logo

O‘rta asr “Sayohatnomalari” tarixiy manba sifatida (Marko Polo va Afanasiy Nikitin misolida)

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1155.5 KB
                            O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
                 OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
         Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti
                                             Tarix fakulteti
                           «JAHON TARIXI» KAFEDRASI
        O‘rta asrlar tarixi tarixshunosligining dolzarb masalalari
             
                                Kurs ishi
Mavzu: O‘rta asr “Sayohatnomalari” tarixiy manba sifatida (Marko Polo
va Afanasiy Nikitin misolida)
                              
                                        Samarqand-2022
                                       
1 M U N D A R I J A
KIRISH.........................................................................................................3
I.BOB.   Marko Polo asarlari tarixiy manba sifatida
1.1.Marko Polo buyuk sayohatchi ...............................................................4-10
1.2. “Polo” va   “Dunyo xilma-xilligi kitobi” asarlarning yaratilishi............11-14
II.BOB. Afanasiy Nikitin asarlari tarixiy manba sifatida
2.1.Afanasiy Nikitin hayoti........................................................................15-20
2.2.  “Uch dengiz osha sayohat”  asarning yaratilishi..................................21-28
III.XULOSA...................................................................................................29
IV.ADABIYOTLAR  RO‘YXATI..................................................................30
             
                                                   KIRISH
2 O`rta sarlar tarix uchun bir muncha yuksalgan davr bo`ldi. Bu davrda qurilish
sohasi,ichki   va   tashqi   savdo   bilan   bir   qatorda   madaniyat,tashqi   dunyo   bilan
bog`liq   bilimlar   yuksaldi.   Insonlar   tasavvuriga   sig`maydigan   darajada   tashqi
dunyo   haqida   bilimlar   toplandi,kashf   qilindi   va   o`zlashtirildi.   Albatta   bu
bilimlar   o`z-o`zidan   yaralib   qolmadi.   Dunyo   bo`ylab   sayohatlar   amalga
oshirildi.   Ichki   va   tashqi   savdo   rivojlanishi   natejasida   dunyoviy   bilimlar
almashindi.   Tashqi   dunyo   bilan   bo`g`lq   ma`lumotlar   bir   qancha   sayyohlarni
dunyo   bo`ylab   sayohat   qilishga   undadi.   Bunday   sayyohlarga   ko`plab   misol
kelishimiz mumkin. Masalan Ibn Dast, Ibn Battuta, Al-Masudiy, Ibn Fadlun,
Marko   Polo,   Afanasyev   Nikitin   va   boshqa   bir   qancha   sayyohlarni   misol
keltirishimiz   mumkin.   Ular   o`sha   davr   uchun   qimmatli   ma`lumotlar   toplab
kelajak   avlod   uchun   qoldirishdi.   Ular   sayohatlari   bilan   bir   qatorda   savdo
ishlarini   ham   amalga   oshirganlar.   Marko   Polaning   oilasi   savdogar   edi.   Ular
uzoq   yillik   sayohatga   chiqishdi.   Ularnining   25   yillik   sayohatini   Marko   Polo
17 yilini mo`g`il xoni Xubilay saroyida yuqori davlat lavozimida xizmat qilib
o`tkazadi.   Bu   davrda   u   juda   koplab   qimmatli   ma`lumotlarni   to`playdi.
Shimoliy Xitoy, Uzoq Sharq va Yaqin Sharqqa qilinga natejasida  to`plangan
bilimlar   asosida   sayohatnoma   asarlari   yaratildi.   Bu   davrda   Hisdistondagi
birinchi   rus   sayyohi   Afanasyev   Nikitin   ham   o`sha   davr   uchun   qimmatli
ma`lumotlar   topladi.   Ular   yaratgan   asarlarr,   ma`lumotlar   natejaida   keyingi
davrr   olimlari   unumli   foydalanishdilar.   Bu   bilimlar   XV-XVII   asrda   Buyuk
geografik kashfiyotlar uchun asosiy manba sifatida xizmat qildi.
                      I.BOB.   Marko Polo asarlari tarixiy manba sifatida
3                                        1.1.Marko Polo hoyoti
       POLO   ( Polo ) Marko (taxminan 1254-yil, Venetsiya yoki Korkula oroli —
1324-yil   8-yanvar,   Venetsiya),   venetsiyalik   savdogar,   sayyoh   va   yozuvchi.
Markoning tug'ilganlik haqidagi hujjatlari saqlanmagan, shuning uchun uning
tarjimai   holining   ushbu   davri   haqidagi   ma'lumotlar   noto'g'ri.   Taxminlarga
ko'ra,   u   zodagon   bo'lgan,   venetsiyalik   zodagonlarga   mansub,   gerbi   bor   edi.
1254-yil   15-sentyabrda   venetsiyalik   savdogar   Nikkolo   Polo   oilasida
tug'ilgan.   Onasini tanimadi, chunki u tug'ish paytida vafot etdi. Bolani otasi va
xolasi tarbiyalagan.
Muvaffaqiyatli   venetsiyalik   savdogarlar,   Dalmatiya   slavyanlaridan   bo'lgan
Nikkolo   va   Markoning   otasi   va   amakisi   Maffeo   Polo   ko'p   yillar   davomida
Sharq   mamlakatlari   bilan   savdo   qilishgan.   1271-yilda   ular   17   yoshli   bolani
o'zlarining navbatdagi savdo korxonasiga olib ketishdi, bu deyarli chorak asr
4 davom   etdi.   Venetsiyadan   Akkaga   (Falastin),   u   yerdan   Ayas   portiga
(Osiyoning   janubiy   qirg'og'i),   Arman   tog'larini   kesib   o'tishdi   va   Dajladan
Basra portiga tushishdi. Keyin poloslar, ehtimol, Tabrizga yetib, dengiz orqali
Xitoyga yetib borish niyatida Kermon orqali Ormuzga yetib kelishgan. Biroq,
kemalar   savdogarlar   uchun   juda   ishonchsiz   bo'lib   tuyuldi   va   ular   Kermonga
qaytib kelishdi. Hindukushning janubiy etaklari bo ylab karvon bilan sayohatʻ
qilib,   12   kun   ichida   Pomir   tog larini   yengib,   Qashg ar   vohasiga   tushdilar.	
ʻ ʻ
Keyinchalik janubdan Takla-Makan cho lini aylanib, Qumtog  qumlari orqali	
ʻ ʻ
vohadan   vohaga   ko chib   o tganlar.   Venetsiyaliklar   quduqdan   quduqqa	
ʻ ʻ
Shulexe   daryosi   vodiysiga   borib,   nihoyat   Xitoyning   Ganchjou   (Chjanye)
shahriga  yetib   kelishdi   va u  yerda bir  yil   yashadilar.   1
  Ehtimol,   o'sha paytda
Marko   sayohatlarining   eng   shimoliy   nuqtasi   bo'lgan   Qorakoram   shahriga
tashrif   buyurgandir.   Ganchjoudan   poloslar   Xining   shahriga   yo'l   olishdi   va
1274-yilda   Marko   Buyuk   Mo'g'ul   xoni   Xubilay   xizmatiga   kirdi.   Pololar   15
yildan   ortiq   vaqt   davomida   Xitoyda   yashab,   savdo   qilishdi.   Marko   xonning
xizmatida   bo'lgan   (u   mo'g'ul   va   turkiy   guruhning   ikki   tilini   bilgan)   Sharqiy
Xitoyni   bir   necha   bor   kesib   o'tgan.   Uning   hikoyalaridan   faqat   ikkita
marshrutni   nisbatan   aniq   aniqlash   mumkin:   biri   qirg'oq   chizig'i   bo'ylab
to'g'ridan-to'g'ri   janubga   -   Qingsay   (Xanchjou)   va   Zaytun   (Quanzhou)
shaharlariga,   ikkinchisi   -   Sharqiy   Tibet,   Yunnan   va   Shimoliy   Indochinaga.
Polo   1295-yilda   Fors   hukmdori   bilan   turmush   qurgan   malika   Xubilay
nomidan dengiz orqali Tabriz orqali Venetsiyaga qaytib keldi.
1
  Аврам   Дэвидсон   (ўриттэн   ўитҳ   Граниа   Давис)   “Марко   Поло   ва   ухлаб   ётган
го'заллик” новэлласи (1988).
5 1297 - yilda   Venetsiya   va   uning   savdo   qo'shnisi   Genuya   o'rtasidagi   dengiz
jangida   qatnashgan   Marko   qo'lga   olindi.   1298 - yilda   qamoqxonada   uning
sayohati haqidagi yorqin hikoyalarini kameradoshlaridan biri, Pizalik mahbus
Rusticiano yozib olgan. 1299 - yilda ozod etilganidan keyin Marko yana qaytib
keldi.   Ona shahar , u erda u yana 25 yil boy odam sifatida yashadi, shubhasiz,
uning hikoyasini bir necha marta takrorladi. 
                     Bizga "Dunyo xilma-xilligi kitobi ..." dan asosan bir xil syujetlarni
o'z ichiga olgan o'nlab tillar va dialektlarda 140 dan ortiq ro'yxatlar etib keldi.
Yevropaliklar   bir   oz   tasavvurga   ega   bo'lishdi   katta   mamlakat   Xitoy,   go'yoki
ajoyib   boy   Yaponiya,   Java   va   Sumatra   orollari,   eng   boy   Seylon   va
Madagaskar haqida. Ovrupoliklar dastlab qog'oz pullar, sago palma, yonuvchi
"qora   toshlar"   (ko'mir)   haqida   va   eng   muhimi,   oltinga   teng   bo'lgan
ziravorlarning   joylashuvi   haqida   bilib   oldilar.   Bu   xabar   savdogarlarni
ziravorlar   sotib   olish   yo'llarini   izlashga   ilhomlantirdi,   bu   keyinchalik   arab
6 savdo   monopoliyasining   yo'q   qilinishiga   va   oxir-oqibat,   dunyoning   qayta
bo'linishiga   olib   keldi.   Mubolag'a,   fantastikaga   moyilligi   uchun   Marko
"Million"   laqabini   oldi.   Marko   Polo   qayerda   haqiqat   borligini   va   fantaziya
qayerda o'ynalganini aniqlash zamondoshlari uchun oson bo'lmagan.
7 Biograflar Markoni juda baquvvat, o'zini tuta oladigan va sabrli inson sifatida
ko'rsatishadi.   U   kuzatuvchilikning   qobiliyatiga   ega   edi,   g'ayratli   hikoyachi
edi, boshqa odamlarning ma'lumotlarini uzatishda juda to'g'ri edi. Marko Polo
o'sha   davr   venetsiyaliklariga   xos   xususiyatga   ega   edi   -   foyda   olishga
chanqoqlik   va   umrining   so'nggi   yillarida   u   xotini,   uch   qizi   va   yaqin
qarindoshlariga nisbatan ziqnalik ko'rsatdi, bu esa tez-tez janjallarga va hatto
sud   jarayonlariga   olib   keldi.   .   Marko   o'limidan   oldin   qullaridan   birini   ozod
qildi   va   unga   katta   miqdordagi   pulni   vasiyat   qildi.   Mashhur   sayohatchining
vatani   Polsha   va   Xorvatiya   ham   bo'lishi   mumkin,   ular   bu   huquqqa
bahslashmoqda,   bu   ikkala   versiyani   tasdiqlovchi   ma'lum   faktlarni   dalil
sifatida   keltirmoqda.   Polyaklar   Polo   familiyasi   Polshadan   kelib   chiqqan   deb
da'vo   qilmoqdalar,   xorvatiyalik   tadqiqotchilar   mashhur   sayohatchining
hayotining   birinchi   dalili   ularning   o'lkasida   ekanligiga   aminlar.   Polo   1324-
8 yilda 70 yoshida Venetsiyada  vafot etdi. 2
  U XIX-asrda vayron qilingan  San-
Lorenso cherkoviga dafn etilgan. Uning   hashamatli uy   XIV-asr oxirida olovda
yonib ketgan. Mark Polo haqida, uning hayoti va sayohatlari, ko'plab qiziqarli
filmlar   va   seriallar   suratga   olindi,   bu   bizning   zamondoshlarimizda   haqiqiy
qiziqish uyg'otdi.
 Italiya,   Polsha   va   Xorvatiya   o'rtasida   Marko   Poloning   tug'ilgan   joyi
deb nomlanish huquqi uchun kurash.
 U sayohatlari haqida kitob yozdi, bu esa uni mashhur qildi.
 Umrining so'nggi yillarida unda ziqnalik namoyon bo'ladi, bu esa uni
o'z oilasi bilan sud jarayoniga olib keladi.
 Marko   Polo   o'z   qullaridan   biriga   erkinlik   berdi   va   merosning   bir
qismini   vasiyat   qildi.   Shu   munosabat   bilan,   bunday   saxiylikning
sabablari haqida ko'plab taxminlar paydo bo'ldi.
 1888-yilda Marko Polo kapalakiga buyuk sayohatchi nomi berildi.
2
  Аврам   Дэвидсон   (ўриттэн   ўитҳ   Граниа   Давис)   “Марко   Поло   ва   ухлаб   ётган
го'заллик” новэлласи (1988).
9            1.2. “Polo” va   “Dunyo xilma-xilligi kitobi” asarlarning yaratilishi.  
XIV-XV-asrlarda   Markoning   "Kitob"   asari   kartograflar   uchun
qo'llanmalardan   biri   bo'lib   xizmat   qilgan,   garchi   u   ko'pincha   masofalarni
hisoblashda xato qilgan. Uning geografik nomenklaturasi ko'plab xaritalarda,
jumladan   Kataloniya   (1375)   va   dumaloq   Fra   Mauro   (1459)   kabi   mashhur
xaritalarda   takrorlanadi.   Markoning   kitobi   Buyuk   geografik   kashfiyotlar
tarixida   muhim   rol   o'ynadi.   Uning   kitobi   taniqli   kosmograflar,   portugal   va
ispan navigatorlari, shu jumladan 200 yil o'tgach, qo'li bilan marginal notalar
yaratgan   Kristofer   Kolumb   uchun.   “Polo”   asari   o‘rta   asrlarga   oid   nodir
asarlardan   biri   bo‘lib,   hozir   ham   o‘qiladi.   Kitobda   juda   ko'p   mashhur
e'tiqodlar , afsonalar va ertaklar bor.
Marko   Polo   -   venetsiyalik   savdogar,   mashhur   sayohatchi,   mashhur   "Dunyo
xilma-xilligi   kitobi"ni   yozgan   yozuvchi,   unda   Osiyo   mamlakatlari   bo'ylab
sayohati   haqida   hikoya   qiladi.   Kitobda   keltirilgan   faktlarning   ishonchliligi
10 bilan   hamma   tadqiqotchilar   ham   rozi   emas,   ammo   u   hozirgi   kungacha   tarix,
etnografiya   va   geografiya   fanlaridagi   muhim   bilim   manbalaridan   biri   bo‘lib
qolmoqda.   Kitobdan   navigatorlar,   kartograflar,   tadqiqotchilar,   yozuvchilar,
sayohatchilar   va   kashfiyotchilar   foydalangan.   U   Kristofer   Kolumb   bilan
Amerikaga   mashhur   sayohatida   sayohat   qilgan.   Marko   Polo   noma'lum
mamlakatlar  bo'ylab xavfli  sayohatga chiqqan birinchi  yevropalikdir.   Pololar
uyga qaytishga qaror qilishadi.   Hind   okeani   juda   xavfli   edi ,   faqat   bir   nechtasi
uni   yengishga   muvaffaq   bo ' ldi .   Marko   Polo   1295-yilning   qishida   24   yillik
sarson-sargardonlikdan   keyin   vataniga   qaytib   keldi. 3
  Qaytgandan   ikki   yil
o'tgach,   Genuya   va   Venetsiya   urushi   boshlanadi,   unda   Polo   ham   ishtirok
etadi.   U   qo'lga   olinadi   va   bir   necha   oy   qamoqda   o'tirdi.   Bu   yerda,   uning
sayohat haqidagi hikoyalariga ko'ra, mashhur kitob yozilgan.
                                        “Dunyo mo‘jizalari kitobi”
Bu asar o z tarixida 57 ta nashrdan o tgan. U to'qqizda chop etilganʻ ʻ   Yevropa
tillari ! Garchi asl asar frantsuz tilida yozilgan deb hisoblansa ham.
1. Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq.
2. Xitoy.
3. Hindiston,   Yaponiya,   Seylon,   shuningdek,   Afrikaning   sharqiy
qirg'oqlari.
4. Bu   qismda   mo g ullarning   shimoliy   qo shnilari   bilan   olib   borgan	
ʻ ʻ ʻ
urushlari tasvirlangan.
3
  Аврам   Дэвидсон   (ўриттэн   ўитҳ   Граниа   Давис)   “Марко   Поло   ва   ухлаб   ётган
го'заллик” новэлласи (1988).
11 Marko   Polo   kitobi   ko'p   marta   qayta   yozilgan   va   takomillashtirilgan,   unga
matnning mutlaqo yangi qismlari qo'shilgan.
                                        
1477-yilda   Kristofer   Kolumbning   e'tiborini   tortgan   Kitobning   bosma   nashri
paydo   bo'ldi.   Bu   uning   g'arbiy   yo'nalish   bo'yicha   Evropadan   Osiyoga   suzib
borish   mumkinligi   haqidagi   fikrini   kuchaytirgan   bo'lsa   kerak.   U   o‘zi   bilan
“Kitob”ning   lotincha   nashrini   olib,   sayohatlarida   undan   faol   foydalangan.
Ko'pchilik   shubha   qiladi:   Marko   Polo   haqiqatan   ham   Uzoq   Sharqqa   tashrif
buyurganmi? Shu munosabat bilan Frensis Vud hatto 1995-yilda "Marko Polo
Xitoyga   ketganmi?"   Unda   tadqiqotchi   savdogar   Levantning   sharqida
bo'lmaganligini   taxmin   qiladi.   Axir,   qanday   qilib   u   o'z   asarida   bunday
12 narsalarni payqamaydi va yozmaydi   yog'och tayoqlar   ovqat uchun, yoki choy
partiyalari uchun fanatik sevgi haqida.
Avvalroq,   1966-yilda   Gerbert   Franke   o'z   maqolasida   “Dunyo   mo’jizalari
kitobi”   yo'qolgan   Arab   entsiklopediyasining   bir   nechta   bo'limlarining
plagiatidan boshqa narsa emasligini ta’kidlagan edi. Qanday bo'lmasin, Marko
Polo   jahon   geografik   kashfiyotlar   tarixiga   abadiy   kirdi.   Sayohatchining   ismi
Xitoydagi   asteroid,   oy   krateri,   kapalak   va   ko'prik   bo'lib,   uni   Marko   Sharqda
kezganida   ko'rgan.   Venetsiyalik   sayyoh   Marko   Polo   tomonidan   yozilgan
“Dunyo mo‘jizalari kitobi” o‘rta asrlarda geografik va etnografik bilimlarning
muhim manbasiga aylandi. Aslida bu yevropaliklarni sirli va olis Sharq bilan
tanishtirgan  birinchi  jiddiy  asar edi. Endi siz Marko Polo sayohati  davomida
qaysi   mamlakatlarga   tashrif   buyurganini   bilasiz.   Bular   Xitoy,   Pomir,   Tibet,
Mesopotamiya, Qashg'ariya, Seylon, Sumatra va Eron edi.
13                   
14              II.BOB. Afanasiy Nikitin asarlari tarixiy manba sifatida
                                     2.1.Afanasiy Nikitin hayoti
Afanasiy   Nikitin,   Tverlik   savdogar.   U   haqli   ravishda   nafaqat   Hindistonga
tashrif   buyurgan   birinchi   rus   savdogar   (portugaliyalik   Vasko   da   Gamadan
chorak   asr   oldin),   balki   birinchi   rus   sayohatchisi   ham   hisoblanadi.   Afanasiy
Nikitin   nomi   jahon   geografik   kashfiyotlar   tarixiga   ismlari   oltin   harflar   bilan
yozilgan   dengiz   va   quruqlikdagi   rus   tadqiqotchilari   va   kashfiyotchilarining
yorqin   va   eng   qiziqarli   ro'yxatini   ochadi.
Afanasiy Nikitinning ismi zamondoshlari va avlodlariga Sharq va Hindistonda
bo'lgan   vaqtlari   davomida   kundalik,   aniqrog'i   sayohat   yozuvlarini   yuritgani
sababli   ma'lum   bo'ldi.   Bu   qaydlarda   u   o‘zi   borgan   shahar   va   mamlakatlarni,
xalq   va   hukmdorlarning   turmush   tarzi,   urf-odat   va   an’analarini   juda   ko‘p
tafsilot   va   tafsilotlar   bilan   tasvirlab   bergan...   Muallifning   o‘zi   qo‘lyozmasini
“Uch   dengizdan   nariga   sayohat”   deb   atagan.   Uch   dengiz:   Derbent   (Kaspiy),
Arab   (Hind   okeani)   va   Qora   dengiz.   A.   Nikitin   o'zining   tug'ilgan   Tveriga
qaytish yo'lida bir oz yetib bormadi. Uning o‘rtoqlari “Uch dengizdan nariga
sayohat” qo‘lyozmasini  kotib Vasiliy  Mamirev qo‘liga topshirdilar.  Undan u
1488-yil   yilnomalariga   kirdi.   Shubhasiz,   zamondoshlar   qo'lyozma   matnini
tarixiy   yilnomalarga   kiritishga   qaror   qilsalar,   uning   ahamiyatini   yuqori
baholadilar.Tug'ilgan   yili   noma'lum.   Tug'ilgan   joyi   ham.   U   1475-yilda
Smolensk   yaqinida   vafot   etdi. 4
  Safarning   aniq   boshlanish   sanasi   ham
noma'lum. Bir qator nufuzli tarixchilarning  fikriga ko'ra, bu 1468-yil bo'lishi
4
  М.   Ж.   Максвэлл.   Афанасии   Никитин:   православ   русларининг   Дарул-Исломдаги
ма'навий   саёҳати,   1468-1475.   Жаҳон   тарихи   журнали.   Вол.   17,   №   3   (2006   йил
сэнтябр)
15 mumkin. Tverdan Astraxanga daryo qayiqlari karvoni tarkibida Volga bo'ylab
oddiy   tijorat   ekspeditsiyasi,   mashhur   Shemaxa   orqali   o'tadigan   Buyuk   Ipak
yo'li   bo'ylab   savdo   qiluvchi   osiyolik   savdogarlar   bilan   iqtisodiy   aloqalarni
o'rnatdi 
            Bu taxminni bilvosita rossiyalik savdogarlar hamrohligida Volga bo'ylab
tushib   ketganligi   tasdiqlaydi.   Asan   bey ,   suveren   elchisi   Shamaxi,   Shirvon
Shoh Forus-Esar. Shemaxonning elchisi Asanbek Buyuk knyaz Ivan III bilan
Tver va Moskvada bo'lgan va rus elchisi Vasiliy Papindan keyin uyiga ketgan.
A.   Nikitin   va   uning   o'rtoqlari   2   ta   kemani   jihozladilar,   ularga   savdo   uchun
turli   xil   tovarlar   yukladilar.   Afanasiy   Nikitinning   tovari,   uning   yozuvlaridan
ko'rinib turibdiki, keraksiz, ya'ni mo'yna edi. Shubhasiz, karvonda kemalar va
boshqa   savdogarlar   suzib   yurgan.   Aytish   kerakki,   Afanasiy   Nikitin   tajribali,
jasur   va   qat'iyatli   savdogar   edi.   Undan   oldin   u   bir   necha   bor   uzoq
mamlakatlarga - Vizantiya, Moldova, Litva, Qrimga tashrif buyurgan va chet
el   tovarlari   bilan   uyga   xavfsiz   qaytgan,   bu   uning   kundaligida   bilvosita
tasdiqlangan.   Buyuk   Ipak   yo'lidagi   eng   muhim   nuqtalardan   biri.   Hozirgi
Ozarbayjon   hududida   joylashgan.   Karvon   yo llari   chorrahasida   joylashganʻ
Shemaxa Yaqin Sharqdagi yirik savdo va hunarmandchilik markazlaridan biri
bo lib, ipak savdosida muhim o rin tutgan. 16-asrda Shemaxa va venetsiyalik	
ʻ ʻ
savdogarlar   o'rtasidagi   savdo   aloqalari   haqida   gapirilgan.   Shamaxida
ozarbayjon, eron, arab, o rta osiyo, rus, hind va g arbiy Yevropa savdogarlari	
ʻ ʻ
savdo   qilganlar.   Shemaxani   A.   S.   Pushkin   "Oltin   xo'roz   haqidagi   ertak"   da
("Menga qiz, Shemaxan malikasini bering") eslatib o'tadi.   A. Nikitin karvoni
askarga   kirdi   sayohat   xati   Buyuk   Gertsog   Mixail   Borisovichdan   Tver
knyazligi   hududi   bo'ylab   harakatlanish   va     Buyuk   Gertsogning   chet   elga
sayohat  charti,   u bilan   Nijniy  Novgorodga suzib  ketdi.   Bu erda  ular  Moskva
16 elchisi Papin bilan uchrashishni rejalashtirdilar, u ham Shemaxaga ketayotgan
edi,   lekin   uni   qo'lga   olishga   ulgurmadi.   Qizig'i   shundaki,   dastlab   Afanasy
Nikitin   Fors   va   Hindistonga   borishni   rejalashtirmagan!   Uning   butun   yo'li
xaritada   aniq   ko'rinadi.   Shunday   qilib,   birinchi   bosqich   -   bu   Volga   bo'ylab
sayohat. Astraxangacha yaxshi o'tdi. Astraxan yaqinida ekspeditsiya mahalliy
tatarlarning qaroqchi to'dalari tomonidan hujumga uchragan, kemalar cho'kib
ketgan   va   talon-taroj   qilingan.   Qaroqchilar   savdogarlardan   kreditga   sotib
olingan   barcha   tovarlarni   olib   ketishdi.   Rossiyaga   tovarsiz   va   pulsiz   qaytish
qarz teshigi bilan tahdid qildi. 
Shunday   qilib,   Afanasiy   Nikitin   istamagan   sayohatchiga   aylandi.   Uyga
boradigan yo'l band qilingan. Savdo qilish uchun hech narsa. Bitta narsa qoldi
–   taqdir   umidida,   o‘z   korxonasi   bilan   chet   ellarga   razvedkaga   borish.
Hindistonning ajoyib boyliklari haqida eshitib, u o'z qadamlarini aynan u erga
yo'naltiradi.   Fors   orqali.   Nikitin   o‘zini   sargardon   darveshdek   qilib   ko‘rsatib,
har bir shaharda uzoq vaqt to‘xtab, o‘z taassurotlari  va kuzatishlarini  qog‘oz
bilan   o‘rtoqlashadi,   o‘z   kundaligida   taqdiri   o‘zi   olib   kelgan   o‘sha   yerlar
17 aholisi   va   hukmdorlarining   turmushi,   urf-odatlarini   tasvirlab   beradi.
Afanasiy   Nikitinning   Fors   erlari   bo'ylab,   Kaspiy   dengizining   janubiy
qirg'oqlaridan   (Chebukara)   Fors   ko'rfazi   (Bender-abasi   va   Hormuz)
qirg'oqlarigacha   bo'lgan   birinchi   sayohati   1467-yil   qishidan   to   1467-yil
qishigacha   bir   yildan   ortiq   davom   etdi.   1469-yil   bahori.   Forsdan,   Hormuz
portidan   (Gurmiz)   Afanasiy   Nikitin   Hindistonga   ketdi.   Afanasiy   Nikitinning
Hindiston bo'ylab sayohati go'yoki uch yil davom etgan:  5
1469-yil bahoridan 1472-yil boshigacha (boshqa manbalarga ko'ra - 1473 yil).
Aynan   uning   Hindistonda   bo lganligi   haqidagi   ta rif   A.   Nikitinningʻ ʼ
kundaligining ko p qismini egallaydi.	
ʻ
5
  М.   Ж.   Максвэлл.   Афанасии   Никитин:   православ   русларининг   Дарул-Исломдаги
ма'навий   саёҳати,   1468-1475.   Жаҳон   тарихи   журнали.   Вол.   17,   №   3   (2006   йил
сэнтябр)
18 Asarda   “Men   dengiz   orqali   Moshkatga   10   kun   bordim;   va   Moshkatdan
Degugacha 4 kun; va Degasdan Kuzryatgacha; va Kuzryat Konbaatudan.   Va
keyin  bo'yoq  va  lek  tug'adi.  Va  Konbatdan   Cheuvillega   va  Cheuvilledan   biz
Velitsa  kunlari   bo'ylab  7-haftaga  bordik  va  biz  Tavada  6 hafta   dengiz  orqali
Chivilga   bordik.   Hindistonga   etib,   u   yarimorolning   g'arbiy   qismini   batafsil
o'rganib,   chuqurroq   "qidiruv   sayohatlari"ni   amalga   oshiradi.   Bu   yerda   hind
mamlakati   bor,   odamlar   yalang‘och   yurishadi,   lekin   boshlari   yopilmagan,
ko‘kraklari   yalang,   sochlari   bir   o‘ralgan,   hamma   qorni   bilan   yuradi,   har   bir
bola   tug‘iladi.   Erkak   va   ayollarning   hammasi   yalang'och,   hammasi   qora.
Qayerga   borsam   ham,   ba'zida   orqamda   ko'p   odamlar   bor,   lekin   ular   oq   tanli
odamga hayratda, knyazlar va boyarlarning xizmatkorlari - qalqon va ularning
qo'lida   qilich,   ba'zilari   sulitlar,   boshqalari   pichoqlar,   boshqalari   shamshirlar,
19 boshqalari   esa   kamon   va   o'qlar   bilan;   va   hamma   yalang'och,   yalangoyoq   va
balkata, lekin ular sochini olishmaydi kabi ma`lumotlarni keltirib o`tgan. 6
                                        
 
               
6
  М.   Ж.   Максвэлл.   Афанасии   Никитин:   православ   русларининг   Дарул-Исломдаги
ма'навий   саёҳати,   1468-1475.   Жаҳон   тарихи   журнали.   Вол.   17,   №   3   (2006   йил
сэнтябр)
20                     2.2.  “Uch dengiz osha sayohat”  asarning yaratilishi
Hindlarning   urf-odatlari   va   turmush   tarzi   “Uch   dengiz   osha   sayohat”da
muallifning izlanuvchan nigohi sezgan ko‘plab detal va nuanslar bilan batafsil
bayon   etilgan.   Hind   knyazlarining   boy   bazmlari,   sayohatlari   va   harbiy
harakatlari   batafsil   bayon   etilgan.   Oddiy   xalq   hayoti,   shuningdek,   tabiat,
o'simlik   va   hayvonot   dunyosi   yaxshi   aks   ettirilgan.   A.   Nikitin   ko'rgan
narsalarining ko'p qismi o'z bahosini berdi, ammo juda ob'ektiv va xolis.   Ha,
hamma   narsa   ularning   sinovlari   haqida   imon   bilan   bog'liq   va   ular   aytadilar:
“…biz Odam Atoga ishonamiz, ko'rinadiki, Odam Ato va uning butun oilasi.
Va hamma 80 va 4 dindagi hindlarga ishoning va hamma butaga ishonadi. Va
imon bilan iymon ichmang, yemang va uylanmang. Va boshqasi boranin, ha
tovuqlar,   ha   baliq,   ha   tuxum,   lekin   hech   qanday   imon   ho'kizni   yemaydi.
Saltan   esa   onasi   va   xotini   bilan   ko‘ngilxushlik   uchun   ko‘chaga   chiqadi,
ba’zan u bilan birga 10 ming otda, ellik ming kishi piyoda bo‘ladi, ikki yuzta
filni zarhal zirh kiygan holda olib chiqishadi va undan oldin. 
21 Uning   orqasida   yuzta  karnaychi,   yuzlab  kishi  raqsga   tushmoqda,   300  ta  tilla
tayoqchali   oddiy   otlar,   orqasida   yuzta   maymun   bor,   hammasi   gaurok.
Afanasiy Nikitin aniq nima qildi, nima yedi, qanday qilib tirikchilik qildi - bu
haqda   faqat   taxmin   qilish   mumkin.   Qanday   bo'lmasin,   muallifning   o'zi   buni
hech   qaerda   aniqlamagan.   Taxmin   qilish   mumkinki,   undagi   tijorat   tomiri
ta'sirlangan   va   u   qandaydir   mayda   savdo-sotiq   bilan   shug'ullangan   yoki
mahalliy savdogarlar bilan xizmat qilish uchun yollangan. 
        Kimdir Afanasiy Nikitinga Hindistonda zotli ayg‘irlar juda qadrlanishini
aytdi. Ular uchun, go'yoki, siz yaxshi pul olishingiz mumkin. Qahramonimiz
esa  Hindistonga  o‘zi   bilan   ayg‘ir   olib  keldi.   Ayg‘irni   hind  yurtiga  olib  keldi
va Xudo hamma narsani sog‘-salomat berdi. Uchbirlik kunidan beri qish ular
bilan bo'ldi. Biz esa Chuneryada qishladik,  ikki oy yashadik. 4 oy davomida
har   kechayu   kunduz   hamma   joyda   suv   va   loy.   Xuddi   shu   kunlarda   ular
bug'doyni,   tutganni,   nog'otni   va   hamma   yeyish   mumkin   bo'lgan   narsalarni
ekishadi.   Ularning   sharoblari   katta   yong'oqlarda   -   Gundustan   echkilarida
tuzatiladi;   Otlar   nofut   bilan   oziqlanadi,   shakar   bilan   kichiris   pishiradi   va
otlarni  boqadi,   lekin   sariyog  'bilan,  lekin   ularga   yara  beradi.   Hind  yurtida   ot
tug'maydi, o'z yerida ho'kiz, buyvol tug'iladi, mol ham bir xillariga haydaladi,
boshqa   narsalarni   ko'taradi,   hamma   narsani   qiladi.   Yozuvlardan   ko‘rinib
turibdiki,   A.   Nikitin   tinmay,   otasining   e’tiqodini   musulmon   hukmdorining
va’da va tahdidlariga  almashtirmagan.  Va u, oxir-oqibat,  otni  deyarli  yog'siz
sotadi.   Afanasiy   Nikitin   tashrif   buyurgan   hududlarni   tavsiflash   bilan   bir
qatorda,  u  o'z  eslatma   va  mulohazalarida   mamlakat  tabiati  va  uning  asarlari,
xalqi, ularning urf-odatlari, e'tiqodlari va urf-odatlari, xalq hokimiyati, armiya
va boshqalar haqida yozgan.   Hindlar hech qanday go'shtni iste'mol qilmaydi,
na   yalovichina,   na   boranin,   na   tovuq   go'shti,   na   baliq,   na   cho'chqa   go'shti,
22 lekin   ularda   cho'chqalar   ko'p.   Ular   kuniga   ikki   marta   ovqat   eyishadi,   lekin
kechalari ovqat yemaydilar, sharob ham ichmaydilar va to'ymaydilar. Beserlar
esa   ichishmaydi   va   yemaydilar.   Ammo   ularning   ovqatlari   yomon.   Va   bittasi
bilan biri na ichadi, na yeb, na xotini bilan. Va ular brynets va sariyog 'bilan
kichirini eyishadi, atirgul o'tlarini eyishadi, sariyog 'va sut bilan qaynatishadi
va   o'ng   qo'llari   bilan   hamma   narsani   eyishadi,   lekin   chap   qo'llari   bilan   hech
narsaga   olishmaydi.   Lekin   pichoq   silkitmaydi   va   yolg'onchilar   bilmaydi.
Yo‘lda   esa   kim   o‘ziga   bo‘tqa   pishiradi,   hammaning   tog‘   cho‘qqisi   bor.   Va
ular   alpinistga   ham,   ovqatga   ham   qaramasliklari   uchun   besermenlardan
yashirinishadi. Va shunchaki qarang, aks holda ular ovqat emaydilar. Va ular
ovqatlanadilar,   hech   kim   ko'rmasligi   uchun   ro'mol   bilan   o'rashadi.   Hind
dengizidagi Shabbat jannati esa ajoyib... Sholq Shabbatda tug'ilsin, ha sandal,
ha   marvarid,   lekin   hamma   narsa   arzon.   Peguda   juda   ko'p   boshpana   bor.   Ha,
unda   butun   hind   derbilari   yashaydi,   Chinskoye   va   Machinskoye   boshpanasi
juda   katta,   lekin   ular   unda   ta'mirlash   ishlarini   olib   boradilar,   lekin   ular
ta'mirlashni og'irlik bilan sotadilar, lekin arzon. Va ularning xotinlari va erlari
kunduzi   uxlaydilar,   kechalari   esa   xotinlari   garip   bilan   uxlaydilar   va   garip
bilan yotadilar va ularga alaf beradilar va o'zlari bilan shakar ovqat va shakar
sharob   olib   kelishadi,   mehmonlarga   ovqat   va   suv   berishadi.   shuning   uchun
ular   uni   sevadilar,   lekin   oq   odamlarning   mehmonlarini   yaxshi   ko'radilar,
keyinchalik   ularning   odamlari   qora   velmi   bo'ladi.   Mehmondan   kimning
xotinlari   homilador   bo'lsa   va   erlari   a'lo   bersalar.   va   oq   bola   tug'iladi,   ba'zan
mehmon   300   tenek   haq   oladi,   qorasi   esa   tug'iladi,   bo'lmasa   ichadigan   va
yeydigan narsasi yo'q, keyin halol.  Garip — musofir, 
                   Ma’lum bo‘lishicha, hindistonlik erlar oq tanli ajnabiyga xotini bilan
yotishga   ruxsat   berishgan,   agar   oq   tanli   bola   tug‘ilsa,   ular   ham   qo‘shimcha
23 300   pul   to‘lashgan.   Va   agar   qora   bo'lsa   -   u   holda   faqat   grub   uchun!   Odob
shunday.   Va er velmi bilan gavjum, qishloq odamlari velmi bilan yalang'och,
boyarlar   esa   velmi   bilan   kuchli,   yaxshi   va   ajoyib.   Ularning   hammasini
to'shaklarida   kumush   tayoqchalarda   ko'tarib   yurishadi   va   ularning   oldida   20
tagacha   tilla   tayoqchali   otlarni   yetaklaydilar;   ularning   orqasida   otlarda   300
kishi, besh yuzta piyoda va 10 quvurchi va 10 kishi bor. nagarnikovda va 10
ta naychi.   Saltanovning hovlisida yetti darvoza bor, darvozada yuzta qorovul
va   yuzta   kofar   ulamosi   o‘tiradilar.   Kim   ketadi,   ini   yozadi,   kim   ketadi,   ini
yozadi.   Garipov   esa   shaharga   kiritilmaydi.   Va   uning   saroyi   ajoyib   velmy,
hamma   narsa   kesilgan   va   oltin   bilan,   va   oxirgi   tosh   o'yilgan   va   oltin   velmi
ajoyib   tasvirlangan.   Ha,   uning   hovlisida   turli   sudlar   bor.   Hind   voqeligini
ichkaridan   o'rganib   chiqib,   Afanasiy   Nikitin   keyingi   "bozor   tadqiqotlari"
umidsiz   degan   xulosaga   keldi,   chunki   uning   savdogar   nuqtai   nazaridan
Rossiya   va   Hindistonning   o'zaro   tijorat   manfaatlari   juda   zaif   edi.   Besermen
itlari   menga   yolg‘on   gapirishdi,   lekin   ular   faqat   ko‘p   mollarimizni   aytishdi,
lekin   bizning   yerimizda   hech   narsa   yo‘q:   Besermen   yeridagi   barcha   oq
buyumlar,   qalampir   va   bo‘yoq   arzon.   Ular   chet   elliklarni   dengiz   orqali   olib
ketishadi   va   ular   majburiyat   bermaydilar.   Va   boshqa   odamlar   bizga
vazifalarni bajarishimizga ruxsat bermaydi. Va ko'p vazifalar bor va dengizda
ko'plab   qaroqchilar   bor.   Shuning   uchun,   1471-yil   oxiri   –   1472-yil   boshida
Afanasiy   Nikitin   Hindistonni   tark   etib,   vataniga   Rossiyaga   qaytishga   qaror
qiladi.   Va   Afanasiyning   la'nati   quli,   Xudoyi   Taoloning   Xudosi,   er   va
osmonning yaratuvchisi,  imonga ko'ra, nasroniylarga  ko'ra, Masihning  suvga
cho'mdirilishiga   ko'ra   va   muqaddas   ota-bobolar   tomonidan   tartibga   solingan
va amrlarga ko'ra fikr yuritgan.
24 Dobul shahri A. Nikitinning hind sayohatining oxirgi nuqtasi bo'ldi. 1473-yil
yanvarda Nikitin Dabulda kemaga chiqdi, u deyarli uch oylik suzib, Somali va
Arabiston yarim orollariga qo'ng'iroq qilib, uni Hormuzga yetkazdi. Ziravorlar
savdosi   bilan   shug ullangan   Nikitin   Eron   platosidan   Tabrizga   o tib,   Armanʻ ʻ
platosidan o tib, 1474-yilning kuzida Turk Trebizontiga yetib boradi. 	
ʻ 7
 Ushbu
Qora   dengiz   portining   "odatlari"   bizning   sayohatchimizdan   ortiqcha   mehnat
(jumladan, hind toshlari) tufayli olingan barcha yaxshiliklarni olib tashladi va
uni hech narsadan mahrum qildi. Kundalikka tegilmadi!   Qora dengiz bo'ylab
A. Nikitin Kafaga (Feodosiya) etib boradi. Keyin Qrim va Litva erlari orqali -
Rossiyaga. Kafeda Afanasiy Nikitin, ehtimol, Moskvaning boy "mehmonlari"
(savdogarlari)   Stepan   Vasilev   va   Grigoriy   Juk   bilan   uchrashib,   yaqin   do'st
bo'lib qolgan. 
7
  М.   Ж.   Максвэлл.   Афанасии   Никитин:   православ   русларининг   Дарул-Исломдаги
ма'навий   саёҳати,   1468-1475.   Жаҳон   тарихи   журнали.   Вол.   17,   №   3   (2006   йил
сэнтябр)
25 Ularning   birlashgan   karvoni   yo'lga   chiqqanda   (ehtimol,   1475-yil   martida),
Qrimda   havo   iliq   edi,   lekin   shimolga   qarab   sovuqroq   bo'ldi.   Ko'rinishidan,
shamollash  yoki boshqa sabablarga ko'ra, Afanasiy Nikitin kasal bo'lib qoldi
va   jonini   Smolensk   viloyatida   Xudoga   berdi,   bu   shartli   ravishda   oxirgi   dam
olish joyi hisoblanadi.  Tverlik savdogar Afanasiy Nikitinning "Uch dengizdan
tashqariga sayohat" natijalari  Afanasiy Nikitin uchta dengiz bo'ylab sayohatni
oldindan   rejalashtirmagan   holda,   o'rta   asr   Hindistonining   qimmatli   tavsifini
berib,   uni   sodda   va  haqiqat   bilan   tasvirlab   bergan   birinchi   yevropalik   bo'ldi.
Uning   yozuvlari   irqiy   yondashuvdan   mahrum   va   o'sha   davr   uchun   kamdan-
kam   uchraydigan   diniy   bag'rikenglik   bilan   ajralib   turadi.   A.   Nikitin   o'zining
jasorati bilan XV asrning oxirida, portugallarning Hindistonni "kashfiyotidan"
chorak   asr   oldin,   hatto   boy   emas,   balki   maqsadli   odam   ham   bu   mamlakatga
sayohat   qilishi   mumkinligini   isbotladi.   Aytganimizdek,   A.   Nikitin
26 Hindistondagi rus savdogarlari uchun savdo nuqtai nazaridan qiziq va foydali
hech   narsa   topa   olmadi.   Qizig'i   shundaki,   xuddi   shu   g'arbiy   Hindiston
qirg'oqlariga   birinchi   bo'lib   yevropalik   bo'lgan   Portugaliya   dengiz
ekspeditsiyasi   Vasko   da   Gama   xuddi   shunday   natijaga   erishdi,   faqat   1498-
yilda   Afrika   atrofida   dengiz   orqali.   Ispaniya   va   portugal   monarxlari,
shuningdek,   ularning   dengizchilari   ajoyib   Hindistonga   dengiz   yo'lini   ochish
uchun qanchalar kuch sarflashdi! Qanday ismlar: Bartolomeo Dias, Xiristafor
Kolumb,  Vasko da Gama, Fernando Magellan... Oh, bu boylik janoblarining
hammasi rus savdogari Afanasiy Nikitinning eslatmalarini o'qigan bo'lardi ...
Qarang,   nayzalarni   sindirib,   kemalarni   sindirmasdi.   Hindiston   degan   "ajoyib
boy mamlakat"ni qidirish uchun!
Tverlik   o'rta   sinf   savdogar   Afanasiy   Nikitin   Portugal   mustamlakachilari
kelishidan   chorak   asr   oldin   o'rta   asr   Hindistonini   o'rgangan   va   tasvirlagan
birinchi   yevropalik   bo'ldi.   Uning   “Uch   dengizdan   nariga   sayohat”   yozuvlari
qimmatli   adabiy-tarixiy   yodgorlikka   aylandi,   unda   kuzatishlar   serqirraligi
diniy bag‘rikenglik va ona zaminga sadoqat bilan uyg‘unlashgan.   1475-yilda
Nikitinning   qo'lyozmasi   Moskva   kotibi   Vasiliy   Momirev   bilan   tugadi.
Keyinchalik   uning   matni   1489-yil   yilnomasiga   kiritilgan   va   Lvov   va   Sofiya
yilnomalarida   takrorlangan.   Bundan   tashqari,   Nikitinning   eslatmalari   XV
asrning   Trinity   to'plamida   saqlanib   qolgan.   Keyinchalik   Trinity-Sergius
monastirida Nikitinning yozuvlari N. Karamzin tomonidan topilgan. Aynan u
1818-yilda   Rossiya   davlati   tarixining   6-jildiga   eslatmalarda   ularning
parchalarini   nashr   etgan.   Va   1821-yilda   Nikitinning   eslatmalarining   to'liq
matni P. Stroev tomonidan Sofiya Chronicle nashrida nashr etilgan.
27                                       Buyuk rus sayohatchisi xotirasi
2008-yilda Feodosiyada A. Nikitin haykali o'rnatildi. Bundan tashqari, ushbu
shaharda uning nomi bilan atalgan ko'cha va ko'cha bor.
Tverda Afanasiy Nikitinning qirg'og'i bor. 1955-yilda bu erda Nikitin haykali
o'rnatildi (haykaltaroshlar A. Zavalov va S. Orlov).
Afanasy   Nikitin   nomi   Hind   okeanining   suvlarida   (ekvatordan   unchalik   uzoq
bo'lmagan) joylashgan tog 'tizmasi cho'qqisining nomidir.
Afanasiy   Nikitin   nomi   kemaga,   Rossiya   temir   yo'llari   markali   yo'lovchi
poezdiga va Airbus A320 VP-BQU (Rossiya havo yo'llari) ga berilgan.
Akvarium guruhi "Afanasi Nikitin Boogie" qo'shig'ini yozdi.
1994-yildan   beri   Tverda   Afanasy   pivosi   ishlab   chiqariladi.   Uning   yorlig'ida
savdogar tasvirlangan.
1958-yilda   "Uch   dengizdan   tashqari   sayohat"   filmi   chiqdi,   Nikitin   rolini
O. Strizhenov ijro etdi.
28                                                  XULOSA
O‘rta   asrlarning   buyuk   dengiz   sayyohlari   hisoblangan   Morko   Polo   va
Afanasiy   Nikitinlar   hayoti   va   ular   bosib   o`tgan   yo`l   judayam   sarguzasht   va
mashaqqatlarga boy bo`lgan. O`sha davr uchun ular geografiya,okeaniya,tarix
sohalariga misli ko`rilmagan darajada yangilik va kashfiyotlarni olib kirishdi.
Ular o`z xaritalarida  va ma`lumotlarida  qoldirib  o`tgan  ma`lumotlari  ulardan
keyingi   asrlarda   sayyoh   va   kashfiyotchi   olimlar   uchun   qo`llanma   vazifasini
bajardi.   Marko   Polo   yoshligidan   otasi   va   amakisi   bilan   sayohatga   ketadi   va
ular   olis   Mo`g`iliston   hududiga   borishadi   va   u   yerda   Pololar   oilasi   25   yil
yashashadi.   Mana   shu   25   yillik   umrining   17   yilini   Marko   Polo   Xubilay
saroyida   xizmat   qilish   bilan   o`tkazadi.   Bu   paytda   u   saroy   ishlari   bilan
birgalikda   qadimiy   Xitoy   hududini   uning   tarixini,geografiyasini   o`rganishni
ham boshlagan edi. Uning kundaliklarida asosan Uzoq Sharq va Xitoy haqida
qimmatli   ma`lumotlar   keltirilib   o`tilgan.   1271-1295-yillar   sayyoh   uchun
umrining   eng   qiziq   va   g`aroyibotlarga   boy   davri   bo`lgan.   Afanasiy   Nikitin
bo`lsa o`zi xohlamagan tarzda sayyohga ayland. U hindistondagi birinchi rus
sayyohi   hisoblanadi.   Nikitin   ham   o`sha   davr  va   undan  keying   davrlar   uchun
qimmatli   ma`lumotlarni   tarix   va   geografiya   uchun   qoldirdi.   Marko   Polo
qoldirgan   boy   ma`lumotlar   keying   yillarda   Buyuk   geografik   kashfiyotlarni
amalga   oshirilishi   uchun   poydevor   bo`ldi   desak   adashmagan   bo`lamiz.     Bu
sayyohlar   tomonidan   qoldirilgan   boy   ma`lumotlar   XV-XVII   asrlar
kashfiyotlari uchun boy va qimmatli manba sifatida xizmat qildi.
                                     
29                                    ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. Итало Калвино “Ко'ринмас шаҳарлар” романи (1972).
2. Гари Жэннинг "Саёҳатчи” романи (1984).
3. Аврам   Дэвидсон   (ўриттэн   ўитҳ   Граниа   Давис)   “Марко   Поло   ва   ухлаб   ётган
го'заллик” новэлласи (1988).
4. Маёр,   Ричард   (1857).   О'н   бэшинчи   асрда   Ҳиндистон:   Лотин,   форс,   рус   ва
италян манбаларидан Португалияда Яхши умид бурни кашф қилинишидан олдинги
асрда   Ҳиндистонга   қилган   саёҳатлари   ҳақида   ҳикоялар   то'плами..   Кэмбриж:
Кэмбриж унивэрситэти матбуоти. ИСБН 978-1-108-00816-7.
5. М.   Ж.   Максвэлл.   Афанасии   Никитин:   православ   русларининг   Дарул-
Исломдаги   ма'навий   саёҳати,   1468-1475.   Жаҳон   тарихи   журнали.   Вол.   17,   №   3
(2006 йил сэнтябр)
6. Ж. Спик (таҳр.) Саёҳат ва кашфиёт адабиёти: Энтсиклопэдия.   1-жилд, А дан
Ф. Роутлэдгэ. 2013 йил
7. Ц.   Ҳ.   Уиттакэр.   Россия   дунёни   жалб   қилади,   1453-1825.   Гарвард
унивэрситэти матбуоти, 2003. С. 141
8. Британница   янги   энсиклопэдияси:   32   жилдда.   Мацропаэдиа,   Ҳиндистон   -
Ирландия, 21-жилд. 1992. П. 183
9. Афанасий Никитиннинг "Уч дэнгиз   оша саёҳат": 1466-1472. Радуга, 1985 йил
10. Ж.   Бурбанк,   М.   Вон   Хагэн,   А.   В.   Рэмнэв.   Россия   импэрияси:   космик,
одамлар, куч, 1700-1930. Индиана унивэрситэти матбуоти. 2007. С. 240
11. А.   В.   Риасановский.   Афанасии   Никитиннинг   журнали.   Амэрика   Шарқ
Жамияти журнали, жилд 81. 1961 йил.
30

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Tarix fakulteti «JAHON TARIXI» KAFEDRASI O‘rta asrlar tarixi tarixshunosligining dolzarb masalalari Kurs ishi Mavzu: O‘rta asr “Sayohatnomalari” tarixiy manba sifatida (Marko Polo va Afanasiy Nikitin misolida) Samarqand-2022 1

M U N D A R I J A KIRISH.........................................................................................................3 I.BOB. Marko Polo asarlari tarixiy manba sifatida 1.1.Marko Polo buyuk sayohatchi ...............................................................4-10 1.2. “Polo” va “Dunyo xilma-xilligi kitobi” asarlarning yaratilishi............11-14 II.BOB. Afanasiy Nikitin asarlari tarixiy manba sifatida 2.1.Afanasiy Nikitin hayoti........................................................................15-20 2.2. “Uch dengiz osha sayohat” asarning yaratilishi..................................21-28 III.XULOSA...................................................................................................29 IV.ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................................................................30 KIRISH 2

O`rta sarlar tarix uchun bir muncha yuksalgan davr bo`ldi. Bu davrda qurilish sohasi,ichki va tashqi savdo bilan bir qatorda madaniyat,tashqi dunyo bilan bog`liq bilimlar yuksaldi. Insonlar tasavvuriga sig`maydigan darajada tashqi dunyo haqida bilimlar toplandi,kashf qilindi va o`zlashtirildi. Albatta bu bilimlar o`z-o`zidan yaralib qolmadi. Dunyo bo`ylab sayohatlar amalga oshirildi. Ichki va tashqi savdo rivojlanishi natejasida dunyoviy bilimlar almashindi. Tashqi dunyo bilan bo`g`lq ma`lumotlar bir qancha sayyohlarni dunyo bo`ylab sayohat qilishga undadi. Bunday sayyohlarga ko`plab misol kelishimiz mumkin. Masalan Ibn Dast, Ibn Battuta, Al-Masudiy, Ibn Fadlun, Marko Polo, Afanasyev Nikitin va boshqa bir qancha sayyohlarni misol keltirishimiz mumkin. Ular o`sha davr uchun qimmatli ma`lumotlar toplab kelajak avlod uchun qoldirishdi. Ular sayohatlari bilan bir qatorda savdo ishlarini ham amalga oshirganlar. Marko Polaning oilasi savdogar edi. Ular uzoq yillik sayohatga chiqishdi. Ularnining 25 yillik sayohatini Marko Polo 17 yilini mo`g`il xoni Xubilay saroyida yuqori davlat lavozimida xizmat qilib o`tkazadi. Bu davrda u juda koplab qimmatli ma`lumotlarni to`playdi. Shimoliy Xitoy, Uzoq Sharq va Yaqin Sharqqa qilinga natejasida to`plangan bilimlar asosida sayohatnoma asarlari yaratildi. Bu davrda Hisdistondagi birinchi rus sayyohi Afanasyev Nikitin ham o`sha davr uchun qimmatli ma`lumotlar topladi. Ular yaratgan asarlarr, ma`lumotlar natejaida keyingi davrr olimlari unumli foydalanishdilar. Bu bilimlar XV-XVII asrda Buyuk geografik kashfiyotlar uchun asosiy manba sifatida xizmat qildi. I.BOB. Marko Polo asarlari tarixiy manba sifatida 3

1.1.Marko Polo hoyoti POLO ( Polo ) Marko (taxminan 1254-yil, Venetsiya yoki Korkula oroli — 1324-yil 8-yanvar, Venetsiya), venetsiyalik savdogar, sayyoh va yozuvchi. Markoning tug'ilganlik haqidagi hujjatlari saqlanmagan, shuning uchun uning tarjimai holining ushbu davri haqidagi ma'lumotlar noto'g'ri. Taxminlarga ko'ra, u zodagon bo'lgan, venetsiyalik zodagonlarga mansub, gerbi bor edi. 1254-yil 15-sentyabrda venetsiyalik savdogar Nikkolo Polo oilasida tug'ilgan. Onasini tanimadi, chunki u tug'ish paytida vafot etdi. Bolani otasi va xolasi tarbiyalagan. Muvaffaqiyatli venetsiyalik savdogarlar, Dalmatiya slavyanlaridan bo'lgan Nikkolo va Markoning otasi va amakisi Maffeo Polo ko'p yillar davomida Sharq mamlakatlari bilan savdo qilishgan. 1271-yilda ular 17 yoshli bolani o'zlarining navbatdagi savdo korxonasiga olib ketishdi, bu deyarli chorak asr 4

davom etdi. Venetsiyadan Akkaga (Falastin), u yerdan Ayas portiga (Osiyoning janubiy qirg'og'i), Arman tog'larini kesib o'tishdi va Dajladan Basra portiga tushishdi. Keyin poloslar, ehtimol, Tabrizga yetib, dengiz orqali Xitoyga yetib borish niyatida Kermon orqali Ormuzga yetib kelishgan. Biroq, kemalar savdogarlar uchun juda ishonchsiz bo'lib tuyuldi va ular Kermonga qaytib kelishdi. Hindukushning janubiy etaklari bo ylab karvon bilan sayohatʻ qilib, 12 kun ichida Pomir tog larini yengib, Qashg ar vohasiga tushdilar. ʻ ʻ Keyinchalik janubdan Takla-Makan cho lini aylanib, Qumtog qumlari orqali ʻ ʻ vohadan vohaga ko chib o tganlar. Venetsiyaliklar quduqdan quduqqa ʻ ʻ Shulexe daryosi vodiysiga borib, nihoyat Xitoyning Ganchjou (Chjanye) shahriga yetib kelishdi va u yerda bir yil yashadilar. 1 Ehtimol, o'sha paytda Marko sayohatlarining eng shimoliy nuqtasi bo'lgan Qorakoram shahriga tashrif buyurgandir. Ganchjoudan poloslar Xining shahriga yo'l olishdi va 1274-yilda Marko Buyuk Mo'g'ul xoni Xubilay xizmatiga kirdi. Pololar 15 yildan ortiq vaqt davomida Xitoyda yashab, savdo qilishdi. Marko xonning xizmatida bo'lgan (u mo'g'ul va turkiy guruhning ikki tilini bilgan) Sharqiy Xitoyni bir necha bor kesib o'tgan. Uning hikoyalaridan faqat ikkita marshrutni nisbatan aniq aniqlash mumkin: biri qirg'oq chizig'i bo'ylab to'g'ridan-to'g'ri janubga - Qingsay (Xanchjou) va Zaytun (Quanzhou) shaharlariga, ikkinchisi - Sharqiy Tibet, Yunnan va Shimoliy Indochinaga. Polo 1295-yilda Fors hukmdori bilan turmush qurgan malika Xubilay nomidan dengiz orqali Tabriz orqali Venetsiyaga qaytib keldi. 1 Аврам Дэвидсон (ўриттэн ўитҳ Граниа Давис) “Марко Поло ва ухлаб ётган го'заллик” новэлласи (1988). 5