logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. NUTK TEXNIKASI VA MADANIYaTI - PEDAGOGIK TEXNIKANING ASSOSIY OMILLARIDAN BIRI

NUTK TEXNIKASI VA MADANIYaTI - PEDAGOGIK TEXNIKANING ASSOSIY OMILLARIDAN BIRI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

162.1259765625 KB
Скачать
« NUTK TEXNIKASI VA MADANIYaTI - PEDAGOGIK TEXNIKANING ASSOSIY OMILLARIDAN BIRI » mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY IShI BITIRUV MALAKAVIY IShINING MUNDARIJASI Kirish .............................................................................................................. 1 BOB. Pedagogik texnikani shakllantirishning nazariy masalalari. 1.1. Pedagogik texnikani shakllantirishning ustuvor yo‘nalishlari. pedagogik muammo sifatida. 1.2. Pedagogik texnikani shakllantirishda nutq texnikasi va madaniyatining o‘rni. 2 BOB. “Pedagogik mahorat” fanidan ELEKTRON O‘QUV MODULI IShLANMASI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi (Sillabus) 2.2. Ma’ruza matni 2.3. Fan yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. 2.4. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. 2.5. Fan mavzulari yuzasidan taqdimotlar. 2.6. Xulosa va tavsiyalar Kirish. Mavzuning dolzarbligi . Ijtimoiy-siyosiy mustaqillikka erishish O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida yangi davrni boshlab berdi. Bu davrda, barcha sohalarda bo‘lgani kabi, ta’lim va tarbiya soxasida ham yosh avlodga jahon ta’limi andozalariga muvofiq bilim berish va uni milliy qadriyatlarimiz negizida tarbiyalashning ijtimoiy-xuquqiy asoslari ishlab chiqildi. Prezidentimiz I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” mavzusidagi ma’ruzalarida shunday deydilar: “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lom o‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo‘lgan, uyg‘un rivojlangan insonlar bo‘lib, XXI asr talablariga to‘liq javob beradigan barkamol avlod bo‘lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz. Ana shunday buyuk vazifalar va ularni amalga oshirish uchun ajratilayotgan mablag‘lar haqida gapirar ekanmiz, ertangi kunimiz uchun, bolalarimiz, farzandlarimizning baxti uchun mehnat qilish, fidoyilik ko‘rsatish – bu barchamizning muqaddas burchimizdir, desam, o‘ylaymanki, butun xalqimizning fikrini ifoda qilgan bo‘laman”. 1 Bozor iqtisodiyoti munosabatlari yangi bosqichga ko‘tarilgan hozirgi davrda shaxsning jamiyatda tutgan o‘rni yaqqol namoyon bo‘la boshladi. Endi Davlat va jamiyat o‘z hayotida yetakchi mavqeni egallaydigan shaxsning ma’rifiy-madaniy qiyofasini shakllantirish, uni har tomonlama uyg‘un rivojlantirish haqida g‘amxo‘rlik qilmoqda. Bu g‘amxo‘rlik natijasida ta’lim O‘zbekiston Respublikasining Davlat siyosatida ustuvor bo‘ldi. Xuddi mana shu siyosat natijasida mustaqil mamlakatning ta’lim-tarbiya tizimini isloh qilish jarayoni boshlandi. Bu jarayon, birinchi navbatda, pedagogika fanining tadqiqot ob’ektini kengaytirdi. Ushbu sohada mavjud bo‘lgan ichki qarama-qarshiliklarni bartaraf etish zaruriyatini qo‘ydi. Pedagogika fanining muhim vazifalaridan biri – ta’limning jamiyat hayotida tutgan o‘rni, uning maqsad va vazifalari, ta’lim darajalari, ta’lim-tarbiyani amalga 1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Халқ сўзи. 2010 йил 30 январь, № 21. oshirish mexanizmlari, uzluksiz ta’lim tizimi komponentlari, ta’lim jarayonining mazmuni, ta’lim natijasiga qo‘yiladigan talablarning shaxs, Davlat hamda jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan yondashilgan holda ishlab chiqilishida namoyon bo‘ladi. Ta’limning maqsad va vazifalari, uning mazmunini aniqlaganda, pedagogika fani, birinchi navbatdagi masalaga shaxsni rivojlantirish, uning manfaatlarini Davlat va jamiyat manfaatlari bilan uyg‘unlashtirish, shaxs faoliyati, dunyoqarashini Davlat va jamiyatni rivojlantiruvchi omil darajasiga ko‘tarishga erishishni nazarda tutmog‘i lozim. Bunda ta’limni shaxs va jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi mexanizm darajasida asoslash nazarda tutiladi. Pedagogik faoliyatda muloqot ta’lim oluvchilarga zamon talablari asosida ta’lim berish vazifalarini hal qilish vositasi, tarbiyaviy jarayonlarni ijtimoiy- pedagogik jihatdan ta’minlash tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Ta’lim jarayonida pedagogik va nutqiy texnika, madaniyat sohibi bo‘lishga undaladi, o‘qituvchi esa bu jarayonni faollashtiruvchisi sifatida maydonga chiqadi, uni tashkil etadi va boshqaradi. Respublikamizning “Davlat tili haqida”gi Qonuni, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa hujjatlarda o‘qituvchining mahoratini belgilovchi pedagogik texnikaga ham alohida e’tibor berilgan. Shu sababli nutq texnikasi va madaniyatini o‘z ichiga oluvchi pedagogik texnikani shakllantirishni dolzarb masala deb belgiladik. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Nutq madaniyati, so‘zlashish odobi haqida buyuk allomalar, mutafakkirlarimizning fikr-mulohazalari, asarlari bizgacha yetib kelgan va tarbiyaviy ahamiyatini hanuzgacha saqlagan. Shuningdek, ma’rifatparvar yozuvchi-shoirlarimiz, arboblarimiz ham bu borada katta meros qoldirganlar. Zamondoshlar ichida ham ushbu mavzu ustida qator ilmiy ishlar, izlanishlar olib borilgan. T.Qudratovning “Nutq madaniyati asoslari”, .Maxmudovning “O‘qituvchi nutqi madaniyati”, S.Mo‘minovning “So‘zlashish san’ati”, E.Begmatov, A.Boboevalarning “O‘zbek nutqi madaniyat “ ocherklari, N.Maxmudovning “Ma’rifat manzillari” risolasi, A.Xoliqovning “Pedagogik mahorat”, X. Ibragimov, X.Ibragimov, Sh.Abdullaevalarning “Pedagogika” o‘quv qo‘llanmalari shular jumlasidandir. Bundan tashqari kompetentlik, kasbiy kompetentlik, kommunikativ, nutqiy kompetentlik, uni yoshlarda shakllantirish haqidagi ilmiy tadqiqot natijalari Rus olimlaridan Markova A.K., Golovko Ye.A., Zimnyaya I.A., Zyabkina I.G. kabilar ham mazkur mavzuni keng yoritib berganlar. (Adabiyotlar ro‘yxatiga qarang). N. Muslimovning “ Kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi” monografiyasi, , N. Muslimov, M.Mutalipovalarning “Bo‘lajak o‘qituvchilarning kommunikativ kompetentligini shakllantirish texnologiyasi” metodik qo‘llanmasi ham shular jumlasidandir. Tadqiqotning maqsadi: Bo‘lajak o‘ qituvchilarda pedagogik texnika omillaridan nutq texnikasi va madaniyatini shakllantirish uslublarini aniqlash. Tadqiqotning ilmiy farazi: Agar bo‘lajak o‘ qituvchidagi pedagogik texnikani shakllantirish uslublari aniqlansa: - ta’lim va tarbiyaning birligiga erishiladi; - bo‘lajak o‘ qituvchining pedagogik texnikasi, muloqot texnikasi va muomala madaniyati tarbiyasi, nutqiy kompetentlik samaradorligi ortadi; - bo‘lajak o‘qituvchilarning nutqiy kompetentlik haqidagi bilimlari kengayadi. Tadqiqotning ob’ekti: Bo‘lajak o‘ qituvchidagi nutq texnikasi va madaniyati, pedagogik texnikani shakllantirish jarayoni. Tadqiqotning predmeti: Bo‘lajak o‘ qituvchidagi nutq texnikasi va madaniyati, pedagogik texnikani shakllantirish mazmuni. Tadqiqotning vazifalari: 1. Bo‘lajak o‘ qituvchidagi pedagogik texnikani shakllantirishga oid ijtimoiy, pedagogik va metodik manbalarni tahlil qilish. 2. Pedagogik texnikani pedagogik mahoratning muhim komponenti sifatida o‘rganish. 3. Pedagogik texnikani shakllantirishda nutq texnikasi va madaniyatining o‘rni haqida ma’lumot berish. Tadqiqotning amaliy ahamiyati: - ta’limning tarbiya bilan o‘zaro yaxlitligi asoslandi; - bo‘lajak o‘ qituvchidagi pedagogik texnikani va nutqiy kompetentlikni shakllantirish mazmuni yoritildi; - tadqiqot mazmunidan akademik litsey va kasb xunar kolleji o‘qituvchilari, umumta’lim maktab o‘qituvchilari, magistrlar va talabalar foydalanishlari mumkin. 1 BOB. Pedagogik texnikani shakllantirishning nazariy masalalari. 1.1. Pedagogik texnikani shakllantirish pedagogik muammo sifatida. Pedagogik texnika – o‘qituvchining nafaqat ta’lim–tarbiya jarayonida, balki butun kasbiy faoliyatida zarur bo‘lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir. Pedagogik texnikaning muhim jihatlari – bu avvalo o‘qituvchining mahoratini belgilovchi kasbiy ko‘nikmalari hisoblanadi, ya’ni uning savodli va ifodali so‘zlay olishi, o‘z fikr-mulohazasini va bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi, his-tuyg‘usini jilovlay olishi, o‘zining shaxsiy xususiyatlariga xos mimik va pantomimik qobiliyatlarga ega bo‘lishi, aniq imo-ishora, ma’noli qarash, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum, so‘zning cheksiz qudrati orqali o‘quvchilar ongiga va tafakkuriga ta’sir o‘tkazishi, hozirjavoblik, psixologik bilimlarga ega bo‘lishi kabilardir. O‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday ko‘nikma va malakalardan iborat ekanligi, pedagogik texnika o‘qituvchining ta’lim muassasalarida ta’lim- tarbiyaviy faoliyatini zamonaviy talablar asosida tashkil qilishida, o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qanday rol o‘ynaydi kabi muammolar hozirgi kungacha dunyo olimlarining diqqatini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Hozirgi kunda pedagogik texnika tushunchasi ikkita guruhga bo‘lib o‘rganiladi. Birinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi bilan bog‘liq bo‘lib, ta’lim–tarbiya jarayonida o‘z–o‘zini boshqarish malakalarida ( refleksiya) namoyon bo‘ladi: • ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z hatti-harakatlarini boshqarishi, (mimika, pantomimika); • ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay olishi va turli nojo‘ya ta’sirlarga berilmaslik; • mukammal ijtimoiy perseptiv qobiliyatlarga (diqqat, kuzatuvchanlik, xayol) egaligi; • nutq texnikasini (nafas olish, ovozni boshqarish, nutq tempi) bilishi va o‘z o‘rnida qo‘llay olishi. Pedagogik texnikaning ikkinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxs va jamoaga ta’sir ko‘rsatish malakalari bilan bog‘liq bo‘lib, bu guruh ta’lim-tarbiya jarayonining texnologik tomonini qamrab oladi: • o‘qituvchining didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ qobiliyatlari; • ma’lum bir reja asosida o‘z oldiga qo‘yilgan talablarning bajarilishini nazorat qilishi; • o‘quvchilar jamoasida ta’lim-tarbiya bilan bog‘liq bo‘lgan ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi; • o‘quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab boshqara olishi. O‘qituvchining tarbiyalanuvchi ob’ektlar oldida o‘z harakatlarini boshqarishida aktyorlik san’atiga xos bo‘lgan xususiyatlari, ya’ni mimik va pantomimik qobiliyatlari muhim rol o‘ynaydi. Aktyor bir obrazni ma’lum bir muddatda tayyorlab, bir yoki bir necha marotaba bir xil ko‘rinishda sahnada namoyish etsa, o‘qituvchi butun o‘quv yili davomida, har bir darsda yangi mavzuni o‘tilgan mavzular bilan bog‘lab, zamonaviy integratsion usullarda o‘quvchilar ongiga yetkazish uchun chuqur tayyorgarlik ko‘radi, sinf jamoasidagi o‘ziga xos pedagogik va psixologik muhitni, har bir o‘quvchining shaxsiy xususiyatlarini e’tiborga olib pedagogik faoliyat ko‘rsatishga majbur. Bunday ulkan mas’uliyatni yuqori saviyada bajarish uchun o‘qituvchidan yuksak pedagogik texnik tayyorgarlikka ega bo‘lish talab etiladi. Hozirgi zamon o‘qituvchisi pedagogik mahorat tizimida pedagogik texnikaning rolini beqiyos deb biladi. Chunki u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish (mimika, pantomimika), his-tuyg‘ularini (emotsiyasini) boshqara olishi, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallashi va ularni o‘quv faoliyatida, o‘qishdan tashqari ta’lim va tarbiyaviy faoliyatlar jarayonida qo‘llash yo‘llarini tushuntiradi. Demak, pedagogik texnika o‘qituvchi kasbiy faoliyatida shunday kasbiy va shaxsiy malakalar yig‘indisiki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatishi, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib xizmat qiladi. Olimlarning fikriga ko‘ra o‘qituvchi professiogrammasi o‘qituvchiga qo‘yiladigan maxsus talablarni o‘z ichiga oladi hamda har bir fan o‘qituvchisining alohida ixtisoslashgan xarakteristikasini belgilab beradi. Jumladan, ular umumta’lim maktablarida pedagogik faoliyat olib boradigan “O‘qituvchi-murabbiy professiogrammasi”da quyidagi hislatlar, ya’ni “Pedagogik texnika” malakalari mujassamlashgan bo‘lishini ta’kidlaydilar: 1) O‘qituvchining shaxsiy hislatlari: bolalarni sevishi, kamtarligi, dilkashligi, mehnatsevarligi. 2) Kasbiga xos bilimi: ta’lim va tarbiya jarayoni mohiyatini bilishi, pedagogik va psixologik bilim asoslarini egallashi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga asosan psixologik imkoniyatlarini anglashi, tarbiyaviy ta’sir etishning samarali usullaridan oqilona foydalana olishi, ota-onalar va jamoatchilik bilan olib boriladigan faoliyat mazmunini puxta bilishi. 3) Kasbiga xos hislatlari: milliy mafkura, umuminsoniy qadriyatlar, milliy an’ana va urf-odatlarning asl mohiyatini tushunishi, kuzatuvchanligi, pedagogik qobiliyatga egaligi,o‘zini qo‘lga ola bilishi, o‘zini anglay olishi, pedagogik takt, nutqiy madaniyati. 4) Shaxsiy pedagogik uddaburonligi: dars mashg‘ulotlarida zarur materiallarni tanlay olishi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqarishi, ta’lim-tarbiya jarayonini istiqbolli rejalashtirishi, o‘quvchilar jamosini boshqara olishi. 5) Tashkilotchilik malakalari: o‘quvchilar jamoasini uyushtira bilishi, turli vaziyatlarda ham o‘quvchilar jamoasini boshqarishi, amaliy muammolarni hal etishda uddaburonligini namoyish eta olishi. 6) Kommunikativ malakalari: o‘quvchilarni o‘ziga jalb etishni bilishi, o‘quvchilar va ota-onalar bilan maqsadga muvofiq pedagogik muloqotlarni tashkil qilishi, o‘quvchilarning jamoada o‘zaro munosabatlarida bir xil muvozanatni tartibga solishi. 7) Gnostik malakalari: o‘quvchilarning asab psixik taraqqiyoti darajasini aniqlay olishi, o‘z pedagogik faoliyati natijalarini tanqidiy tahlil qila olishi, ustoz o‘qituvchilar mahoratini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganib borishi, psixologik va pedagogik adabiyotlardan to‘g‘ri foydalana bilishi, o‘quvchilar xulq-atvorini mukammal o‘rganishi. 8) Ijodiy hislatlari: o‘z pedagogik mahoratini doimiy takomillashtirib borishi, o‘quvchilarni tarbiyalashda o‘z dasturini ishlab chiqishi va uni muvaffaqiyatli amalga oshirishi, o‘quvchilar nazari bilan voqelikni tahlil qilish qobiliyati, o‘quvchilarga pedagogik ta’siri natijalarini oldindan ko‘ra olishga intilishi. Psixolog olimlarning fikricha, ushbu professiogramma yosh o‘qituvchilarga o‘zlarining kelgusida o‘qituvchilik kasbini to‘g‘ri va ongli ravishda tanlab, kasbiy mahoratlarini takomillashtirib borishlariga yordam beradi. Demak, o‘qituvchi professiogrammasi ham pedagogik texnikani egallashning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib, o‘qituvchining o‘z kasbiy texnikasini mukammal egallab, rivojlantirib borishiga va o‘z kasbiy faoliyatidan qanoatlanishni his etishga olib keladi. Bularning barchasi o‘qituvchining tinimsiz pedagogik mehnati tufayli yuzaga keladi. O‘qituvchining pedagogik texnikasi – pedagogik faoliyatining tashkiliy shakli bo‘lib, qo‘l bilan tutib bo‘lmaydigan, behad uzoq ijodiy izlanishlar va azob uqubatli kechinmalar, tinimsiz pedagogik faoliyat, o‘qituvchining fahm-farosati, bilimi va mahorati bilan amalga oshiriladigan qizg‘in ijodiy mehnatining mahsulidir. O‘qituvchining tashqi ko‘rinishi pedagogik texnikasini namoyon etuvchi muhim xususiyatlaridan biridir. Har qanday insonning tashqi ko‘rinishi atrofdagilarga estetik ma’no va zavq kasb etib, doimiy e’tiborda bo‘lishini unutmaslik kerak. O‘qituvchining tashqi ko‘rinishini asosan namoyish etuvchi muhim hususiyatlari uning chehrasidagi mehribonlik, jiddiylik, yurishida bosiqlik, tabiiylikdir. O‘qituvchi sinfga kirishi bilan so‘zsiz o‘quvchilar e’tiborida bo‘ladi, ular bilan muloqotga kirishadi. Sinf sahnasida bajarilayotgan uning xoh ijobiy, xoh salbiy hatti-harakatlari o‘quvchilarga ta’sir o‘tkaza boshlaydi. Ayniqsa, yosh o‘qituvchi ilk bor darsga kirishidan oldin his-hayajonini, qo‘rquvini yengishi, o‘zini erkin tutishi, birinchi dars paytida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday muvaffaqiyatsizlikdan o‘zini yo‘qotmasligi lozim. O‘qituvchining tashqi ko‘rinishida, pedagogik texnikasi tizimidagi mimik, pantomimik holatlar muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchining hatti- harakatini bevosita namoyish etuvchi mimik va pantomimik ifodasi, o‘qituvchining imo- ishorasida, ma’noli qarashlarida, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassumida namoyon bo‘ladi va ular o‘qituvchi-tarbiyachining pedagogik ta’sir ko‘rsatishida, mashg‘ulotlarni samarali va mazmunli o‘tishida puxta zamin tayyorlab beradi. MIMIKA - bu o‘z fikrlarini, kayfiyatini, holatini, hissiyotini qosh, ko‘z va yuz muskullarining harakati bilan bayon qilish san’atidir. Ba’zan yuzning va nigohning ifodasi o‘quvchilarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Mimik harakatlar, ifodalar ma’lumotlarning hissiy ahamiyatini kuchaytirib, ularni chuqur o‘zlashtirish imkoniyatini beradi. O‘quvchilar o‘qituvchiga qarab uning kayfiyatini, munosabatini tezda «uqib» oladilar. Shuning uchun uydagi ba’zi noxushliklar, hissiyotga berilish, g‘am va tashvishning o‘qituvchi yuzida va mimik belgilarida ifodalanishi mumkin emas. Chunki ushbu noxushliklar o‘quvchining dars mashg‘ulotlarini bajarishida o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. O‘qituvchining yuz ifodasida, mimik belgilarida faqat dars mashg‘ulotlariga xos bo‘lgan, o‘quvchilarga ta’lim va tarbiyaviy topshiriqlarni yechishga yordam bera oladigan ko‘rinishlarni ifodalash lozim. O‘qituvchining yuz ifodasi, nutqi, talabalar bilan o‘zaro munosabati uning individual xarakteriga mos bo‘lishi kerak. O‘qituvchi yuz ko‘rinishidagi mimik ifoda, ta’lim-tarbiya qonuniyatlariga mos ishonch, ma’qullash, ta’qiqlash, norozilik, quvonch, faxrlanish, qiziquvchanlik, befarqlik, ikkilanish kabi xususiyatlarni ifodalashi mumkin. Bunda ovozdagi turli o‘zgarishlar, nutqning tushunarli bayon etilishi muhim ahamiyatga ega. Mimik ifodaning asosiy belgilarini namoyish etishda qosh, ko‘z, yuz ko‘rinishi ishtirok etadi. Qosh, ko‘z, yuz o‘quvchilar javobidan qoniqish, xursand bo‘lish, faxrlanish yoki e’tirof, norozilik, qoniqmaslik, xafa bo‘lish va boshqa belgilarni ifodalash bilan birga, o‘quvchilar diqqatini bo‘lmasdan, boshqalarga xalaqit bermasdan ta’lim- tarbiya ishlarini samarali olib borishga ham yordam beradi. Shuni alohida qayd qilib o‘tish joizki, mimik ifodalar o‘qituvchining xarakterini, ichki dunyosini, ma’naviyatini, pedagogik faoliyatining individual xususiyatlarini bekamu ko‘st namoyish etadi. O‘qituvchining mimikasi ifodalangan nigohi talabalarga, yoki ayrim talabaga qaratilgan bo‘ladi. Doskaga, eshikka, derazaga, ko‘rgazmali qurollarga yoki devorga nigoh tashlab mimik ifodalarni namoyish qilish aslo mumkin emas. PANTOMIMIKA – bu gavda, qo‘l, oyoq harakatini tartibga soluvchi uslubdir. O‘qituvchining ta’lim-tarbiyaviy faoliyatida o‘quvchilar bilan muloqoti muhim ahamiyat kasb etishi barchaga ma’lum. Biroq o‘quvchilar bilan muloqotda o‘qituvchining pantomimikasi, ya’ni, gavda, qo‘l, oyoq harakati to‘g‘ri ifodalanmasa, ta’lim-tarbiyaga asoslangan muloqot natija bermasligi mumkin. O‘qituvchi o‘z gavdasi, qo‘li, oyoq harakatlarining holati orqali har qanday pedagogik ma’lumotlarning obrazini “chiza” olsa, o‘quvchilar bundan zavqlanadilar, ular ichki his-tuyg‘ulari, tashqi hissiyotlari bilan qo‘shilib butun ongini o‘quv materiallari mazmunini o‘zlashtirishga qaratadilar. Pantomimika gavdani rost tutib yura bilish, qo‘l va oyoq harakatlarining bir biriga mosligi, fikrlarini aniq va to‘liq bayon qila turib qo‘lini, boshini turli harakatlarda ifodalash o‘qituvchining o‘z bilimiga, kuchiga ishonchini bildiradi. Shuning uchun o‘qituvchining talabalar oldida o‘zini tuta bilish holatini tarbiyalashi lozim. (oyoqlari 12-15 sm. kenglikda, bir oyoq sal oldinga surilgan holda turish). O‘qituvchining yurishi, qo‘l va oyoq orqali imo-ishoralari ortiqcha harakatlardan holi bo‘lishi kerak. Masalan: auditoriyada orqaga oldinga tez tez yurish, qo‘llari bilan turli imo-ishoralar qilish, boshini uyoq-buyoqqa tashlash va hokazo. Bunday holatlar dars davomida o‘quvchilarning e’tiborini bo‘lib, g‘ashini keltiradi va o‘rganilayotgan fanga, o‘qituvchiga nisbatan hurmatsizlik kayfiyatini uyg‘otadi. O‘qituvchi mashg‘ulot o‘tish jarayonida faqat oldinga yurishi tavsiya qilinadi. U yondan, bu yonga yurish talabalar fikrini bo‘ladi. Old tomonga yurayotganida o‘qituvchi muhim voqealarni bayon qilishi mumkin, chunki bunda talabalar o‘qituvchini butun diqqatlari bilan eshitayotgan bo‘ladilar. O‘qituvchining pantomimik harakatlari tizimida o‘z hissiy holatini boshqara olishi muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida qizg‘in kuzatuv ostida bo‘ladi. Uning kayfiyatidagi o‘zgarishlar pantomimik harakatlarida namoyon bo‘ladi. Shu tufayli o‘quvchilarga ta’lim-tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish jarayonida (darsda, darsdan tashqari mashg‘ulotlar paytida, tarbiyaviy ishlar jarayonida) o‘z hissiyotini boshqara olishi, jiddiy bo‘lishi, umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatida bo‘la olish qobiliyatlariga ega bo‘lishi zarur. Pantomimik harakatlar tizimi o‘qituvchiga birdaniga paydo bo‘ladigan ko‘nikma emas. Buning uchun o‘qituvchi o‘z ustida tinimsiz ishlashi, ilk pedagogik faoliyati davrida kamchiliklarini tezda topib bartaraf eta olishi darkor. Chunki, yillar davomida o‘qituvchi o‘zining har bir harakatiga moslashib uni odat qilib olishi mumkin. Mukammal pantomimik malakalarga ega bo‘lgan o‘qituvchi o‘z-o‘zini nazorat qila oladi, ko‘p yillik faoliyati davomida sog‘lom asab tizimini o‘zida tarbiyalab asabiylashishdan, hissiy va aqliy zo‘riqishlardan o‘zini saqlay oladi. Pantomimik harakatlarda o‘z hissiy holatini nazorat qilishda o‘qituvchi quyidagi faoliyatlarga jiddiy e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir: - sport bilan muntazam shug‘ullanib borish; - yoshlar psixologiyasiga oid bilimlarni doimiy o‘rganib borishi; - o‘quvchilarga nisbatan xayrixohlik va optimizmga ega bo‘lishi; - o‘z harakatini nazorat qilishi (muskul zo‘riqishini, qo‘l, oyoq va bosh harakatini, nutq tempini bir maromda saqlashda nafas olishini tartibga solish); - madaniy hordiqni to‘g‘ri uyushtirishi (dam olishi, o‘z sog‘ligiga doimiy e’tibor, lirika, musiqa, yumoristik hajviyalarni sevib o‘qiy olish); - o‘z- o‘ziga tanqidiy ta’sir ko‘rsatish. O‘qitish samaradorligini oshirish va ijobiy tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish uchun o‘qituvchining harakatlarida aktyorlik va rejissyorlik malakalari ham mujassamlashgan bo‘lishi lozim. Xususan, gumanitar fanlar o‘qituvchilari aktyorlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari lozim. Ma’lum mavzular, obrazlar, tarixiy qahramonlar haqida so‘zlaganda aktyorlik, rejissyorlik malakalari zarur. Ular o‘qituvchiga o‘quvchilarning his-tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatishda, mavzu qahramonlariga nisbatan hissiy-qadriyatli munosabatda bo‘lish tajribasini o‘zlashtirishiga yordamlashadi. Pedagogik texnika malakalari o‘qituvchining maxsus fanlar bo‘yicha bilimlarni egallash, pedagogik mahoratini takomillashtirishga intilish, o‘z kasbiga qiziqish, burch hamda mas’uliyatni his qilish asosida oshiriladi. Va ular yoshlarni o‘qitish, tarbiyalash, tashkil qilish, targ‘ibot qilish, mustaqil bilim olish ishlariga yordam beradi. O‘qituvchining tashqi ko‘rinishida nutq texnikasi, his-tuyg‘ularini boshqara olish, mimik va pantomimik malakalar bir qolipda mukammal olib borilganda ko‘zlangan maqsadga albatta erishiladi. Bunda so‘z, gap ohangi, qarash, imo- ishoralar, kutilmagan pedagogik vaziyatlarda uddaburonlik, osoyishtalik bilan ziddiyatdan chiqish, voqelikni oldindan ko‘ra olish va adolatli tahlil qilishga asoslanish maqsadga muvofiqdir. Bu xususiyatlar o‘qituvchining shaxsiy, individual psixik, fiziologik fazilatlari asosida tarkib topadi. Pantomimik harakatlarni boshqarishda ham o‘qituvchining individual pedagogik texnikasi, yoshi, jinsi, mijozi, fe’l-atvori, sihat-salomatligi va anatomik-fiziologik xususiyatlari muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi avvalo tarbiyachi sifatida o‘zida yuqoridagi malakalarni shakllantirishi, ularning mazmunini chuqur o‘zlashtirib, pedagogik texnikani egallashning imkoniyatlaridan foydalanishi kerak. Shunda u o‘qituvchini pedagogik mahorat sari yetaklaydi. Shunday qilib, o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi ham pedagogik texnikaning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib – tarbiyalanuvchilarga ko‘rib, eshitib turgan narsalarini erkin fikrlash orqali, o‘z mulohazalarini mustaqil, cho‘chimasdan o‘qituvchiga yetkazish imkoniyatini beradi. “Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq yoki jahldor bo‘lishni bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi kerakki, uning har bir harakati, yurish-turishi, kiyinishi bolalarni tarbiyalasin” – deb yozgan edi taniqli pedagog A.S. Makarenko. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan islohotlarning yuksak natijalari bevosita o‘qituvchining qizg‘in mehnati samarasiga bog‘liq. Vatanimizning porloq kelajagi uchun yosh avlodni har tomonlama yetuk, komil inson qilib voyaga yetkazishda o‘qituvchining kasbiy bilimi, faoliyat texnikasi mutlaqo yangilanib, hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada bo‘lishi kerak. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablariga muvofiq o‘qituvchi o‘zining ta’lim-tarbiyaviy faoliyatida milliy- madaniy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligiga doimo e’tibor berib kelishi lozim. O‘qituvchi pedagogik faoliyatida pedagogik texnikaning ko‘nikma va malakalarini mukammal takomillashtirgan holda o‘z mahoratini oshirish uchun quyidagi jarayonlarni bilishi lozim: 1. O‘qituvchi o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan pedagogik texnikaning muhim tarkibiy qismlaridan biri uning nutq texnikasidir (Nutq tempi, diksiyasi, tovush ohangini baland, o‘rta, past qila olishi va hokazo). Dars jarayonida o‘quv materiallarini idrok qilishda o‘qituvchining nutqi muhim rol o‘ynaydi. Olimlarning fikricha, o‘quvchilar tomonidan 1/2 foiz o‘quv materialini tafakkur orqali idrok qilish va o‘zlashtirish o‘qituvchining nutqiga va uning so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishiga bog‘liq. O‘quvchilar o‘qituvchining nutqini nihoyatda kuzatuvchanlik va qiziqish bilan tinglaydilar. Past ohangda gapiradigan o‘qituvchining darsi o‘quvchilar uchun zerikarli bo‘ladi, nihoyatda baland gapirish, oddiy suhbat chog‘ida ovozni baland qilib so‘zlashish o‘quvchilarni darsdan bezdiradi va charchatadi. O‘quvchilarning bunday o‘qituvchi ta’limidan ko‘ngillari soviydi. Shuning uchun o‘qituvchi savodli gapirishi, o‘z nutqini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan qilib bayon qilishi, o‘z fikr va his-tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash malakalariga ega bo‘lishi lozim. Chiroyli, savodli, ta’sirchan gapiruvchi o‘qituvchilarning fikrlari o‘quvchilar ongiga tez yetib boradi, o‘quv materiallarini o‘zlashtirib olishiga katta imkoniyat yaratadi, o‘quvchilar bunday o‘qituvchilarning darslarini toqatsizlik bilan kutadilar. O‘qituvchilar o‘z nutqlari ustida tinimsiz ishlashlari, so‘zlarning chiroyli, ma’noli, ta’sirchan bo‘lishi ustida mashq qilishlari, ovoz diapazonlari kuchi, nutq tembrining harakatchanligi, diksiyasini doimo mashq qilib borishlari lozim. Ovoz diapazoni chegarasi baland yoki past gapirish toni bilan belgilanadi. Diapazonning qisqarishi tovushning past tonligiga olib keladi. Past ohangda so‘zlashish o‘qituvchining idrokini bo‘shashtiradi va susaytiradi. O‘qituvchi tovush diapazonini, uning tembri bilan bog‘lab ishlatsa, gaplari chiroyli, mayin, jozibali chiqib, tinglovchilarni o‘ziga jalb etadi va o‘quv materiallari mazmuni yanada yaxshi idrok qilinadi. O‘qituvchining ovozida so‘zlarni aniq, to‘g‘ri, tiniq eshitilarli va tushunarli bayon qilishida namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri va mukammal ovoz diksiyasiga ega bo‘lgan o‘qituvchi so‘zlarni ifodali bayon qiladi. Ifodali gapirishda til, lab, kichik tilcha, pastki jag‘ ishtirok etadi. O‘qituvchi ifodali gapirishi, so‘zlarni talaffuz qilishi uchun yuqoridagi organlarni doimo mashq qildirishi lozim. Shunday qilib, pedagogik texnikada nutq malakalari muhim ahamiyat kashf etar ekan, o‘qituvchi doimo gapirish tempi, ritmi, diksiyasi, ovoz kuchi, diapazoni, harakatchanligi ustida mashq qilishi zarur, ushbu jarayon alohida bir faslda ko‘rib chiqiladi. 2. Pedagogik texnika malakalarini mukammal egallash uchun avvalo, o‘qituvchi o‘z fanini, o‘qitadigan predmetining boshqa fanlar bilan o‘zaro aloqadorlikda bilishi, pedagogik va axborot texnologiyalarini, pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini davr taraqqiyoti darajasida bilishi, kasbiy jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalay oladigan bo‘lishi zarur. Chunki pedagogik texnika o‘qituvchining individual shaxsiy xususiyatlariga ham bog‘liq. Har bir o‘qituvchi o‘z tafakkuriga, fikrlash qobiliyatiga, o‘zining kasbiy yo‘nalishi, kasbiy laboratoriyasiga ega bo‘lishi kerak. Bu yo‘nalish va laboratoriyani o‘qituvchining o‘zi mustaqil fikr yuritish, mustaqil bilim olish, pedagogik mahoratini oshirib borish orqali qo‘lga kiritadi va mohir o‘qituvchiga xos fazilatlarni tarbiyalaydi hamda kasbiy ideal sari harakat qiladi. 3. Pedagogik texnika sirlarini mukammal bilish o‘qituvchining tashkiliy - metodik malakalarni egallashiga ham bog‘liq. Bu malakalar zarur bilimlar bo‘yicha ma’ruzalarni tinglash, maxsus adabiyotlarni o‘qish orqali qo‘lga kiritiladi. Tashkiliy-metodik malakalar aytilgan yo‘l-yo‘riqlar, ko‘rsatmalarni o‘zining individual kasbiy tajribasida sinab, ko‘nikma hosil qilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tashkiliy-metodik malakalarning individual xususiyatlari, jamoa va guruh bo‘lib ishlash, o‘qish, faoliyat ko‘rsatish asosida qurilgani ma’qul. Chunki guruh yoki jamoa bo‘lib o‘qish, ishlash har bir o‘qituvchiga refleksiv qobiliyatlari asosida, o‘zini boshqalar ko‘zi bilan ko‘rishni va baho berishni, faoliyatidagi nuqsonlarni seza bilishni, muomala va hulq-atvorning yangi shakllarini izlab topish va sinash imkoniyatini beradi. Bu esa o‘z-o‘zini bilish, o‘z-o‘zini tarbiyalash uchun asos bo‘ladi va pedagogik vazifalarning yangi usullarini tekshirib ko‘rish, nazariy masalalarini hal qilish uchun tajriba maydonini tashkil qilishga zamin yaratadi. Demak, tashkiliy - metodik malakalarni egallashda guruh, jamoa faoliyati, mashg‘ulotlar pedagogik texnika asoslarini egallash imkoniyatini beradi. 4. Pedagogik texnikani bir maromda egallashda, har bir o‘qituvchining o‘z individual dasturini ishlab chiqishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday dasturni tuzishdan oldin o‘qituvchi o‘zida pedagogik texnika malakalarini shakllanganligining boshlang‘ich darajasini aniqlab olish zarur. Ya’ni, o‘qituvchining dastlabki o‘quv-tarbiya ishlaridagi natijalarida, nutq madaniyatining to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘yilishida, harakatidagi mimik va pantomimik holatlarda ro‘y beradigan nuqsonlar e’tirof etiladi. Bunda natija yaxshi bo‘lsa, kelajakda pedagogik texnikani egallash ancha oson bo‘ladi. Ushbu faoliyat natijasida ko‘nikma va malakalar yanada rivojlantiriladi. Individual dastur pedagogik texnika malakalarining yetishmaydigan jihatlarini to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Bu dastur ma’lum mashqlar yoki mashqlar majmuini o‘z ichiga oladi. 5. Shuni ham unutmaslik lozimki, pedagogik texnikani namoyish etishda o‘qituvchining umumiy madaniyati, ma’naviy va estetik dunyoqarashi muhim o‘rin tutadi. Agar o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi qashshoq, so‘zlarni talaffuz qilish qobiliyati past, estetik jihatdan omi, bo‘lar bo‘lmas voqealarga nisbatan o‘z hissiyotiga erk beradigan bo‘lsa, tarbiyalanuvchilarning e’tiqodiga, aql-idrokiga, bilish va anglash tafakkuriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Demak, o‘qituvchi o‘zidagi ana shu nuqsonlarni qayta tarbiyalashi lozim. Ta’kidlash joizki, pedagogik texnikaning ko‘nikma va malakalarini egallash yo‘llari to‘g‘risida bildirilgan fikrlarga e’tibor bermaslik, pedagogik faoliyat jarayonida ularning beqiyos ahamiyatiga yetarlicha baho bermaslik, shuningdek, pedagogik texnika malakalarini tanqidiy, har bir o‘qituvchining individual xususiyatlarini hisobga olmay ish yuritish pedagogik mahoratni egallashga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va o‘quv-tarbiya jarayonida o‘qituvchining ta’lim-tarbiyaviy faoliyatida nuqsonlarning ko‘payishiga olib keladi. Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo‘llari o‘qituvchining malaka oshirish kurslariga ishtiroki, ustoz murabbiylar rahbarligidagi mashg‘ulotlar (ulardan pedagogik texnika sirlarini o‘rganish) va mustaqil (kasbiy jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalash) ishlashdir. Pedagogik texnika ko‘nikma va malakalarini egallash individual-shaxsiy salohiyat ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalash, ya’ni talabalik yillarida o‘zida mohir o‘qituvchining shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o‘ynaydi, deb aytish mumkin. Kasbiy ideal sari intilishda bu harakat pedagogik texnikani egallashda muhim rol o‘ynaydi. Tashkiliy-metodik jihatdan pedagogik texnika mashg‘ulotlari individual, guruh yoki ketma-ketlikda o‘tkaziladi. Masalan, zarur bilimlar ma’ruzalarda yoki tegishli adabiyotlarni mustaqil o‘qish asosida, integratsion bilimlarni egallash, portal, kompyuter texnologiyalari yordamida egallanishi mumkin. Avtomatlashtirishga doir ayrim oddiy harakatlar (turli artikulyatsiya, fonatsion nafas olish usullari, relaksatsiya usullari va shu kabilar) o‘qituvchi tomonidan muntazam mashg‘ulotlar asosida egallanadi. Tegishli ko‘nikmalarni ishlab chiqish, individual ishlashni dastlab o‘qituvchining nazorati va rahbarligida, keyin esa mustaqil ishlash talab qiladi. Pedagogik texnika malakalarini shakllantirishda o‘qituvchining jamoada faoliyat olib borishi va mashg‘ulotlarda o‘z-o‘zini nazorat qilishi alohida rol o‘ynaydi. Pedagogik texnika mashg‘ulotlarining bu shaklini ancha batafsilroq ochib berish maqsadga muvofiqdir, chunki u hozirga qadar o‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan o‘quv va metodik adabiyotlarda ma’lum darajada ko‘rsatib berilmagan. Har qanday jamoada, xoh o‘qituvchilar, xoh o‘quvchilar jamoasi bo‘lsin, o‘qituvchi ular oldida o‘zini boshqa kishilar ko‘zi bilan ko‘rishi, hulq-atvor va muomalaning yangi shakllarini izlashi va sinab ko‘rishi, o‘zining jamoa bilan birga bajaradigan ishi xususiyatlarini anglashi va pedagogik faoliyatining individual uslublarini ongli ravishda shakllantirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Jamoa shaxsning o‘z-o‘zini bilishi va o‘z-o‘zini tarbiyalash laboratoriyasi, pedagogik vazifalarni hal qilishning yangi usullarini tekshirib ko‘radigan, nazariy va amaliy masalalar, turli muammolar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo‘lib qolishi mumkin. Psixologlar pedagogik texnikaning keng imkoniyatlarini jamoa bo‘lib o‘rganishni, o‘qituvchilar orasida bunday jamoalarning eng qulay miqdorini 10–14 kishidan iborat etib belgilashni ta’kidlab o‘tadilar. Qatnashchilarning xuddi shunday miqdori ulardan har birining boshqa o‘qituvchilar bilan birga faoliyat olib borishda individual psixologik muammolarini juda to‘liq ravishda aniqlab hal etish, refleksiv va empatik darajasini jiddiy oshirish, kasbiy pedagogik fahm-farosatini rivojlantirish, boshqalarga ta’sir etish vositalarining kengaytirish imkoniyatlarini ochib beradi. Shu narsa muhimki, guruh qatnashchilari, bo‘lajak o‘qituvchilar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini egallashga faol intilishlari, o‘z-o‘zini bilish va kasbiy jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalash bo‘yicha muvaffaqiyatli ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishlari kerak. Barcha hollarda ham individual, ham guruhiy mashg‘ulotlar boshlanishidan oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim. Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalari shakllanishining boshlang‘ich daraja¬sini aniqlab olish zarur. Biroq, tajribalarning ko‘rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu bilan birga dastlab avtomatlashtirilgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko‘nikmalar haqida ham mulohazalar olib borish mumkin. Masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo‘lga qo‘yilishi, to‘g‘ri talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo‘lgan savodli, ifodali nutq, mimik va pantomimik aniqlik va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bunday ko‘nikmalarning mavjudligi pedagogik texnika malakalarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi. Shunga qaramasdan barcha hollarda ana shu ko‘nikmalarni tegishli malakalar tarkibiga kiritish yuzasidan muayyan faoliyat olib borilishi zarur. Pedagogik texnika malakalarini shakllantirishning boshlang‘ich darajasiga qarab uni egallashning individual dasturi yetishmaydigan malakalarni shakllantirishga qaratilgan ayrim mashqlarni yoki ularning to‘liq majmuasini ishlab chiqish lozim. Pedagog va psixolog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘z faoliyatini endigina boshlayotgan o‘qituvchilar duch keladigan qiyinchiliklarning asosiysi aynan pedagogik texnikaga oid ma’lumotlarni bilmasligi oqibatida sodir bo‘lmoqda. Pedagogik texnika to‘g‘risida yuqorida aytib o‘tilgan fikr va mulohazalarga e’tibor qilmaslik, pedagogik faoliyatda nazariy va amaliy tajribalarning yo‘qligi, o‘z faoliyatiga tanqidiy nazar bilan baho berolmaslik oqibatida hamda o‘qituvchida individual pedagogik texnikani rivojlantirish, tahlil qilish va uni takomillashtirish yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan pedagogik faoliyatning yo‘qligi mazkur qiyinchiliklarning asosiy sabablaridan biri ekanligini unutmaslik kerak. Pedagogika oliy ta’lim muassasalaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani egallash bo‘lajak o‘qituvchiga o‘zining kasbiy yo‘nalishining boshlanishidayoq ko‘pgina xatolardan holi bo‘lishda, talabalarga ta’lim-tarbiya berishning yuksak samaradorligiga erishishda yordam beradi. Demak, hozirgi zamon pedagogika fani o‘qituvchisining pedagogik mahorati tizimida pedagogik texnikaning roli beqiyosdir. Chunki u o‘qituvchiga o‘z gavdasini tuta bilish mimika, pantomimika, his-tuyg‘ularini emotsiyasini boshqara olish, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallash va ularning o‘quv faoliyatida o‘qishdan tashqari ishlar jarayonida qo‘llash yo‘llarini tushuntiradi. Shunday qilib, pedagogik texnika ma’lum kasbiy va shaxsiy malakalar yig‘indisidirki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatish, tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib xizmat qiladi. Xo‘sh, o‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday malakalardan iborat? U o‘qituvchining o‘quv ishlarini tashkil qilib, amalga oshirish va tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishda qanday rol o‘ynaydi? Ilg‘or va novatar pedagoglarning ish tajribalarini ko‘rsatish, ilg‘or tajriba maktablarida o‘qituvchilar faoliyatini o‘rganish bizni shu xulosaga olib keldiki, ular ta’sir ko‘rsatishda turli amaliy topshiriqlarni yechishda juda nozik, ammo muhim metodlardan foydalanadilar. Asosan, ularning faoliyatida o‘quvchilar o‘quv biluv faoliyatlarini materiallarini o‘zlashtirishga aniq yo‘llash, topshiriqlarni konkret qo‘ya bilish va nazorat qilish, jamoa va ayrim shaxslar bilan turli munosabatda bo‘la olish, savollar qo‘ya bilish, o‘z kayfiyatini, hatti-harakatini, mimikasini, ovozini idora qila olish xususiyatlari kuzatiladi. Bu shundan dalolat beradiki, bunday o‘qituvchilar pedagogik texnikasini yaxshi egallagan. Uning malakalarini o‘zlarida aniq shakllantirgan va bu malakalarni turli vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatlariga ega bo‘lganlar. Pedagogik mahorat nazariyasining o‘rganuvchi va ta’dqiq qiluvchi olimlarning fikrlariga qaraganda pedagogik texnika malakalari ikki guruhga bo‘linadi: Birinchi guruh malakalari pedagogning o‘z hatti-harakatini idora qilishi bilan bog‘liqdir. Bunda pedagogning mimik va pantomimik ifodalari o‘z hissiyotini, kayfiyatini boshqarishi aktyorlik va rejissyorlik mahorati, nutq madaniyati kiradi. Pedagogik texnikaning ikkinchi guruhidagi malakalarga ayrim o‘quvchilarga va jamoaga ta’sir ko‘rsata olish qobiliyati talablar qo‘ya olishi jamoaning ijodiy ishlarini tashkil eta olishi, o‘quvchilarni tarbiyalash va kasbkorlik malakalari kiradi. Endi o‘qituvchi pedagogik texnikasi malakalarining qisqacha xarakteristikasi bilan tanishib chiqamiz. O‘qituvchi pedagogik texnikasining muhim malakalaridan biri uning nutq texnikasidir. Nutq tempi diksiyasi tovushining baland, o‘rta, past qila olishi va h.k. O‘quv materiallarini idrok qilishda o‘qituvchining nutqi muhim rol o‘ynaydi. Odamlarning fikricha 1-2 foiz o‘quv materiallarini idrok qilish va o‘zlashtirishida o‘qituvchi nutqiga va uning so‘zlarini to‘g‘ri talaffuz qilishga bog‘liq. Bolalar o‘qituvchining gapini, nutqini nihoyatda kuzatuvchanlik bilan kuzatadilar. Mabodo o‘qituvchi so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz etsa, o‘quvchilar uning ustidan kulib, mas’hara qilib yuradilar, lekin past tonda gapiradigan o‘qituvchining darsi esa o‘quvchilar uchun zerikarli bo‘ladi, nihoyatda baland gapirish oddiy suhbat chog‘da qichqirib so‘zlashish o‘quvchilarni bezdiradi va charchatadi. O‘quvchilarning bunday o‘qituvchi ta’limidan ko‘ngillari sovuydi. Shuning uchun o‘qituvchi savodli gapirishi o‘z nutqini chiroyli va tushunarli ta’sirchan qilib bayon qilishi o‘z fikr va his-tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash malakalarida ega bo‘lishi lozim. Chiroyli, savodli ta’sirchan gapiruvchi o‘qituvchilarning fikrlari o‘quvchilar ongiga tez yetib boradi.O‘quv materiallarini o‘zlashtirib olishga katta imkoniyat yaratadi. O‘quvchilar bunday o‘qituvchilar darslarini toqatsizlik bilan kutadilar. Darhaqiqat diktorlar Qodir Maxsumov, Mirzohid Rahimov, O‘ktam Jobirov kabi larning xalq qalbidan o‘rin olganliklari ham bejiz emas. Shuning uchun o‘qituvchilar o‘z nutqlari ustida tinmay ishlashlari so‘zlarining chiroyli, ma’noli, ta’sirchan bo‘lishi ustida mashq qilishlari, ovoz diapazonlarini kuchli tembr, harakatchanligi, diksiyasini doimo tarbiyalab borishlari lozim. Ovoz diapazoni deganda biz tovush hajmini tushunamiz. Uning chegarasi baland yoki past gapirish toni bilan belgilanadi. Diapozonning qisqarishi tovushning past tonliligiga olib keladi. Past tonda so‘zlashish idrokni bo‘shashtiradi va susaytiradi. Tembr - tovushning go‘zalligi chiroyliligidir. O‘qituvchi tovush diapozoni uning tembri bilan bog‘liq ishlatsa gaplari chiroyli, mayin, jozibali chiqib, tinglovchilarni o‘ziga tortadi va materiallar yaxshi idrok qilinadi. O‘qituvchi ovoz leksiyasi so‘zlarni aniq, to‘g‘ri, eshitarli va tushunarli bayon qilishda namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri ovoz leksiyaga ega bo‘lgan o‘qituvchi so‘zlarni ifodali bayon qiladi. Ifodali gapirishda til, lab, kichik til, pastki jag‘ ishtirok etadi. O‘qituvchi ifodali gapirishi, so‘zlarni talaffuz qilishi uchun yuqoridagi organlarni doimo mashq qildirishi lozim. O‘quv materiallari aniq, to‘g‘ri, tushunarli, ifodali bayon qilishda ovoz ritmi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy tadqiqotlar ishlari dalolat bermoqdaki, ruslar bir minutda 120, inglizlar 120dan 150 gacha, fransuzlar 110 ta so‘zni talaffuz qilisharkanlar. O‘rtacha hammaga tushunarli bo‘lishi uchun o‘qituvchi 5-6 sinflarda 60 ta so‘zni 9-11 sinflarda 75-80 ta so‘zni talaffuz etsa talabga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi nutqni lo‘nda aniq, puxta, chiroyli bayon etsa u tinglovchilarga shuncha tushunarli bo‘ladi va ular uzoq saqlanadi. Shunday qilib, pedagogik texnikada nutq malakalari muhim ahamiyat kashf etar ekan o‘qituvchi doimo gapirish tempi, ritmi, diksiyasi, ovoz kuchi, diopozoni, harakatchanligi ustida mashq qilishi zarur. O‘qituvchining pedagogik mahoratida uning nutqi, notiqlik qobiliyati muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa ushbu muammoga musta q illikdan keyingi yillarda jiddiy e’tibor qaratildi. Yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda avvalo milliy istiqlol mafkurasi muhim ahamiyatga ega. Mafkuramizning yuksak ustunlaridan biri ─ millat tilidir. Respublikamizning “Davlat tili haqida”gi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa hujjatlarda barkamol avlod tarbiyasida o‘z ona tiliga nisbatan mehr─muxabbat tuyg‘ularini shakllantirish e’tirof etilgan. Yosh avlodning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida o‘qituvchining nutqi, uning notiqlik san’ati alohida qudrat kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1997 yil 29 avgustdagi IX sessiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlaydiki, “O‘z fikrini mutlaqo mustaqil ona tilida ravon, go‘zal va lo‘nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbarlik kursisida o‘tirganlarni bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin”. O‘qituvchining nutqiy madaniyatini shakllantirish uning kasbiy faoliyatida naqadar muhim ahamiyatga egaligi to‘g‘risida mulohaza yuritar ekanmiz, avvalo, notiqlik san’atining kelib chiqish tarixini bilish lozim. Professional notiqlik san’ati Yunoniston, O‘rta Osiyo, va Hindistonda o‘zining uzoq tarixiga ega. Tarixchi olimlarning (Apresyan G.Z.) ma’lumotlariga ko‘ra, Notiqlik san’atiga eramizdan oldingi VII asrda Yunonistonda asos solingan. Qadimgi Yunonistonda bolalarga bilim berish faylasuflar zimmasiga yuklatilar edi. Ular, notiqlik san’atining yetuk namoyondalari bo‘lib, o‘zlarining chiroyli so‘zlari, baland va ta’sirchan ovozlari bilan odamlar tafakkuriga, ongiga kirib borganlar, ta’lim va tarbiyada ulkan yutuqlarga erishganlar. Shu sababli, notiqlik san’ati va nutq madaniyatining nazariyasiga, uning cheksiz tarbiyaviy ahamiyatiga ilk marotaba qadimgi Yunonistonda asos solinganligi ilmiy adabiyotlarda bayon etiladi. Yunonistonda epos, lirika, drama, haykaltaroshlik, musiqa va me’morchilik bilan birga notiqlik san’ati ham murakkab va muhim san’at asari sifatida tan olingan. Notiqlik san’atini davlatning muhim ijtimoiy-siyosiy ishlariga taalluqli faoliyatdagi ahamiyati uchun hamda yosh avlodni tarbiyalashda ular ongi va tafakkuriga qizg‘in ta’sir etuvchi murakkab vosita ekanligi uchun Yunonistonda uni “San’atlar shohi” deb atashgan. Eramizdan avvalgi V asr Yunonistonda “Notiqlik san’ati”ning eng takomillashgan va rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davrda notiqlik san’atining quyidagi uchta qonuniyatiga ayniqsa jiddiy e’tibor berilgan: • tinglovchiga tushuntirish (ma’lum bir g‘oyani); • tinglovchining tafakkurini uyg‘otish (fikrini, ongini, maqsadini); • tinglovchini o‘ziga jalb qilish (huzur halovat va qoniqish hissini uyg‘otish asosida). Notiqlar ushbu qonuniyatlarga amal qilgan holda “tinglovchilarga halovat bag‘ishlash” orqali odamlarni ezgulikka, adolatparvarlikka, vatan oldidagi burchlariga sadoqatli bo‘lishga, eng yaxshi insoniy fazilatlarga amal qilib, ularni bajarishga, odob va axloq qoidalariga rioya qilishga chorlar edilar. Bu ularning asosiy vazifasi hisoblanardi. Notiqlik san’atini chuqur egallagan, o‘zlarining go‘zal va chiroyli nutqlari hamda noyob asarlari bilan jamiyatda hurmat va e’tibor qozongan Sokrat, Platon, Dinarx, Giperid, Gorgiy, Isokrat, Isey, Esxil, Demosfen, Sitseron, Kvintilian kabi namoyondalar Yunonistonning mashhur davlat arboblari bo‘lib yetishganlar. Yunon notiqlari og‘zaki nutqning shakl va qonuniyatlarini, mulohaza va isbot kabi mantiq ilmi qoidalarini chuqur o‘zlashtirganlar. Ular o‘z fikrlari va tuyg‘ularini ruhan o‘quvchilar hamda tinglovchilar tafakkuri va ongiga chuqur singdira olganlar va keskin ta’sir o‘tkazganlar. Har bir notiq o‘z ustida yillab tinimsiz mashg‘ulotlar olib borgan, sehrli ovoz sohibi bo‘lish uchun nutq texnikasi ning barcha qonuniyatlariga amal qilganlar. Ular o‘zlarining ta’sirchan nutqlarini namoyish qilish bilan notiqlik san’atini “Mafkuraviy va siyosiy kurash hamda yosh avlodni tarbiyalash quroli” deb hisoblagan va buni o‘z faoliyatlarida isbotlab berganlar. Mashhur faylasuf olim Sokrat (eramizdan avvalgi 469 ─ 399 yillar) o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda savol-javob usulini joriy qilib, ushbu usul orqali suhbat metodiga asos solganligi barchaga ma’lum. Sokratning shogirdi Platon esa o‘z ustozi g‘oyalarini davom ettirib, savol-javobni notiqlik san’atining bir shakli sifatidagi ahamiyatini o‘z asarlarida yoritadi hamda uni inson tafakkuri va ongini, dunyoqarashini og‘zaki nutq bilan boyituvchi noyob uslub sifatida baholab, uni mazmunan amaliy va nazariy jihatdan yanada boyitdi. Yunonistonda notiqlik san’atining har tomonlama takomillashishi Demosfen (eramizdan avvalgi 384─322 yillar) nomi bilan uzviy bog‘langan. U yoshlik yillaridanoq notiqlik san’atiga qiziqdi. Tug‘ma duduq bo‘lishiga qaramasdan, o‘quvchi va tinglovchilarning istehzolariga bardosh berib, qizg‘in va shiddatli mehnati bilan notiqlik mahoratini namoyish eta olgan. Faqat Demosfen Yunonistonda notiqlik san’atining yetuk namoyodasi, ya’ni o‘z davrida “notiqlik san’atining elitasi” sifatida mashhur bo‘ldi. U davlat tribunasini notiqlik san’atiga asoslangan siyosiy va mafkuraviy kurash maydoniga aylantirdi. Demosfenning notiqlik san’ati g‘oyalarini uning shogirdi Mark Sitseron (eramizdan avvalgi 106─43 yillar) davom ettiradi. Qadimgi Yunonistonda nutq mahorati, uni takomillashtirish yo‘llari, nazariyasi va tarixi bo‘yicha o‘z tajribalaridan kelib chiqib Sitseron bir nechta asarlar yaratdi. Sitseronning notiqlik san’ati tarixiga bag‘ishlangan “Brut”, “Notiqlik san’ati namoyondalari”, “Notiq”, “Notiqlik haqida” kabi asarlari shular jumlasidandir. Notiqlik san’atining ulkan imkoniyatlarini, odamlarni va jamiyatni boshqarishda qudratli kuch ekanligini ta’kidlab, uni davlatning siyosiy jihatdan bosh quroli deb hisoblaydi. Shu sababli har bir davlat rahbari va davlat arbobi notiqlik san’atining cheksiz imkoniyatlarini chuqur egallashi lozimligini aytadi. Sitseronning notiqlik san’ati nazariyasida “Ideal notiq” haqidagi g‘oyalari muhim ahamiyatga ega. Uning fikricha, “Ideal notiq egasi yuksak ma’naviyatli, chuqur bilimga ega, tafakkuri boy faylasuf bo‘lishi kerak.” Ideal notiqlar tinglovchilar qalbiga va his tuyg‘ulariga tez, chuqur kirib borishi, ularning kayfiyatini, ruhiyatini bilib, shodlik va sevinch tuyg‘ularini, yoki aksincha, g‘azab va nafratini ta’sirchan nutqi asosida uyg‘ota olishi lozim. Sitseron tomonidan ishlab chiqilgan va nazariy hamda amaliy jihatdan asoslangan notiqlik san’ati haqidagi ma’lumotlarni, tizimlar va uslublarni rimlik Kvintilian (eramizdan avvalgi 35-95 yillar) ma’lum bir tartibga keltirib, tabaqalashtirib, undan notiqlik san’ati sohasi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatuvchilar unumli foydalanishlari uchun qayta ishlab chiqdi. U notiqlik san’atining balandparvoz, asabga teguvchi teatr artistlariga xos ovoz ritorikasiga qarshi edi. Kvintilianning fikricha, notiq tashqi ovoz natijalari bilan emas, balki ilmiy asosga ega bo‘lgan, mazmunan boy, mukammal va “tiniq” nutq orqali ulkan yutuqlarga erishishi mumkin. U “Tarbiya haqida” asarida o‘z nazariyalariga asoslanib, notiqlik san’atini o‘rganish metodikasini yaratdi. Faylasuf olim o‘z asarida ilk bor notiqlik san’atining ta’lim-tarbiya maskanlarida bolalar bilimi, ongi va tafakkuriga ijobiy ta’siri haqidagi g‘oyalarini ilgari surdi. O‘qituvchilar va tarbiyachilarning qizg‘in faoliyat olib borishlari uchun notiqlik san’atini mukammal o‘rganishga doir o‘zining metodikasini taqdim etdi. Mamlakatimizda notiqlik san’atining rivojlanishi O‘rta Osiyo madaniyati tarixi bilan bog‘liq bo‘lib, nutq madaniyati hamisha o‘ziga xos mavqega ega bo‘lib kelgan. O‘rta Osiyoda notiqlik san’atining xususiyatlari shundan iborat ediki, u eng avval o‘sha davr tuzumining manfaatlariga xizmat qilar edi. Bu davrda notiqlik san’ati ustalarini nadimlar, qissago‘ylar, masalgo‘ylar, badihago‘ylar, qiroatxonlar, muammogo‘ylar, voizlar, go‘yandalar, maddohlar, qasidaxonlar deb yuritilishi ham ana shundan dalolat beradi. Movarounnahrda notiqlik san’ati voizlik deb atalgan. Voizlik, ya’ni va’zxonlik haqida «Qur’on»ni targ‘ib qilish bilan mushtarak holda so‘zning ahamiyati, ma’nosi va undan o‘rinli foydalanish borasida yaxshi fikrlar aytilgan. Ammo tilning yaratuvchisi xalq ekanligini va uning, eng avvalo, xalqqa xizmat qilishini to‘g‘ri anglovchi sog‘lom fikrli kishilar uning ijtimoiy mohiyatini doimo to‘g‘ri tushunib kelganlar. Sharq mutafakkirlari mudarrisning muloqotga kirishish odobi to‘g‘risidagi adabiy meroslarida ko‘plab ijobiy fikrlarini bayon qilganlar. Ana shu nuqtai-nazardan qaralsa, «Nutq odobi», «Muomala madaniyati» nomlari bilan yuritilib kelingan nutq madaniyati tushunchasi juda qadimdan olimlar, ziyolilarning diqqatini jalb etgan. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Unsurul Maoliy Kayqovus, Abu Abdulloh Al-Xorazmiy, Mahmud Qoshg‘ariy, az-Zamahshariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi ulug‘ siymolar nutq odobi masalalariga, umuman notiqlik san’atiga jiddiy e’tibor berishga da’vat etish bilan birga tilga, lug‘atga, grammatikaga va mantiqshunoslikka oid asarlar yozdilar. Sharq mutafakkirlari, so‘z va nutqning inson hayotidagi o‘rni, vazni va qadr qimmatiga katta ahamiyat berganlar. Ular har bir so‘zning nutqda o‘z o‘rni va ahamiyati borligini, nutqni qudratli qiluvchi so‘zdan kuchliroq va buyukroq narsa yo‘qligini, tilga e’tibor – elga e’tibor ekanligini, so‘z sehri ila odamzod mo‘jizalar yarata olishini doimo ta’kidlab, isbotlab kelganlar. So‘z orqali nutq va fikr oydinlashadi. O‘qituvchi ta’lim-tarbiyasining samaradorligi so‘z boyligi bilan belgilanadi. Demak, “So‘z tuzadi, so‘z buzadi, olqish ham so‘zdan, qarg‘ish ham so‘zdan, omonlik ham, yomonlik ham so‘z bilan, borliq ham, yo‘qlik ham so‘zdan, olamning yaralishi va gullab-yashnashi ham so‘zdan, yo‘q bo‘lishi ham so‘zdan”(R. Jumaniyozov). O‘qituvchining pedagogik faoliyatida nutq texnikasini mukammal egallash muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida o‘qituvchi bolaning his- tuyg‘ularini uyg‘otadi, o‘quvchilar bilan ongli muloqotni ta’minlaydi, ta’lim- tarbiyaga oid ma’lumotlarni tahliliy idrok etadi. Buning uchun bo‘lajak o‘qituvchi avvalo nutq sirlarini, uning o‘quvchilar bilan bo‘ladigan muloqotda ta’sir kuchini puxta bilishi kerak. Nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish uchun, nutq texnikasiga oid talablarni bilish lozim. Bu talablar nutqning mantiq jihatdan to‘g‘ri, aniq, chiroyli, yorqin va maqsadga muvofiq bo‘lishidir. Nutqning asosiy xususiyatlari ushbu talablardan kelib chiqadi: 1. Nutqning to‘g‘riligi va ravonligi. 2. Nutqning aniqligi va ta’sirchanligi. 3. Nutqning mantiqiyligi. 4. Nutqning tozaligi va ifodaliligi. Nutqning to‘g‘riligi va ravonligi uning adabiy til normalariga to‘g‘ri kelishidir. Bunda ikkita jihatga e’tibor beriladi: urg‘u va grammatik normalarga amal qilinishi. Urg‘u – so‘zlarning to‘g‘ri talaffuz etilishini ta’minlaydi. Grammatik norma – nutqning mazmundorligini, ma’noli ekanligini bildirib, nutq oqimidagi so‘zlarning o‘zgarishi, mazmunan bir-biriga birikishini ifodalovchi xilma-xil qoidalar yig‘indisidir. Nutqning aniqligi va ta’sirchanligi – mazmundor nutqning tinglovchiga ta’sir etish omilidir. O‘qituvchi so‘z va tilning ravonligi, notiqlik qobiliyati bilan aniq faktlar asosida o‘quvchilarga bilim beradi, ularning ko‘nikma va malakalarini rivojlantiradi. O‘qituvchi nutqining aniq bo‘lishi, o‘z mas’uliyatini chuqur his etish shartidir. Aniqlik, o‘rganilayotgan mavzuning o‘qituvchi tomonidan ifodalanayotgan voqelikka, faktlarga muvofiq kelishidir. Aniqlikning chegarasini belgilashda o‘qituvchi so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llay olishi, o‘zbek tili grammatikasini mukammal bilishi, to‘g‘ri talaffuz eta olishi talab qilinadi. Nutqning mantiqiyligi – nutqning mantiqiy bo‘lishi eng avvalo o‘qituvchining so‘z boyligi, tafakkur yuritish qobiliyati, idrok etish mahoratiga bog‘liq. O‘qituvchi tilni juda yaxshi bilishi, so‘z boyligi keng bo‘lishi mumkin. Ammo o‘zi fikr yuritayotgan mavzuga nisbatan chuqur bilimga ega bo‘lmasa, bilimlarini o‘z tafakkuri doirasida tahlil qila olmasa notiqlik san’ati natija bermaydi. So‘zlarning o‘qituvchi ifodalayotgan mavzuga mos ravishda to‘g‘ri ifodalanishi, so‘z birikmalarining, gaplarning, matnlarning bir-biriga to‘g‘ri kelishi, fikrni izchil bayon etish uchun bo‘ysundirilishi nutqning mantiqiy boy ekanligini bildiradi. O‘quvchilarga aytilayotgan fikr mantiqan bir-biriga bog‘langan bo‘lishi kerak. Gaplar o‘rtasida fikriy bog‘lanish, izchillik yo‘qolishi bilan o‘qituvchi nutqining mantiqiyligiga putur yetadi. O‘rganilayotgan mavzu matnlari o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish bo‘lish uchun, matnlar boshlanma bilan ajratiladi (masalan, xulosa qilib aytganda; shu bilan birga; ta’kidlash lozimki va hokazo). Demak, o‘qituvchi nutqining mantiqiyligi deyilganda, yaxlit bir tizim asosida tuzilgan, fikr va mulohazalar rivoji izchil bo‘lgan, har bir so‘z, ibora aniq maqsadga muvofiq ishlatiladigan nutq tushuniladi. Nutqning tozaligi va ifodaliligi – O‘qituvchi nutqining tozaligi, avvalo uning adabiy til lisoniy normalariga muvofiq ifodalanishi bilan belgilanadi. O‘qituvchining chiroyli va mazmunan boy nutqi hozirgi o‘zbek adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan bo‘lishi, g‘ayriadabiy til unsurlaridan holi bo‘lishiga qarab baholanadi. Nutqning toza bo‘lishiga halaqit beruvchi unsurlar: dialektizm va varvarizmdir. Zero, ushbu unsurlar badiiy adabiyotda ma’lum bir badiiy – estetik vazifani bajarsada, o‘qituvchining dars jarayonidagi va tarbiyaviy faoliyatidagi nutqida ishlatilmasligi kerak. O‘qituvchi doimiy ravishda idoraviy atamalarni, rasmiy so‘z va iboralarni noo‘rin ishlatishi o‘z nutqining notabiiyligiga, ishonchsiz chiqishiga sabab bo‘ladi. Natijada o‘quvchilar ta’lim– tarbiyasida o‘qituvchi tomonidan ishontirish metodi orqali qo‘llaniladigan fikrlarni bayon etishga putur yetadi. Nutqning tozaligi, uning turli sheva so‘zlaridan holi bo‘lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishidir. Til vositalari vaziyatga qarab ishlatilgan, siyqa so‘z va iboralarsiz hosil bo‘lgan o‘qituvchi nutqi tabiiy va samimiy bo‘ladi, tinglovchi va o‘quvchining qalbiga tez borib yetadi. Jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos bo‘lmagan so‘zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o‘zga millatlarga xos so‘zlarning noo‘rin qo‘llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, qo‘pollikda qo‘llaniladigan so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘rni bo‘lmagan vaziyatlarda rasmiy so‘zlardan foydalanish); parazit (ortiqcha) so‘zlarning ishlatilishi nutq tozaligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu hodisalar o‘qituvchi nutqida uchramasligi uchun, o‘qituvchi o‘zini, fikrini boshqara olishi, doimiy ravishda nutqini boyitishi, mashq qilishi kerak. Odam tilni qancha chuqur bilsa va unda so‘z boyligi qanchalik ko‘p bo‘lsa, uning tafakkuri shunchalik boy bo‘ladi. So‘z barcha dalillar, barcha fikrlar libosi, o‘qituvchi nutqining poydevoridir. Hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko‘chirma gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish lozim. Nutq madaniyati ─ ijtimoiy madaniyatni, kishilik jamiyati madaniyatini aks ettiruvchi bir ko‘zgudir. Nutq madaniyati adabiy tilning har ikki shakli ─ yozma va og‘zaki shakli uchun zarurdir. Nutq madaniyatiga e’tibor yolg‘iz o‘qituvchidan emas, balki har bir fuqarodan ongli ravishda o‘zlashtirish talab qilinadigan insoniy fazilatlardan biridir. Uni egallash har bir o‘qituvchining va shaxsning madaniy saviyasi va bilimiga bog‘liq. O‘qituvchi pedagogik mahoratida nutq madaniyati, uning nafaqat ma’naviy va axloqiy jihatdan boyligini, balki bilimini, tafakkurini, ilmiy dunyoqarashini, fikr va mushohada yuritishini belgilovchi me’yordir. O‘qituvchining nutq madaniyati birdaniga shakllanib maromiga yetadigan jarayon emas, u pedagogik mahorat bilan, kasb faoliyati davomida, tajribali ustozlar o‘giti natijasida yillar davomida takomillashib boradi. O‘qituvchining nutqiy qobiliyati madaniy, kasbiy, pedagogik talablar asosida shakllanib boradi. Uni rivojlantirish faqat o‘qituvchining shijoatiga bog‘liq. Shu qobiliyat tufayli o‘qituvchining nutq madaniyati ham shakllanib boradi. Quyidagi nutq madaniyatiga xos bo‘lgan vositalarni o‘qituvchi unutmasligi kerak: 1. Nutq madaniyati o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy kamoloti tarkibiy qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko‘rsatuvchi, o‘z ona tilimizga e’tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir. 2. Nutq madaniyati o‘qituvchining ma’naviy va madaniy saviyasi bilan, hamda adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa kasb egalaridan ma’lum ma’noda ajratib turadi. 3. Nutq madaniyatining pirovard maqsadi erkin fikr egasi bo‘lgan barkamol avlodni qanday kasb egasi bo‘lib yetishishidan qat’iy nazar adabiy jihatdan tarbiyalash ekanligini unutmaslik kerak. 4. Nutq madaniyati ─ bu avvalo, o‘qituvchida nutqiy ko‘nikma va nutqiy malakalarni hosil qiladi. Bu ko‘nikma pedagogik faoliyatda takomillashib boradi, maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi. 5. Nutq madaniyatiga o‘zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida erishiladi. Buning uchun o‘qituvchi adabiy til qonuniyatlarini bilishi, badiiy adabiyot asarlarini doimiy o‘qib borishi, she’rlar yod olishi va uni deklamatsiya bilan o‘qiy olishi, radio va televidenie eshittirishlarini kuzatib borishi lozim. 6. Nutq madaniyatini egallashning yana bir ko‘rinishi nutqiy taqlid bo‘lib, o‘qituvchi o‘zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma’noli va ta’sirchan nutq so‘zlaydigan ustoz murabbiylarning nutqiy san’atiga havas bilan qarashi va taqlid qilishi asosida o‘rganishi mumkin. Nutq madaniyatining va notiqlik san’atiga umumiy, o‘xshash tomonlari bor. Har ikkala soha til va nutq, inson nutqi bilan aloqadordir. Har ikkalasi o‘qituvchi nutqiy faoliyatining ta’sirchan, chiroyli bo‘lishi uchun zarur hodisa bo‘lib, uning nutqiy madaniyatini o‘stirishga xizmat qiladi. Nutq madaniyati ham, notiqlik san’ati ham nutqning ma’noliligi, nutqiy go‘zallik, nutqiy mantiq qonuniyatlaridan oziqlanadi. Ba’zi shaxslarda uchraydigan notiqlik san’ati og‘zaki nutq sohasida shaxsiy qobiliyat va faoliyat tufayli erishiluvchi alohida san’atdir. Nutq madaniyati va notiqlik tushunchalari orasida ba’zi o‘xshashlik, umumiy tomonlar bor. Bu har ikkala sohaning pirovard maqsadi, ish faoliyatining mushtarakligida ko‘rinadi. Ammo shunga qaramasdan, nutq madaniyati tushunchasi bilan notiqlik tushunchasi aynan bir xil narsa emas. O‘qituvchi nutq madaniyati va notiqlik orasidagi ba’zi muhim farqli tomonlarni va belgilarni bilishi lozim. Bular quyidagilar: 1. Nutq madaniyati, chinakam ma’noda adabiy til bilan bog‘liq hodisadir. Uning paydo bo‘lishi, lisoniy asosi, talab va mezonlari adabiy til va uning normalari bilan bog‘liq. Notiqlik san’ati uchun bular asosiy belgilar emas. Notiqlar orasida adabiy til talablariga to‘la amal qilmaydiganlar, ma’lum vaqtgacha, shevada ham chinakam notiqlik san’atini namoyish qilib kishilar qalbiga ta’sir qiluvchilar uchraydi. So‘zga chechanlik, notiqlik, til materialining xarakteriga qarab emas, notiqning chinakam so‘z ustasi ekanligiga, tinglovchilarni o‘ziga jalb etishida, ta’sirchan nutqiy san’atiga qarab belgilanadi. 2. Notiqlik – bu nutqning og‘zaki shakli. Notiqlik san’ati og‘zaki nutq san’atidir. Nutq madaniyati esa nutqning ham og‘zaki, ham yozma shakli uchun taalluqli bo‘lgan tushunchalardir. 3. Nutq madaniyati jamiyat a’zolarining umumiy nutqiy faoliyatini nazarda tutadi. Nutq madaniyati sohasining maqsadi va pirovard orzusi yosh avlod nutqini madaniylashtirishni mo‘ljallaydi. Chin ma’nodagi notiqlik san’ati esa, alohida shaxslarning nutqiy mahoratini va san’atini ifodalaydi. Notiqlik, asosan nutq vositasida o‘qituvchilar jamiyat talablari asosida yosh avlodga muayyan ta’lim va tarbiya beradi, yuqori malakali, raqobatbardosh, o‘zining mustaqil fikriga ega bo‘lgan kadrlarni tayyorlaydi. 4. San’atkor notiq nutqi, asosan, ko‘pchilik tinglovchilarga, keng auditoriyalarga mo‘ljallangan bo‘ladi. Notiqni bir kishidan ortiq shaxslar tinglaydi. Nutq madaniyati mana shunday tinglovchilardan tashqari kishilar orasida odatiy suhbatlarni, yakka kishiga qaratilgan nutqlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. 5. O‘qituvchi adabiy tilning keng imkoniyatlari va boyliklarini yaxshi egallagan, nutq madaniyati talablariga javob beradigan tajribali notiq bo‘lishi mumkin. Biroq hamma o‘qituvchi ham san’atkor ma’nosidagi mukammal notiq bo‘la olmaydi. Lekin adabiy tildan foydalanuvchi har bir o‘qituvchi nutq madaniyatidan xabardor bo‘lishi shart. 6. Nutq madaniyati ko‘pchilikka mo‘ljallangan, ma’lum bir maqsadni ko‘zda tutib ish ko‘ruvchi soha. Bu ma’noda u keng omma uchun mo‘ljallangan talabdir, ammo notiqlik – shaxsiy qobiliyatdir. 7. Nutq madaniyati – bu faqat nutq haqidagi nutqiy faoliyatga tegishli tushuncha va soha emas, u til madaniyati bilan ham, ya’ni adabiy tilni va uning normalarini o‘rganish va bu normalarni qayta ishlash ishi bilan ham shug‘ullanadi. Notiqlik san’ati esa bunday ilmiy – normativ faoliyatni ko‘zda tutmaydi. 8. Notiqlik, ko‘proq nutqning mazmunini, mantiqiy asoslarini, mundarijaviy tuzilishini e’tiborga oladi, nutq madaniyati esa, nutqning til qurilishi – lisoniy tuzilishiga e’tibor qiladi. 9. Notiqlik san’ati notiq uchun oldindan qanday so‘zlash tizimi va rejasini bermaydi. Nutq madaniyati sohasi esa jamiyat a’zolarini ona tili, ya’ni adabiy til boyliklari va vositalaridan maqsadga muvofiq sharoit va uslub taqozasi talabiga ko‘ra o‘rinli foydalana olish ko‘nikmasini beradi. Bunday ko‘nikma, aslida har qanday san’atkor notiq uchun ham zarur. 10. Notiqlik san’ati haqidagi fan ancha qadimiy tarixga ega, nutq madaniyati ilmiy muammo va ilmiy soha sifatida muntazam yangilanib boradi. O‘qituvchi nutqining ta’sirchanligi va ifodaliligi. O‘qituvchi nutqining ta’sirchanligi nutqning asosiy sifatlaridan biri sanaladi va nutqdagi to‘g‘rilik va aniqlik, mantiqiylik va tozalik tinglovchiga ta’sir etish uchun yo‘naltirilgan bo‘ladi. Nutqning ta’sirchanligi deganda, asosan, o‘qituvchining og‘zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi va o‘quvchilar tomonidan qabul qilinishida paydo bo‘ladigan ruhiy vaziyat e’tiborga olinadi. Ya’ni notiq-o‘qituvchi o‘quvchilarni hisobga olishi, ularning bilim darajasidan tortib, hatto yosh xususiyatlarigacha, nutq ijro etilayotgan paytdagi kayfiyatlarigacha kuzatib turishi, o‘z nutqining o‘quvchilar tomonidan qanday qabul qilinayotganini nazorat qilishi lozim. Professional bilimga ega bo‘lgan o‘qituvchilar jo‘n, sodda tilda gapirishlari maqsadga muvofiq emas, oddiy, yetarli darajada notiqlik ma’lumotiga ega bo‘lmagan o‘qituvchilar ham ilmiy va rasmiy tilda gapirishga harakat qilishlari kerak emas. Xullas, notiq- o‘qituvchidan vaziyatga qarab ish tutish talab qilinadi va ifodalamoqchi bo‘lgan har qanday fikrini to‘laligicha o‘quvchilarga yetkazishga harakat qilish vazifa qilib qo‘yiladi. O‘quvchilar tushuna oladigan tilda gapirish, ularni ishontira olish o‘qituvchi oldiga qo‘yiladigan asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Buning uchun esa, o‘qituvchida yuqorida aytilganidek, mavzuni yaxshi bilishdan tashqari, uni bayon etishning aniq belgilangan rejasi bo‘lishi kerak. Nutqdagi fikrlarni birinchi va ikkinchi darajali tarzda tuzib, ularni o‘zaro bog‘lab, o‘quvchilarni avvalo nutq rejasi bilan tanishtirib, so‘zni boshlash lozim. Vaqtni hisobga olish, notiqlik fazilatlaridan biridir. Chunki so‘zlash muddati oldin e’lon qilinib, shunga rioya qilinsa, agar iloji bo‘lsa, sal oldinroq tugatilsa, o‘quvchilar zerikishmaydi. Nutqning ta’sirchanligi va ifodaliligi haqidagi gap ma’lum ma’noda nutq sifatlari haqida aytilgan gaplarga yakun yasashdir. Chunki yaxshi nutqning fazilatlarini ko‘rsatib o‘tish, nutqda uchraydigan ayrim tipik xatoliklarni tahlil qilish, pirovard natijada ta’sirchan bir nutqni shakllantirishga xizmat qiladi. Nutqdagi fikrlarni o‘quvchilarga mazmunli yetkazishning xilma-xil yo‘llari va vositalari mavjud. Ularni yordamchi vositalar deb ham atash mumkin. Masalan, yumor yoki biror hikoyatni olaylik. Nutqdagi uzluksiz ilmiy-ommabop fikr oqimi, uning bir maromda bayon qilinishi o‘quvchini ham, har qanday tinglovchini ham zeriktirib qo‘yishi mumkin. Shunday paytda, yumor, hikoyat, qiziqarli voqealar haqida gapirish o‘qituvchiga juda qo‘l keladi. Yumorning nutq mazmuniga mos holda keltirilishi yana ham yaxshidir. Shunday qilinsa, o‘quvchi ham dam oladi, ham o‘rganilayotgan mavzuga nisbatan qiziqish paydo bo‘ladi. Nutqda mavzu doirasida ba’zi fikr va mulohazalarni keltirish ham maqsadga muvofiqdir. Bunday fikrlar notiq fikrining to‘g‘riligini, haqqoniy ekanligini isbotlash uchun foydalaniladi, faqat ulardan foydalanishni suiste’mol qilmaslik kerak. Badiiy adabiyot namunalaridan, hikmatli so‘zlardan, tildagi ifoda – tasvir vositalaridan nutqda o‘rni bilan foydalanish ham foydadan holi bo‘lmaydi. Nutqning o‘quvchilarga qanday ta’sir qilishida va ularda qanday taassurot qoldirishida o‘qituvchining nutqiy jarayon davomida o‘zini qanday tuta bilishi, imo-ishoralari, hatto kiyinishi kabi omillarning ham o‘rni bor. Samimiylik, xushmuomalalik, odoblilik, o‘quvchilarga hurmat bilan qarash kabi fazilatlar nutqning o‘quvchilar tomonidan e’tibor bilan tinglanishiga sabab bo‘ladi. Mukammal notiqlik san’atiga ega bo‘lish – o‘qituvchilar uchun ulkan mehnat talab qiladigan murakkab jarayondir. Nutqning o‘tkirligi, yorqinligi va originalligi tinglovchi va o‘quvchida his-tuyg‘u va qiziqish uyg‘otishi, uning e’tiborini qaratishi, aytilayotgan narsaning mazmunini yaxshilab yetkazish uchun zarurdir. Demak, nutq aniq va ravon bo‘lishi, grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi, adabiy talaffuz qoidalariga bo‘ysunishi, boshlanishidan oxirigacha izchil bayon qilinishi lozim. Ana shunday nutq asosida o‘rganilayotgan bilim o‘quvchi qalbiga borib yetadi. Shunday nutq madaniy nutq talablariga javob beradi. Buning uchun o‘qituvchidan tinimsiz izlanish va o‘z ustida ishlash, filologik bilim va muttasil nutqiy mashq talab qilinadi. 1.2. Pedagogik texnikani shakllantirishda nutq texnikasi va madaniyatining o‘rni. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida nutq texnikasi eng murakkab va doimiy munozaralarga sabab bo‘ladigan jarayon. Psixologik til bilan aytganda nutq texnikasi, notiq nutqining o‘rinli yoki o‘rinsiz ekanligini belgilashda namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi har xil vaziyatlarda, turli xarakterdagi o‘quvchilar bilan muloqotda bo‘ladi. Demak u o‘z nutqini ana shu vaziyatlar asosida, o‘quvchilar holatiga qarab tuzishi, o‘zgartirishi, doimo nutqining ta’sirchan chiqishiga e’tibor berishi, o‘quvchilarni zeriktirib qo‘ymasligi uchun tilning tasviriy vositalari bo‘lmish metonimiya, metafora kabilardan foydalanishi lozim. O‘quvchilar diqqatini jalb etish, o‘rganilayotgan mavzuga ularni qiziqtira olish o‘qituvchi nutq texnikasining asosiy xususiyatlaridandir. O‘qituvchining takomillashgan nutqqa ega bo‘lishi, o‘quv materialini talabalar tomonidan puxta o‘zlashtirilishini ta’minlash garovidir. Bolalar o‘qituvchi nutqiga juda e’tibor beradilar. Biror harf yoki tovushni noto‘g‘ri aytilishi kulgiga sabab bo‘ladi. Bir ohangdagi nutq-tezda charchatadi. Individual suhbat paytidagi o‘qituvchining baland ovozidan o‘quvchi o‘zini aldanayotgandek his etadi. Bu o‘qituvchiga ishonchsizlik bilan qarash hislarini uyg‘otadi. Ayrim mutaxassislar insonning tovushi va uning tembri tug‘ma xususiyat deb aytishadi. Lekin hozirgi eksperimental fiziologiya tovush sifatini o‘zgartirish mumkinligini tasdiqlaydi. Bugungi kunda nutq texnikasi bo‘yicha bir necha turdagi mashqlar kompleksi ishlab chiqilgan. Ular asosan teatr pedagogikasi tajribasiga asoslangan bo‘lib, so‘zlashish paytida nafas olish, tovush hosil qilish va uni ma’noli ifodalash malakalarini takomillashtiradi, bu esa o‘qituvchiga o‘z so‘zi mazmunini o‘quvchilarga yanada to‘laqonliroq qilib yetkazishga imkoniyat beradi. O‘quvchi hayoti davomida o‘qituvchisining nutqiy xususiyatlarini, o‘quvchilarga murojaat qilish, savollarga javob berish usullarini xotirasida saqlaydi. O‘qituvchi nutqi o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish vazifasini bajarishi kerak. Shuning uchun unga faqat umummadaniy emas, balki kasbiy va pedagogik talablar ham qo‘yiladi. O‘qituvchi o‘z so‘zining mazmuni, sifati va oqibati uchun jamiyat oldida ijtimoiy javobgar shaxsdir. Shuning uchun ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchi nutqi pedagogik mahoratning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘qituvchi nutqi deyilganda, ta’kidlab o‘tganimizdek o‘qituvchining og‘zaki va yozma nutqi nazarda tutiladi. Yozma nutq va og‘zaki nutq – bu o‘qituvchining gapirish vaqtida tuziladigan nutqi bo‘lib, o‘quvchilar ongiga, istak va motivlariga, his -tuyg‘ulariga ta’sir etuvchi muhim omillar dir. O‘qituvchi og‘zaki nutq asosida zarur bo‘lganda o‘z kamchiliklarini tuzatib, korreksiyalab boradi. Tajribali o‘qituvchining nutqi quyidagilarni ta’minlashi kerak: • o‘qituvchi va uning tarbiyalanuvchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabati va mahsuldor muloqotini; • ta’lim jarayonida bilimni to‘la qabul qilinishini, anglanishi va mustahkamlanishini; • o‘quvchilar faoliyatiga, ulardagi qobiliyat va iqtidor instinktini shakllantirish maqsadida ongi va hissiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatish; • o‘quvchilarning o‘quv va amaliy faoliyatini maqsadga muvofiq tashkil etish. "Pedagogik nutq" tushunchasi o‘qituvchining kommunikativ xylqi tushunchasi bilan uzviy bog‘liq. O‘qituvchining kommunikativ xulqi deyilganda, faqat uning gapirish va axborot berish jarayonigina emas, balki, o‘qituvchi va o‘quvchi muloqoti uchun emotsional psixologik muhit yaratishga ular o‘rtasidagi munosabat va ish uslubiga ta’sir ko‘rsatuvchi nutqni tashkil etish va unga mos o‘qituvchining nutqiy nazokati ham ko‘zda tutiladi. O‘qituvchining pedagogik faoliyatidagi og‘zaki nutqi monologik va dialogik shaklda bo‘ladi. Monologik nutqning keng tarqalgan shakllari hikoya, maktab ma’ruzasi, sharh kabilardir. Dialogik nutq turlari suhbat, savol - javob shaklida bo‘ladi. Pedagogik faoliyatni muvaffaqiyatli olib borishi uchun, o‘qituvchining nutqi ma’lum talablarga javob berishi, ya’ni notiqlik mahoratini shakllantirish uchun lozim bo‘lgan kommunikativ sifatlarga javob berishi hamda nutqi bir nechta adabiy normalarga mos kelishi lozim: chunonchi, zamonaviy normalarga, ifodali, adabiy til normalariga. Pedagogik nutqning to‘g‘rilik, aniqlik, moslik, leksik boylik, ifodalilik va tozalik kabi kommunikativ sifatlari o‘qituvchi nutqining madaniyatini belgilaydi. Maqsadga muvofiq keladigan pedagogik nutq o‘zining mantiqiyligi, ishonchliligi, kuzatuvchanligi bilan xarakterlanadi. Pedagogik nutqning birinchi funksiyasi – o‘rganilayotgan bilimlarni to‘liq holda berilishini ta’minlashdan iboratdir. O‘qituvchi nutqining kommunikativ o‘ziga xosligi bilan bilimni o‘quvchilar tomonidan qabul qilinishi va esda qolishi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa mavjud. Nutq buni ta’minlashi yoki qiyinlashtirishi mumkin. O‘qituvchining nutqi faqat axborot berib qolmay, o‘quvchining ongi, sezgisiga ta’sir qilishi, ularni o‘ylash faoliyatiga undashi kerak. O‘qituvchi nutqining ikkinchi funksiyasi, o‘quvchining o‘quv faoliyati jarayonida o‘qituvchi nutqi asosida, darsda o‘rganilayotgan bilimlarni samarali o‘zlashtirilishini ta’minlashdan iborat. O‘quvchi, o‘qituvchi nutqini eshita turib qator operatsiyalarni bajaradi: berilayotgan axborotni ko‘rgazmali shaklda aniqlashtiradi, o‘zidagi bilim bilan unga nisbatan munosabat bildiradi, eslab qoladi, nutq mantiqini, fikrlar rivojini kuzatib boradi. Ovoz tonining balandligi, tovushning yu q oriligi, bir xilda gapirish o‘quvchi larni charchatadi. O‘quv – biluv jarayon i ning samarali b o‘ lishiga darsda o‘qituvchi tanlagan kommunikativ xul q uslubi h am ta’sir q iladi. o‘q ituvchi k o‘ pincha " ovozingni o‘ chir", "jim o‘ tir", " boshingni ko‘tarib o‘ tir", " mashqni tugat", " kitobni yop" kabi norozilikni bildiruvchi so‘zlarni ishlatadi, yoki o‘quvchi ning darsda javobini b o‘ ladi, " h ap doimgidek h ech narsa bilmaysan", "sen bu mavzuni q aerdan h am tushunarding" kabi pedagogik taktga xos bo‘lmagan gaplarni ishlat adi, bu o‘qituvchi bilan o‘quvchi orasidagi munosabatni ng b u zilishiga, a q liy faolli gini pasayishiga olib keladi. Pedagogik nutqning uchinchi funk s iyasi – o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtas id agi ma h suldor o‘zaro munosabatni to‘g‘ri ta’minlashdan iborat. O‘qituvchi nutqi – o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatini bosh q arish rolini h am bajaradi. Bu yerda h amma narsa a h amiya t li: o‘qituvchi o‘quvchila pra q anday murojaat q iladi, salomlashadi, talablarini q anday qo‘ yadi, qan day ogo h lantiradi, xo h ishini q anday bayon q iladi; nutq impotensiyasi, yuz ifodasi, q arashi h am o‘quvchi ga ta’sir k o‘ rsatadi. Darsdan ta shq ari muloqotda bularning a h amiyati yanada ulkan b o‘ ladi. K o‘ p narsa o‘qituvchining individual muloqot uslubiga h am ( qo‘rq uvga asoslangan, o‘ yinga, d o‘ stona alo q aga asoslangan), muloqot doirasidagi ijtimoiy xarakteriga h am bo g‘ li q . O‘qituvchi nutqining xususiyati, u avvalo o‘quvchilarga q aratilgan va y o‘ naltirilgan b o‘ ladi. O‘qituvchi monologi h am o‘quvchilar bilan ichki dialog shaklida b o‘ ladi. O‘qituvchi og‘zaki nutqining asosiy xususiyati, uning mazmuni o‘quvchilar tomonidan ikkita kanal orqali tovush va vizual yo‘l bilan qabul qilinishidadir. Vizual harakatlar o‘qituvchi nutqining ta’sirchanligi, ifodaliligini oshiradi, u o‘qituvchining kayfiyati haqida ham o‘quvchilarga axborot beradi. Shuning uchun yosh o‘qituvchi muloqotda o‘zining tashqi ko‘rinishini boshqara olish ko‘nikmasini shakllantirishi kerak. O‘qituvchi og‘zaki nutqining yana bir xususiyati, uning improvizatsion (hech qanday tayyorgarliksiz) xarakterda ega ekanligidadir. Tajribali o‘qituvchi tekstga yoki konspektga qaramasdan, uyga maxsus tayyorlanmasdan gapiradi, o‘quvchi uni tinglab turib, so‘z va ifodalarda tutilayotganligini, ba’zan nutqiy kamchiliklarini ko‘ra oladi. Shunday holat vujudga keladiki, go‘yoki o‘qituvchi notiq sifatida o‘zligi haqidagi haqiqatni, fikrlarini birinchi marta o‘quvchilar bilan ochayotgandek bo‘ladi. Kommunikativ nutqning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun, o‘qituvchi o‘zida notiqlik san’atiga xos, kator maxsus qobiliyatlarni rivojlantirishi talab qilinadi:  ijtimoiy perseptiv qobiliyat;  ijtimoiy tasavvur qobiliyati;  o‘zini boshqara olish qobiliyati;  muloqotda o‘zining ruhiy holatini boshqara olish qobiliyati;  irodaviy ta’sir ko‘rsatish qobiliyati;  ishontira olish qobiliyati. Nutq malakalari va ko‘nikmalarini muvaffaqiyatli egallash uchun sharoit yaratuvchi notiqning umumiy ruhiy, jismoniy xususiyatlarini rivojlantirish, bunda tasavvurni, obrazli xotira va fantaziyani rivojlantirish ko‘zda tutiladi. Bunday faoliyatda tovush, diapazon, tembr, diksiya, artikulyatsiya, ritmika, nafas olish muhim rol o‘ynaydi. Tovush. Ba’zi o‘qituvchilarga tovush tug‘ma qobiliyat sifatida berilgan, lekin bu ham mashq qilib turilmasa buziladi. O‘qituvchi o‘z tovushini kuchli, egiluvchan, emotsional ta’sirchan qila olishi mumkin. O‘qituvchi pedagogik faoliyatida tovushning o‘ziga xosligi nimalarda namoyon bo‘ladi? Avvalo tovush, chiqarilgan havoni hiqildoqdan o‘tishi paytida ovoz pardalarining tebranishi natijasida vujudga kelishini ta’kidlash lozim. Tovush o‘zining quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:  tovush kuchi – tovush apparati organlarining faol ishlashiga bog‘liq. Chiqarilayotgan havo oqimining tovush tirqishiga bo‘lgan bosimi qancha kuchli bo‘lsa, tovush ham shuncha baland bo‘ladi;  tovush uchuvchanligi – tovushining balandligida hamda uning kuchli nutq apparati organlarining faolligiga bog‘liq. Tovush eshitilishining uchuvchanli gi, (polyotnost) bu ovozni masofaga moslay olish, tovushni bo shq ara olish i dir .  tovushning ixchamligi va harakatchanligi – o‘qituvchi nutqining mazmuniga, tinglovchilarga moslab o‘zgartira olish qobiliyatiga bog‘liq bo‘lib, bunda notiq tovushni yengil boshqarishi va tinglovchilarga moslashtira olishi tushuniladi. Diapazon - tovushning hajmi bo‘lib, uning chegarasi eng yuqori va quyi ohanglar bilan belgilanadi. Diapazonning qisqarishi nutqni bir xil ohangda zerikarli bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. O‘qituvchining bir ohangda gapirishi, tinglovchilar tomonidan axborotni idrok qilishni pasaytiradi va uyquni keltirishi mumkin. Tembr – tovushning rang-barangligi, yorqinligi hamda yumshoqligini namoyon qilib, shu bilan birga o‘qituvchi nutqining chiroyli, mayin, jozibali, o‘ziga xosligini ta’minlaydi. Ba’zilar tovush va uning tembri tug‘ma deb bilishadi. Lekin xozirgi eksperimental fiziologiya tovushni to‘liq qayta qurish mumkinligini isbotlab bergan. O‘qituvchida kasbiy kasallik kelib chiqmasligi uchun, tovush gigienasiga amal qilish kerak. O‘qituvchi ish vaqtining 50 foizi davomida gapirib turadi. O‘qituvchi ish vaqti tugagach, 2-3 soat davomida uzoq vaqt kishilar bilan so‘zlashishdan qochishi talab qilinadi. Zapyp bo‘lib qolsa qisqa va sekin gapirishi kerak. Dars jadvali qo‘yilishida shunga e’tibor berish kerak. 3-4 soat darsdan co‘ng nutq apparati charchaydi, shundan so‘ng 1 soat tovush dam olishi kerak. Tajribali, ko‘p yillar ishlagan o‘qituvchi 2-3 soatda charchaydi va 2 soat dam olishi kerak. Yuqori nafas yo‘llari, asab tizimlari, ovqatlanish rejimiga e’tibor berish kerak. O‘qituvchi nutqining tezligi, individual sifatiga, uning nutq mazmuni va muloqot holatiga bog‘liq. Turli millatlarda nutq tempi turlicha bo‘ladi. Ruslarda minutiga 120 ta so‘z atrofida, inglizlarda 120-150 ta so‘zgacha. Tadqiqotlarga ko‘ra 5-6 sinflarda o‘qituvchi minutiga 60 ta so‘z, 9 - 11 sinflarda 75 tagacha so‘z gapirishi to‘g‘ri bo‘ladi. Materialning murakkab qismini o‘qituvchi past tempda, keyin esa tezroq gapirishi kerak. Mavzuga oid qoidalar va qonuniyatlar aytilganda, xulosa qilinganda nutq sekinlashadi. Diksiya - aniq talaffuz kilish. Talaffuzning aniqligi o‘qituvchi uchun professional zarurat bo‘lib, o‘qituvchi nutqini talabalar tomonidan to‘g‘ri tushunilishini ta’minlaydi. Talaffuzning aniqligi aytilayotgan so‘z, bo‘g‘in va tovushlarning qat’iy aniqligidir. U nutq apparati barcha a’zolarini (lablar, jag‘, tishlar, yumshoq va qattiq tanglay, kichik til, kekirdak, tomoq orqa devori, tovush naychalari) birgalikda ishlashiga bog‘likdir. Til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, va pastki jag‘ nutqda faol ishtirok etadi. Shuning uchun ham ularni mashq qildirish muhim ahamiyatga egadir. Artikulyatsiya – aniq talaffuz qilishni takomillashtirish-artikulyatsiya-nutq organlarini harakatlantirish orqali vujudga keltiriladi. Artikulyatsiya gimnastikasi ikki turga bo‘linadi. Birinchisi nutq apparatining dastlabki mashqlari va ikkinchisi har bir unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri aytishga o‘rgatuvchi mashqlar (ifodali o‘qish, tez aytishlar). Ritmika - ayrim bo‘g‘inlarni gapirishdagi to‘liq davomiylik, shu bilan birga nutqni tashkil qilish jarayoni. Bu nutqning muhim elementlaridan biri bo‘lib, ba’zan intonatsiya va pauza o‘rniga so‘zdan ko‘ra kuchli emotsional ta’sir qiladi. O‘quv vaqtining ko‘p qismi (1/4, 1/2) o‘qituvchining nutqi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun o‘quv materialini o‘quvchilar tushunishi o‘qituvchi nutqining mukammalligi bilan bog‘liqdir. Tarixdan ham ma’lumki, 6a’zi kishilar o‘zlarining nutq tovushlarini takomillashtirib borganlar. Chunonchi, Demosfen o‘zining bu sohadagi kamchiliklarini tugatib borib, qadimgi Yunonistonning siyosiy oratorlaridan biriga aylangan. Yoki Vladimir Mayakovskiy ham 20 yoshidan boshlab rasmiy chiqishlar uchun og‘ziga toshchalar olib, Rion daryosi bo‘yida nutq so‘zlashni mashq qilgan. To‘g‘ri nafas olish. So‘zlayotganda to‘g‘ri nafas olish, ovozni yo‘lga qo‘yish va uning tovlanishi, so‘zlarni xatosiz talaffuz qilish, notiqlik san’atini takomillashtirib borish o‘qituvchining nutq texnikasini shakllantiruvchi xususiyatlardir. Ovoz o‘zgarishi, to‘g‘ri nafas olish, diksiya, ritmika asosida nutqning ko‘nikma va malakalari yig‘indisini mukammal rivojlantirish o‘qituvchining nutq texnikasida takomillashadi. Ovoz o‘zgarishi, to‘g‘ri nafas olish nutq texnikasi bo‘yicha ishlab chiqilgan mashqlar turkumiga kirib, o‘qituvchi ravon nutqining muntazam shakllanishini ta’minlaydi. Nafas olish organizmga hayot bag‘ishlovchi fiziologik funksiyalarni bajaradi. Shu bilan birga nutqning energiya bazasi bo‘lib ham hisoblanadi. Dars davomida o‘qituvchi juda ko‘p gapiradi, yangi mavzuni tushuntiradi, ma’ruza o‘qiydi. Agar o‘qituvchi to‘g‘ri nafas olish texnikasini yaxshi egallamagan bo‘lsa, uning qon tomirlarini urishi tezlashib, yuzini qizarib ketishi, nafas qisishi sodir bo‘lishi mumkin. Muskullarning ishtirok etishiga qarab nutqda to‘g‘ri nafas olish 4 turga bo‘linadi: Yuqori nafas olish – yelkalarni ko‘tarilib tushishi va ko‘krak qafasining yuqori qismi ishtirokida hosil qilinadi. Bu bo‘sh, yuzaki nafas olish bo‘lib, unda faqat o‘pkaning yuqori qismi ishtirok etadi. Ko‘krak qafas bilan yuqori nafas olish qovurg‘alar o‘rtasidagi mushaklar yordamida hosil qilinadi. Bunda ko‘proq nafasning ko‘ndalang hajmi o‘zgaradi. Diafragma kam harakat qiladi. Shuning uchun ham nafas chiqarish kuchsiz bo‘ladi. Diafragma ishtirokida nafas olish – ko‘krak qafasning bo‘ylama hajmini ortishi hisobiga vujudga keladi. Bunda diafragma qisqaradi. Diafragmaning qisqarishi, qovurg‘achalar oralig‘idagi nafas mushaklari hamda qorin mushaklari ishtirokida vujudga keladi. Nutqiy nafas olish organizm uchun muhim hayotiy manba bo‘lishi bilan birga u nutqning energiya bazasi sifatida ham faoliyat ko‘rsatadi. Nutqiy nafas olish fonotsional nafas ham deyiladi (fono-tovush). Dialogik nafas olish kundalik hayotda nutqimiz dialogik tarzda bo‘lib, bunda nafas olish qiyinchilik tug‘dirmaydi. Lekin darsda o‘qituvchi ko‘p gapirgan, ma’ruza o‘qigan vaqtlarida o‘zgarmagan nafas, mashq qilinmasa qiyinchilik tug‘diradi: yuz qizarib ketishi, nafasni tez-tez olish holati paydo bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri nafas olish jarayonida qaysi muskullar ishtirok etishiga qarab, nafas olishning quyidagi funksiyalari ajratiladi: 1. Yelka va ko‘krak qafasining yuqori qismini ko‘taruvchi muskullar ishtirokida nafas olishda kuchsiz nafas olinib, o‘pkaning faqat yuqori qismi faol ishlaydi. 2. Ko‘krak orqali nafas olishni qovurg‘alar orasidagi muskullar amalga oshiradi, diafragma kam harakatda bo‘lib, nafas chiqarish kuchsiz bo‘ladi. 3. Diafragmali nafas olish ko‘krak hajmining o‘zgarishi, diafragma qisqarishi hisobiga harakatlanadi. 4. Diafragma va qovurg‘a orqali nafas olishda – diafragmaning har tomonlama hajmi o‘zgarishi, qovurg‘alar orasidagi va qorindagi nafas muskullari ham qatnashadi. Shu nafas to‘g‘ri bo‘lib, bu nutqiy nafas uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Bo‘lajak o‘qituvchi o‘z nutqini takomillashtirishi uchun ta’lim va tarbiya jarayonida quyidagi yo‘nalishlarga doimiy amal qilib borishi lozim: - o‘zbek adabiy tili qonuniyatlari va normalarini mukammal bilishi; - o‘z-o‘zini nazorat qilishi; - o‘zining nutqiy madaniyatini rivojlantirishi; - nutqiy muloqotnint barcha holatlarida adabiy nutq qoidalarini egallash uchun o‘ziga sharoit yaratishi. O‘z-o‘zini nazorat va ifodali nutq malakalarini rivojlantirish uchun o‘qituvchi o‘z nutqiy faoliyatini kuzatishi, u jonli, xilma xil, hissiy bo‘yoqlimi yoki bir xil monotonlimi, bilib borishi lozim. Nutqingizni tayyorlash va mashq qilish jarayonida o‘zingiz mustaqil ravishda quyidagi savollarga javob toping: Tinglovchilarda qanday fikr uyg‘otmoqchiman? Auditoriyada ijobiy muhitni qanday kayfiyat asosida yaratmoqchiman? Nutq mazmuni va sharoiti qanday intonatsiya va ritmni talab etadi? Har qanday ta’lim-tarbiyaviy mashg‘ulot oldidan bir necha bor o‘z nutqingizni qaytarib mashq qiling. Nutqingizni rang-barang badiiy adabiy lavhalar bilan boyiting. O‘z taassurotlaringizni qo‘shgan holda boyitib, to‘ldirib boring. O‘qituvchi nutqining mukammalligi, tozaligi, ta’sirchanligi bilan o‘quvchilar e’tiborini jalb qiladi, ular qalbiga yo‘l topadi, hech qanday qiyinchiliksiz barcha ziddiyatlarni bartaraf etadi. Natijada o‘qituvchi pedagogik faoliyatda aslo toliqmaydi, asab tizimi doimo sog‘lom bo‘ladi. Bizning nazarimizda zamonaviy o‘qituvchi qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo‘la olishi kerak: 1. O‘qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi hamda bu borada o‘quvchilarga to‘o‘ri, asosli ma’lumotlarni berib borishi lozim. 2. Zamonaviy o‘qituvchi ilm-fan, texnika va texnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi. 3. O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi, o‘z ustida tinimsiz ishlashi va izlanishi lozim. 4. O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilishi, ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi kerak. 5. O‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, metod va vositalardan unumli foydalana olishi imkoniyatiga ega bo‘lmoo‘i darkor. 6. O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatlariga ega bo‘lishi shart. 7. O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahoratga, chunonchi, kommunikativlik layoqatiga ega bo‘lishi, pedagogik texnika nutq, yuz, qo‘l-oyoq va gavda harakatlari (mimika, jest, pantomimika) qonuniyatlarini chuqur o‘zlashtirib olishga erishishi lozim. 8. O‘qituvchi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o‘zida aks ettira olishi kerak. a) nutqning ravonligi; b) nutqning aniqligi va mantiqiyligi; v) nutqning ifodaviyligi; g) nutqning sofligi uning turli sheva so‘zlaridan holi bo‘lib, faqat adabiy tilda ifoda etilishi: jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassislariga xos so‘zlar), vorvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o‘ziga millatlarga xos so‘zlarning o‘rinsiz qo‘llanilishi), vulgarizm (haqorat qilish, so‘kishda qo‘llaniladigan so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘rin bo‘lmagan vaziyatlarda rasmiy nutqda so‘zlar) so‘zlaridan holi bo‘lishi, o‘qituvchi nutqi sodda, ravon va tushunarli bo‘lishi kerak; d) nutqning ravonligi; j) nutqning boyligi (so‘zlash jarayonida maqsadga muvofiq tarzda hikmatli so‘zlar maqollar hamda ko‘chirma gaplardan foydalana olish). 9. O‘qituvchi kiyinish madaniyatiga (sodda, ozoda, bejirim kiyinish; ta’lim- tarbiya jarayonida o‘qituvchining turli xil diqqatni tez jalb etuvchi bezaklar (oltin, kumush taqinchoqlar) dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, h atto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o‘zlashtirishga erishish) ega bo‘lishi lozim. 10. O‘qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o‘rnak bo‘la olishi lozim. O‘qituvchi shaxsining mazkur talablarni o‘zida aks ettira olgan qiyofasi uning o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o‘rtasida obro‘-e’tibor qozonishini ta’minlay di . 2-bob. “Pedagogik mahorat” fanidan ELEKTRON O‘QUV MODULI IShLANMASI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi (Sillabus) OTMning nomi v a joyl a shg a n m a nzili : Sharof Rashidov nomidagi Samarkand davlat universiteti Universitet xiyoboni-15 uy Kafedra: Pedagogika Pedagogika v a psixologiya f a kulteti t a rkibid a Ta’lim so h asi va yo‘ nalishi: 110000 – Pedagogika 5110900 – Pedagogika va psixologiya Fanni (kursni) olib boradigan talaba o‘g‘risida ma’lumot: Mavlonov Mironshox Oybek ugli e-mail: @ mail.ru Dars vaqti va joyi: 2-bino 3-30 auditoriya Kursning davomiyligi: 02.09.201 5 -20.01.201 6 Individu a l gr a fik a sosid a ishl a sh v a qti: Dush a nb a v a sh a nb a kunl a ri 14.00 d a n 18.00 g a ch a Fanga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Musta q il ta’lim: Ma’ruza: 36 Seminar 40 Laboratoriya: - 60 F a nning boshq a f a nl a r bil a n bog‘liqligi (prerekvizitl a ri): “Pedagogik mahorat” kursi pedagogika nazariyasi va tarixi, pedagogik konfliktologiya, pedagogik texnologiya, ijtimoiy pedagogika, psixologiya, o‘quv fanini o‘qitish metodikasi (xususiy didaktika bilan), O‘zbekiston Respublikasida demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti, falsafa va mantiq, yetika va yestetika, ma’naviyat, O‘zbekiston tarixi, maktab gigienasi va fiziologiyasi, ona tili f a nl a ri bilan o‘zaro bog‘liq. Fanning mazmuni F a nning dolz a rbligi v a qisq a ch a m a zmuni : O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ta’limning ustuvor deb ye’lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas’uliyatli ulug‘vor vazifalarni yukladi. Pedagog bu – yuksak madaniyatli mutaxassis, o‘z fanini chuqur biluvchi, umumiy va bolalar psixologiyasini yaxshi biluvchi, ta’lim-tarbiya metodikasini mukammal biluvchidir. Shunday yekan, pedagogik mahorat shunisi bilan ajralib turadiki, bunday o‘qituvchilar har qanday vaziyatdan chiqa oladi, javob topa oladi va o‘quvchilarning tarbiyalanganlik va bilimdonlik darajasining samaradorligiga yerisha oladi. Fanni o‘qitishdan maqsad - bakalavrlarni pedagogik mahorat, pedagogik texnika va madaniyati nazariyasi hamda amaliyoti bo‘yicha bilimli, yetuk malakaga yega bo‘lishlarini ta’minlashdir. Chunki, hozirgi zamon o‘qituvchisi hayotimizda yuz berayotgan tub o‘zgarishlarning asosiy ishtirokchilaridan biri bo‘lib, u har tomonlama yetuk, chuqur bilimga yega bo‘lgan mutaxassis, Vatani va xalqiga sodiq, pedagogik mahorat va layoqatga yega bo‘lgan, jamiyatdagi hamda kasb vazifalarini yaxshi bilgan shaxs yetib tarbiyalashdan iboratdir. Fanning vazifasi - davr talabiga javob beradigan yosh mutaxassislarni faqat nazariy bilimlarni chuqur o‘rgangan holda yemas, balki ayni vaqtda buyuk insoniy fazilatlarga yega bo‘lgan, muomalaga kirisha oladigan, o‘z ishini puxta yegallagan mohir mutaxassislar yetib tayyorlashdan iboratdir. Talabalar uchun talablar - o‘q ituvchiga va guru h doshlarga nisbatan h urmat bilan munosabatda b o‘ lish; - universitet ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; - uyali telefonni dars davomida o‘chirish; - berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish; - ko‘chirmachilik (plagiat) qat’iyan man yetiladi; - darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart; - darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok yetish; - talaba o‘qituvchidan so‘ng, dars xonasiga – mashg‘ulotga kiritilmaydi; - talaba reyting ballidan norozi bo‘lsa ye’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida apellyatsiya komissiyasiga murojat qilishi mumkin E l e ktron pocht a orq a li munos a b a tl a r t a rtibi Professor-o‘qituvchi v a t a l a b a o‘rt a sid a gi a loq a yelektron pocht a orq a li h a m a m a lg a oshirilishi mumkin, telefon orq a li b a ho m a s a l a si muhok a m a qilinm a ydi, b a hol a sh f a q a tgin a universitet hududid a , a jr a tilg a n xon a l a rd a v a d a rs d a vomid a a m a lg a oshiril a di. E lektron pochtani ochish va q ti soat 15.00 dan 20.00 gacha “Pedagogik mahorat” o‘quv fanini o‘rganish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:  pedagogik-psixologik tayyorgarlik tizimi talabalarini, o‘quv-tarbiyaviy jarayon asosida yotgan qonuniyatlarni yegallash yo‘llari;  pedagogik faoliyat metodikasi;  yangi pedagogik texnologiya va texnikasi;  pedagogik mahorat va texnikasi mohiyatini tushunish xususiyatlari;  bu jarayonning uslub va tamoyillarini kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimiga ko‘chirish malakasiga yega bo‘lish yo‘llari;  pedagogik mahoratini yegallash yo‘llari; pedagogik texnika va madaniyatini muayyan tizimga solish va uni shakllantirish yo‘llarini bilishi kerak. Fanning hajmi : № Mashg‘ulot turi Ajratilgan soat SemestrФан бўйича талабаларнинг билим, кўникма ва малакасига қўйиладиган талаблар: 1 Nazariy ( ma’ruza ) 36 3 2 Amaliy mashg‘ulot - - 3 Laboratoriya mashg‘ulot - - 4 Seminar 40 3 5 Kurs ishi - - 6 Mustaqil ta’lim 60 3 Jami: 1 36 Nazariy mashg‘ulotlar mavzulari va ularga ajratilgan soatlar: № Mashg‘ulotlar mavzu lari Ajratil gan soat 1 Pedagogik mahorat haqida tushuncha va uning o‘qituvchi faoliyatida tutgan o‘rni 2 2 O‘qituvchi faoliyatida pedagogik qobiliyat 2 3 O‘qituvchining kommunikativ qobiliyati 2 4 Pedagogik muloqat – o‘qituvchining ijodiy faoliyati sifatida 2 5 O‘qituvchi faoliyatida muloqot madaniyati va psixologiyasi 4 6 O‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi muloqot 2 7 Pedagogik nazokat va odob-axloq 2 8 Pedagogik texnika haqida tushuncha, pedagogik texnikani shakllantirish uslublari 4 9 Nutq texnikasi va notiqlik ma’dani yati 4 10 O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi mahorati 2 11 O‘qituvchining ta rb i yachi sif a tid a gi mahorati 2 12 O‘ qituvchining tarbiya texnologiyalari asosida faoliyat olib borishi 2 13 O‘qituvchi pedagogik faoliyatida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish 2 14 O‘qituvchi pedagogik faoliyatida kasbiy refleksiyaning o‘rni 2 15 O‘qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil yetish 2 Jami 36 Seminar mashg‘ulotlar mavzulari va ularga ajratilgan soatlar: № Mavzular nomi Ajratilg an soat 1 Pedagogik mahorat haqida tushuncha va uning o‘qituvchi faoliyatida tutgan o‘rni 2 2 O‘qituvchi faoliyatida pedagogik qobiliyat 4 3 O‘qituvchining kommunikativ qobiliyati 2 4 Pedagogik muloqat – o‘qituvchining ijodiy faoliyati sifatida 2 5 O‘qituvchi faoliyatida muloqot madaniyati va psixologiyasi 4 6 O‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi muloqot 2 7 Pedagogik nazokat va odob-axloq 2 8 Pedagogik texnika haqida tushuncha, pedagogik texnikani shakllantirish uslublari 4 9 Nutq texnikasi va notiqlik ma’dani yati 4 10 O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi mahorati 2 11 O‘qituvchining ta rb i yachi sif a tid a gi mahorati 2 12 O‘ qituvchining tarbiya texnologiyalari asosida faoliyat olib borishi 2 13 O‘qituvchi pedagogik faoliyatida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish 2 14 O‘qituvchi pedagogik faoliyatida kasbiy refleksiyaning o‘rni 2 15 O‘qituvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil yetish 2 16 Pedagogik fikrlarning retro tahlili 2 Jami: 40 Mustaqil ta’lim topshiriqlari bo‘yicha tavsiyalar : Mustaqil ta’lim mavzusi talabalar mustaqil o‘rganadigan amaliy va amaliy mashg‘ulotlardan iborat bo‘ladi. Mustaqil ta’lim talabalarni nazariy bilimlarini mustaxkamlashga mavzularni tushunish qobiliyatlarini maksimal darajada rivojlantirishga umumiy dunyoqarashlarini kengaytirishga yordam beradi. Mustaqil ta’limga fan bo‘yicha 60 soat ajratilgan. № M ustaqil ta’lim ning mavzulari 1. Yosh o‘qituvchi harakatidagi tipik xatolar va ularni tuzatish yo‘llari. 2. I.A.Karimov asarlarida o‘qituvchilar va ularning vazifalari haqida. 3. Pedagogik nazokat masalalarining tarixiy taraqqiyoti. 4. O‘qituvchining diqqati va dars jarayonida undan foydalanish yo‘llari. 5. O‘qituvchining muloqotga kirishishida uchraydigan pedagogik nizolar, kamchiliklar, ularni oldini olish yo‘llari. 6. O‘qituvchi xarakteri va uning individual xususiyatiga qarab toifaga bo‘linishi. 7. Eng qadimgi davrlardan XXI asrning boshigacha bo‘lgan davrda o‘qituvchi- ustoz, shogird va ularning jamiyatdagi o‘rni, mahorati haqidagi pedagogik fikrlar. 8. Sharq donishmadlari va mutafakkirlarining ijodiy merosida mudarrislarni tanlash, ularga qo‘yilgan talab, ularning mahorati, muloqot, muomala madaniyatiga qo‘yilgan talablar. 9. Hozirgi zamon pedagogikasida ilmiy-pedagogik adabiyotlarda pedagogik mahorat, pedagogik texnika (uning tizimi va mohiyati haqida olg‘a surilgan g‘oyalar). 10. Nazokat va taktika muammolari. 11. Qobiliyatlarning pedagogik-psixologik tasnifi. Pedagogik qobiliyatlarning asosiy turlari. Yempatiya va pertseptiv qobiliyatlari. Tashkilotchilik, bilish, anglash qobiliyatlariga tasnif. 12. O‘qituvchining irodasi, sabr-toqat, maqsadga intilish va boshqa ta’sir o‘tkazish qobiliyatlari. 13. Qobiliyatlar haqida sharq mutafakkirlarining fikrlari. O‘qituvchining kommunikativ qobiliyati. 14. O‘qituvchining yuzni o‘qish san’ati, o‘zgalar holatini tushuna olishi. O‘zini namoyon qila olish san’ati. 15. O‘qituvchi faoliyatida muloqot madaniyati va psixologiyasi. 16. Pedagogik muloqotning tashkiliy bosqichlari. 17. “O‘qituvchi-o‘qituvchi”, “o‘qituvchi-o‘quvchilar jamoasi”, “o‘qituvchi- maktab rahbariyati”, “o‘qituvchi-bolalarning ota-onalari” orasidagi muloqot madaniyati. Baholash mezonlari : Talabaning “Pedagogik mahorat” fani bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashda quyidagi mezonlarga asoslaniladi: a) 86-100 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: Pedagogik mahorat haqida tushuncha, o‘qituvchi faoliyatida tutgan o‘rni; pedagogik mahoratning pedagogika, sotsiologiya, psixologiya va shu kabi gumanitar fanlar bilan o‘zaro munosabatlari haqida tasavvurga yega bo‘lish; nutq texnikasi va madaniyatini o‘zlashtirishi; turli pedagogik ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf yetish usullari; pedagogik qobiliyat haqida bilimlarga yega bo‘lish; “Pedagogik mahorat” kursini o‘rganish jarayonida kompyuter, axborotli o‘qitish texnologiyalari, pedagogik texnika sirlarini puxta yegallash, pedagogik mazmunga yega bo‘lgan o‘yinlar qo‘llanilishi bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni yegallash; ta’lim va tarbiya jarayonidagi birgalikdagi faoliyat profilaktikasi, mavzuga doir mahalliy va xorijiy manbalarga asoslangan nazariy bilimlarga yega bo‘lib, mazkur bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish kompetentsiyalarga yega bo‘lish. b) 71-85 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: Pedagogik mahorat haqida tushuncha, o‘qituvchi faoliyatida tutgan o‘rni; pedagogik mahoratning pedagogika, sotsiologiya, psixologiya va shu kabi gumanitar fanlar bilan o‘zaro munosabatlari haqida tasavvurga yega bo‘lish; nutq texnikasi va madaniyatini o‘zlashtirishi; turli pedagogik ziddiyatlarning oldini olish va bartaraf yetish usullari; pedagogik qobiliyat, pedagogik texnika haqida bilim va ko‘nikmalarga yega bo‘lish hamda amalda qo‘llay olish. v) 55-70 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: Pedagogik mahorat haqida tushuncha, o‘qituvchi faoliyatida tutgan o‘rni; pedagogik mahoratning pedagogika, sotsiologiya, psixologiya va shu kabi gumanitar fanlar bilan o‘zaro munosabatlari haqida tasavvurga yega bo‘lish; pedagogik texnika va nutq texnikasi hamda madaniyatini o‘zlashtirish. g) fanning mazmunini DTSda belgililangan minimal BKMlar darajasida o‘zlashtirmagan talabalarga 54 dan past ball qo‘yiladi. Reyting jadvali : Maksimal ball – 100 b. JN (joriy nazorat) – max s . 50 b. ON (oraliq nazorat) – max s . 20 b. YN (Yakuniy nazorat) – maxs. 30 b. Saralash ball – 55 b. 86-100 ball – “ baho . 71-85 ball – “ 4 ” baho . 55-70 ball – “ baho. 0 -54 ball – “ baho. Nazorat turi Nazorat shakllari Har bir nazorat uchun belgilangan maksimal ball Nazorat s oni Nazorat shakllari bo‘yicha belgilangan maksimal ball Joriy nazorat Og‘zaki 5 0 1 5 0 Jami: 5 0 1 5 0 Oraliq nazorat Yozma ish 2 0 1 2 0 Jami: 2 0 1 2 0 Yakuniy nazorat (YN shakli fakultet kengashi bilan kelishib rektor buyrug‘i Test 30 1 30 bilan tasdiqlanadi). Jami: 30 1 30 Umumiy j ami: 100 3 100 O‘quv uslubiy adabiyotlar va yelektron ta’lim resurslari ro‘yxati Asosiy darslik va o‘quv qo‘llanmalar № № Muallif Adabiyot nomi Adabi yot turi Nashr yili Adabiyo tning A RM dagi shifri A d a biyot ning A RM d a gi invent a r r a q a mi A R M d agi s oni 1 1 Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat Darslik -T.: Iqtisod- moliya, 2011. - 420 b. 74.00 ya 73 X-74 U -7181 50 ta 2 2 Ziyoomuham - medov B.X. Pedagogik mahorat asoslari O‘quv qo‘ll. -T.: TIB- KITOB, 2009. -183 b. 74.00 Z-60 U-6903 40 ta 3 3 Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat O‘quv qo‘ll. -T.: O‘ zbekiston yozuvchil a r uyushm a si, 200 6. -159 b. 74.00 A 99 U-6 418 150 ta Qo‘shimcha adabiyotlar: 1. Ibragimov X., Yoldoshev U. va boshqalar. Pedagogik psixologiya. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2007. - 410 b. 2. Ochilov Malla. Muallim qalb me’mori. – T.: O‘qituvchi, 2000. 3. Karimova V. “Mustaqil fikrlash” metodik qo‘llanma. -T.: - 2000 y. 4. Hamdamova M. Yoshlarning intellektual salohiyatini rivojlantirish mexanizmining pedagogik-psixologik asoslari (uslubiy tavsiyalar). TDPU, 2007. 5. Tolipov O‘.Q., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari.- T.: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi. 2006. -261 b. 6. Hodiev B.Y., Boltabaev M.R. “Oliy o‘quv yurtidagi tarbiyaviy ishlarga psixologik yondashuvlar”. -T.: TDIU, 2009. -119 b. 7. Zayzun A. Osnovы pedagogicheskogo masterstva – M.: Yunnost, 1988. E lektron ta’lim resurslari: 1. www.tdpu.uz 2. www.pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www.edu. uz 5. tdpu -INTRANET.ped Izox: qo‘shimcha adabiyotlar boshqa axborot-resurs markazlarida mavjud. 2.2. Ma’ruza matni 2.3. Fan yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. 1. Amaliy topshiriq. Matnni o‘qing va fikr-mulohazalaringizni bildiring. O‘qituvchining pedagogik texnikasi ham vatanparvarlikka, xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlashga, o‘quvchilarning o‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishiga asoslangan bo‘lishi shart. Shu ma’noda taniqli adib Tursunoy Sodiqova asarlarida hozirgi kun o‘qituvchisiga qo‘yiladigan “Murabbiylikning shartlari” oqilona berilgan: “...Siz insonlarning hech bir yo‘q joydan “shoxini ko‘kartirish”, qulfi dilini ochish, dunyosini kengaytirish, kechagi holatidan bugunini yuksakroq qilish uchun bu ishga qo‘l urdingiz. Ammo oldin biling: umringizni sarflab olib borayotgan harakatlaringiz ro‘parangizdagi o‘quvchiga yoqayaptimi, yo‘qmi? Bor gap shunda! Murabbiylikni xohlagan, shu kasbga o‘qigan odam murabbiy bo‘lib qolmaydi. Ustozlikning o‘ziga xos parhezlari, bosib o‘tilmaydigan chegara chiziqlari bordir! Birinchidan, dilingizda ustoz─murabbiyning yozilganu yozilmagan qonun qoidalariga bo‘ysunaman, degan Allohga qasamingiz bo‘lsin! Ikkinchidan, niyatingiz sof bo‘lsin! Men insonlarni faqat yaxshilikka o‘rgataman deng, orqamda o‘z qo‘lim bilan yaratilgan fayzli bog‘lar qoladi, deb tilak tilang! Toki shogirdlaringiz sizning sharofatingiz bilan faqat savob ishlarga dahldor bo‘lsinlar. Uchinchidan, haqiqiy murabbiy bo‘laman desangiz, birovga biror narsa o‘rgatishni astoydil xohlang va siz ilm oluvchiga nisbatan muxabbat qo‘ying! Har bir ishingizga fidoyilik bilan kirishing. Buning otini ixlos deydilar! Shu ishtiyoq sizda qanchalik kuchli bo‘lsa, Tangri sizga shuncha ko‘p uquv beradi, ep beradi, mushkullaringizni O‘zi osonlashtiradi. Murabbiylikda ta’tilga chiqish, sog‘ligi, kayfiyatiga qarab faoliyatini to‘xtatish, degan gap yo‘q. Yo‘lda ham, cho‘lda ham, hamma fasl, hamma manzilda, qo‘yingchi, umringizning oxirgi nuqtasigacha siz faoliyat ustidasiz. Bu degani, sizning borlig‘ingiz, har bir so‘z, har bir ishorangiz odamlar uchun nur, madad va xaloskorlikdir. Nazardan qolgan, qarg‘ish olgan, loqayd murabbiylar tarbiya maskanlariga qadam bosmasliklari kerak. Ular ishlayveradilar, ammo o‘qituvchilikning noni yuqmaydi, ro‘shnolik ko‘rmaydilar, falokatlari arimaydi, niyatlariga yetmaydilar. Chunki muqaddas kitoblarda “neki bersak, egallab turgan kasb koringizdan berurmiz” deb yozilgan. Kasbga halollik buyuk ibodatdir” . Adiba o‘qituvchidan o‘z kasbiga sadoqatli bo‘lishni, fidoyilikni, yuksak ma’naviyatni, tinimsiz mehnatni, o‘quvchilarga nisbatan mehr va muxabbatni, halol va pokiza bo‘lishni talab qiladi. Bu aynan o‘qituvchi pedagogik texnikasining ham muhim xususiyatlaridan biridir. 2. Amaliy topshiriq: Mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollarga javob bering. 1. O‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday ko‘nikma va malakalardan iborat? 2. Pedagogik texnika tushunchasi ikki guruhga bo‘linib o‘rganiladi, ularga ta’rif bering? 3. Pedagogik texnikaning muhim hususiyatlari nimalardan iborat? 4. “O‘qituvchi–murabbiy professiogrammasi”da talqin etilgan pedagogik hislatlari? 5. O‘qituvchi harakatlarida aktyorlikka xos xususiyatlarga ta’rif bering? 6. T.Sodiqovaning falsafiy fikri: pedagogik texnika va “murabbiylik shartlari”ga o‘z mulohazalaringizni bildiring? 7. O‘qituvchining tashqi ko‘rinishida pedagogik texnikaning qanday holatlari muhim ahamiyat kasb etadi? 8. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida mimik va pantomimik harakatlar qanday ahamiyatga ega? 9. O‘qituvchining o‘z hissiy holatlarini nazorat qilishida qanday faoliyat turlari muhim rol o‘ynaydi? 10. Pedagogik texnikaning ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish jarayoni? 11.Tajribali o‘qituvchi nutqida namoyon bo‘luvchi holatlar? 1 2 . O‘qituvchi nutqining funksiyalarini izohlab bering? 1 3 . Bo‘lajak o‘qituvchi nutqiy faoliyatini qanday takomillashtirishi mumkin? 14. Nutq texnikasida nutqning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? 2.4. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. 3.“Talabalarning nutqiy kompetentligini tashxislash” so‘rovnomasiga javob bering va o‘z-o‘zingizni baholang. Bunda so‘rovnomaga quyidagicha ball qo‘yiladi: - agar berilgan fikr to‘liq ma’qullansa – 7b.; - agar fikrga qo‘shilish yoki qo‘shilmaslikda ikkilansa – 2dan 6 ballgacha; - agar javob berilmasa – 0 b. - agar so‘rovnomada fikr tugallanmasa, uni tugallash lozim. 1) Balki mening kamchiliklarim bordir, lekin men yaxshi inson ekanligimni bilaman. 2) Men muloqotda bo‘ladigan tengdoshlarimning ko‘pchiligini yaxshi insonlar deb hisoblayman. Men xarakterimdagi kuchli va kuchsiz tomonlarimni bilaman. 3) Mening kuchli tomonlarim ...... 4) Mening kuchsiz tomonlarim ...... 5) Mening xarakterimda yaxshi va yomon jihatlarim bor, lekin yaxshi jihatlarim ko‘proq. 6) Mening do‘stlarim turli vaziyatlarda o‘zini undoq yoki bundoq tutishi sabablarini odatda tushunaman. 7) Men o‘zimni hurmat qila olaman. 8) Mening tanishlarim va do‘stlarimning aksariyati hurmatga loyiq. 9) Men hayotdan nima hohlashimni bilaman. Masalan:......... 10) Do‘stlarim va guruhdoshlarim hayotdan nima hohlashlarini bilaman. Masalan:...... 11) Men tengdoshlarim bilan kamdan-kam ziddiyatga boraman. 12) Men ota-onam bilan deyarli urushmayman. 13) Qarama-qarshiliklar jiddiy bo‘lsa ham, insonlar bilan doimo kelishishim mumkin. 14) Men insonlar bilan kelisha olaman. 15) Kim bilandir urushib qolsam, tezda yarashib keta olaman. 16) Muloqot jarayonida suhbat uchun mavzu topishim oson. 17) Men fikrimga qarshi fikrlaydiganlar bilan ham osuda suhbatlasha olaman va uning fikrini eshitaman. 18) Kimgadir jahlim chiqsa, unga ko‘rsatmaslikka harakat qilaman. 19) O‘z fikrimni ochiq bayon qilishga qiynalaman. 20) Jamoaviy muhokamalarda soyada qolishni yoqtiraman. 21) Men birovlardagi yoqtirmaydigan jihatlarni yuziga ayta olaman. 22) Insonlar har xil bo‘ladi, bu juda yaxshi. 23) Insonlar har xil bo‘ladi, demak ular bilan o‘zingni har xil tutishing kerak. 24) Muloqot jarayonida, suhbatdoshni ham nuqtai nazari borligini hisobga olish kerak. Talabalarning mustaqil tayyorgarligi uchun quyidagi topshiriqlar beriladi: 1. Quyidagi mavzular asosida reja tuzing va o‘z fikr – mulohazalaringizni bildirib, “Mustaqil ish” yozing: 1. “Pedagogik texnikaning o‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi o‘rni” 2. “O‘qituvchining pedagogik texnikasini takomillashtirishda hozirgi kun talablari”. 3. “O‘rta Osiyoda notiqlik san’atining rivojlanishi”. 4. “Hozirgi kunda o‘qituvchi nutq madaniyatini takomillashtirish muammolari”. 2. Talabalar mustaqil tayyorgarligi uchun topshiriqlar. Quyidagi mavzular asosida reja tuzing va o‘z fikr – mulohazalaringizni bildirib “Mustaqil ish” yozing. 1. “Hozirgi kunda yosh o‘qituvchining muloqot madaniyatini rivojlantirish muammolari” 2. “Sharq mutafakkirlari va faylasuf olimlari ijodiy merosida muloqot madaniyatining ifodalanishi”. Quyidagi mavzular asosida reja tuzing va o‘z fikr – mulohazalaringizni bildirib, “Mustaqil ish” yozing: 1. “Pedagogik texnikaning o‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi o‘rni” 2. “O‘qituvchining pedagogik texnikasini takomillashtirishda hozirgi kun talablari”. 3. “O‘rta Osiyoda notiqlik san’atining rivojlanishi”. 2.5. Fan mavzulari yuzasidan taqdimotlar. 2.6. Xulosa va tavsiyalar. Xulosa Pedagogik mahorat mazmunida pedagogik texnika muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, u ta’lim-tarbiya uchun zarur bo‘lgan umumpedagogik malakalar yig‘indisidan iborat. Uning tarkibida o‘qituvchining nutq texnikasi, o‘z fikri, his- tuyg‘ularini so‘zda aniq ifoda etish, mimik, pantimimik ifodalar mohiyat mazmunini chuqur egallash, aktyorlik, rejissyorlik malakalariga ega bo‘lish, o‘z hissiyotini boshqara olish kabi muhim kasbiy mahoratning tarkibiy qismlari yotadiki, ularni bilmasdan turib, o‘quvchi yoshlarga ta’sir ko‘rsatish, o‘qitish, tarbiyalash ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin emas. Pedagogik texnika elementlari bilan qurollanish o‘qituvchi o‘z kuchini, vaqtini tejab ijodiy ishlash uchun shart-sharoitlar yaratib beradi. Shuni ham alohida qayd etib o‘tmoq joizki, qayd qilingan pedagogik texnikaning tarkibiy qismlari kompleks amalga oshirilsa, kutilgan muddaoga erishiladi. Yangi nutq texnikasi mimik, pantomimik qoidalar bilan qo‘shib amalga oshirilsa, o‘quv materiallarini bayon qilishda o‘qituvchi aktyorlik, o‘quv topshiriqlarini so‘rash jarayonida rejissyorlik malakalaridan foydalanish har qanday sharoitda ham o‘z hissiyotini boshqara olish, bunda so‘z, gap ohangi, qarash, imo-ishora bilan kutilmagan pedagogik vaziyatda osoyishtalik aniq fikr yuritish, tahlil qilish qobiliyatiga asoslansa kutilgan natijaga erishiladi. Nutqiy kompetentlik deganda muloqotda yuzaga chiqadigan murakkab shaxsiy xususiyatlar, kommunikativ qobiliyat va malakalar, shaxs xarakteri, temperamenti haqidagi psixologik bilimlar, psixologik holatlar tushuniladi. Demak, pedagogning kommunikativ kompetentligi – aloqa, hamkorlik, birgalikdagi faoliyat, o‘zaro ta’sir va oxir-oqibatda munosabatlar tizimini ta’minlaydi. Nutqning ifodaliligi talaba diqqatini o‘ziga jalb qila olishdan iborat bo‘lgan kommunikativ sifatdir. O‘qituvchi dars mavzusini tushuntirar ekan, o‘z nutqining ifodaliligiga e’tibor bermasa, ifodalilikni ta’minlaydigan vositalardan foydalanmasa, nutqi quruq, shirasiz, jozibasiz bo‘ladi va natijada bunday nutq talaba diqqatini torta olmaydi. Mukammal shakllangan, talab darajasidagi nutqiy madaniyat muloqot kompetentligining muhim o‘zagi hisoblanadi. Bo‘lajak o‘qituvchilarning nutqiy texnikasini ta’lim jarayoni qatnashchilarining rivojlanishi va o‘z-o‘zini namoyon qilishi, shuningdek, ta’lim sifatini oshirish usullaridan biri deb qarash mumkin. Nutqiy texnika shaxslararo zarur aloqalarni o‘rnatish va bir maromda saqlash qobiliyatidir. Samarali muloqot uchun suhbatdoshlarning o‘zaro tushunishiga erishish xarakteri hisoblanadi va muammolarning hal bo‘lishiga ko‘maklashadi, maqsadlarga erishishini ta’minlaydi. Talabalarda nutqiy texnika va madaniyatni shakllantirish uchun turli- tuman samarali metod va texnologiyalardan foydalanish mumkin. Suhbat, diskussiya, kommunikativ mashqlar va kommunikativ-psixologik treninglar, testlar, pedagogik vaziyatlar, rasmiy o‘yinli yozma va og‘zaki topshiriqlar texnologiyalar shular jumlasidandir. Insonning tashqi ko‘rinishi ham, ichki dunyosi ham uyg‘un bo‘lishi kerak. Kiyinish madaniyatiga har doim e’tibor beradigan nozik did sohiblari muomala madaniyatiga ham katta ahamiyat berishi shak-shubhasizdir. Tavsiyalar: 1. Madaniyatli nutq, nutqiy texnikanini talabalarda shakllantirish uchun kommunikativ mashqlar, pedagogik-psixologik treninglardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 2. Go‘zal nutq, muloqot odobi, ona tilining qudrati kabi masalalar hamisha ulug‘ allomalarimiz diqqat markazida bo‘lib kelgan. XX asr boshlariga kelib, Maxmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Abdurauf Fitrat, Ashurali Zohiriy kabi bir qator ma’rifat darg‘alari ona tilimiz muhofazasi va rivoji, sofligi va nafosati, nafis nutq sezgisi haqida jiddiy qarashlarni ilgari surganlar. Buyuk allomalarimizning nutq odobi, madaniyati, kompetentligi haqidagi fikr- mulohazalarini talabalarga tushuntirib borish zarur. 3. Ma’nili va bejirim gapira bilish, nutq zanjiridagi maqbul va nomaqbul xalqalarni ilg‘ay olish, so‘zning orqa-o‘ngini, o‘z munosib o‘rnini farqlay bilish, nutqiy fahmu-farosat, nozik nutq odobi kabi fazilatlar Turonda inson umumiy axloqining, ma’naviy rasoligining tayanch ustunlaridan sanalgan. Shu bois ham talabalarni aynan shunday fazilatlar egasi qilib tarbiyalash hozirgi kunda ham zarurdir. 4. Har bir o‘quvchining qanday dunyoqarashga egaligi , tafakkuri, bilim saviyasi, hayotga nisbatan munosabati odamlar bilan o‘zaro muloqotida namoyon bo‘lishini uqtirish lozim. 5. O‘quvchi-yoshlarning muloqot odobi va muomala madaniyatini shakllantirish uchun mavjud pedagogik va axborot texnologiyalari, turli metod va vositalardan foydalanish zarur. Ta’lim oluvchilarga mavzuni o‘zlashtirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. O‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday ko‘nikma va malakalardan iborat? 2. Pedagogik texnika tushunchasi ikki guruhga bo‘linib o‘rganiladi, ularga ta’rif bering? 3. Pedagogik texnikaning muhim hususiyatlari nimalardan iborat? 4. “O‘qituvchi–murabbiy professiogrammasi”da talqin etilgan pedagogik hislatlari? 5. O‘qituvchi harakatlarida aktyorlikka xos xususiyatlarga ta’rif bering? 6. T.Sodiqovaning falsafiy fikri: pedagogik texnika va “murabbiylik shartlari”ga o‘z mulohazalaringizni bildiring? 7. O‘qituvchining tashqi ko‘rinishida pedagogik texnikaning qanday holatlari muhim ahamiyat kasb etadi? 8. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida mimik va pantomimik harakatlar qanday ahamiyatga ega? 9. O‘qituvchining o‘z hissiy holatlarini nazorat qilishida qanday faoliyat turlari muhim rol o‘ynaydi? 10. Pedagogik texnikaning ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish jarayoni? 11.Tajribali o‘qituvchi nutqida namoyon bo‘luvchi holatlar? 1 2 . O‘qituvchi nutqining funksiyalarini izohlab bering? 1 3 . Bo‘lajak o‘qituvchi nutqiy faoliyatini qanday takomillashtirishi mumkin? 14. Nutq texnikasida nutqning asosiy xususiyatlari nimalardan iborat? Talabalarning mustaqil tayyorgarligi uchun quyidagi topshiriqlar beriladi: Quyidagi mavzular asosida reja tuzing va o‘z fikr – mulohazalaringizni bildirib, “Mustaqil ish” yozing: 1. “Pedagogik texnikaning o‘qituvchi kasbiy faoliyatidagi o‘rni” 2. “O‘qituvchining pedagogik texnikasini takomillashtirishda hozirgi kun talablari”. 3. “O‘rta Osiyoda notiqlik san’atining rivojlanishi”. 4. “Hozirgi kunda o‘qituvchi nutq madaniyatini takomillashtirish muammolari”. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. //Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –Toshkent; “Sharq”, 1997, 20-29 betlar. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida”gi qonuni. //Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent; “Sharq”, 1997, 31-61 betlar. 3. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish. – Toshkent, “O‘zbekiston”, 2009. – 24 bet. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “O‘zbekiston”, 2009. – 176 b. 5. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat - Toshkent, TDPU, 2003. 6. Davletshin M.G. Zamonaviy maktab o‘qituvchisining psixologiyasi.– T.: O‘zbekiston, 1999. – 29 b. 7. Zagvyazinskiy V.I. Pedagogicheskoe tvorchestvo uchitelya. Biblioteka uchitelya i vospitatelya. – M.: Pedagogika, 1987.- 160 s. 8. Kodjaspirova G.M. Teoriya i praktika professionalnogo pedagogicheskogo samoobrazovaniya.- M.: MGOPI, Alfa, 1993.- 120s. 9. Pedagogika nazariyasi va tarixi. 1-qism: Pedagogika nazariyasi. (M.X.Toxtaxodjaeva va boshqalar) – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2007. – 380 b. 10. Makarenko A.S. 11. Sam o ylenkov F. Masterstvo, pedagogicheskiy takt – eto avtoritet uchitelya. – M.: Prosveщenie, 1990.- 254 s. 12. Sodiqova T. Murabbiy kim?... – T.: “Toshkent islom universiteti”, 2006. – 83 b. 13. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005.- 149 b.

« NUTK TEXNIKASI VA MADANIYaTI - PEDAGOGIK TEXNIKANING ASSOSIY OMILLARIDAN BIRI » mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY IShI

BITIRUV MALAKAVIY IShINING MUNDARIJASI Kirish .............................................................................................................. 1 BOB. Pedagogik texnikani shakllantirishning nazariy masalalari. 1.1. Pedagogik texnikani shakllantirishning ustuvor yo‘nalishlari. pedagogik muammo sifatida. 1.2. Pedagogik texnikani shakllantirishda nutq texnikasi va madaniyatining o‘rni. 2 BOB. “Pedagogik mahorat” fanidan ELEKTRON O‘QUV MODULI IShLANMASI 2.1. O‘quv fani dasturining qisqacha tavsifi (Sillabus) 2.2. Ma’ruza matni 2.3. Fan yuzasidan keyslar to‘plami, amaliy topshiriqlar, ishlanmalar. 2.4. Nazorat topshiriqlari va mustaqil ta’lim yuzasidan ko‘rsatmalar. 2.5. Fan mavzulari yuzasidan taqdimotlar. 2.6. Xulosa va tavsiyalar

Kirish. Mavzuning dolzarbligi . Ijtimoiy-siyosiy mustaqillikka erishish O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida yangi davrni boshlab berdi. Bu davrda, barcha sohalarda bo‘lgani kabi, ta’lim va tarbiya soxasida ham yosh avlodga jahon ta’limi andozalariga muvofiq bilim berish va uni milliy qadriyatlarimiz negizida tarbiyalashning ijtimoiy-xuquqiy asoslari ishlab chiqildi. Prezidentimiz I.A.Karimov “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir” mavzusidagi ma’ruzalarida shunday deydilar: “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma’naviy sog‘lom o‘sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo‘lgan, uyg‘un rivojlangan insonlar bo‘lib, XXI asr talablariga to‘liq javob beradigan barkamol avlod bo‘lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘yganmiz. Ana shunday buyuk vazifalar va ularni amalga oshirish uchun ajratilayotgan mablag‘lar haqida gapirar ekanmiz, ertangi kunimiz uchun, bolalarimiz, farzandlarimizning baxti uchun mehnat qilish, fidoyilik ko‘rsatish – bu barchamizning muqaddas burchimizdir, desam, o‘ylaymanki, butun xalqimizning fikrini ifoda qilgan bo‘laman”. 1 Bozor iqtisodiyoti munosabatlari yangi bosqichga ko‘tarilgan hozirgi davrda shaxsning jamiyatda tutgan o‘rni yaqqol namoyon bo‘la boshladi. Endi Davlat va jamiyat o‘z hayotida yetakchi mavqeni egallaydigan shaxsning ma’rifiy-madaniy qiyofasini shakllantirish, uni har tomonlama uyg‘un rivojlantirish haqida g‘amxo‘rlik qilmoqda. Bu g‘amxo‘rlik natijasida ta’lim O‘zbekiston Respublikasining Davlat siyosatida ustuvor bo‘ldi. Xuddi mana shu siyosat natijasida mustaqil mamlakatning ta’lim-tarbiya tizimini isloh qilish jarayoni boshlandi. Bu jarayon, birinchi navbatda, pedagogika fanining tadqiqot ob’ektini kengaytirdi. Ushbu sohada mavjud bo‘lgan ichki qarama-qarshiliklarni bartaraf etish zaruriyatini qo‘ydi. Pedagogika fanining muhim vazifalaridan biri – ta’limning jamiyat hayotida tutgan o‘rni, uning maqsad va vazifalari, ta’lim darajalari, ta’lim-tarbiyani amalga 1 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Халқ сўзи. 2010 йил 30 январь, № 21.

oshirish mexanizmlari, uzluksiz ta’lim tizimi komponentlari, ta’lim jarayonining mazmuni, ta’lim natijasiga qo‘yiladigan talablarning shaxs, Davlat hamda jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan yondashilgan holda ishlab chiqilishida namoyon bo‘ladi. Ta’limning maqsad va vazifalari, uning mazmunini aniqlaganda, pedagogika fani, birinchi navbatdagi masalaga shaxsni rivojlantirish, uning manfaatlarini Davlat va jamiyat manfaatlari bilan uyg‘unlashtirish, shaxs faoliyati, dunyoqarashini Davlat va jamiyatni rivojlantiruvchi omil darajasiga ko‘tarishga erishishni nazarda tutmog‘i lozim. Bunda ta’limni shaxs va jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi mexanizm darajasida asoslash nazarda tutiladi. Pedagogik faoliyatda muloqot ta’lim oluvchilarga zamon talablari asosida ta’lim berish vazifalarini hal qilish vositasi, tarbiyaviy jarayonlarni ijtimoiy- pedagogik jihatdan ta’minlash tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Ta’lim jarayonida pedagogik va nutqiy texnika, madaniyat sohibi bo‘lishga undaladi, o‘qituvchi esa bu jarayonni faollashtiruvchisi sifatida maydonga chiqadi, uni tashkil etadi va boshqaradi. Respublikamizning “Davlat tili haqida”gi Qonuni, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa hujjatlarda o‘qituvchining mahoratini belgilovchi pedagogik texnikaga ham alohida e’tibor berilgan. Shu sababli nutq texnikasi va madaniyatini o‘z ichiga oluvchi pedagogik texnikani shakllantirishni dolzarb masala deb belgiladik. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Nutq madaniyati, so‘zlashish odobi haqida buyuk allomalar, mutafakkirlarimizning fikr-mulohazalari, asarlari bizgacha yetib kelgan va tarbiyaviy ahamiyatini hanuzgacha saqlagan. Shuningdek, ma’rifatparvar yozuvchi-shoirlarimiz, arboblarimiz ham bu borada katta meros qoldirganlar. Zamondoshlar ichida ham ushbu mavzu ustida qator ilmiy ishlar, izlanishlar olib borilgan. T.Qudratovning “Nutq madaniyati asoslari”, .Maxmudovning “O‘qituvchi nutqi madaniyati”,

S.Mo‘minovning “So‘zlashish san’ati”, E.Begmatov, A.Boboevalarning “O‘zbek nutqi madaniyat “ ocherklari, N.Maxmudovning “Ma’rifat manzillari” risolasi, A.Xoliqovning “Pedagogik mahorat”, X. Ibragimov, X.Ibragimov, Sh.Abdullaevalarning “Pedagogika” o‘quv qo‘llanmalari shular jumlasidandir. Bundan tashqari kompetentlik, kasbiy kompetentlik, kommunikativ, nutqiy kompetentlik, uni yoshlarda shakllantirish haqidagi ilmiy tadqiqot natijalari Rus olimlaridan Markova A.K., Golovko Ye.A., Zimnyaya I.A., Zyabkina I.G. kabilar ham mazkur mavzuni keng yoritib berganlar. (Adabiyotlar ro‘yxatiga qarang). N. Muslimovning “ Kasb ta’limi o‘qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi” monografiyasi, , N. Muslimov, M.Mutalipovalarning “Bo‘lajak o‘qituvchilarning kommunikativ kompetentligini shakllantirish texnologiyasi” metodik qo‘llanmasi ham shular jumlasidandir. Tadqiqotning maqsadi: Bo‘lajak o‘ qituvchilarda pedagogik texnika omillaridan nutq texnikasi va madaniyatini shakllantirish uslublarini aniqlash. Tadqiqotning ilmiy farazi: Agar bo‘lajak o‘ qituvchidagi pedagogik texnikani shakllantirish uslublari aniqlansa: - ta’lim va tarbiyaning birligiga erishiladi; - bo‘lajak o‘ qituvchining pedagogik texnikasi, muloqot texnikasi va muomala madaniyati tarbiyasi, nutqiy kompetentlik samaradorligi ortadi; - bo‘lajak o‘qituvchilarning nutqiy kompetentlik haqidagi bilimlari kengayadi. Tadqiqotning ob’ekti: Bo‘lajak o‘ qituvchidagi nutq texnikasi va madaniyati, pedagogik texnikani shakllantirish jarayoni. Tadqiqotning predmeti: Bo‘lajak o‘ qituvchidagi nutq texnikasi va madaniyati, pedagogik texnikani shakllantirish mazmuni. Tadqiqotning vazifalari: 1. Bo‘lajak o‘ qituvchidagi pedagogik texnikani shakllantirishga oid ijtimoiy, pedagogik va metodik manbalarni tahlil qilish.

Похожие

Voleybol o'yin texnikasi va tasnifi
Zamonaviy voleybol tavsifi o’yin texnikasi va uning tasnifi
Antik davr shaharsozlik madaniyati
Qang' davlati moddiy madaniyati
NUROTA VOHASI TARIXI, XO‘JALIGI VA MODDIY MADANIYATI