tashkil etib, 2020-yilga nisbatan 21,6% ga oshgan. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan ko‘rsatilgan bozor xizmatlari hajmi 4 676,4 ming so‘mni tashkil qilgan holda, 2020-yilga nisbatan 19,2%ga oshgan.2021-yilning yanvar-dekabr oylarida kichik tadbirkorlik sub’yektlarining YaHM dagi ulushi 73,4% ni tashkil etgan. Shuningdek ushbu davrda 10,8 ming ta yangi kichik korxonalar va mikro firmalar tashkil qilindi, bu o‘tgan davrga nisbatan 24,9 %ga ko‘p demakdir. Tashqi savdo aylanmasi Tashqi savdo aylanmasi hajmi 1 920,9 mln.dollarni tashkil qilgan holda, 2020- yilga nisbatan 28,8% ga oshgan. Viloyat tashqi savdo aylanmasining respublika jami tashqi savdo aylanmasidagi ulushi 4,6%ni tashkil qilgan.2021-yilda jami amalga oshirilgan eksport hajmi – 530,6 mln.dollarni tashkil qilib, 2020-yilga nisbatan 58,3% ga oshgan. Import hajmida esa 2020-yilga nisbatan 20,2% ga o‘sishi kuzatilib , 1390,3 mln.dollarni tashkil etgan. Samarqand viloyatining tashqi savdosi 2015-2022-yillarda 36 50 2. 9 -jadval 2015 y. 2016 y. 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. yanvar- mart 2022 y.* Million. Doll. Tashqi savdo aylanmasi 910,6 985,2 1101,6 1620,5 1749,9 1491,5 1 920,5 551,0 eksport 232,7 259,2 259,9 315,6 398,5 335,2 531,7 142,8 import 677,9 726,1 841,7 1304,9 1351,4 1156,4 1 388,8 408,2 savdo  balansi   saldosi -445,1 -466,9 -581,7 -989,4 -952,8 -821,2 -857,1 -265,3 shu jumladan: MDH mamlakatlari bilan 286,2 308,6 332,7 525,2 606,8 539,2 844,0 243,9 eksport 125,1 141,2 148,7 169,8 213,2 195,2 315,4 81,8 import 161,1 167,4 184,0 355,4 393,5 344,0 528,6 162,2 savdo  balansi     saldosi -35,9 -26,2 -35,3 -185,7 -180,3 -148,7 -213,2 -80,4 boshqa amlakatlar bilan 624,4 676,6 768,9 1095,3 1143,1 952,4 1076,4 307,1 eksport 107,6 118,0 111,2 145,8 185,3 139,9 216,2 61,1 import 516,8 558,7 657,7 949,5 957,8 812,4 860,2 246,0 savdo  balansi saldosi -409,2 -440,7 -546,4 -803,7 -772,5 -672,5 -643,9 -184,9 O`tgan yilga nisbatan foizda Tashqi savdo aylanmasi 95,4 108,2 111,8 147,1 108,0 85,2 128,8 144,7 eksport 129,3 111,4 100,3 121,4 126,3 84,1 158,6 142,0 import 87,6 107,1 115,9 155,0 103,6 85,6 120,1 145,7 shu jumladan: MDH mamlakatlari bilan 112,9 107,8 107,8 157,9 115,5 88,9 156,5 161,5 eksport 138,4 112,9 105,3 114,2 125,6 91,6 161,6 134,9 import 98,8 103,9 109,9 193,2 110,7 87,4 153,7 179,4 boshqa mamlakatlar bilan 89,1 108,4 113,6 142,4 104,4 83,3 113,0 133,6 eksport 120,2 109,6 94,3 131,1 127,1 75,5 154,5 152,8 import 84,6 108,1 117,7 144,4 100,9 84,8 105,9 129,6 36 https://samstat.uz/uz/rasmiy-statistika/merchandise-trade-2 51 Samarqand viloyatining tashqi savdo import (mamlakatlar bo'yicha) 2. 10 -jadval ming.AQSH. doll Hamkor davlat 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y. yanvar- mart* Avstriya 9 413,8 25 392,7 13 295,2 7 948,6 13 650,4 2 195,8 Bangladesh 9 152,8 12 351,3 13 941,2 10 547,5 13 063,4 4 189,8 Belgiya 6 177,0 14 933,8 12 085,9 7 364,3 8 920,3 2 100,5 Bolgariya 2 860,2 1 574,5 1 548,8 3 040,8 4 415,9 1 138,6 Belarus 7 317,2 6 489,0 8 878,3 12 197,6 9 019,4 9 647,9 Xitoy 132 203,7 237 468,8 334 335,5 263 602,2 209 469,9 74 879,5 Fransiya 12 750,7 8 909,1 7 652,9 6 258,1 8 649,6 2 378,0 Gruziya 1 516,5 4 425,1 3 850,6 16 976,1 21 479,0 5 792,4 Germaniya 116 672,1 116 529,5 83 298,3 49 145,2 50 722,2 9 813,3 Vengriya 10 917,2 11 410,5 14 282,6 27 475,0 34 042,7 5 180,1 Hindiston 26 172,1 31 015,4 21 479,7 31 190,7 25 795,4 26 406,0 Eron Islom Respublikasi 7 241,5 13 158,1 28 166,3 15 656,5 37 849,2 10 224,7 Italiya 5 397,7 22 763,2 9 533,6 6 350,7 10 134,2 1 394,3 Yaponiya 67 263,5 95 361,2 77 500,1 60 291,2 88 414,4 22 977,9 Qozog'iston 62 715,7 120 524,5 137 752,6 101 949,3 181 677,9 61 388,5 Koreya Respublikasi 23 745,2 21 646,5 34 510,8 20 846,0 12 597,8 1 755,1 Latviya 20 857,6 38 037,0 34 110,5 28 417,5 28 360,1 6 279,6 Litva 10 285,7 18 832,8 14 647,0 24 866,2 24 205,0 7 904,0 Niderlandiya 8 525,0 28 154,9 17 956,2 13 696,7 12 530,6 4 498,0 Pokiston 1 806,9 920,9 2 234,0 4 095,2 6 476,9 2 782,9 Polsha 14 261,3 18 659,2 18 834,4 16 635,4 8 122,5 4 787,5 Ruminiya 454,3 725,9 1 424,3 3 832,2 5 376,1 1 966,7 Rossiya Federatsiyasi 94 550,1 198 086,4 212 630,4 179 769,1 236 852,9 63 838,3 Vetnam 221,4 438,2 807,2 1 005,4 3 502,9 904,6 Sloveniya 14 291,2 23 111,3 17 537,1 36 999,6 42 805,5 13 205,8 Shveysariya 798,2 7 390,7 4 690,5 1 599,0 2 357,8 1 663,5 Tojikiston 127,9 1 312,8 2 460,1 1 997,6 7 331,5 926,6 Tailand 749,8 2 632,7 1 410,0 12 003,0 9 917,7 1 648,4 Turkiya 105 660,3 128 604,0 146 453,9 104 864,3 112 973,9 23 721,2 Turkmaniston 1 932,3 4 985,1 12 563,8 13 467,8 19 657,2 4 716,2 Ukraina 14 120,2 21 337,1 15 344,3 30 186,3 70 208,8 20 208,9 AQSh 4 935,3 13 615,8 6 930,9 6 520,5 8 612,5 1 147,4 52 Shuningdek yillar kesimida Samarqand viloyatining makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tahlilini ham qarab chiqamiz va quyidagicha ko’rinish olgan. Yillar kesimida Samarqand viloyatining makroiqtisodiy ko’rsatkichlari tahlili 37 2.11- jadval Tarmoq nomi O'lchov birligi 2010- y. 2011- y. 2012- y. 2013- y. 2014- y. 2015- y. 2016- y. 2017- y. 2018- y. 2019- y. 2020- y. 2021- yil yanvar- dekabr * 2022- yil yanvar-mart * Yalpi hududiy mahsulot mlrd. so`m 6 585,8 8 218,5 9 954,5 12 383,0 15 477,0 18 513,7 23 083,3 27 039,0 32 863,7 39 050,5 43 834,7 53 749,9 10 086,5 o'sish sur'ati, % da 110,7 109,9 108,8 108,0 108,3 108,4 107,4 101,5 100,7 105,6 102,4 108,8 106,0 Sanoat mahsuloti mlrd. so`m 2 011,2 2 485,6 3 222,0 3 880,1 4 966,4 6 095,5 7 446,0 9 242,0 13 488,1 15 783,6 18 072,8 22 803,3 5 649,0 o'sish sur'ati, % da 119,8 107,5 121,2 112,5 114,8 113,1 109,9 104,7 116,7 105,6 102,3 110,8 110,7 Iste'mol tovarlari mlrd. so`m 1 412,4 1 736,3 2 070,7 2 484,0 3 242,3 3 829,9 5 079,8 5 919,2 7 848,2 8 745,3 11 677,9 14 375,8 4 079,5 o'sish sur'ati, % da 118,5 105,2 104,4 110,7 116,0 108,2 108,9 102,1 111,6 105,2 115,4 112,8 122,3 Qishloq, o'rmon va baliqchilik xo'jaligi 1) mlrd. so`m 5 581,3 7 115,7 8 169,4 9 865,5 12 176,6 14 766,6 17 625,1 22 308,7 26 585,9 29 294,7 33 629,2 41 206,1 4 322,9 o'sish sur'ati, % da 106,6 108,0 106,3 106,9 106,6 106,9 108,2 100,5 94,3 103,0 103,1 104,6 102,0 Asosiy kapitalga investitsiyalar mlrd. so`m 1 083,1 1 345,6 1 586,0 2 127,6 2 540,4 3 237,2 3 623,5 4 384,2 7 061,4 10 266,7 13 426,0 17 722,8 4 019,6 o'sish sur'ati, % da 127,4 104,6 102,5 119,9 101,6 115,8 103,4 105,7 131,4 134,5 117,9 112,0 148,5 Qurilish ishlari mlrd. so`m 519,7 745,0 926,2 1 214,5 1 562,8 2 010,6 2 194,9 2 342,4 3 299,0 4 527,2 5 665,9 7 228,3 1 549,9 o'sish sur'ati, % da 139,9 128,7 115,6 119,2 108,7 119,5 100,2 95,3 119,6 126,2 109,9 115,2 108,6 Chakana savdo tovar aylanmasi mlrd. so`m 1 683,0 2 208,5 3 030,1 3 846,7 4 890,1 6 078,2 7 605,2 8 973,5 11 123,1 13 877,3 16 555,1 21 004,2 4 827,7 o'sish sur'ati, % da 122,3 118,9 121,0 114,2 115,2 115,7 115,0 100,7 105,0 108,1 107,3 111,7 107,3 Xizmatlar, jami mlrd. so`m 1 799,3 2 336,9 3 080,7 3 983,4 5 065,9 5 832,9 7 200,5 8 343,2 10 043,5 12 786,8 14 318,7 18 656,7 4 802,4 o'sish sur'ati, % da 120,1 120,5 121,0 122,1 120,1 115,2 113,9 106,4 107,3 112,4 102,6 121,6 112,9 Tashqi savdo aylanmasi mln. AQSh. Dollar 452,3 552,6 690,9 969,2 954,2 910,6 985,2 1 101,6 1 620,5 1 749,9 1 491,5 1 920,9 551,0 o'sish sur'ati, % da 92,0 119,8 127,5 140,3 109,6 85,7 108,2 111,8 147,1 108,0 85,2 128,8 144,7 Eksport mln. AQSh. Dollar 109,2 133,2 141,9 257,5 179,9 232,7 259,2 259,9 315,6 398,5 335,2 530,6 142,8 o'sish sur'ati, % da 67,1 122,0 106,5 181,5 69,9 129,3 111,4 100,3 121,4 126,3 84,1 158,3 142,0 Import mln. AQSh. Dollar 343,1 419,4 549,0 711,7 774,2 677,9 726,1 841,7 1 304,9 1 351,4 1 156,4 1 390,3 408,2 o'sish sur'ati, % da 104,3 122,2 130,9 129,6 108,8 87,6 107,1 115,9 155,0 103,6 85,6 120,2 145,7 Saldo mln. AQSh. Dollar -233,9 -286,2 -407,1 -454,2 -594,3 -445,1 -466,9 -581,7 -989,4 -952,8 -821,2 -859,7 -265,3 o'sish sur'ati, % da х х х х х х х х х х х х х Samarqand viloyatida faoliyat ko‘rsatayotgan va yangi tashkil etilgan sanoat korxonalari 37 https://samstat.uz/uz/ 53 Bugungi kunda viloyatimizda 8274 ta sanoat korxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda, shundan 1741 tasi (mavjud korxonalar umumiy sonining 21,0 %) Samarqand shahriga, 1 204 tasi (14,6 %) Urgut tumaniga, 753 tasi (9,0 %) Samarqand tumani hissasiga to g riʻ ʻ kelmoqda. 2.18- rasm 38 2.3 Korxonalar raqobatbardoshligini baholash ko’rsatkichlarining qiyosiy tahlili O tgan davr mobaynida mamlakatni rivojlantirishning muhim strategik ʼ 38 https://samstat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar/7719-samarqand-viloyatida-shahar-va-tumanlar-bo-yicha- oziq-ovqat-mahsulotlarini-ishlab-chiqarish-hajmi 54 yo nalishlari aniq belgilangan holda vazirlik va idoralar tashkil qilinishi, jumladan,ʼ investitsiya, turizm, kambag allikni qisqartirish, maktabgacha ta lim, mahalla va ʼ ʼ oilani qo llab-quvvatlash va boshqa vazirliklar faoliyatining takomillashtirilganligi ʼ sohada samaradorlikni oshirishga qaratildi. Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish borasida ko plab ʼ ma lumotlarning ochiqlanishi, monopol korxonalar soni o tgan ikki yil davomida ʼ ʼ 18 taga qisqarishi, narxlar barqarorligini ta minlash bo yicha olib borilayotgan ʼ ʼ ishlar holati faoliyat tahlilida muhim qadamdir. Korruptsiyaga qarshi kurashish tizimida tub islohotlarning boshlanganligi, korruptsiya holatining oqibatlari bilan emas, balki uning sabablarini bartaraf etish bo yicha amaliy ishlar boshlanganligi ʼ esa tub islohatdir. Mansabdor shaxslar daromadlarining deklaratsiya qilinishi, korruptsiya reestrini yuritilishi, davlat idoralari tomonidan 31 turdagi ma lumotlarni ochiq taqdim etish ʼ tizimining yaratilganligi islohotlar samaradorligini oshiriga xizmat qilayotganligimonopoliyaning qisqartirishda muhim ahamiyatga egadir. Hududlar kesimida faoliyat ko'rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni. 2.12- jadval Hududlar 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 O`zbekiston Respublikasi 229177 241201 246687 257758 268428 285531 323517 398133 475197 528929 Qoraqalpog`iston Respublikasi 11274 11306 12234 12552 12946 13742 15590 18404 21968 23721 Andijon 22606 23991 24835 26048 26278 24644 27391 30740 36726 40474 Buxoro 12403 11468 12082 13828 14809 15625 18115 23459 28233 31160 Jizzax 9053 9414 9722 10076 10694 12008 14226 17190 20993 22714 Qashqadaryo 20437 19868 19570 18557 18005 18471 20915 25259 30180 36168 Navoiy 7919 8062 8127 8533 8771 9469 11175 17067 20133 22711 Namangan 15076 15953 16698 17695 18746 19952 21269 25909 30882 33422 Samarqand 16497 17403 17610 18553 19435 21061 25066 31354 38946 46667 Surxondaryo 11649 14036 12259 12207 13003 13719 15172 19220 25367 28291 Sirdaryo 7423 7952 8195 8300 8993 9392 10367 13169 15425 15920 Toshkent 21333 22823 23954 24403 25019 26919 31030 38523 46173 50296 Farg`ona 19230 21173 21795 23083 23310 25571 29128 35379 42241 46622 Xorazm 12043 12502 13003 12899 13342 13674 14837 18614 21979 25160 Toshkent sh. 42234 45250 46603 51024 55077 61284 69236 83846 95951 105603 55 Ushbu jadvalda oxirgi o’n yillikda hududlar kesimida faoliya olib borayotgan korxona va tashkilotlar soni keltirilgan.Jadval asosida tahlil qilganimizda Samarqand viloyatida. 2022-yilda 46667 ta faoliya olib borayotgan korxona va tashkilotlar borligiga guvoh bo’lamiz bu Respublikada faoliyat olib borayotgan korxonalarning 8,82% qismini tashkil etadi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan islohatlar va tadbirkorlarga taratib berilayotgan sharoitlar natijasida aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad miqdori ham yildan yilga oshib bormoqda. Ushbu jadvalda hududlar bo’yicha aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad summalari aks ettirilgan.Samarqand viloyatida aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad summasi 2015-yilda 4631 ming so’mni tashkil etgan bo’lsa 2021 yilga kelib bu raqamlar 12874,4 ming so’mga yetgan ya’ni deyarli 3 barobarga oshganini ko’rishimiz mumkin. Hududlar bo‘yicha aholi jon boshiga umumiy daromadlari ,ming so‘m 201 5 -2021 yillar uchun pul daromadlari 2021-yil ma’lumotlar i 2. 13 -jadval Hududlar 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 O‘zbekiston Respublikasi 5410,6 6215,9 7314,1 9128,6 10891,3 12125,6 14769,0 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 3908,0 4372,0 5233,1 6808,7 8136,2 9437,4 11391,6 Andijon 4835,0 5637,3 6777,7 8412,0 9941,5 10765,7 12862,9 Buxoro 6411,6 7354,2 8823,0 11270,6 13075,7 14680,8 17847,1 Jizzax 4809,6 5459,4 6498,4 8512,9 9723,3 10935,9 13229,7 56 Qashqadaryo 4642,7 5498,4 6442,4 7827,9 9149,6 10203,9 12299,8 Navoiy 8761,4 9745,0 11139,6 13921,4 16926,9 19938,7 24156,2 Namangan 4113,2 4745,5 5733,3 6887,6 8293,1 9267,5 11329,1 Samarqand 4631,0 5603,4 6594,1 8087,7 9447,9 10529,1 12874,4 Surxondaryo 4560,8 5079,8 5946,5 7622,5 8906,0 9748,4 11884,7 Sirdaryo 5813,9 6772,1 6833,5 8353,5 9998,4 10935,4 12675,3 Toshkent 6123,7 6749,9 7667,1 9401,6 11296,2 13130,0 16331,7 Farg‘ona 4418,3 4994,1 5600,3 7096,8 8111,8 8858,9 10929,8 Xorazm 5052,2 5840,3 7218,0 9536,1 11213,4 12276,8 15484,5 Toshkent sh. 10614,4 12316,1 14921,1 18432,1 23674,3 25545,3 30232,0 2021-yilda O’zbekistonda YAIM hajmi 734 587,7 mlrd. So’mni tashkil etgan. Samarqand viloyatida esa bu ko’rsatkich 53 749,3 mlrd. so’mni tashkil qilgan.Bu Respublika YAIM dagi ulushi 7,31% deganidir.Viloyatlar bo’yicha oladigan bo’lsak Toshkent shahri,Toshkent viloyati va Navoiy viloyatidan so’ng 4-o’rinni egallab turibdi. 2. 14 -jadval Yalpi ichki (hududiy) mahsulot hajmi (joriy narxlarda,  mlrd.  so`m) Hududlar 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 O`zbekiston Respublikasi 186 829,5 221 350,9 255 421,9 317 476,4 424 728,7 529 391,4 602 193,0 734 587,7 Qoraqalpog`iston Respublikasi 5 433,8 6 703,8 8 568,3 10 855,1 15 703,5 19 715,0 21 881,0 26 250,7 Andijon 11 872,3 13 914,0 16 115,6 19 753,0 27 144,4 33 802,1 38 333,9 43 790,8 Buxoro 10 228,8 12 368,6 14 390,7 17 191,0 21 928,4 28 143,3 31 593,4 38 742,4 Jizzax 5 635,5 6 730,8 7 767,1 9 680,7 12 780,1 16 143,6 18 575,1 23 349,2 Qashqadaryo 14 631,1 17 247,7 20 163,9 21 597,3 26 554,1 32 399,3 35 605,3 43 833,3 Navoiy 9 181,7 10 545,2 11 959,3 14 681,5 22 677,2 36 661,9 50 605,8 59 357,7 Namangan 8 852,9 10 826,9 12 874,5 15 311,1 18 916,1 23 920,9 28 077,4 34 479,8 57 Samarqand 15 477,0 18 513,7 23 083,3 27 039,0 32 863,7 39 050,5 43 386,6 53 749,9 Surxondaryo 9 213,2 11 114,4 12 179,6 14 404,4 18 674,9 22 393,5 24 779,3 30 090,5 Sirdaryo 4 115,4 5 076,9 6 059,8 6 799,6 8 594,2 11 949,2 12 928,3 15 583,1 Toshkent 18 729,0 22 089,0 23 876,1 29 092,8 40 219,2 55 306,5 65 243,8 82 148,4 Farg`ona 13 549,5 16 342,4 18 106,3 20 749,2 27 663,1 32 737,8 37 560,2 47 331,9 Xorazm 7 313,7 8 940,4 10 336,6 12 008,1 15 977,2 19 241,1 21 467,9 26 900,3 Toshkent sh. 24 401,3 29 847,4 37 164,3 49 259,1 64 519,1 86 126,2 97 108,0 121 829,5 O zbekiston iqtisodiyoti uchun 2021-yil muvaffaqiyatli o tdi va amalgaʼ ʼ oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadlaridan biri - makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o sishning yuqori sur atlarini saqlab qolishda hal qiluvchi ʼ ʼ ahamiyatga ega bo ldi. ʼ O tgan yilgi iqtisodiy o sish sur ati 7,4% tashkil etdi, bu avval prognoz qilingan 5-6% ʼ ʼ ʼ dan yuqori va 2020-yilda koronavirus pandemiyasi tufayli 1,6 % past iqtisodiy o sish ʼ fonida juda ta sirli. ʼ Monitoring natijalari shuni ko rsatdiki, o tgan yil davomida respublikada soliq ʼ ʼ tushumlari hajmi 2020 yilga nisbatan 23,5% ga oshdi. Shu bilan birga Xorazm (37,5%), Navoiy (34,6%), Qashqadaryo (31,7%), Toshkent (30,5%), Samarqand (30,5%) viloyatlarida va Toshkent shahrida (31,6%) soliq tushumlarida sezilarli darajada o sish ʼ qayd etildi. Soliq tushumlarining o sishiga tadbirkorlik faoliyati uchun teng sharoitlar yaratish, ʼ tartibga solish va soliq yukini izchil kamaytirish, tartib-tamoillarni avtomatlashtirish va soliq qonunchiligiga rioya qilish tartiblarini soddalashtirish hisobiga erishildi. Tahlil qilinayotgan davr uchun bojxona to lovlari bo yicha tushumlar 34,4%ga ʼ ʼ oshdi. Daromadning eng yuqori o sishi Jizzax (3,6 marta), Sirdaryo (2,1 marta), Xorazm ʼ (1,9 marta), Samarqand (57,9%), Qashqadaryo (55%), Farg ona (54,5%) va Namangan ʼ viloyatlarida (48,7%) kuzatildi. Bojxona to lovlari tushumi hajmining o sishi tashqi savdo aylanmasining ʼ ʼ oshganligini ko rsatadi. Import tarkibida mashina va uskunalar, sanoat mahsulotlari ʼ 58 salmoqli ulushga ega. Ushbu tendentsiya uzoq muddatda iqtisodiy o sishga yordamʼ beradigan ishlab chiqarish ob ektlarini yaratish va modernizatsiya qilishni ko rsatadi. ʼ ʼ Davlat bojxona qo mitasi ma lumotlariga ko ra, tovarlar eksporti hajmi yil ʼ ʼ ʼ boshidan buyon o tgan yilning shu davriga nisbatan 36,6 foizga oshdi. Tovarlar eksporti ʼ hajmining o sishi Samarqand (58,9%), Jizzax (51,1%), Аndijon (50,6%) viloyatlarida, ʼ Toshkent shahrida (51,4%) ta minlandi. ʼ O zbekiston eksporti hajmining oshishi sanoat mahsulotlari, oziq-ovqat ʼ mahsulotlari, kimyoviy moddalar va qishloq xo jaligi mahsulotlarini eksportning o sish ʼ ʼ sur atlari bilan izohlanadi. ʼ Tahlil etilayotgan davrda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 27,7%ga oshdi. Berilgan kreditlar hajmining eng yuqori o sishi Toshkent (45,3%), ʼ Namangan (28,7%) viloyatlari va Toshkent shahrida (40,4%) kuzatildi. Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar hajmining oshishi investitsiya muhiti va tadbirkorlik tuzilmalari faoliyatining bosqichma-bosqich takomillashib borayotganidan dalolat beradi. Bu o zgarishlar uzluksiz faoliyat bilan shug ullanuvchi ʼ ʼ tadbirkorlar sonining ko payishi ko payishini ham o z ichiga oladi. ʼ ʼ ʼ Bu davrda 96 505 ta yangi tadbirkorlik sub ekti tashkil etilib, ularning eng ko pi ʼ ʼ Samarqand (10 475), Qashqadaryo (8 958), Farg ona (8 799), Toshkent (7 704) ʼ viloyatlarida va Toshkent shahrida (16 140) ro yxatga olingan. ʼ Tahlil qilinayotgan davrda O zbekiston Respublika tovar-xom ashyo birjasida ʼ tuzilgan bitimlar hajmi 62,2%ga oshdi. Birja faolligining sezilarli darajada o sishi Buxoro ʼ (94,0%), Toshkent (70,7%), Xorazm (66,2%), Sirdaryo (64,4%), Namangan (62,3%), Qashqadaryo (60,5%) viloyatlarida va Toshkent shahrida (2,3 barobar) kuzatilmoqda. Bu hududlarda tuzilgan bitimlar hajmining o sishi shakar, yem-xashak, qora ʼ metallar, benzin, texnik paxta chigiti, polietilen, dizel yoqilg isi kabi tovarlar savdosini ʼ ko paytirish orqali ta minlanmoqda. ʼ ʼ 2021-yilda iqtisodiyotning bosqichma-bosqich tiklanayotganini Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan har oyda o tkazilayotgan O zbekistondagi ishbilarmonlik ʼ ʼ muhitining holatini baholash bo yicha korxonalar so rovi natijalari orqali ko rish ʼ ʼ ʼ mumkin. Tadqiqot mamlakat bo ylab ishbilarmon doiralarning kayfiyatini aks ettiradi. ʼ 59 2.1 9 -rasm O ʼ tganyilipandemiyadavometayotganigavajahoniqtisodiyotidayuqorigirdobliharaka tsaqlanibqolganigaqaramay , O ʼ zbekistoniqtisodiyotirekorddarajadagio ʼ sishsur ʼ atlarigaerishdi . Yilyakunigako ʼ ra , mamlakatYaIMoldingiyildagikamtarona 1,9% o ʼ sishfonida 7,4% gaortdi . 2021- yildabutunO ʼ zbekistonuchuntashqivaziyatijobiykechdi : jahoniqtisodiyoti 2020- yildagizarbalardanso ʼ ngtiklanishpallasigao ʼ tdi . O ʼ zbekistonningasosiytashqiiqtisodiyhamkorlarihisoblanganmamlakatlardahamiqtisodiyo tniinqirozdanoldingiholatgaqaytarishbo ʼ yichategishlichoralarko ʼ rildi . Qirg ʼ izistonda 2020- yildagi 8,4% gajiddiypasayishdanso ʼ ngiqtisodiyotningtiklanishibosqichigao ʼ tildi . O ʼ tganyilyakunlarigaasosan , Qirg ʼ izistonYaIM 3,6% gaoshdi . 60 Dastlabkibaholashlargako ʼ ra , Rossiyaiqtisodiyotiningo ʼ sishi 4,5% nitashkilqilishimumkin ( Iqtisodiyrivojlanishvazirligima ʼ lumotlarigako ʼ ra , yanvar - noyabroylaridaYaIMo ʼ sishi 4,7% nitashkiletgan ). 2021- yilyakunlaribo ʼ yichaXitoydaiqtisodiyo ʼ sishsur ʼ atiso ʼ nggio ʼ nyilichidaengyuqoriko ʼ rsatkic hni – 8,1% niko ʼ rsatdi . YildavomidaYaIMo ʼ sishiQozog ʼ istondahamkuzatildi ( o ʼ tganyilyanvar - sentyabroylaridaYaIMo ʼ sishisur ʼ ati 3,6% nitashkilqildi ). O zbekistonda inflyatsiya yildan yilga sustlashishda davom etmoqda. 2021-yildaʼ iste mol narxlari indeksi 2020-yil yakunidagi 11,1%ga nisbatan 10% o sdi. Yil davomida ʼ ʼ oziq-ovqat mahsulotlari narxlari 13% (2020-yilda 15,3%), nooziq-ovqat mahsulotlarining bahosi 7,8% (8,8%) oshdi. O tgan yili xizmat ko rsatish narxlari 2020-yildagi 7,1%ga ʼ ʼ nisbatan jadal sur atda 7,7% o sdi. ʼ ʼ Аsosiy kapitalga investitsiyalar 2020-yildagi pasayishni yengib o tib, 4,4%ga ʼ oshdi. O sish markazlashgan investitsiyalar qismida 7,4%ni, asosan to g ridan-to g ri ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ sarmoyalar va kreditlar hisobiga 18,4% ko rsatdi. Shuningdek, investitsiyalarning aholi ʼ mablag lari hisobiga 4,5% o sishi qayd etildi. Bu orada korxonalar tomonidan mablag ʼ ʼ ʼ sarflanishi 3,6%ga kamaydi. Markazlashgan investitsiyalar 3,6% qisqarib, xorijiy investitsiyalarni va hukumat tomonidan kafolatlangan kreditlarni jalb qilish 30%dan ziyodga keskin kamaygani kuzatildi. Shuni ham ta kidlab o tish joizki, investitsiyalarning ʼ ʼ umumiy miqdoridagi bunday investitsiyalar 2020-yilda 11%ga, o tgan yil yakunlari ʼ bo yicha esa 7,1% qisqargan. Shu vaqtning o zida, byudjet tomonidan investitsiyalarning ʼ ʼ ortishi 36%ga o sgani kuzatildi. ʼ Umuman olganda, 2021-yil yakunlariga ko ra, asosiy kapitalga investitsiyalarning ʼ umumiy hajmida markazlashgan investitsiyalarning ulushini 19,9%dan 18,3%gacha qisqarishi va shunga mos ravishda markazlashmagan investitsiyalar ulushining ortishi tendentsiyasi davom ettirildi.Yil yakunlari bo yicha iqtisodiyotning barcha sektorlarida ʼ mahsulot ishlab chiqarishning o sishi kuzatildi. ʼ Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,7% oshdi (2020-yilda o sish 0,9%ni tashkil ʼ qilgan). O sishning eng jadal sur atlari elektr ta minoti, gaz va bug uzatish, havoni ʼ ʼ ʼ ʼ konditsionerlash sohasida kuzatilib, 13%ni tashkil qildi. Qazib olish sektori 2020-yildagi jiddiy pasayishdan so ng tiklanmoqda, ishlab chiqarish hajmi 10,7% oshdi (undan oldingi ʼ 61 yilda qisqarish 22%ni tashkil qilgan edi). Ishlov beruvchi sektor yildan yilga barqaror o sish sur atlarini namoyon etib, 2021-yakunlariga ko ra, o sish 8,2%ni tashkil qildiʼ ʼ ʼ ʼ (2020 yilda 7,9%). 2021-yilda to qimachilik mahsulotlari (o sish 19,1%), kiyim-kechak ʼ ʼ (18,7%), mashina va uskunalardan tashqari tayyor metall buyumlar (18,9%), ichimliklar (17,7%), metallurgiya (8,1%), kimyoviy mahsulotlar (5,7%) ishlab chiqarish sanoat drayverlariga aylandi. Shu o rinda, avtotransport (5,7%), elektr uskunalari (6,6%), koks ʼ va neftni qayta ishlash mahsulotlarini (qariyb 30%) ishlab chiqarishda pasayish qayd etildi. Xizmat ko rsatish sektorida jadal o sish kuzatildi. Yil yakuni bo yicha bozor ʼ ʼ ʼ xizmatlari ishlab chiqarish hajmi 2020-yildagi kamtarona 3% o sishga nisbatan 19,2%ga ʼ ortdi. O sish barcha xizmat ko rsatish sohalarida kuzatildi. Moliyaviy xizmatlar ʼ ʼ ko rsatish (28,4%), aloqa va axborotlashtirish (21,8%), ko chmas mulk va mulk (24,2%), ʼ ʼ ta lim (28,7%), sog liqni saqlash (26%), ijara va prokat (21%) xizmatlarini taqdim etish ʼ ʼ sohalarida eng yuqori o sish sur atlari qayd etildi. ʼ ʼ Pandemiyaga davri bilan bog liq cheklovlar tufayli 2020-yilda pasayish ʼ kuzatilganidan so ng transport sektori 2021-yilda jadal o sish sur atlarini namoyon etdi, ʼ ʼ ʼ yil yakunlari bo yicha transport xizmatlarining hajmi 16% o sib, yuk aylanmasi 10%, ʼ ʼ yo lovchilar aylanmasi esa 9,5%ga ortdi. Shuningdek, chakana savdo tovar ʼ aylanmasining o sish sur ati ham 12%ni tashkil qildi. ʼ ʼ Qurilishda ishlab chiqarishning o sish sur ati 2020 -ildagi 9,5%dan 2021 yakunlari ʼ ʼ bo yicha 6,8%ga biroz sekinlashgani qayd etildi. ʼ Qishloq xo jaligida esa, aksincha, og ir iqlim sharoitlariga qaramay, 2021-yilda ʼ ʼ mahsulot ishlab chiqarishning o sish sur atlari dinamikda 4%gacha ortdi (2020-yil ʼ ʼ yakunida 2,9%). O simlikshunoslik va chorvachilik sohasida 3,9% o sish kuzatildi. ʼ ʼ Baliqchilik xo jaligida ham jadal o sish qayd etilgan bo lib, bu ko rsatkich 21,4%ni ʼ ʼ ʼ ʼ tashkil qildi (2020-yilda 17,9%). Yil yakunlari bo yicha, tashqi savdo dinamikida ijobiy o zgarishlarga erishildi. ʼ ʼ Tashqi savdo aylanmasi hajmi 16%ga o sib, 42,1 mlrd. doll. tashkil etdi va 2019-yildagi ʼ ko rsatkichdan (41,8 mlrd. doll.) o zib ketdi. Eksport 10%ga 16,6 mlrd. doll.gacha, ʼ ʼ 62 import 20%ga 25,5 mlrd. doll.gacha oshdi. Savdo balansining salbiy salьdosi 8,9 mlrd. doll.ni tashkil qildi. Eksportning ortishi, asosan, xorijga yetkazib berish bo yicha to qimachilikʼ ʼ mahsulotlari va kiyim-kechakning 1,5 baravar (2,9 mlrd.doll.), rangli metallar va ulardan tayyorlangan buyumlarning 1,6 baravar (1,5 mlrd.doll.), mashina va uskunalarning 1,6 baravar (0,7 mlrd.doll.), kimyoviy mahsulotlarning 1,4 baravar (1,2 mlrd. doll.), xizmat ko rsatishning 1,3 baravar (2,5 mlrd.doll.) ortgani bilan bog liq. Oltin eksporti 2020-yilga ʼ ʼ nisbatan qariyb 30%ga qisqarib, uning umumiy eksport hajmidagi ulushi esa 38,4%dan 28,7%ga kamaydi. Importda yetkazib berish bo yicha oziq-ovqat mahsulotlarining 35% (2,9 ʼ mlrd.doll.), kimyoviy mahsulotlarning 24% (4,3 mlrd.doll.), qora metallar va ulardan tayyorlangan buyumlarning 35% (2 mlrd.doll.), energiya tashuvchi va neftь mahsulotlarining 39% (1,5 mlrd.doll.), xizmat ko rsatishning 42% (1,7 mlrd. doll.) ʼ sezilarli o sishi qayd etildi. ʼ Shu tariqa, 2021-yil O zbekiston iqtisodiyoti uchun o ta ijobiy kechdi. Bu davrda ʼ ʼ nafaqat 2020-yilda boy berilgan natijalarning o rnini to ldirish, balki rekord darajadagi ʼ ʼ o sish sur atlariga ham erishildi. Mamlakatda keng ko lamli iqtisodiy tarkibiy islohotlar ʼ ʼ ʼ davom ettirilib, o tgan yillardagi o zgarishlar samarasi iqtisodiyot tarmoqlarida yanada ʼ ʼ yaqqol namoyon bo ldi. Pandemiya bilan bog liq saqlanib qolgan xavflarga qaramay, ʼ ʼ O zbekiston iqtisodiyoti 2021-yilda barqarorlikni namoyon etdi va jadal rivojlanish ʼ yo nalishiga qaytdi ʼ 39 . 2. 20 -rasm asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar 39 https://review.uz/oz/post/infografika-osnovne-makroekonomicheskie-pokazateli-respubliki-uzbekistan-za-2021-god 63 2022-yilning yanvaroyida Ishbilarmonlik faolligi indeksi o tgan oyga nisbatan 11,8ʼ foizga kamayib, 882 birlikni tashkil etishi, quyidagi komponentlar darajasidagi o zgarishlarga bog liq bo lgan: ʼ ʼ ʼ - xo jalik yurituvchi sub ektlarning bank hisobvaraqalaridagi operatsiyalar soni 27,5 ʼ ʼ foizga ozaygan; - faoliyat ko rsatayotgan xo jalik yurituvchi sub ektlar bo yicha komponent 0,6 ʼ ʼ ʼ ʼ foizga ortgan; - tovar-xomashyo birjasida xomashyo sotib olish jadalligi 5,6 foizga kamaygan; - tovar belgilari bo yicha komponent 3,9 foizga pasaygan. ʼ 2022-yil yanvar oyida Ishbilarmonlik faolligi indeksida 5 ta hudud bo'yicha o'tgan oyga (2021-yil dekabr) nisbatan o'sish kuzatilgan. Qoraqalpog'iston Respublikasida (34,3%), Samarqand (28,3%) va Surxondaryo (27,3%) viloyatlarida sezilarli darajada o'sish yuz bergan (-rasm). Shuningdek, 9 ta hudud bo'yicha ushbu indeksning kamayishi qayd etilgan bo'lib, jumladan, Qashqadaryo (- 25,9%), Jizzax (- 20,0%), Buxoro (- 16,7%) va Xorazm (- 14,9%) viloyatlarida o'tgan oyga nisbatan pasayish kuzatildi. 64 2.21-rasm 65 III BOBKorxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirishning asosiy belgilari . 3.1 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv strategiyasi . Davlatning monopoliyalarga qarshi siyosati milliy iqtisodiyotida raqobat oldindan shakllanib bo lgan mamlakatlarda raqobatchilik muhitini takomillashtirishga, bozorʼ iqtisodiyotiga o tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni shakllantirishga qaratilgan. ʼ Bozorda monopoliyani o rnatishga urinishlar va monopol mavqeni suiiste mol qilishni ʼ ʼ taqiqlaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun — Sherman qonuni АQShda 1890-yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur bo lgan chora-tadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. ʼ Rivojlangan barcha davlatlarda sog lom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli ʼ ko rinishdagi, monopolistik faoliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga ʼ oshiriladi. Masalan АQShda monopoliyaga qarshi davlat siyosati — Federal savdo komissiyasi va Аdliya departamentining trestlarga qarshi boshqarmasi, Rossiyada — Monopoliyaga qarshi siyosat va tadbirkorlikni qo llabquvvatlash vazirligi, Yaponiya va ʼ Jan. Koreyada — Halol raqobat bo yicha komissiya, Yevropa Ittifoqida esa — Raqobat ʼ bo yicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi. ʼ O zbekistonda monopoliyaga qarshi organ 1992-yilda O zbekiston Respublikasi ʼ ʼ Moliya vazirligining Monopoliyaga qarshi va narx siyosati bosh boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996 yil 15-mayda ushbu boshqarma negizida Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo mitasi tashkil etildi. 2000-yil 2- ʼ avgustda O zbekiston Respublikasi Prezidentining «O zbekiston Respublikasi ʼ ʼ Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo mitasini tashkil etish ʼ to g risida»gi farmoniga asosan monopoliyaga qarshi organ Moliya vazirligi tarkibidan ʼ ʼ chiqarilib, mustaqil davlat qo mitasiga aylantirildi. O zbekiston davlatining raqobatchilik ʼ ʼ muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o rin tutadi. Xususiylashtirish ʼ natijasida, birinchidan, mulk o z egalari qo liga topshirilsa, ikkinchidan, ko p ukladli ʼ ʼ ʼ 66 iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi. Raqobatni shakllantirishda iqtisodiyotning davlat korxonalari saqlanib qolishi kerak bo lgan sohalardagi korxonalarʼ uchun ularning bozor sharoitlariga tarkiban moslashuviga imkon beradigan xo jalik ʼ yuritish mexanizmini ishlab chiqish muhim o rin egallaydi. Bu mexanizm davlat ʼ korxonalari iqtisodiy jihatdan erkin bo lishini, ularning faoliyati tijoratlashgan bo lishini ʼ ʼ nazarda tutadi. Bozor iqtisodiyotiga o tish davrida raqobatning asosiy usuli narx ʼ bo lganligi sababli, narxlarni erkin qo yib yuborish raqobatli muhitni vujudga ʼ ʼ keltirishning asosiy talabi hisoblanadi. Shu maqsadda O zbekistonda «Monopolistik ʼ faoliyatini cheklash to g risida»gi qonun (1992 y. 3 avg.) qabul qilindi hamda uning ʼ ʼ asosida raqobatchilikni rivojlantirishga qaratilgan bir turkum normativ hujjatlar ishlab chiqildi. Mazkur qonunga ko ra, bozorda ataylab takchillik yaratish, narxlarni mo- ʼ nopollashtirish, raqobatchilarning bozorga kirib borishiga to sqinlik qilish, raqobatning ʼ g irrom usullarini qo llash man etiladi. ʼ ʼ Hozirgi davrda O zbekistonda, agar korxona ishlab chiqargan muayyan ʼ mahsulotlar tovarlar bozoridagi shunday mahsulotning 35% dan ortiq bo lsa, bu korxona ʼ monopolist korxona sifatida Davlat reestriga kiritiladi (oziq-ovqat tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan). Respublikada monopoliyalar ro yxatiga kirgan korxona (tarmoq)larning bozordagi ʼ mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mavqeidagi mahsulotlarga narxlarning eng yuqori darajasini yoki rentabellik chegarasini belgilab qo yish; ʼ b) o z monopol mavqeini suiiste mol qilgan monopolik birlashmalarni bulib ʼ ʼ tashlash yoki maydalashtirish usullaridan foydalaniladi. O zbekiston Respublikasining «Iste molchilarning huqularini himoya qilish ʼ ʼ tug risida» (1996 ʼ - y. 26-apr.) qonuni asosida g irrom raqobatga, shu jumladan, bozorlarga ʼ belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarning kirishiga yo l qo ymaydigan ʼ ʼ mexanizmni yaratishga ham alohida e tibor berilgan. O zbekiston Respublikasining ʼ ʼ «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to g risida» qonuni ʼ ʼ (1996 - y. 27-dek.) monopolistlar tomonidan hukmronlik mavqeini suiiste mol qilishning ʼ 67 oldini olish va monopoliyadan chiqarish va sog lom raqobat muhitini yaratishʼ maqsadlarini ko zlaydi. Iqtisodiyotning ayrim tarmoqdarida raqobat muhitini ʼ shakllantirish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Bu tarmoqdagi korxonalar, odatda, «tabiiy monopoliyalar» deb ataladi. O zbekiston Respublikasining «Tabiiy ʼ monopoliyalar to g risida»gi qonunida (1997 ʼ ʼ - y. 25 - apr; yangi tahrirda 1999 - y. 19 - avg.) respublikada tabiiy monopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslari belgilab berildi. O zbekistonda iqtisodiy islohatlarning tub mohiyatidan kelib chiqqan ʼ holda monopoliyalarga qarshi va tabiiy monopoliyalar to g risidagi qonunchilik ʼ ʼ takomillashtirilib, ularning Yevropa Ittifoqi va boshqa rivojlangan qonunchilik andozalariga mos kelishi ta minlab borilmoqda. ʼ Monopoliyaga qarshi boshqaruv strategiyasi va uni ishlab chiqish zaruriyati O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 24-yanvaridagi PQ-4126-sonli ʼ ―O zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi faoliyatini tashkil ʼ ʼ etish to g risida gi qarorida ta kidlangan. Mazkur Qarorga muvofiq, 2019-2023 yillarda ʼ ʼ ‖ ʼ tovar va moliya bozorlarida raqobatni rivojlantirish Strategiyasini ishlab chiqish nazarda tutilgan.Ya ni, bozorlarda raqobat darajasini belgilash, sog lom raqobatni rivojlantirishga ʼ ʼ xalaqit berayotgan muammolarni aniqlash kabi masalalar muhim ahamiyatga ega. Bunda: respublikamiz iqtisodiyoti uchun mazkur strategiyasini ishlab chiqishda monopoliyaga qarshi kompleksni joriy etilishi, davlatning iqtisodiyotdagi ulushini kamaytirish asosida raqobatni rivojlantirish hamda davlat tomonidan ko rsatilayotgan ko makning ʼ ʼ samaradorligiga e tibor bo yicha vazifalarni belgilash talab etiladi. ʼ ʼ 40 Shu o rinda respublikamiz amaliyoti uchun yangi bo lgan tushuncha Monopoliyaga ʼ ʼ qarshi komplaens nima ekaniga to xtalish lozim. Monopoliyaga qarshi komplaens – davlat ʼ boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda xo jalik yurituvchi sub ektlar ʼ ʼ faoliyatining monopoliyaga qarshi qonunchilik talablariga muvofiqligini ta minlovchi va ʼ uni tashkil qilish tizimiga qaratilgan yagona yondashuvdir. Rivojlangan mamlakatlar tajribasining ko rsatishicha, davlat boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari ʼ 40 http://www.biznes-daily.uz/ru/gazeta-birja/63837-monopoliyaga-qarshi-komplans-nima. Sobir Saidov, 26.03.2019 68 hamda xo jalik yurituvchi sub ektlarda monopoliyaga qarshi qonunchilik buzilishi bilanʼ ʼ bog liq xavf-xatarlarning oldini olish, ularni tahlil qilish va korxona faoliyati ʼ samaradorligini oshirish maqsadida monopoliyaga qarshi komplaens tizimi joriy etilgan. Bunday mexanizmdan kutilgan maqsad monopoliyaga qarshi qonunchilik buzilishi bilan bog liq xatarlarni aniqlash, uni boshqarish, mahalliy ijro hokimiyati organlari va ʼ xo jalik yurituvchi sub ektlar faoliyatining monopoliyaga qarshi qonunchilik talablariga ʼ ʼ muvofiqligi ustidan nazoratni o rnatish va faoliyat samaradorligini baholashdan iboratdir. ʼ Shundan kelib chiqib, monopoliyaga qarshi qonunchilik buzilishining oldini olish va unga yo l qo ymaslik maqsadida davlat boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari ʼ ʼ hamda xo jalik yurituvchi sub ektlarda monopoliyaga qarshi komplaens faoliyatini tashkil ʼ ʼ etish bo yicha vakolatli tuzilma tuziladi. ʼ Ushbu tuzilma yordamida davlat boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda xo jalik yurituvchi sub ektlar rahbarlari bu sohadagi hujjatlarni amaliyotga joriy ʼ ʼ etadi, unga o zgartirishlar kiritadiva faoliyatni tartibga soluvchi ichki hujjatlarni qabul ʼ qiladi. Xodimlar tomonidan monopoliyaga qarshi komplaens to g risidagi hujjatlarga rioya ʼ ʼ qilmaganlik uchun javobgarlik choralarini qo llash, hisobotlar, materiallar va ʼ monopoliyaga qarshi komplaens faoliyati samaradorligini davriy baholash natijalarini ko rib chiqadi va aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan choralarni ko radi ʼ ʼ hamda bu yo nalishdagi nazoratni olib boradi. ʼ Monopoliyaga qarshi komplaens ishlariga javobgar vakolatli tuzilma tomonidan davlat boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda xo jalik yurituvchi ʼ sub ektlarda komplaensni tartibga soluvchi ichki idoraviy hujjatlar tayyorlanadi. ʼ Shuningdek, monopoliyaga qarshi qonunchilikni buzish bilan bog liq xatarlarni aniqlash va ʼ tahlil qilish, davlat boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari, xo jalik yurituvchi ʼ sub ektlar xodimlari va tarkibiy tuzilmalar faoliyatidagi manfaatlar to qnashuvini aniqlash ʼ ʼ hamda ularni bartaraf etishga doir takliflar ishlab chiqiladi.Shu bilan birga, tuzilma zimmasiga monopoliyaga qarshi qonunchilik va komplaensga rioya qilinishi bilan bog liq ʼ masalalarda maslahat berish hamda o zaro hamkorlikni yo lga qo yish, komplaens faoliyati ʼ ʼ ʼ bilan bog liq ichki tekshiruvlar tartib-taomillarini ishlab chiqish va rahbarni monopoliyaga ʼ 69 qarshi qonunchilik buzilishiga sabab bo lishi mumkin bo lgan holatlar haqida xabardorʼ ʼ qilish, amalga oshirilgan ishlar yuzasidan monopoliyaga qarshi organga ma lumot ʼ tayyorlash funktsiyalari yuklatiladi. Davlat boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda xo jalik yurituvchi sub ektlarda monopoliyaga qarshi komplaensni joriy ʼ ʼ etishning afzalliklari shundan iboratki, ularda monopoliyaga qarshi qonunchilik buzilishi bilan bog liq xavf-xatarlar muntazam ravishda tahlil qilib boriladi. Shu orqali davlat ʼ boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari, xo jalik yurituvchi sub ektlarning ʼ ʼ ustun mavqeni suiiste mol qilishi, ―kartel bitimlari va til biriktirishi, raqobatni cheklovchi ʼ qarorlar qabul qilishi kabi harakatlarni amalga oshirishiga yo l qo yilmaydi. Umuman ʼ ʼ olganda, komplaens sub ekt faoliyati samaradorligini oshiradi hamda xodimlarning ʼ qonunchilik talablarga rioya qilish madaniyatini yuksaltiradi.Bu esa, iqtisodiyotda davlat ishtirokini yanada qisqartirish, faol investitsiya siyosatini olib borish, jamiyat va davlat faoliyatining barcha sohalarini jadal va barqaror rivojlantirish uchun asos hisoblanadi. Natijada tovar va moliya bozorlarida sog lom raqobat muhiti ta minlanishiga imkon ʼ ʼ yaratiladi. Bu bilan mamlakatda iqtisodiy o sish, raqobatbardoshlikni oshirish, ʼ iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish jarayonlarini chuqurlashtirish, investitsiyalarni, avvalambor iqtisodiyotning bazaviy va tarkibiy asosini tashkil etuvchi sohalarga jalb qilishga yo naltirilgan keng ko lamli islohotlar amalga oshiriladi.Chunki, bir ʼ ʼ davlat organi doirasida davlat aktivlarini boshqarish hamda qimmatli qog ozlar bozorini ʼ monopoliyaga qarshi tartibga solish funktsiyalarining jamlanishi tizimli muammolarning to planishiga olib keldi, shu jumladan: ʼ -birinchidan, ustav kapitalida davlat ulushi bo lgan korxonalarning kundalik xo jalik ʼ ʼ faoliyatiga davlat organlari aralashuvining yuqori darajadaligi, bozor tendentsiyalariga moslashuvchanlik va sezuvchanlikning yo qligi, davlat ishtirokidagi korxonalarning soliq ʼ va bojxona, shu jumladan yakka tartibdagi xususiyatga ega bo lgan imtiyozlarga haddan ʼ tashqari bog liqligi; ʼ -ikkinchidan, strategik rejalashtirish, xavf-xatarlarni tahlil qilish va boshqarish tizimining yo qligi, shu jumladan ishlab chiqarishning past texnik darajasi, ko plab ixtisoslikka ʼ ʼ kirmaydigan aktivlar mavjudligi, moliyaviy resurslarning ishlab chiqarishga taalluqli 70 bo lmagan maqsadlarga yo naltirilishi sababli davlat ishtirokidagi korxonalarningʼ ʼ investitsiyaviy jozibadorligi pastligi; -uchinchidan, davlat aktivlarini hisobga olishning tartibli tizimi yo qligi, xususiylashtirish ʼ jarayonlarini boshqarish samaradorligining pastligi, faoliyat ko rsatmayotgan korxonalar ʼ va bo sh yotgan ob ektlarning ishlab chiqarish faoliyatini tiklash uchun institutsional ʼ ʼ salohiyatning sustligi; -to rtinchidan, monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari buzilishi holatlari bo yicha o z ʼ ʼ ʼ vaqtida va samarali tekshiruvlar o tkazish uchun vakolatli organda huquqlar va ʼ institutsional potentsialning yetarli emasligi; -beshinchidan, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish bo yicha normativ-huquqiy ʼ hujjatlarning xalqaro standartlar va bugungi kun talablariga javob bermasligi, qonun hujjatlarining raqobatga ta sirini baholash tizimining yo qligi hamda tovar va moliya ʼ ʼ bozorlarini tahlil qilish usullarining eskirganligi; -oltinchidan, xo jalik yurituvchi sub ektlarda monopoliyaga qarshi qonun hujjatlari ʼ ʼ buzilishining oldini olishga doir korporativ standartlarni (monopoliyaga qarshi komplaens) joriy etish bo yicha tizimli ishlarning, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish, ʼ raqobat huquqi va siyosati, shuningdek iste molchilar huquqlarini himoya qilish sohasida ʼ kadrlarni tayyorlashning barqaror tizimi yo qligi; ʼ -yettinchidan, mamlakat kapital bozorining hozirgi holati iqtisodiyotning real sektoriga uzoq muddatli va to g ridan-to g ri, shu jumladan xorijiy investitsiyalarni jalb etish ʼ ʼ ʼ ʼ bo yicha mavjud imkoniyat va salohiyatdan foydalanishga imkonsizligi, ko zlangan ʼ ʼ islohotlarni samarali amalga oshirish va respublikani jadallik bilan innovatsion rivojlantirishga to siq bo lmoqda. ʼ ʼ 2019-2023 yillar uchun tovar va moliyaviy bozorlardagi raqobatni rivojlantirish strategiyasini amalga oshirishning Yo l xaritasi quyidagicha. ʼ 3.1-jadval 71 Strategiyaniningdastlabki holativamaqsad ko’rsatkichi Indikator nomi 2017-2018 2023 1. Kichik biznesning YaIMdagi ulushi 54,9 % 57,9% 2. YaIMga to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalarning aniqʼ ʼ ʼ ʼ oqimi(Jahon banki ma lumotlariga ko ra) ʼ ʼ 0,5- 1% 4% 3. Iqtisodiy erkinlik indeksining investitsion 100дан 10 100дан 70 faoliyat erkinligi ko rsatkichi indeksi ʼ 4. Monopol korxonalar soni (shu jumladan tabiiy) 236 25%га паст 5. Davlat unitar korxonalari soni 1 414 700 6. Tovar, moliya, raqamli bozorlarda qatnashuvchilar 323 минг 20% га ошиқ 7. Raqobat to g risidagi qonun buzilishlarining soni ʼ ʼ 815 50%га паст 8. Davlat xaridlari tartib-qoidalarida qatnashuvchilar soni 9,0 минг 30%га ошириш 9. Birja savdolariga qo yilgan ʼ monopol mahsulotlarning ulushi 65% 80% 10. Bank sektoridagi davlat ulushi 83% 50 % 11. Monopoliyaga qarshi tizimni joriy etish darajasi 0 80% 12. Qonunchilik hujjatlarining raqobatga ta sirini ʼ baholagan normativ hujjatlar loyihalari soni 0 100та дан кам эмас 13. Raqobatbardoshlikning global indeksida ishtirok etish - иштирок этиш 72 3.2 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyaga qarshi boshqaruv tizimi va uning xususiyatlari . XX asr iqtisodiyotni erkinlashuvi, bozorlarni ochilishi va tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va taqsimlashda ko pchilik rivojlangan mamlakatlar davlat boshqaruvigaʼ emas, balki bozor kuchlariga suyana boshlaganiga guvoh bo ldi. Raqobat siyosati ʼ iqtisodiy erkinlikni rag batlantirish, ba zida esa mustaqil xaridorlar va sotuvchilar ʼ ʼ o rtasida raqobatni talab qilish yo li bilan qo llab-quvvatlaydi. Shu sababli barcha ʼ ʼ ʼ rivojlangan mamlakatlar o zlarining raqobatga qarshi qonunlarini yanada kuchaytirdilar, ʼ shu vaqtni o zida ba zi mamlakatlar savdo-sotiqqa to sqinlik qiluvchi, va keyinchalik ʼ ʼ ʼ boshqa xatti-harakatlar bilan qaytadan vujudga keltirilishi mumkin bo lgan to siqlarni ʼ ʼ barataraf etadigan yangi qonunlarni kiritdilar. Аzaldan, raqobat siyosati avvalambor iqtisodiyoti rivojlangan, ichki raqobat tijoratda muhim omil hisoblangan mamlakatlardagi raqobat jarayonini himoya qilish uchun qo llanib kelingan. Shundan kelib chiqqan holda, eng jiddiy raqobat siyosati АQSh, ʼ Germaniya kuzatiladi.Monopoliyaga qarshi qonunchilik uchun model sifatida xizmat qilgan va uni jahonning boshqa mamlakatlariga tarqatishga asos bo lib xizmat qilgan ʼ Аmerika va Germaniya tizimlarida raqobat to g risidagi qonunni belgilash va uni amalga ʼ ʼ oshirishda sud qarorlari markaziy (asosiy) rolni bajaradilar. Xuddi shunday jihat Аvstraliya, Yaponiya, Koreya, Kanada, Frantsiya va YeH bor. Va aksincha, sud qarorlari Buyuk Britaniya, Ispaniya va Shvetsiya qonunlarida unchalik ahamiyat kasb etmaydi. Ushbu mamlakatlar mazkur qonunni amalga oshirish va ta riflash ma muriy sudlarda va ʼ ʼ ijro hokimiyatini tayinlangan rasmiy shaxslariga (odatda iqtisodiyot vaziri) asoslanadi. Raqobat to g risidagi qonunlar ikkita, lekin bir-biri bilan o zaro bog liq bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ kontseptsiyalarga asoslanadi: bozor hukmronligi va bozorda ustun mavqega ega bo lish. ʼ Аmaliyotda raqobat siyosatining ko pchilik shakllari yohud yetkazib beruvchilarni bozor ʼ hukmronligini amalga oshirishiga to sqinlik qilish, yohud ustun mavqega ega bo lgan ʼ ʼ korxonalarni o z mavqelarini suiiste mol qilishini to xtatib turishiga yo naltirilgan. ʼ ʼ ʼ ʼ Bunday holat bozor hukmronligini amalga oshirish iqtisodiy samaradorlik bilan bir-biriga 73 to g ri kelmasligi, ustun mavqega ega bo lish esa yetkazib beruvchiga savdo-sotiqʼ ʼ ʼ yo lida xususiy to siqlarni yuzaga keltirishga, raqobatni cheklashga va boshqa ʼ ʼ tomonlarni iqtisodiy erkinligi va faoliyat ko rsatishiga imkon yaratadi. ʼ Bozor hukmronligi iqtisodiy bozorlarning nisbiy hajmi (bozor ulushi) va tuzilmasiga, ya ni o zaro raqobatlashuvchi yetkazib beruvchilar soniga, savdo-sotiqni amalga ʼ ʼ oshirishda mavjud bo lgan juddiy to siqlar, tovarni o rnini bosuvchisini mavjudiligi ʼ ʼ ʼ bog liq bo ladi. Ustun mavqega ega bo lish yetkazib beruvchilarni absolyut hajmiga, uni ʼ ʼ ʼ buyurtmachilar va shaxsiy yetkazib beruvchilari bilan aloqalariga, shuningdek, uni savdo bo yicha hamkorlarini iqtisodiy ahvolini bilish qobiliyatiga bog liqdir. Bozor ʼ ʼ hukmronligi kontsentratsiyasi va samaradorligiga asoslanadigan raqobat to g risidagi ʼ ʼ qonunlar iste molchilarni farovonligini ko zlagan holda yuzaga keladi. Аksincha, ʼ ʼ ustunlik kontsentratsiyasiga asoslangan qonunlar raqobat jarayonini emas balki raqobatchilarni himoyalashga xizmat qiladi. Savdo-sotiqni erkinlashuvi samarali raqobat siyosatini o zgartiradi, sababi ko pgina holatlarda erkin savdo-sotiq bozorning raqobat ʼ ʼ tuzilmasida unchalik aniq namoyon bo lmaydi va bozorda samarali faoliyat ko rsatishni ʼ ʼ rag batlantirmaydi. Shuning uchun, raqobat siyosati va savdo-sotqni erkinlashuvini ʼ muqobil siyosatga qo shimcha sifatida ko rib chiqish maqsadga muvofiq bo ladi. ʼ ʼ ʼ Raqobat to g risidagi qonun uchta sohaga kirib boradi, ya ni: biznesni amalga oshirish ʼ ʼ ʼ usuliga, iqtisodiy bozorlar tuzilmasiga va xo jalik yuritish usullariga. O rganib chiqilgan ʼ ʼ qonunchiliklar o rtasida harakatlanishni o zining bozordagi ustun mavqeini suiiste mol ʼ ʼ ʼ qiluvchi, yohud savdo-sotiqni cheklovchi, raqobatni susaytiruvchi man qilingan shakllarini oluvchi o zini tutish qoidalari mazmunan bir-biriga yaqinligi bilan ajralib ʼ turadi. Ma lum bir holatlarda raqobatni cheklovchi ushbu xatti-harakatlar iqtisodiy ʼ samaradorlikka o z ulushini qo shishi mumkin, raqobat to g risidagi qonunlar esa ʼ ʼ ʼ ʼ umuman olganda raqobat zarari va samaradorlikni oshirish o rtasida balansga ega ʼ bo lishga yo naltirilgan. Bu borada АQSh, Germaniya va YeH raqobat to g risidagi ʼ ʼ ʼ ʼ qonunchiliklari raqobatga to siq bo layotgan to sqinliklarni boshqa qonunchiliklarga ʼ ʼ ʼ nisbatan qat iyy standartlar (andozalar) bo yicha baholaydi. Boshqa mamlakatlarda, ʼ ʼ masalan Shvetsiya, Buyuk Britaniyada savdo-sotiqlarga to sqinlik qiluvchi to siqlarni ʼ ʼ 74 tartibga solish ularni maqsadli yo naltirilganligiga (masalan, mintaqaviy bandlik, to lovʼ ʼ balansi) baholanadi. Iqtisodiy bozorlar tuzilmasida qo llaniladigan raqobat to g risidagi qonun ʼ ʼ ʼ korporatsiyalar o rtasidagi qo shilib ketishlar (korporativ tranzaktsiyalar), qo shma ʼ ʼ ʼ korxonalar va aktivlar transfertlari bo yicha bitimlarga aralashadi. Ushbu aralashish ʼ tranzaktsiyalar o zaro raqobatlashuvchi yetkazib beruvchilarni mustaqilligini susaytirish ʼ va iqtisodiy bozorlardagi kontsentratsiyalashuvni yuqori darajalarga ko tarishda sodir ʼ bo ladi. ʼ O zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, ʼ monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida» 2019-yil 14-yanvardagi PF-5630-son ʼ ʼ Farmonini va O zbekiston Respublikasi Prezidentining «O zbekiston Respublikasi ʼ ʼ Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi faoliyatini tashkil etish to g risida» 2019-yil 24- ʼ ʼ ʼ yanvardagi PQ- 4126-son qarorini ijro etish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan―O zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi ʼ ʼ faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to g risidagi 2019-yil 15-maydagi 402-son qarorga ʼ ʼ ko ra Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi tizimiga: ʼ ʼ 1.Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi markaziy apparati; ʼ 2.Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasining Qoraqalpog iston ʼ ʼ Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy boshqarmalari; 3.Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi huzuridagi Iste molchilarning huquqlarini ʼ ʼ himoya qilish agentligi kiradi. Quyidagilar Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi markaziy apparatining asosiy ʼ vazifalari hisoblanadi: -hududiy boshqarmalar va idoraviy mansub tashkilotlar bilan birgalikda Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasiga yuklangan vazifalar va funktsiyalarning samarali bajarilishini ʼ ta minlash; ʼ -tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitini ta minlash sohasida yagona davlat si е�sati ʼ amalga oshirilishini muvofiqlashtirish va amalga oshirish; -tovar va moliya bozorlarida raqobat muhiti holatini tizimli tahlil qilish, xo jalik yurituvchi ʼ sub ektlarning ustun mavqeni suiiste mol qilish, ʼ ʼ 75 -«kartel» kelishuvlari va til biriktirish, insofsiz raqobatni aniqlash va ularga chek qo yishʼ choralari ishlab chiqilishi va amalga oshirilishini nazorat qilish; -savdolar, iqtisodiy kontsentratsiya va davlat ko magini monopoliyaga qarshi tartibga ʼ solishni tashkil qilish; -bozor ishtirokchilariga yuqori likvidli, shu jumladan, tabiiy monopoliya sub ektlari ʼ tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlardan (ishlar, xizmatlardan) foydalanishda teng shart-sharoitlarni ta minlash; ʼ -monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobat muhitini rivojlantirish sohasida mutaxassislarni qayta tay е�rlash va ularning malakasini oshirish ishlarini tashkil etish; -monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobat muhitini rivojlantirish sohasida normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish. Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi markaziy apparati o ziga yuklangan ʼ ʼ asosiy vazifalarga muvofiq quyidagi funktsiyalarni bajaradi: -Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi va uning rahbariyati faoliyatini tashkiliy va ʼ axborot-tahlil jihatidan ta minlaydi; ʼ -O zbekiston Respublikasi qonunlari, O zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, ʼ ʼ qarorlari va farmoyishlari, Hukumat qarorlarining hududiy boshqarmalari va idoraviy mansub tashkilotlari tomonidan bajarilishi yuzasidan tizimli nazoratni ta minlaydi; ʼ -Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasining hududiy boshqarmalari va unga idoraviy ʼ mansub tashkilotlar faoliyatiga rahbarlik qiladi, muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi; -Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasi faoliyatini huquqiy ta minlaydi; ʼ ʼ -raqobatni rivojlantirish va monopol faoliyatni cheklash bo yicha davlat organlari va ʼ mahalliy davlat hokimiyati organlarining faoliyatini muvofiqlashtiradi; -monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobatni himoya qilishni yanada takomillashtirish bo yicha takliflar ishlab chiqadi; ʼ -qonun hujjatlari va huquqni qo llash amali е�tini yanada takomillashtirish, raqobatni ʼ rivojlantirishni cheklovchi yakka tartibdagi imtiyozlar, preferentsiyalar va yengilliklarni bekor qilish bo yicha takliflar kiritadi; ʼ 76 -monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobat muhitini rivojlantirsh sohasidagi ilg or xalqaro tajribani tizimli o rganadi va joriy etadi;ʼ ʼ -vazirliklar va idoralarni jalb etgan holda tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitini yanada takomillashtirishga qaratilgan strategik dasturlar, «yo l xaritalari» va boshqa ʼ dasturiy hujjatlarni ishlab chiqadi; -monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish va raqobat muhitini rivojlantirish sohasida xorijiy mamlakatlarning monopoliyaga qarshi kurashish organlari va xalqaro tashkilotlar bilan har taraflama hamkorlikni tashkil qiladi; -raqobat to g risidagi qonun hujjatlarini buzgan xo jalik yurituvchi sub ektlar va davlat ʼ ʼ ʼ ʼ organlarining reestrini yuritadi va e lon qiladi; ʼ -xo jalik yurituvchi sub ektlarni insofsiz raqobatchilardan va raqobat to g risidagi qonun ʼ ʼ ʼ ʼ hujjatlarini buzayotgan davlat organlarining noqonuniy qarorlaridan, ularning mansabdor shaxslarining harakatlaridan (harakatsizligidan) o z vakolatlari doirasida himoya qiladi; ʼ -tovar yoki moliya bozorlarida xo jalik yurituvchi sub ektlarga teng shart-sharoitlarni ʼ ʼ ta minlash bo yicha normativ-huquqiy hujjatlar va boshqa hujjatlarning davlat organlari va ʼ ʼ ustun mavqeini egallab turgan xo jalik yurituvchi sub ektlar tomonidan bajarilishini o z ʼ ʼ ʼ vakolatlari doirasida nazorat qiladi; -tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitining holatini o rganadi va xo jalik yurituvchi ʼ ʼ sub ekt yoki shaxslar guruhining ustun mavqeini aniqlaydi, shaxslar guruhi ʼ ishtirokchilarining tarkibini belgilaydi; -ustun mavqeni suiiste mol qilish, «kartel» kelishuvlari va til biriktirishlarni aniqlash va ʼ ularga chek qo yish choralarini ko radi; ʼ ʼ -«kartel» kelishuvlar va til biriktirishlar kabi raqobatga qarshi harakatlarning murakkab turlarini aniqlash va ularga chek qo yish masalalarida huquq-tartibot organlari bilan o zaro ʼ ʼ hamkorlik qiladi; -tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo jalik yurituvchi sub ektlar ʼ ʼ hamda tabiiy monopoliya sub ektlarining davlat reestrlarini shakllantiradi va yuritadi; ʼ -tanlov (tender) va birja savdolarini o tkazishda raqobat to g risidagi qonun hujjatlariga ʼ ʼ ʼ rioya etilishi ustidan belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi; 77 -tovar-xomashyo birjalarini litsenziyalaydi hamda ular tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishini nazorat qiladi; -tovar-xomashyo birjalarining litsenziyalari reestrini yuritadi; -jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish sohasidaʼ xalqaro hamkorlikda ishtirok etadi; -yuqori likvidli monopol turdagi mahsulotlarni birja savdolariga qo yish to g risida ʼ ʼ ʼ belgilangan tartibda qarorlar qabul qiladi; -yuqori likvidli va monopol turdagi mahsulotlar birja savdolariga qo yilishi ustidan ʼ belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi; -tabiiy monopoliya sub ektlarini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini ʼ takomillashtiradi; -raqobatga qarshi harakatlarni va tartibga solinadigan narxlarning (tariflarning), shuningdek, тovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo jalik yurituvchi ʼ sub ektlar davlat reestriga kiritilgan xo jalik yurituvchi sub ektlar yoki shaxslar guruhi ʼ ʼ ʼ tomonidan ishlab chiqariladigan (ko rsatiladigan) tovarlarga (xizmatlarga) monopol yuqori ʼ va monopol past narxlarining asossiz o sishini aniqlaydi va ularga chek qo yadi; ʼ ʼ -tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) tartibga solinadigan narxlari (tariflari) va ustama narxlariga rioya etilishini tahlil va nazorat qiladi; -normativ-huquqiy hujjatlar loyihalariga o zgartirishlar va qo shimchalar kiritish hamda ʼ ʼ ularni qabul qilish maqsadga muvofiq emasligi bo yicha takliflar kiritadi; ʼ -raqobat muhitiga salbiy ta sir ko rsatadigan qonun hujjatlari va davlat organlari qarorlarini ʼ ʼ bekor qilish bo yicha takliflar kiritadi. ʼ -Monopoliyaga qarshi kurashish qo mitasining Markaziy apparati qonunchilikka va ʼ qo mita rahbariyatining topshiriqlariga muvofiq boshqa funktsiyalarni ham amalga ʼ oshiradi. Tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo jalik yurituvchi ʼ sub ektlar davlat reestriga kiritilgan xo jalik sub ektlari yoki shaxslar guruhi tomonidan ʼ ʼ ʼ ishlab chiqariladigan (ko rsatiladigan) tovarlar (xizmatlar) narxlari ustidan monitoring olib ʼ boradi; 78 Tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo jalik yurituvchiʼ sub ektlar hamda tabiiy monopoliya sub ektlarining davlat reestrlarini shakllantiradi va ʼ ʼ yuritadi; Tanlov (tender) va birja savdolarini o tkazishda raqobat to g risidagi qonun ʼ ʼ ʼ hujjatlariga rioya etilishi ustidan belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi; shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan xo jalik yurituvchi sub ektning ustav fondidagi (ustav ʼ ʼ kapitalidagi) aktsiyalarni (ulushlarni) olish, shuningdek, xo jalik yurituvchi sub ektlarning ʼ ʼ birlashuvi va qo shib olinishi bo yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda oldindan ʼ ʼ rozilik berish orqali bozor kontsentratsiyasi ustidan nazoratni amalga oshirish; qonun hujjatlarida belgilangan tartibda xo jalik ʼ yurituvchi sub ektlarga raqobat to g risidagi ʼ ʼ ʼ qonun hujjatlariga rioya qilish borasida davlat ko magi ko rsatilishi masalalarini ko rib ʼ ʼ ʼ chiqadi; Tovar-xomashyo birjalarini litsenziyalaydi hamda ular tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya etilishini nazorat qiladi; Tovar-xomashyo birjalarining litsenziyalari reestrini yuritadi; maxsus vakolatli davlat organi bilan birgalikda tovar-xomashyo birjalari a zolari uchun jinoiy faoliyatdan ʼ olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg in ʼ qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish bo yicha ichki nazorat qoidalarini ʼ ishlab chiqadi va tasdiqlaydi, shuningdek, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda monitoring olib boradi va ushbu qoidalarga tovarxomashyo birjalari tomonidan rioya etilishini nazorat qiladi; o z vakolatlari doirasida jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni ʼ legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg in qurolini tarqatishni ʼ moliyalashtirishga qarshi kurashish bo yicha choratadbirlarni ishlab chiqish va amalga ʼ oshirishda ishtirok etadi; jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga ʼ qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikda ishtirok etadi; yuqori likvidli monopol turdagi mahsulotlarni birja savdolariga qo yish to g risida belgilangan tartibda qarorlar ʼ ʼ ʼ qabul qiladi; yuqori likvidli va monopol turdagi mahsulotlar birja savdolariga qo yilishi ʼ ustidan belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi; Tabiiy monopoliya sub ektlarini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini ʼ takomillashtiradi; tabiiy monopoliya sub ektlari tomonidan tovarlar (xizmatlar) realizatsiya ʼ 79 qilinishi tartibiga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi va majburiy tarzda xizmat ko rsatiladigan iste molchilar ro yxatini belgilash bo yicha takliflar kiritadi; ʼ ʼ ʼ ʼ Raqobatga qarshi harakatlarni va tartibga solinadigan narxlarning (tariflarning), shuningdek, Tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo jalik yurituvchi ʼ sub ektlar davlat reestriga kiritilgan xo jalik yurituvchi sub ektlar yoki shaxslar guruhi ʼ ʼ ʼ tomonidan ishlab chiqariladigan (ko rsatiladigan) tovarlarga (xizmatlarga) monopol yuqori ʼ va monopol past narxlarining asossiz o sishini aniqlaydi va ularga chek qo yadi; ʼ ʼ tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) tartibga solinadigan narxlari (tariflari) va ustama narxlariga rioya etilishini tahlil va nazorat qiladi; Davlat va xo jalik boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari ʼ tomonidan kiritiladigan va qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini va amaldagi normativ-huquqiy hujjatlar, shuningdek, boshqa hujjatlarni ularning raqobat muhitiga ta siri yuzasidan ekspertizadan o tkazadi; normativ-huquqiy hujjatlar loyihalariga ʼ ʼ o zgartirishlar va qo shimchalar kiritish hamda ularni qabul qilish maqsadga muvofiq ʼ ʼ emasligi bo yicha takliflar kiritadi; raqobat muhitiga salbiy ta sir ko rsatadigan qonun ʼ ʼ ʼ hujjatlari va davlat organlari qarorlarini bekor qilish bo yicha takliflar kiritadi. ʼ 3.3 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda davlat tomonidan monopoliyaga qarshi samarali siyosatni amalga oshirish yo’llari . Davlat tomonidan monopoliyaga qarshi samarali siysatni amalga oshirish yo llari ʼ 2019-2023 yillarga mo ljallangan Tovar va moliya bozorlaridagi raqobatni rivojlantirish ʼ strategiyasini amalga oshirish uchun "Yo l xaritasi" loyixasiga kiritilgan kutilayotgan ʼ samara doirasida o z ifodasini to liqroq topadi. ʼ ʼ Samarali siyosatni amalga oshirish yo llarini "Yo l xaritasi"dagi 9ta qismga mos ravishda kiritilgan kutila е�tgan samara bilan ʼ ʼ bog lab izohlash mumkin. Ular quyidagilardan iborat: ʼ I.«Aqlli» monopoliyaga qarshi kurashni tartibga solish tizimini yaratish (oqilona antitrust) va raqobatni himoya qilishning profilaktik tizimiga o tish: ʼ 80 -Raqobatni rivojlantirishga va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishga to sqinlik qiluvchi tizimli muammolarni aniqlash va bartaraf etish.ʼ -Xo jalik yurituvchi sub ektlarning faoliyatiga ortiqcha davlat aralashuvini ʼ ʼ bartaraf etish va ularga ma muriy yukni kamaytirish. ʼ -Raqobat qonunchiligi buzilishining oldini olish, shuningdek ularning sonini kamaytirish. 2020-2023 yillarda -Bozorishtirokchilaridanarizalarniko ribchiqishtezliginioshirish, ʼ qo shilishvasotibolishda raqobatga ta sirni ʼ ʼ tahlil qilishsifatini oshirish. -Bozor qatnashchilarining raqobatga qarshi harakatlarini kamaytirish. -Sud tomonidan qabul qilingan qarorlarning sifatini oshirish, raqobatning printsiplariga, bozor ishtirokchilari va davlat manfaatlariga rioya qilish -Monopoliyaga qarshi kurashish organilarning mutaxassislarini malakasini oshirish va malakali kadrlar bilan ta minlash. ʼ II. Regulyatorlik yukini qisqartirish va tovarlar, moliya va raqamli bozorlarga kirishni soddalashtirish -Raqobatga salbiy ta sir etuvchi normativ hujjatlar sonini kamaytirish. ʼ -Mijozlar ehtiyojini qondirish. -Raqamli bozorlarda raqobatni kuchaytirish, iste molchilar huquqlarini himoya qilish, ʼ xizmatlarning sifatini yaxshilash, raqamli bozorlarda ishtirokchilar sonini ko paytirish va ʼ elektron tijoratni qo llash orqali mijozlarehtiyojini qondirish. ʼ -Iqtisodiyotda davlat ishtirokini keskin kamaytirish. 81 III. Davlatda davlat ishtiroki darajasini qisqartirish va davlat yordamini taqdim etishni tartibga solish -Xususiy sektor vakillari vakillari sonining o sishi,ʼ oxirgi foydalanuvchilarga narxlar pastligi, xizmatlar sifatini yaxshilash. -Bozorlarda raqobatning holatini yaxshilash, tadbirkorlik sub ektlari sonini ʼ ko paytirish,iste molchilaruchuntovarlar ʼ ʼ va xizmatlarning sifatinioshirish. -Davlat ishtirokidagi korxonalar sonini qisqartirish, bozordagi raqobat holatini yaxshilash. -Davlat korxonalari faoliyati to g risida ʼ ʼ xabardorlikni oshirish. -Investitsion jozibadorlikni oshirish. -Xususiy sektor vakillarining sonini ko paytirish, xizmatlar sifatini ʼ oshirish va xarajatlarni kamaytirish -Davlat byudjeti, korxonalar va iste molchilarning aniq yo qotishlarini ʼ ʼ miqdoriy baholash. -Mahsulot va moliyaviy bozorlardagi raqobatni ta minlash, to siqlarni olib ʼ ʼ tashlash IV.Narxlarni oqilona tartibga solish (tariflar) Iqtisodiy fe l-atvor, iste molchilarning manfaatlari, xarajatlarni pasaytirishni ʼ ʼ rag batlantiradigan va biznes sub ektlariga qaytariladigan mablag larning samarali ʼ ʼ ʼ darajasiga asoslangan adolatli bozor narxlariniyaratish. -Bozorning noto g ri bahosini yaratish bilan bog liq bozordagi buzilishlarnibartaraf etish. ʼ ʼ ʼ -Sun iy ravishda oshirilayotgan qurilish xarajatlaridan qochish ʼ 82 VTabiiy monopoliyalar o tishʼ uchun to siqlarni ʼ olib tashlash raqobat bozorining tabiiy monopoliya holati -Xususiy sektorning tabiiymonopoliyalarga,shu jumladan, tegishlibozorlarga kirishini ta minlash. ʼ -Tabiiymonopoliyalar xizmatlari sifatinioshirish, tabiiymonopoliya sub ektlari bilan munosabatlarda tadbirkorlar huquqlarini mustahkamlash ʼ -Tabiiy monopoliyalar xizmatlarining sifatini oshirish, ishlab chiqarish quvvatini oshirish Birja savdolari asosida elektr energiyasi uchun ulgurjinarxlarni shakllantirish. -Xizmatlarning sifatini oshirish, infratuzilmani modernizatsiya qilish -Xizmatlarning sifatini oshirish, narxlarni pasaytirish, infratuzilmani modernizatsiya qilish -Xizmatlarning sifatini oshirish, narxlarni pasaytirish, infratuzilmani modernizatsiya qilish VI."Kartel" shartnomalariga qarshi kurash usullarini kuchaytirish -Bozortashkilotlariningjavobgarligini oshirishva raqobatqonunchiligining buzilishini kamaytirish. -Bozor sub ektlarining mas uliyatini oshirish, iste molchilar va jamiyatning ʼ ʼ ʼ shov-shuv va zararini kamaytirish "Kartellar" ni tezkor identifikatsiyalash samaradorligini oshirish Jamoatchilikning xavotirlanish va kartel bitimlari to g risida ʼ ʼ xabardorligini oshirish 83 VII. Intellektual mulk huquqlarini himoya qilishni mustahkamlash va yaxshi biznes yuritishni rag batlantirishʼ -tovarbelgilari vasanoatnamunalariniro yxatdano tkazish ʼ ʼ tartibinitakomillashtirish. -Nohaq raqobatga oid dalillarni ko rib chiqish sifatini oshirish, adolatsiz ʼ raqobatga oid dalillarni kamaytirish. VIII. Davlat xaridlari ishtirokchilarining shaffofligi va teng sharoitlarini ta minlash ʼ birja savdolari orqali xom ashyo va materiallarga kirish imkoniyatini beradi -Qatnashchilar kichik biznes sub ektlari bo lgan va davlat raqobatbardosh ʼ ʼ davlatxaridlaritartibinita minlaydigan ʼ davlatxaridlariulushinioshirish -Xo jalik yurituvchi sub ektlarning xom-ash е� va materiallardan foydalanish ʼ ʼ darajasini qondirish darajasini oshirish. -Kichik biznes uchun chakana tarmoqlardan kamsitilmasdan foydalanish . IX.Monopoliyaga qarshi kurashish organining ochiqligini ta minlash va jamiyatda ʼ raqobatbardosh madaniyatni shakllantirish va raqobatga qarshi harakatlarning har qanday namoyon bo lishiga qarshi chidamlilik. ʼ -Monopoliyaga qarshi qo mitaning xodimlarining savodxonligini oshirish. ʼ -Takliflarni ishlab chiqish bo yicha jamoatchilik muhokamasining sifati. ʼ -Raqobatni rivojlantirish, monopoliyaga qarshi kurashni tartibga solish Korxonalar raqobatbardoshligini yanada oshirish va monopoliyaga qarshi kurashni yanada kuchaytirish maqsadida 2020-yil 6-iyulda PF-6019-sonli farmoni e’lon qilindi va u quyidagicha: Tovar va moliya bozorlarida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish orqali samarali raqobat muhitini yaratish maqsadida mamlakatimizda iqtisodiyotdagi davlat 84 ishtirokini qisqartirish, narxni ortiqcha tartibga solishdan voz kechish va davlatning iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, oldimizda davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar monopoliyasining iqtisodiyot raqobatbardoshligiga salbiy ta’sirini yanada kamaytirish, imtiyoz va preferensiyalar berish tizimi samaradorligini oshirish, shuningdek tadbirkorlik subyektlariga nisbatan tartibga solish yukini pasaytirish bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalar turibdi. Тovar va moliya bozorlarida raqobatni rivojlantirish, tadbirkorlik subyektlari faoliyati uchun teng sharoitlarni yaratish, oshkoralikni ta’minlash va davlat xaridi tartib-taomillarini yanada takomillashtirish maqsadida, shuningdek 2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturiga muvofiq: 1. Belgilansinki: a) O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi (keyingi o‘rinlarda — Qo‘mita) o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga hisobdordir; b) Qo‘mita quyidagi vazifalarni amalga oshirishda bevosita O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga muntazam ravishda axborot kiritib boradi: c) imtiyozlar, preferensiyalar va faoliyatni amalga oshirish uchun eksklyuziv huquqlar shaklida ko‘rsatilayotgan davlat ko‘magining samaradorligi ustidan davlat nazoratini amalga oshirish hamda ular raqobat muhitiga salbiy ta’sir etgan taqdirda, ularni bekor qilish bo‘yicha takliflar kiritish; d) Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat xaridlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi hamda alohida tartib o‘rnatilgan strategik ahamiyatga ega xo‘jalik jamiyatlari va korxonalarning xaridlari ustidan davlat nazoratini olib borish; e) Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi bilan birgalikda mamlakat iqtisodiyotida va hududlarda raqobat muhitini yaxshilash, raqobat sohasidagi strategik ustuvor yo‘nalishlar va vazifalarni belgilashda, shu jumladan 85 institutsional islohotlarni amalga oshirishda o‘zaro muvofiqlashtirilgan harakatlarni amalga oshiradi. 2. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga muvofiq 2020-yil 1-oktabrdan boshlab: a) tarmoq va sohalarda vakolatli etib belgilangan davlat boshqaruvi organlarining asosiy vazifalaridan biri raqobat muhitini yaxshilash va uni rivojlantirish hisoblanadi hamda mazkur vazifalarni amalga oshirish rahbar va uning birinchi o‘rinbosari zimmalariga yuklatiladi; b) b) davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning, shuningdek ularning affillangan shaxslarining va xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish vakolatlari berilgan davlat muassasalarining (mudofaa qobiliyati va milliy xavfsizlik maqsadlarida bundan mustasno) ta’sis etilishiga (tashkil etishga tashabbus ko‘rsatishga) quyidagi holatlarda yo‘l qo‘yilmaydi: bitta tovar bozorida beshta va undan ortiq xususiy tadbirkorlik subyektlari faoliyat yuritib kelayotgan sohalarda; davlat organlari tomonidan o‘zlariga litsenziyalash, ro‘yxatga olish, akkreditatsiyadan o‘tkazish va ruxsat berish vakolati berilgan sohalarda; v) yagona yetkazib beruvchi bo‘lgan yoki bunday huquq berilgan yoxud ustun (monopol) mavqega ega davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlariga faoliyati muassisining tovarlari (resurslari) yoki tarmoq infratuzilmasidan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan hamda xususiy tadbirkorlik subyektlari bilan raqobatlashadigan faoliyat bilan shug‘ullanadigan o‘zlarining affillangan shaxslarini tashkil etish taqiqlanadi, ushbu affillangan shaxslar raqobatchilari bilan teng shartlar asosida faoliyat yuritish sharoiti ta’minlangan holda bo‘lib yuborish natijasida tashkil etish bundan mustasno; g) davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarni, shuningdek ularning affillangan shaxslarini va xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish vakolati berilgan davlat muassasalarini tashkil etish (qayta tashkil etish), mudofaa qobiliyati va milliy 86 xavfsizlik maqsadlarida tashkil etish bundan mustasno, monopoliyaga qarshi organning dastlabki roziligi olingandan so‘ng amalga oshiriladi davlat buyurtmachisi, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan xo‘jalik jamiyati va korxonasi bilan manfaatlar to‘qnashuviga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyekt davlat xaridlarini yoki eng yaxshi takliflarni tanlab olishning yoxud to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralar ishtirokchisi bo‘lishi mumkin emas, bundan davlat tomonidan himoya qilinishi lozim bo‘lgan shaxslarning xavfsizligini ta’minlash, O‘zbekiston Respublikasida mudofaa qobiliyatini, xavfsizlikni ta’minlash va ichki tartibni saqlash uchun amalga oshiriladigan davlat xaridlari, shuningdek davlat sirlari bilan bog‘liq bo‘lgan davlat xaridlari mustasno; davlat buyurtmachisi, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan xo‘jalik jamiyati va korxonasi tender va tanlov savdolari hamda eng yaxshi takliflarni tanlab olish tartib-taomillari hamda to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralar o‘tkazilishidan avval u bilan affillangan shaxslar haqidagi ma’lumotlarni davlat xaridlari maxsus axborot portalida joylashtirishga majburdir. Belgilab qo‘yilsinki, quyidagilarni nazarda tutuvchi barcha normativ-huquqiy hujjatlar Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda Adliya vazirligining tartibga solish ta’sirini baholash hamda Qo‘mitaning raqobat muhitiga ta’sirini baholashi natijalari asosidagi xulosalari mavjud bo‘lsagina belgilangan tartibda qabul qilinadi: xo‘jalik yurituvchi subyektlarga yangi cheklovlar va yangi turdagi ruxsat berish tartib- taomillari, litsenziyalar joriy qilish yoki mavjud cheklov, ruxsat berish tartib-taomillari va litsenziyalanadigan faoliyat turlarini bozor ishtirokchilarining yanada kengroq doirasiga tatbiq qilishni; Ruxsat etish xususiyatiga ega hujjatlarni yoki litsenziyalarni olish uchun qo‘shimcha talablar va shartlarni joriy etishni; yuridik shaxslar ustav kapitalining eng kam miqdoriga nisbatan talablarni oshirishni; 87 xo‘jalik yurituvchi subyektlarning belgilangan huquqlarini qisqartirish (kamaytirish) yoki ularga qo‘shimcha majburiyatlar yoxud qo‘shimcha xarajatlar joriy qilishni; xo‘jalik yurituvchi subyektlarga har qanday turdagi imtiyoz, kafolat, preferensiyalarni belgilash, shuningdek yangi huquqlar, shu jumladan eksklyuziv huquqlarni berishni. XULOSA VA TAKLIFLAR Mahalliy sanoatni rivojlantirish iqtisodiy rivojlanishning muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Mahalliy korxonalarni himoya qilish uchun davlat proteksionizm (import o‘rnini bosish) siyosatini qo‘llaydi. Proteksionizm tarafdorlari mahalliy korxonalarni xorijiy raqobatdan vaqtinchalik himoya qilish «ularning dunyo bozorida raqobatbardoshligini oshirish uchun zarur chora» ekanini ta'kidlashadi. Ularning nazarida bu chora «mahalliy sanoatni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash-ta'minlash hamda yangi texnologiyalarni o‘rganish imkonini beradi». Biroq proteksionizmni qo‘llagan ko‘plab mamlakatlarning tajribasiga nazar solinsa, bunday — mahalliy korxonalarni himoya qilish siyosati ish bermaganiga guvoh bo‘lamiz. Chunki, bu mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun «betashvish hayot»ni yuzaga keltiradi, bu esa mahalliy tadbirkorlarda texnologik rivojlanishga bo‘lgan rag‘batni susaytiradi.Ko‘pchilik iqtisodchilar proteksionizmga qarshi chiqishining asosiy sabablaridan biri shu. Avtosanoatimiz bunga klassik bir misol bo‘la oladi. Davlat korxonalari xususiy korxonalarga nisbatan kam samaraga ega ekani iqtisodiy jihatdan isbotlangan. Davlat odatda ish o‘rinlari sonini saqlab qolish yoki 88 boshqa — o‘z manfaatlariga mos keladigan ijtimoiy maqsadlar yo‘lida, samarali bo‘lmasa-da, davlat korxonalarini qo‘llab-quvvatlab turadi.Samarali antimonopol siyosat noteng bo‘lgan davlat kafolatlari (imtiyozlar) taqdim etilishini qisqartiradi, davlat korxonalarini raqobatga undaydi va eng muhimi, davlat va xususiy korxonalar o‘rtasida teng va tekis o‘yin maydonini ta'minlaydi. Davlat korxonalari mulkchilik shakli tufayligina qandaydir afzalliklarga ega bo‘lishi noto‘g‘ri.Bu boradagi Antimonopoliya qo‘mitasining faoliyati xususiy sektorga davlat korxonalari bilan teng ravishda resurslar, imtiyoz va infratuzilmadan foydalanish imkoniyatini ta'minlashga qaratilishi lozim. Shubhasiz, xususiylashtirish bozor iqtisodiyotini qurish yo‘lida muhim qadam sanaladi, chunki bozor iqtisodiyotining asosi — xususiy mulk. Biroq tashqi savdoning erkinlashtirilishi kabi xususiylashtirish ham bozordagi raqobatni to‘liq ta'minlash uchun mukammal instrument sanalmaydi. Aksincha, agar monopoliyaga qarshi samarali kurashilmasa, xususiylashtirish faqatgina xususiy monopoliyalarning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Ya'ni, xususiylashtirish monopoliyalarning davlat mulkidan xususiy mulk shakliga o‘tishini anglatishi mumkin, xolos. Bu esa mohiyatan hech narsani yaxshi tarafga o‘zgartirmaydi. Shuningdek, shuni qayd etish lozimki, nafaqat xususiylashtirishning o‘zi raqobatga teskari oqibatlarga olib kelishi mumkin, balki xususiylashtirish jarayoni ham raqobatga qarshi bo‘lishi mumkin. Ya'ni, agar xususiylashtirish jarayonining o‘zi haqqoniy va sog‘lom raqobat asosida amalga oshirilmas ekan, bu holda ayrim nufuzli kishilar xususiylashtirilayotgan obektlarga asosiy da'vogar bo‘lib olishi mumkin. Bu esa jamiyatni xususiylashtirish islohotining foydasidan mahrum qiladi. Yuqorida «monopoliyaga qarshi samarali kurash» iborasi ko‘p bora qo‘llandi, biroq bu iboradagi «samarali» tushunchasi nimani anglatadi? Albatta, «Raqobat to‘g‘risida»gi qonun va Antimonopoliya qo‘mitasi mavjudligining o‘zi monopoliyaga qarshi kurash samarali bo‘lishini anglatmaydi.Quyida, monopoliyaga qarshi kurashning ayrim muammolarini qayd etgan holda, ularning samaradorligini yaxshilash bo‘yicha o‘z takliflarimni berishga harakat qilaman. 89 Monopoliyaga qarshi kurashish (antimonopoliya) qo‘mitasi bevosita prezident va parlamentga hisobot topshiradigan mustaqil ma'muriy organ bo‘lishi kerak. Antimonopoliya qo‘mitasi neytral bo‘lishi va hukumat idoralari faoliyati va islohotlar o‘rtasidagi muvozanatni ta'minlaydigan referi rolini bajarishi lozim.Antimonopoliya idorasining mustaqilligi borasida yapon hamkasblarimizdan o‘rnak olishni tavsiya etaman. O‘tgan asrning 60-70-yillarida arab-isroil urushlari sabab yuz bergan neft inqirozi davrida kuchli benzin tanqisligi yuzaga keldi. Bu esa neftning jahon narxlari o‘sishiga olib keldi. Narxlarning o‘sishidan xavotirga tushgan neft kompaniyalari benzin narxini oshirishni iqtisodiyot vazirligi bilan kelishishga qaror qilishdi. Yig‘ilishda Yaponiya iqtisodiyot vazirligi neft kompaniyalari tomonidan taklif etilgan narxni ma'qulladi. Ertasi kuni benzin narxi butun Yaponiyada bir xilda oshdi. Bunga javoban Yaponiyaning monopoliyaga qarshi idorasi neft kompaniyalari ustidan «benzin narxini o‘zaro kelishgan holda belgilash, ya'ni kartel tuzish» aybi bilan ish qo‘zg‘adi. Narxni oshirishga Yaponiya iqtisodiyot vazirligi shaxsan rozilik berganiga Antimonopoliya idorasi umuman parvo qilmadi. Natijada, kartel ishtirokchilari raqobat qonunchiligini buzganliklari uchun javobgarlikka tortilishdi. Yaponiyaning antimonopol organi tashkil etilishidan boshlab hozirgacha Yaponiya iqtisodiyot vazirligi bilan bo‘lgan qarama- qarshiliklarini OAVda kuzatish mumkin. Ko‘pchiligimiz raqobatbardosh bozor deganda bozorda ko‘plab xaridor va sotuvchilarning mavjudligini tushunamiz. Ha, bu to‘g‘ri, biroq ushbu tushuncha mukammal emas. Aslida, haqiqiy raqobat bu — tadbirkorlarning bozorga erkin kirib, uni erkin tark eta olishidir. Aynan bozorga kirishdagi to‘siqlarning mavjudligi monopoliya yuzaga kelishi uchun asosiy omil hisoblanadi. Bozorga kirishdagi to‘siqlar, o‘z navbatida, quyidagi holatlarda yuzaga keladi:  yagona korxona ishlab chiqarishning asosiy resurslariga ega bo‘lganda;  hukumat ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bo‘yicha bitta xo‘jalik sub'yektiga mutlaq huquqlar taqdim etganda;  ishlab chiqarish xarajatlari shundayki, bozorda yagona ishlab chiqaruvchi bo‘lgandagina ishlab chiqarish maksimal darajada samarali bo‘ladi (tabiiy monopoliyalar). 90 Aslida, bozorga yangi xo‘jalik sub'yektlarining kirish imkoniyati doim mavjud bo‘lsa, zararkunanda monopoliya paydo bo‘lmaydi. Chunki bozorga kirishda to‘siqlar bo‘lmasa hamda biznes daromadli bo‘lsa, unga kirishni istaydigan tadbirkorlar albatta topiladi, bu esa monopoliyani o‘z o‘zidan yo‘q qiladi. Tan olish kerakki, mamlakatimizda monopoliyalarning paydo bo‘lishiga davlatning o‘zi asosiy sababchi hisoblanadi. Shuning uchun Antimonopoliya qo‘mitasining ustuvor faoliyatidan biri — proteksionistik maqsadlar va raqobatni cheklash maqsadida davlat organlari va yuridik shaxslar birlashmalari yaratadigan bozorga kirish to‘siqlarini qisqartirish. Ikkinchidan, Antimonopoliya qo‘mitasi raqobatning holati va iste'molchilar farovonligiga salbiy ta'sir ko‘rsatadigan davlat subsidiyalari, imtiyozlari va proteksionizm choralarini sinchkovlik bilan qayta ko‘rib chiqishi lozim. Uchinchidan, Antimonopoliya qo‘mitasi davlat idoralari va yuridik shaxslar birlashmalari (sanoat va savdo assotsiatsiyalari) tomonidan narxlarni nazorat qilishdagi funksiyalarini ham qayta ko‘rib chiqishi kerak. Ijtimoiy maqsadlarni ko‘zlagan holda ayrim hollarda vazirlik, idora va mahalliy hukumat organlari ijtimoiy ahamiyatga ega mahsulotlar uchun narxlarni qat'iy yoki maksimal miqdorini belgilash holatlari uchrab turadi. Biroq davlat idoralari tanganing faqat bir tomonini ko‘rgani uchun ularning bunday harakatlari raqobatga ham, iste'molchilarga ham zarar yetkazadi. Masalan, davlat idoralari tomonidan go‘sht, muayyan dorilar, benzin kabi mahsulotlar narxining qat'iy belgilanishi oxir-oqibat raqobat holati va umuman iste'molchilar farovonligiga salbiy ta'sir ko‘rsatib, bozordagi mahsulotlar tanqisligini yoki sifati buzilishini keltirib chiqaradi. To‘rtinchidan, qisman xususiylashtirish yoki qismlarga bo‘lish mumkin bo‘lgan sohalarni aniqlash uchun tabiiy monopoliya tushunchasini toraytirishni taklif etaman. Bunga aeroportlarni «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniya tarkibidan ajratish yaxshi misol bo‘ladi. Xuddi shunga o‘xshab tabiiy monopoliyaning boshqa sohalarida demonopolizatsiyani amalga oshirish mumkin. Misol uchun, elektr uzatishning yuqori voltli liniyalarini davlat boshqaruvida qoldirib, tizimlarni esa o‘zaro raqobat qiluvchi xususiy yetkazib beruvchilar uchun ochiq qilib qo‘yish mumkin. Bu xuddi mahalliy 91 telefon kompaniyalari o‘z liniyalariga xalqaro aloqa kompaniyalari kirishiga imkon berishiga o‘xshaydi. Ko‘mir bo‘yicha ham shunga o‘xshash ishlarni amalga oshirsa bo‘ladi. To‘g‘ri, narxlar biroz oshishi mumkin, ammo transformator bilan bog‘liq bahonalar, ko‘mirning past sifati va elektr oqimidagi uzilishlar barham topadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.O zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirish muammolari: nazariya va ʼ amaliyot / Mualliflar jamoasi: R.O.Аlimov, А.F.Rasulev, А.M.Qodirov va boshq. /S.S.G ulomov tahriri ostida. - Toshkent: Konsauditinform- Nashr, 2006. 440 b. ʼ 2.Iqtisodiyot nazariyasi darslik B.Y. Hodiyev, SH.SH.Shodmonov 2017 3. Korxonalarraqobatbardoshligininianiqlash-o’quv qo’llanma A.N.XOLIQULOV, D.Q.USMANOVA, X.A.RAXIMOV“TURON NASHR” SAMARQAND – 2021 4.Алимов Р.О., Расулев А.Ф., Қодиров А.М. “Ўзбекистон иқтисодиётининг рақобатбардошлигини ошириш муаммолари: назария ва амалиёт”. Монография. T.:Consauditinform - Nashr, 2006. - 438 б. 5.Porter, M. E. The Competitive Advantage: Creating and Sustaining Superior Performance. NY: Free Press, 2010. 92 6.Худайбердиев У.Х. Статистика. Ўқув қўлланма Самарқанд, СамДЧТИ нашриёти, 2019 й. – 262 бет. 7.Shodmonov Sh.Sh., Gofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Iqtisod-Moliya, 2010. - 728 b. 8. АлимовР . О ., РасулевА . Ф ., ҚодировА . М . “ Ўзбекистониқтисодиётининграқобатбардошлигиниоширишмуаммолар 9.Samarqand Davlat Universiteti Ilmiy axborotnomasi. 10. Husain Rajapov — Kobe universitetining (Yaponiya) huquq fakulteti talabasining maqolasi 11.«HOZIRGI ZAMON RAQOBAT NAZARIYALARI» FANIDAN MA’RUZALAR MATNI NAMANGAN MUHANDISLIK-TEXNOLOGIYA INSTITUTI “SICHTEI” KAFEDRASI 12. Портер М. Международная конкуренция: конкурентные преимущества стран. М.: /пер. с анг. – Международные отношение, 1993, с.224. 13. Economics : principles, problems, and policies / Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue.– 17th ed. 399-416p. Qo’shimcha dabiyotlar 1. Mirziyoyev, Sh.M. O zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga ʼ Murojaatnomasi. 22 dekabr 2017 yil. http://www.press service.uz/uz/lists/category/5. 2. Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida. O'zbekiston Respublikasining Qonuni. 1996 yil 26 aprel, 221-I-son. Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 05.01.2018 y., 03/18/456/0512. 3. Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to'g'risida. № PF-5630, 14.01.2019 4. 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasini «Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi to'g'risida. № PF-5635, 17.01.2019 93 5. O'zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo'mitasi faoliyatini tashkil etish to'g'risida. № PQ-4126, 24.01.2019. 6. O'zbekiston Respublikasi xususiylashtirilgan korxonalarga ko'maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo'mitasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida. 2017 yil 18 aprel ь . PQ-2897. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2017 y., 17-son, 289-m. 7. O'zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo'mitasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to'g'risida. VMQ-402, 15.05.2019. 8. tovar bozorlarida monopoliyaga qarshi tartibga solishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida. 2018 yil 30 mart, VMQ-249. Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 31.03.2018 y., 09/18/249/0998. 9. HASANOV HABIBULLO O‘TKIRJON O‘G‘LI O‘ZBEKISTONDA TADBIRKORLIK INFRATUZILMASINI TAKOMILLASHTIRISH STRATEGIYASI mavzusidagi dissertatsiya ishi-SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI -2021 Internet va ma’lumotlari 1.https://www.stat.uz/uz/ 2. https://antimon.gov.uz/ru/ 3. https://www.google.ru/ 4. http://ziyonet.uz/uz/ 5.http://www.dissertant.uz/ 6.https://uz.wikipedia.org/wiki 7.http://library.academy.uz/dissertatsiyalar/ 8.https://lex.uz/docs/-1931443?otherlang=1 9. http://hozir.org/9-mavzu-sof-raqobat-sharoitida-ishlab-chiqarish-hajmi-va-narxl.html 94 95

Korxonalarraqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyagaqarshiboshqaruvmexaniziminitakomillashtirish yo’llari Mundarija KIRISH…………………………………………………...................................................2 I BOB. Raqobat va raqobatbardoshlik tushunchalariningmazmunmohiyativauningiqtisodiyotdatutgano’rni........................... .......................................................................4 1.1 Raqobat va raqobatbardoshlikning iqtisodiy mazmun mohiyati va uni belgilab beruvchi asosiy jihatlar...................................................................................................4 1.2Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyaga qarshi boshqaruvningasosiy vazifalari, turlari va usullari....................................................................................17 1.3 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirish bo’yicha nazariy qarashlar tahlili....................................26 IIBOB.Samarqand viloyatidagi korxonalar raqobatbardoshligining hozirgi kundagi holati tahlili.......................................................................................................................31 2.1 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi kurashish qo’mitasi faoliyati tahlili....................................................................................................................31 2.2Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimining samaradorlik ko’rsatkichlari tahlili.........................................................47 2.3Korxonalar raqobatbardoshligini baholash ko’rsatkichlarining qiyosiy tahlili..................................................................................................................................54 III BOB.Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruvmexaniziminitakomillashtirishning asosiy belgilari…..............................66 3.1 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv strategiyasi………………………………………………………………………………...66 3.2 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishdamonopoliyaga qarshi boshqaruv tizimi va unung xususiyatlari………………………………………………………………………73 3.3 Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda davlat tomonidan monopoliyaga qarshi samarali siyosatni amalga oshirish yo’llari ...……………………………………………80 Xulosa va takliflar……………………………………………………………………....88 1

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………………92 Kirish Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqilliginingdastlabki yillaridanoq milliyiqtisodiyotimizning oldida iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish va jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan iqtisodiyotdagi monopolistik faoliyatni cheklash va ularni tartibga solish kabi juda muhim vazifalar turar edi. Shular bois, barqaror iqtisodiy taraqqiyotni tashkil etish va bozor muvozanatiga erishishda, jamiyat a zolarining ehtiyojlarini oqilona qondirish darajasini oshirishʼ vazifalarini hal etishda milliy iqtisodiyotni monopoliyaga qarshi siyosatni takomillashtirish zaruriyati ortmoqda. Davlatning qonunchilik, ijro etish va nazorat qilishdan iborat tadbirlari iqtisodiyotni modernizatsiyalash va bozor islohotlarini amalga oshirishda, monopoliyaga qarshi boshqaruv tizimini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. O’zbekiston iqtisodiy barqarorlikka erishishning muhim shartlaridan biri bu iqtisodiyotda mavjud bo’lgan manapol tarmoqlarning faoliyati bilan jamiyat o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish hamda ularning mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining o’sishini doimiy ravishda ta’minlashdan iborat. Shuning uchun ham iqtisodiyotni isloh qilish davrida monopol tarmoqlarni ayniqsa iqtisodiyotda mavjud bo’lgan yirik tabiiy monopoliya sohalarining faoliyatini davlat tomonidan tartibga solib turish masalasi dolzarb muommo bo’lib kelmoqda. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyagaqarshiboshqaruvmexaniziminitakomillashtirish yo’llari mavzusida xorijlik va mahalliy olimlardan V.I.Vidyapin, V.Uzun, G.P.Juravleva, L.Babaeva, V.Bagdanovskiy, N.M.Barxatova, M.Barishnikov, A.Volkov, V.Jerebin, N.V.Zvereva, R.Kapelyushnikov, I.I.Razumnova 1 A.Ulmasov, T.Mamadvaliev, 1 V.I.Vidyapin, G.P.Juravleva va boshqalar. Obshaya ekonomicheskaya teoriya (politekonomiya). Uchebnik. M.: PROMO-Media, 1995. – 608 b., Uzun V. Effektivnost krupnogo i malogo biznesa v selskom xozyaystve. // Vopros i ekonomiki. 2005. №6, 109-118 b.; Babaeva L. Semeynoe predprinimatelstvo // Chelovek i trud. 1993. N 9.S.82.; Bagdanovskiy V. Trud i zanyatost v selskom xozyaystve // Voprosi ekonomiki. 2005. № 6, 72 b.;Barxatova N.M. Semeyniy biznes i semi v biznese // EKO: Ekonomika i org. prom. pr-va. - Novosibirsk,1999.N 2. S.127.; Barishnikov M. Semya v institutsionalnom prostranstve rossiyskogopredprinimatelstva (opit istoricheskogo issledovaniya). // Voprosi ekonomiki. 2005. №7.; Volkov A.Semya i domoxozyaystvo // Vestn. statistiki.1991.N 7.S.40-46.; Jerebin V., Krasilnikova T. Domashniexozyaystva v perexodnoy ekonomike//Voprosi statistiki. 1998.№ 1. s.3.; Zvereva N.V. Ekonomicheskiypodxod v issledovaniyax 2

Yo.A.Abdullaev, M.Q.Pardaev, A.Vaxabov, G.M.SHodieva, SH.O.Quvondiqovlar 2 ilmiy-tadqiqot olib borganlar. Tadqiqot ob’ekti. Ilmiy ishning ob’ekti O‘zbekiston Rеspublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi va korxonalar hisoblanadi Tadqiqot predmeti . Tadqiqotning predmeti –monopoliya qarshi boshqaruvni samarali ta’minlash jarayonidagi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Ishning maqsadi va vazifalari . Ishning maqsadi mamlakatimizda korxonalar raqobatbardoshligini oshirishishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal etish lozimdir: - raqobatning iqtisodiyotdagi o‘rni va mohiyatini o‘rganish; - Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizimini takomillashtirish yo’llarini ishlab chiqib; - Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi kurashnni kuchaytirish; - Korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda narx siyosatini o‘rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O‘zbekiston Respublikasida korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo‘yicha tadqiqotlar qisman olib borilgan.Dissertatsiya ishidakorxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirishzarurligini tushuntirishga harakat qilindi. Ishning ilmiy yangiliklariga qo‘yidagilarni kiritish mumkin: semi v sovremennix usloviyax // Vestnik MGU. Ser.6. Ekonomika. 1994. N 6. S.38.;Kapelyushnikov R. Zanyatost v domashnix xozyaystvax naseleniiya.//Voprosi ekonomiki. 2005.№7.99b.;Razumnova I.I. Semeyniy i nadomniy biznes: opit SShA // SShA. Kanada: Ekonomika. Politika.Kultura.2001.N 1. S.105-118. 2 O‘lmasov A. Oila iqtisodi. – T.: “Mehnat”, 1998. – 192 b., Mamadvaliev T. Oilaviy xo‘jaliklarni shakllanishi va ularni rivojlantirish. Iqtisod fanlari bo‘yicha himoya qilingan dissertatsiyalar haqida qisqacha ma’lumot (1992-2001 yillar).T. 2001y. 227- B.”, 2012. – 232 b., Pardaev M.K., Shodieva G.M. Oila xo‘jaligi iqtisodiyoti va tadbirkorligi. Samarqand, 2001 – 151 b., Xizmat ko‘rsatish sohasi va turizmni rivojlantirishning nazariy asoslari (Monografiya) /, Abdullaev Yo. Makroiqtisodiy statistika: 100 savol va javob. – T.: Mehnat, 1998. – 164 b., Shodieva G. Oila xo‘jaligi mulki va daromadini ko‘paytirish yo‘llari. Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya. – Samarqand, 2000, - 34 b., Shodieva G.M. Oila xo‘jaligi farovonligini oshirishda tashkiliy iqtisodiy omillarni va servisni rivojlantirish muammolari. I.f.d. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. – Samarqand, SamISI, 2008. – 42 b., Shodieva G.M. Oila xo‘jaligi farovonligini oshirish: muammolar va ularning yechimlari. Monografiya. – T.: Fan, 2006. – 243 b. Vaxobov A., Axmadjonov X. Xonadon moliyasi xususiyatlari. //O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi, №10, 2003, 14 b;., SH.O.Quvondikov Xizmat sohalarida oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish muammolari. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati, Samarqand, SamISI, 2008. – 24 b.,. 3

- korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha nazariy asoslarini o‘rganish; - korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yichatahlillar o’tkazish. -korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha hududlar o’rtasida qiyosiy tahlillar o’tkazish. - korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha muammolarni o‘rganish; - korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha kelgusida amalga oshirilishi lozim bo’lgan ishlar yuzasidan xulosa va takliflar ishlab chiqish. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda monopoliyaga qarshi boshqaruv mexanizmi takomillashtirish bo’yicha asoslangan ilmiyuslubiy takliflar iqtisodiyotning boshqa tarmoq korxonalarida ilmiy-amaliy tadqiqotlar o‘tkazish, korxonada monopoliyaga qarshi boshqaruv strategiyasini hamda qonunchilik bazasini mustahkamlashga asos bo‘lib xizmat qiladi. Dissertatsiya ishining tuzilishi. Magistrlik dissertatsiya kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan. 4

I BOB.Raqobat va raqobatbardoshlik tushunchalariningmazmunmohiyativauningiqtisodiyotdatutgano’rni. 1.1 Raqobat va raqobatbardoshlikning iqtisodiy mazmun mohiyati va uni belgilab beruvchi asosiy jihatlar. Raqobat – iqtisodiy kategoriya sifatida bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo’jaligining eng muhim belgisi, uni rivojlantirish vositasi, bozor mexanizmining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti o’zining yetuklik darajasi va rivojlanish xususiyatlaridan qat’iy nazar raqobatning mavjud bo’lishini taqozo etadi. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan raqobatchilik munosabatlari ham takomillashib, o’z shakllarini o’zgartirib boradi. Bozor iqtisodiyoti ning rivojalanishi uchun albatta raqobat kerak u shundagina biz kutgan natijani beradi. Bu barcha adabiyotlarda keng yoritilganva o’z isbotini topganshuning uchun buni aksiomadeb qabul qilish mumkin. Raqobat to’g’risidagi nazariyalar raqobat kurashi sharoitida korxonaning faoliyatini kuzatib boradi va tadqiq qiladi,raqobat va undagi kurashning mohiyati hamda shakllarini o‘rganib boradi, raqobat muhiti sharoitida boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullarini, jumladan, korxona rivojlanishi turli strategiyalarini shakllantirish hamda amalga oshirish xususiyatlarini tahlil qilishni o ‘ rgatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha tarmoqlarning rivojlanish strategiyasini raqobat kurashidan alohida ko‘rib chiqish mumkin emas. Raqobat 3 – bu bozor iqtisodiyoti ishtirokchilarining o ‘ z manfaatlarini yuzaga chiqarish uchun bir-biri bilan kurashi, ularning o‘zaro bellashuvidir. Odamlarni biri-biri bilan kurashi emas, balki, manfaatlar to‘qnashgan joyda vujudga kelgan kurashishi raqobat deyiladi. 3 A.N.XOLIQULOV, D.Q.USMANOVA, X.A.RAXIMOV- KORXONALARNI RAQOBATBARDOSHLIGINI BAHOLASH O’QUV QO’LLANMA-SAMARQAND - 2021 5

Похожие

QURILISHDA BOSHQARUV SAMADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI
BARKAMOL SHAXS TARBIYASIDA BAG’RIKENGLIK TAMOYILLARIDAN FOYDALANISH YO’LLARI
KORXONALARNI MODERNIZATSIYALASH ORQALI XODIMLARNING ISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI