“Mustaqillik yillarida Samarqandda amaliy san’at: xususiyatlari va taraqqiyoti” M U N D A R I J A: KIRISh 3-9 I BOB. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida amaliy san’at rivojlanishi va uning tarixiy taraqqiyoti 10-36 1.1 Amaliy san’at va uning mustaqillik davri madaniyatida tutgan o‘rni 10-20 1.2. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida amaliy san’at rivojlanishi ning me’yoriy-huquqiy asoslarining yaratilishi 20-30 1.3 O‘zbekiston Respublikasi ta’lim jarayonida amaliy san’atining o‘qitilish 30-36 II BOB . O‘zbekiston Respublikasi amaliy san’atida taraqqiyotida Samarqand naqqoshlik maktabining tutgan o‘rni 37-57 2.1. Samarqand naqqoshlik maktabi taraqqiyoti 37-47 2.2 Samarqand naqqoshlik maktabining tarixiy ildizlari va uning o‘ziga xos jihat lari 47 -57 III BOB. Mustaqillik yillarida Samarqand amaliy san’at maktablari va namoyandalari faoliyati 58-76 3.1 Samarqand amaliy san’at turlari maktablari 58-64 3.2 Samarqand amaliy san’ati namoyandalari va “ustoz-shogird” an’ana 6 4-76 XULOSA .................................................................................................... 7 7-79 FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................................... .. 80-85 ILOVALAR ......................................................................................................... 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda dunyoda integratsiyalashuv va iqtisodiyotning globallashuvi jarayonlari jadal kechayotgan hozirgi kunda etnik-madaniy o‘zlikni anglash, milliy qadriyatlarni saqlab qolishning ahamiyati ortib bormoqda. Bunday vaziyatda mintaqalarning turli davrlardagi rivojlanish tendensiyalarini siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy yangilanish jarayonlari kontekstida tarixiy-etnografik jihatdan tadqiq qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Hunarmandchilik ishlab chiqarishining rang-barang milliy va mintaqaviy xususiyatlarini saqlab qolishning ishonchli mexanizmini yaratish, an’ana va qadriyatlarni tiklashdagi innovatsion yondashuvlarni rivojlantirishda YuNESKOning «Hunarmandchilik mahsulotlari uchun sifat belgisi» Dasturi CACSA – Markaziy Osiyoda hunarmandchilikni qo‘llab-quvvatlash tashkilotlari assotsiatsiyasi amalga oshiradi. Mustaqillik yillarda mamlakatimizda qadimiy va boy tariximiz, milliy o‘zligimiz, betakror qadriyat va an’analarimiz timsoli bo‘lgan xalq amaliy san’atini rivojlantirish, hunarmandlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ushbu yo‘nalishda xalqaro hamkorlikni kengaytirish va shu asosda O‘zbekistonning bu sohadagi ulkan salohiyat va imkoniyatlarini dunyoga namoyon etish borasida tizimli ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda hunarmandchilik san’ati xalqimiz kundalik hayotidan tobora mustahkam o‘rin egallamoqda. Mamlakatimizda har yili mazkur yo‘nalishda yuzdan ziyod festival va yarmarkalar, savdo ko‘rgazmalari va boshqa tadbirlar o‘tkazilayotgani ham shundan dalolat beradi. Bugun o‘zbek xalqining ko‘hna va boy tarixini chuqur o‘rganish hamda haqqoniy ko‘rsatib berish maqsadida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix va etnologiya fanlari oldiga ilgari to‘plangan ilmiy bilimlarni tanqidiy ravishda qayta tahlil etish uchun yangi uslubiy va konseptual yon- dashuvlarni belgilash vazifasi ham qo‘yildi 1 . Bu jihatdan o‘ziga xos etnografik mintaqalarning turli davrlaridagi tarixi, etnografiyasi, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotidagi yangilanish jarayonlarini ilmiy tadqiq etish muhim ahamiyatga 1 Давлатова С. Ўзбек анъанавий ҳунармандчилиги тарихий жараёнлар контекстида Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудлари мисолида) тарихий-этнологик тадқиқот. – Тошкент: Yangi nashr, 2018. – Б. 3. 2

ega. Shuningdek, zamonaviy jamiyatda milliy meros va qadriyatlarga munosabat, aholi turmush tarzi va xo‘jalik faoliyatida yaratilgan betakror san’at asarlarini bugungi kundagi ahamiyatini o‘rganish, qayta tiklash va tarixiy madaniy merosni yosh avlodga yetkazish, hunarmandchilik markazlari tarixini yoritish va tahlil etish mavzulariga alohida urg‘u berilmoqda. 2017-yildan keyingi davrda butun mamlakat miqyosida amalaga oshirilayotgan Yangi O‘zbekiston rivojlanishining turli sohalarda taraqqiyoti doirasida xalq amaliy san’ati va uning tarkibida mavjud bo‘lgan boshqa san’at turlarini yanada rivojlantirish borasida hukumat tomonidan bir qator qaror va farmonlar qabul qilindi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 17-noyabrdagi PF-5242-sonli «Hunarmandchilikni yanada rivojlantirish va hunarmandlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2017-yil 17-noyabrdagi PQ-3393-sonli «Hunarmand» uyushmasi faoliyatini yanada takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida», 2019-yil O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalqaro hunarmandchilik festivalini o‘tkazib borishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 28-noyabrda “Hunarmandchilikni yanada rivojlantirish, hunarmandlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4539-sonli qarorlari shular jumlasidandir 1 . Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston amaliy san’atining rivojida Samarqandning tutgan o‘rni va ahamiyati ilmiy jihatdan tahlil qilish tadqiqotning ob’ekti sifatida tanlab olingan. Samarqand xalq amaliy san’atining rivoji, uning o‘ziga xos xususiyatlari hamda mustaqillik yillaridagi taraqqiyoti, uning transformatsiya jarayonlari, semantikasi, usta-shogird an’analari tadqiqotning predmetini tashkil etadi. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 17-noyabrdagi PF-5242-sonli «Hunarmandchilikni yanada rivojlantirish va hunarmandlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2017-yil 17- noyabrdagi PQ-3393-sonli «Hunarmand» uyushmasi faoliyatini yanada takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida», 2019-yil O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalqaro hunarmandchilik festivalini o‘tkazib borishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 28-noyabrda “Hunarmandchilikni yanada rivojlantirish, hunarmandlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4539- sonli qarorlari. 3

Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqotdan asosiy ko‘zlangan maqsad maxsus adabiyotlar va ilmiy dalillar vositasida mustaqillik yillarida Samarqand amaliy san’at maktabining o‘ziga xos xususiyatlari va taraqqiyotini o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Magistrlik dissertatsiyasining ilmiy yangiligi quyidagilarda aks etadi: - mustaqillik yillarida xalq amaliy san’atining me’yoriy-huquqiy asoslarining yaratilganligi, Prezident qaror va farmonlari, hukumat darajasida qabul qilingan huquqiy hujjatlar tahlillari asosida dalillangan: - xalq amaliy san’atining turlar bo‘yicha rivojlanishi va uning Samarqand viloyati misolida taraqqiyoti xalq amaliy san’ati maktablari faoliyati misolida ko‘rib chiqilgan: - xalq amaliy san’atining Samarqand maktabiga xos namunalar mustaqillik yillarida yaratilgan milliy xalq amaliy san’ati namunalari vositasida asoslangan. - mustaqillik yillarida Samarqand viloyatida xalq amaliy san’atining turli yo‘nalish va maktablarida faoliyat olib boruvchi amaliy san’at namoyandalarining faoliyati ilmiy va amaliy jihatlar bilan o‘rganildi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Birinchi navbatda mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasida xalq amaliy san’atini rivojlantirish va sohani qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan davlat siyosati natijasida sohani rivojlantirishga qaratilgan qaror va farmonlar tadqiqotning metodologik asosini tashkil etadi 1 . An’anaviy xalq amaliy san’ati tarixini o‘rganish doirasida aholining zamonaviy turmush tarzida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan va rivojlanayotgan hunar turlari, ularni ishlab chiqarishga bo‘lgan munosabati hamda mamlakat iqtisodiy hayotidagi o‘rni ham o‘rganildi. Qolaversa, hunarmandchilikda ishlatiladigan asbob-uskunalar, bog‘liq hunarmandchilik bilan bog‘liq marosimlar, urf-odatlar, hunar semantikasi va ularda ramzlarning aks etishi kabi masalalarga e’tibor qaratildi. Mustaqillik yillarida tarix va milliy qadriyatlar hamda an’analarga 1 Tadqiqotning me’yoriy-huquqiy asoslarini tashkil etgan hukumat darajasida qabul qilingan normativ hujjatlar tahlili alohida bo‘limda tahlil qilingan. 4

bo‘lgan qiziqishning ortishi bugungi kunda etnologiyada har tomonlama tadqiqotlar ko‘lamining rivojlanishiga sabab bo‘lmoqda. Mustaqillik yillarida tanlangan tadqiqot mavzusining ma’lum bir tomonlarini o‘zida mujassam qilgan bir qator ilmiy adabiyotlar yaratildi. O‘zbek xalq amaliy san’ati va an’anaviy hunarmandchiligi rivojlanishi jarayonida turli ilmiy asarlar yaratildiki, bu xalq amaliy san’atining alohida turlarini o‘rganish imkoniyatini yaratadi. Xalq amaliy san’atining tarixi, turlarining rivojlanishi va uning Samarqand viloyati misolidagi ma’lumotlar mualliflar jamoasi tomonidan yaratilgan umumiy ko‘rinishdagi ensiklopedik asarlarda keltirib o‘tilgan 1 . Mustaqillik yillarida olib borilgan tadqiqotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy tarixchilar, sharqshunoslar, san’atshunoslar tarixning turli masalalari qatorida hunarmandchilik tarixini o‘rganishda umuminsoniy va milliy qadriyatlar nuqtai nazaridan yondashib, yangi yozma va hujjatli manbalar ma’lumotlarini ilmiy muomilaga kiritdilar, xorij tadqiqotlaridan foydalanishga muvaffaq bo‘ldilar. Bu davrda yaratilgan tadqiqotlar ilmiy-nazariy jihatdan manbalardagi ma’lumotlardan keng foydalanganligi hamda bu davrda tadqiqotchilar uchun muammoni o‘rganish borasida keng imkoniyatlarning yuzaga kelganligi bilan sovet davridagi tadqiqotlardan ajralib turadi 2 . Bundan tashqari, O‘zbekistonda xalq amaliy san’atining zargarlik, zardo‘zlik, gilamdo‘zlik, kashtado‘zlik, misgarlik, yog‘och o‘ymakorligi sohalarining rivojlanishi, kasanachilik asosida milliy hunarmandchilikni rivojlantirish imkoniyatlari, mintaqalarda hunarmandchilikning o‘ziga xos xususiyatlari va taraqqiyoti, hunarmand ayollar faoliyati, hunarmand ustalar tomonidan an’ana-viy hunarmandchilikning yangi turlari ayrim adabiyotlarda yangicha asoslarda yoritiladi 3 . 1 Ўзбекистон ҳунармандчилиги ва амалий санъати. Энциклопедия. 1-2 жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси нашриёти. 2017.; Замонавий Самарқанд ҳунармандчилиги. – Тошкент: Тамаддун. 2019. 2 Шоёқубов Ш. Ҳунармандчилик қанот ёймоқда// Гулистон. 1995. – №3. – Б. 24; Алиева С. Риштоннинг мовий сополи // Санъат. 1998. №1 – 3. Б. 34 – 35; Гюль Э. Уста заргар Фасиҳиддин Дадамухамедов // Санъат. 1999. №1. Б. 38; Ҳакимов А. Ўзбекистоннинг бадиий кулолчилик мактаблари // Восток. 1999. №1. – Б. 76 – 79; Гюль Э. Ҳунармандчи-лик анъаналарини сақлаб // Санъат. 1999. №2. Б. 32; Оқилова К. Марғилоннинг замонавий газламалари // Санъат. 1999. №2. Б. 36. 3 Ўзбекистонда заргарлик буюмлари. – Т.: Халқ мероси, 1993, Боймиров Қ. Касб-ҳунар замини меҳнатдир. – Т.: Ўқитувчи, 1998, Б. 78; Нозилов Д. А. Ўрта Осиё дизайни тарихидан,-Т.: Ўзбекистон, 1998. Б. 128; Мухторов А. Уста ва шогирд одоби. – Т.: Меҳнат, 1999. – Б. 78; Усмон Х., Шодиев Н., Абдураҳмонова М. 5