XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY-ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI
![XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY-
ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI
Kirish: ..................................................................................................... betlar
1 Bob XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar ...-bet
1 .1 §. B u x o r o a m i r l i g i o b i d a l a r i
................................................................................................................ betlar
1.2 §. Xiva obidalari .................................................................................. betlar
1.3 §.Toshkent va Qo`qon xonligida yodgorliklarning holati…………..betlar
2 Bob Rus bosqinining tarixiy-me`moray obidalarga ta`siri .................... bet
2. 1 §. Harbiy harakatlar natijasida tarixiy yodgorliklarga yetgan
zarar……………… betlar
2. 2 §.Tarixiy-me`moriy obidalar muhofazasi borasida olib borilgan ishlar
….betlar
3.Bob XX asr boshlarida Turkistonda yodgorliklarni muhofaza qilish borasida
olib borilgan chora-tadbirlar……bet
3.1 §. Rus tadqiqotchilarining Turkistonda tarixiy yodgorliklarni izlab topish va
muhofaza qilish borasidagi faoliyatlari
................................................................................................................. betlar
3 .2§. ........................................................................................................ betlar
Xulosa .................................................................................................... betlar](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_1.png)
![KIRISH
Mustaqillik sharofati bilan yurtmiz tarixini o`rganishga bo`lgan e`tibor ham bir
qadar o`zgardi. O`tmishni borligicha yanada to`laqonli yoritish imkoniyati vujudga
keldi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 27 iyuldagi
“O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qarori qabul qilingach,
tarixiy muammolar va ularning yechimlarini izlash jarayoni yuqorilab bormoqda.
Ushbu magistrlik ishida O`rta asrlar Movarounnahr
tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi. Bu davrda Arab xalifaligi, Somoniylar,
Qoraxoniylar, Mo`g`ullar davri va Temuriylar davriga oid manbalar tahlil qilinadi.
Mavzuning dolzarbligi: O`rta asrlar Movarounnahr tarixini yoritish turli
davrlarda turlicha kechgan. Chorizm va sovet tarixshunosligida ba`zi jihatlariga
e`tibor kamroq berilgan. Vaholangki O`rta Osiyo doimiy tarzda turli manfaatlar
to`qnashgan mintaqa bo`lgan. Shuning uchun boy siyosiy jarayonlar va tarixga ega
hisoblanadi. Xorijiy tadqiqotchilar sahifalarida ham turli yondashuvlar orqali
bayon etilgan. Mana shu jarayonlarni batafsilroq va haqqoniy aks ettirish bugungi
tarixchilarimiz zimmasidadir.
Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu disertatsiya ishining maqsadi
VIII-XV asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini
tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu
davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni,
XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga
oshirilgan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek,
XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular
tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu
orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan
iboratdir.VIII-XV asrlar tarixi manbalar ko`lami jihatdan ko`pligi bilan ajralib
turadi. Turli davrlarda mintaqa tarixining yoritilishi har xil tuzumlar ko`rinishida](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_2.png)
![o`rganilgan. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy haqqoniy tarixini yoritish ishlariga
eng muhim darajada hissa qo’shgan olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan
iboratdir.
Mavzuning tarixs h unosligi:
Tadqiqot ob’ekti: Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning VIII- XV asrlar
davri siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda
ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea - hodisaga yondoshuvlari, O’rta
Osiyoning VIII-XV asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida,
Sho’rolar davrida, mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib
borilgan barcha tadqiqot ishlari.
Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati: Ishning nazariy ahamiyati
shundan iboratki VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining
tarixshunosligini yoritib berish orqali qo’lga kiritilgan yutuqlar hamda tajribalar
O’rta Osiyo xalqlarining rivojlangan o’rta asrlar davri siyosiy hayoti tarixining
turli davrlarda qay darajada o’rganilganligini tadqiq etish orqali yurtimizda
tarixshunoslik fanining rivojlanishiga oz bo’lsada hissa qo’shishdan iboratdir.
Dissertatsiya mavzusi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tarixshunoslik
fanining keyingi tadqiqotlarida muhim nazariy ahamiyatga egadir. Amaliy
ahamiyati shundaki qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarida ijtimoiy
fanlarni o’qitishda xususan, yurtimiz oliy o’quv yurtlarining tarix fakultetlari
manbashunoslik va tarixshunoslik yo’nalishlarida faoliyat yuritayotgan professor-
o’qituvchilar o’z ma’ruzalarida, uslubiy qo’llanmalar tayyorlashda, magistr va
talabalar esa rivojlangan o’rta asrlar davri Movarounnahr tarixini o’rganayotganda
ushbu tadqiqot natijalaridan foydalanishlari mumkin.
Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti
natijasini respublikamizdagi maktablarda tarixchi o’qituvchilarining o’quv-
metodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari faoliyatiga
tadbiq etish tavsiya etiladi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_3.png)
![Dissertatsiyaning tuzilishi: Tadqiqot kirish, uch bob, yettita paragraf,
xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
O`rta asrlar Movarounnahr tarixini o’rganishda birinchi
darajali manbalarning o’rni va ahamiyati eng muhim hisoblanadi. Asl tarixiy
qo’lyozmalarni o’qish, o’rganish, taqqoslash, tahlil qila olish manbashunos -
tadqiqotchilardan katta mahoratni talab qiladi. O’rta asrlar davri tarixini yoritishda
eng ishonchli vosita bu - asl tarixiy qo’lyozma manbalardir. VIII-XV asrlar O’rta
Osiyo tarixiga oid manbalarni tadqiq etish alohida e’tiborni taqozo etadi. Bu davr
manbalarining ko’pchiligida voqea-hodisalar xronologik tarzda bayon etiladi. O’rta
Osiyo tarixining VIII-XV asrlar birinchi darjali manbalariga Muhammad an-
Narshaxiyning ``Buxoro tarixi``, Abulfazl al-Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”,
Abu Nasr Muhammad al-Utbiyning “Tarixi Yaminiy”, Izzuddin ibn al-Asirning
“Al-Komil fi-t-ta’rix”, Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniyning “Kitob al-ansob” ,
Nizomiddin Shomiyning ``Zafarnomq`` va boshqalarni kiritishimiz mumkin.
XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya va G’arbiy Yevropalik sharqshunos
olimlar O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixi bilan bog’liq qo’lyozma asarlarni
o`rganish jarayyonlari bilan shug`ullana boshladilar. Ular qatoriga
V. Veselovskiy, V. V. Bartold, V. R. Rozen, V. P. Vasilev, X. Vamberi, B. Dorn
va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. Ushbu olimlar O`rta Osiyo tarixiga oid
manbalarni ko`pchiligini tadqiq etgan.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_4.png)
![XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar
1.1 §. Buxoro amirligi obidalari
Ma`lumki Turkiston hududi qadim tarixdan turli sulolalar boshqaruvida
bo`lgan. Turli davrlarda yaratilgan inshootlar, tarixiy-me`moray obidalar bunyod
etilgan. Ayniqsa Buxoro amirligi bunday obidalargaboyligi bilan ajralib turgan.
XIX asr oxirlariga kelib ham amirlik hududida bunday me`moray obidalar
anchagina salmoqli edi. Ayniqsa Samarqand, Buxoro, Poykand, Qarshi, Termiz,
Shahrzisabz, Karmana kabi bekliklarida tarixiy-me`moray obidalar anchani tashkil
qilgan. Masalan, Samarqandda Xoja Ahmad maqbarasi (XIV) asrda qurilgan.
Islom ma`navuyatiga ulkan hissa qo`shgan shayxga atab qurilgan. Maqbaraning
XX asr boshigacha qiyshayib qolgan minorasi saqlanib qolgan 1
.
Shaxrimizning eng mukaddas ziyoratgoxi va me’moriy obidalaridan biri,
Samarkandning eng birinchi masjidi Xazrati Xizr masjididir.
Masjidning peshayvonidan tevarak-atrofga razm solinsa, ufk bilan kushilib ketgan
manzara kurinadi. Ulugvor Amir Temur jome’ masjidi va Bibixonim
makbarasining tulaligicha kurish mumkin. Undan sal uzokrokda mashxur Registon
madrasalari minora va gumbazlari savlat tukib turadi. Pastrokda esa Shoxi Zinda
makbara va masjidlar turkumining lojuvard gumbazlari ajoyib manzara kasb etadi.
Musulmon dunyosida Xizr alayxissalomning nufuzi xakida kup gapirish mumkin.
Bu paygambar Xak taolo tomonidan aziz tutilgan zotlardan biri bulib utgandir.
Tarixchi Abu Toxirxojaning “Samariya” asarida ushbu
shaxarning masjidlari va madrasalarining xosiyat va sifatlari tugrisidagi bobida
shunday fikrlar keltiriladi: “Xazrati Xizr alayxissalom masjidi. Shaxar tai щ arisida
Afrosiyob tepasi ustida, Oxdnin, darvozasining karshisidadir. Aytadilarkim,
Samarkandda eng avval solingan masjid ushbudir. Ushbu masjid Amir
Muzaffarxonning xonligi chogida kayta imorat kilingan”.
Utmishda Samarkand shaxri kuplab istilochilar tomonidan zabt kilingan. Xar bir
tarixiy vaziyatda ushbu yodgorlikka aloxida bir urgu berilib kelingan. Masjid
1
Шухрат Қ УЛМАТОВ, Амриддин БЕРДИМУРОДОВ САМАРКАНД ЁДГОРЛИКЛАРИ. Самарканд
“Имом Бухорий халкаро маркази” 2017. 48- bet](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_5.png)
![uzining jugrofik joylashuvi jixatidan shaxarning eng baland nuktasidan urin olgan
bulib, yana bir asosiy tomoni
uning shaxardan tashkari, Kesh darvozasi yuli yokasida joylashishidir.
Ushbu darvozadan Baktriya, Xindiston, Eron va boshka davlatlardan savdo
karvonlari kirib kelishgan va masjidning yon bagrida butun shaxarni ichimlik suvi
bilan ta’minlovchi Arziz arigi joylashganligi masjidning
mavkeini yanada kutargan. Afsuski, biz uning utmishdagi suratini tiklay olmaymiz.
Zero, masjid tuzilishi xakida xech kanday yozma va ashyoviy dalil yuk.
Olimlarning ma’lumotlariga Karaganda, bu joyda masjiddan oldin
ibodatxona, otashparastlarning sajdagoxi mavjud bulgan, degan taxminlar bor.
Xazrati Xizr alayxissalomga xalkning e’tikodi
xamisha yukori bulgan va uning masjidi doimo ta’mirlanib turilgan. Samarkandda
xatto XVIII ayerda kaxatchilik va kimmatchilikka karamasdan, samarkandliklar
ziyoratni Xazrati Xizr mayejididan boshlagan. Doniyor paygambar, Kusam ibn
Abbos va Xazrati Xizr masjidi birgalikda
umumiy majmuani xosil kilgan. Bu xakda Muxammad Ali Parvonachi
vakfnomasida (XIX asr) aytiladiki, Samarkandda kattik kurgokchilik vaktida xam
Alloxga siginish ma’rakalari Xazrati Xizr va Shoxi Zindada bulib utganligi kayd
etilgan. Vakf xujjatidagi muxrda xijriy 1239
(1823-1824) sana bitilganligi usha davrda masjid faoliyat
kursatib turganligini anglatadi. Masjidga kiraverishdagi marmar toshda kursatilgan
1854 yil sanasi uning fakatgina ta’mirlanish sanasi
bulganligini tasdiklaydi. Masjid supasimon tabiiy asosga kurilgan. Ancha tik
zinadan kutarilib darvozaxonaga, sung tugrisidagi eshikdan kichkina xonaga
kiriladi. Chap tomondagi eshikdan peshayvonga utiladi. Peshayvondan masjid
xonakoxiga kiriladi. Xonakox, turtburchak bulib, turdagi garbiy devorda mexrob,
ikkala tomonida xujralar bor. Xonakox,
izorasida tugri burchakli rasmlar nusxasi solingan. Masjidning peshayvoni ancha
baland asos-poydevor ustiga tushgan va garb tomonda guldasta bilan tugallangan.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_6.png)
![Peshayvonning yukori kismiga gisht dandana kilib terilgan. Shark tomondagi
darvozaxona peshtoki masjidning
tarkibiy kismidir. Darvozaxonaning ikkala tomoniga guldasta kilingan, peshtok
darvozasiga uymakor naksh solingan. Bu kator shark tomonda kad kutarib turgan
minora bilan tugallanadi. 1899 yilda peshayvon kayta kurilgan. Shark tomondan
kiriladigan darvozaxona xam usha yili kurilgan bulsa kerak. Darvoza yuzasiga
yozilgan sana 1336 (1913) darvozaxonaning
kayta tiklangan vaktini kursatadi. Ushanda janubiy-sharkiy peshtok va shark
tomondagi minora kurilgan. Peshtokka raxli gumbaz kilingan. Minora eshigi
tepasida usta Abdulkodir ibn Boki Samarkandiy degan
yozuv bor. Ayvon bilan darvozaxona va minoraning me’moriy jixatdan ana shu
tarzda joylanishi imoratning bosh me’mori usta Abdulkodir Bokiyev (1860-1933)
rejasidir. Xazrat Xizr masjidi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida usta Abdulkodir
boshchiligida ishlagan samarkandlik ustalar ijodining ajoyib namunasidir.
Ayniksa, mustakillik yillarida Birinchi Prezidentimiz raxnamoligida masjidga
kirish kismi loyixa asosida kurildi. Minora va darvozaxonalari ta’mirlandi.
Rangbarang nakshin bezaklarni mustaxkamlash va kayta tiklash soxasida xam juda
nozik ishlar amalga oshirildi.
19-asrning 60-yillarida tuzilgan Samarqand va uning ziyoratgohlari haqidagi
ocherkda 1. Aytgancha, mahalliy musulmon olimi Abu Tohir Xodkoy, boshqa
narsalar qatorida, Bibi-Xonim masjidi nomi bilan mashhur bo'lgan Temur
tomonidan qurilgan sobor masjidining bronza darvozalarining "hududning
vayronagarchilik kunlari" yo'qolganini eslatib o'tadi. Asarning ruscha tarjimoni
Abu Tohira shu munosabat bilan shunday qayd etadi: “Menda “Tuhfat-ul-xonn
dalasida” Nodir Samarqanddan o‘lganidan ko‘p o‘tmay fors qo‘shinlarining
qaytishi haqida aytilgan joyga qarshi, darvoqe, u boshqa mollar qatori Samarqand
Bibixonim sobori masjidi darvozasini ham tortib olgani aytiladi. Vaqt yozma
manbalarda tasdiqlanmagan". Zmir Haydar (1800-1826) qilmishi haqidagi afsona.
1841 yilda Buxoroda eshitilgan. N. V. Xanikov, u ham "Nodirshoh Samarqandni
egallab olar ekan, Temurga mashhur nefrit qabr toshini olib kelishni buyurgan va](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_7.png)
![bu holda u ikkiga bo'lingan" deb aytadi. Prof. Vesepovskiy asos solgan. Bu
rivoyatdan farqli o‘laroq, Temurning nefrit qabri mopolit emas, balki ikki alohida
nefrit bo‘lagidan iborat bo‘lgan”; fikri prof. Veselovskiyni Mirxondning 1425
yilda Samarqanddan Samarqandga olib kelingan ikkita tosh haqidagi hikoyasi
to'liq tasdiqlaydi. Ulug bekning Semirecye 5. Nodirshoh tomonidan nefritdanʻ
yasalgan qabr toshini va bronza darvozani olib tashlash haqidagi afsonani
tasdiqlashda prof. Veselovskiy Ser-Ali Lapinga tegishli bo‘lgan “Tuhfat al-ran”
qo‘lyozmasining hoshiyalaridagi yozuvga ishora qilib, unda “Nodirshoh o‘z
sarkardalaridan biriga Temur madrasasining quyma bronza darvozasini va uning
toshini Samarqandga olib ketishni buyurgan. Qabr qilib, uni Mashhadga
yetkazishdi. Nodirshoh Xiva yurishida Mashhadga yetib kelib, u yerda unga olib
kelingan yodgorliklarni sovg‘a qilishganda, qilgan ishidan pushaymon bo‘lib,
ularni qaytarib yuborishni buyuradi. Bundan tashqari, prof. Veselovskiy prof.
Jukovskiyning ta kidlashicha, xuddi shu mazmundagi va hoshiyadagi yozuv Fanlar
ʼ
akademiyasi Osiyo muzeyiga tegishli Tuxfat al-xon qo lyozmasida ham uchraydi
ʻ
7.
Shunday qilib, Nodirshoh davridagi Samarqand yodgorliklari taqdiri ayni bir
tarixiy asarning uchta qo‘lyozmasida tilga olingan bo‘lib, muallif o‘zi hikoya
qilgan voqealarga zamon va makon jihatidan yaqin bo‘lgan, “lekin hamma joyda
chekka yozuvda hech kimga tegishli emas. Kim biladi, bundan tashqari, V. L.
Vyatkin va N. I. Veselovskiy tarjimalariga qaraganda, turli qo'lyozmalardagi
tegishli yozuv matni butunlay bir xil emas.Fors tarixchilaridan o'sha paytda Nodir
bilan birga bo'lgan hindistonlik Abd al-Kashmiriy. , forslarning Samarqanddagi
xatti-harakatlari haqida gapiradi (Bu manbaga na V. L. Vyatkin, na N. I.
Veselovskiy e’tibor qaratishmagan. Uning hikoyasiga ko‘ra, Samarqandga Lutf-
Alixon 10 qo‘mondonligida otryad jo‘natilgan bo‘lib, ularga 10. Tosh va darvoza
chiqib Shu bilan birga, tosh to'rt bo'lak sindirib, ulardan biri muallif (shoh nomidan
toshni olgan shaxsni tanigan) borib va u tomonidan Hindistonga va. Keyin
Mashhadga qaytgan Nodir tosh va darvozani qaytarib yuborishni buyurdi;](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_8.png)
![Samarqanddan Mashhadga va u yerdan Samarqandga qaytish uchun katta mablag‘
sarflangan.
Nodirning bu harakatlari haqida, ehtimol, hech qanday ma'lumot yo'q bo'lgan keng
qamrovli asar muallifi Muhammad-Bartold batafsilroq gapiradi. Marv shahrining
vaziri Kazim. Rossiya Fanlar akademiyasining Osiyo muzeyida hozirda
Nodirshohning ushbu keng qamrovli tarixining 2-(12 varaqdan iborat 327 varaq)
va 3-jildi (251 varaq 13 fol.) jildining nusxasi; 2-jildda Nodirning taxtga
o‘tirishidan (1736) Turkiya bilan qirg‘in boshlanishigacha bo‘lgan voqealar (1743)
yoritilgan. Uning hukmronligining so‘nggi yillari voqealarining 3-jildida
Turkistondan shohning o‘limi haqidagi xabarni olgan fors qo‘shinlarining
chekinishi haqida hikoya qilinadi. Muallif Marvda yashagan amaldor sifatida bu
shaharda va umuman O‘rta Osiyoda sodir bo‘lgan voqealarga (Buxoro va Xipaga
qarshi yurishlarda qatnashgan) alohida to‘xtalib o‘tadi, biroq Hindiston va
Hindistondagi harbiy harakatlar haqidagi hikoyalari va Kavkaz ham juda batafsil.
Bir o‘rinda u Darbentda xizmat qilib, u yerdan Qandahorga, Qandahordan
Turkistonga, Turkistondan Marvga, Marvdan Bag‘lodga, Bag‘dodga Tabrizga
sayohat qilgan otasining so‘zlariga ishora qiladi 14. Asarning oxiri tegishli. vazir
bo'lmagan Muhammad -Kozimga, lekin shoh vafotidan keyin fors qo'shinlarining
Turkistondan chekinishida qatnashgan o'g'li 1. Osiyo muzeyida saqlanayotgan
qo lyozma xattotlik san atining barcha qoidalariga muvofiq, aniq va kattaʻ ʼ
qo lyozmada, shablonli illyustratsiyalar (asosan janglar suratlari) bilan
ʻ
tayyorlangan nusxadir. Boshqa tomondan, ehtimol qo'lda qilingan chekkalarda
o'zgartirishlar va postkriptlar mavjud muallif va Nodirshohning 1740-yilda
Buxoroning Abu-l-Feyzxon va Xivaning Ilbarsxoni ustidan qozongan g‘alabalari;
muallifimiz hikoyasi va boshqa (kamroq batafsil) fors manbalaridan tashqari, bizda
bu voqealar haqida Buxoro (Muxammed-Vef Kerminet) va Xiva (Munis)
tarixchilarining 17, hali nashr etilmagan hikoyalari ham bor. Muhammad-
Kozimning yozishicha, Buxoroning haqiqiy hukmdori (o‘sha paytda xon
hokimiyati faqat nominal edi) Hakim-otaliq ketishidan oldin shohga Samarqandni
egallagan o‘zbek urug‘i Yuzning isyonkor kayfiyati haqida xabar bergan;](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_9.png)
![Nodirshoh Lutf-Alixonni u yerga 20 ming kishilik otryad boshchiligida yubordi;
Xuddi shu otryadga "tobut toshini" olib, Forsga olib kelish buyurilgan. amir Temur
Gurgan, bir parcha nefritdan iborat, birga Lutf-Alixon Samarqandni bo‘m-bo‘sh
deb topdi, faqat qal’aga o‘rnashib olgan oz sonli (1000 ga yaqin oila) aholisidan
tashqari 30; o'zbeklarning harbiy qo'shinlari Sirdaryoda bo'lib, u erda forslar
ko'chib o'tdi va qisqa vaqt ichida dushmanlarni bo'ysundirdi. Harbiy harakatlar
tugagach, Lutf Alixon Samarqandga qaytib keldi. “Olam podshohiga shunday
xatti-harakat berilgan ekan, amir Temur Gurganning bir parcha nefrit toshidan
iborat qabr toshini va bu podshohning rafiqasi Xonim masjidida joylashgan qo shʻ
quyma darvozalarni yuklasin. zambarak aravalarini olib, ularni muqaddas
Mashhadga olib kelishgan, keyin esa bajarilmasligini talab qilgan ushbu buyruqqa
ko‘ra, shahanshohning xizmatkorlari Pleiadesga o‘xshab o‘zlarining yuksak
mavqelarida, o‘sha toshni darvoza bilan birga zambarak aravalariga ortib olib
ketishgan. yerga rahm-shafqat markazi Lutf-Alixon Marv, Hauz-ixon va Seraxs
orqali Mashhadga yetib keldi va u yerda shohni kuta boshladi. Nodir harbiylar
tomonidan ancha uzoq to xtagandan so ng 23-kuni Mashhadga yetib keldi (uning
ʻ ʻ
bu shahardan ketishi 1741-yil 1153-yil 16-yanvarda Chapvalda bo lgan). Abiverde,
ʻ
Deregese va Kelate. Mashhadda unga olib kelingan narsalarni ko‘rsatishdi. “Baxt
egasi, olam fatihi o‘sha tosh va g‘amni ko‘zdan kechirar ekan, bir muddat o‘ylanib
turdi-da, omadli burj sohibi Amir Temurning ruhini tinchlantirish uchun “Fotiha”ni
o‘qib, shunday dedi: Endi dunyo to'pga o'xshaydi.
qo'limda aylanmoqda. Qabrining toshini nefritdan yasadi; bir zanjir po‘latdan,
ikkinchisini qizil oltindan qimmatbaho toshlar bilan o‘ralgan zanjir yasaymiz,
gumbazli bino devorining pastki qismining pol va astarini nefritdan yasaymiz,
ularni bekatdan stantsiyaga olib boring, shonli Buxoro shahriga, u yerdan Abu-l-
Fayzxonning buyrug'iga binoan, ularni poytaxt Samarqandga olib kelib, avvalgidek
o'z o'ringa qo ydi. Nodirshohni nefrit va darvozalarni Samarqandga olib ketishga
ʻ
va keyin ularni qaytarib yuborishga undagan sabablar haqidagi savolga to'g'ridan-
to'g'ri javob. Muallifning shohga nisbat bergan so‘zlaridan xulosa qilish mumkinki,
Nodir o‘z binolari uchun nefron va darvozadan foydalanmoqchi bo‘lgan, keyin esa](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_10.png)
![bu fikrdan voz kechgan. Binolar u tomonidan Deregezda, tug'ilgan joyida
(Muhammed-Kazim 5.2, Abd al-Kerim "K" da), Kelat va Mashhadda qurilgan.
Kelatda "Muhammed-Kazimning so'zlariga ko'ra, shoh qora toshdan (o) qabr
tayyorlayotgan edi; uning buyrug'i bilan u erga Ozarbayjondan marmar ham
keltirilib, ma'lum miqdordagi odamlar (3000 oila) Meragi shaharlariga olib
ketilgan. xuddi shu mintaqadan." Zanjirli pochta haqidagi so‘zlarga kelsak,
muallifimizning xabari qiziqki, 1740 yilda Buxoroda Nodirshohga taqdim etilgan
sovg‘alar orasida Temur qilich va temir ko‘krak nishoni, Chingizxonning
dubulg‘asi va zanjirli pochtasi 3; Albatta, bu qurollarning haqiqiy bo'lishi
ehtimoldan yiroq emas. Temur qilichi 1903 yilda Jekson va Tehron saroyi
muzeyida ko‘rilgan 2
.
2
В. В. Бартолд.Сочиения. Издательство ``Наука``Москва-1977. Ст.238-242](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_11.png)
![1.3. §.Toshkent va Qo`qon xonligida yodgorliklarning holati](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_12.png)
![2BOB
2 §.Tarixiy-me`moriy obidalar muhofazasi borasida olib borilgan ishlar
Manbalardan ma’lumki, Xoja Axrori Valiyning Urgutning Kamangaronida,
Miyonkolning Doij (Loyish)ida, Samarkandning uzida, Motrid va Xoja Kafshiy
maxal-
lalarida xovli va boglari bor edi. Xoja Kafshiy maxa
llasi shaxarning janubi-garbida joylashgan bulib, bu yerda u kishi kadimiy
kabriston yonida “Maxautai mulloyon” deb ataladigan xonakox bunyod ettiradi,
uning karshisida esa, xozirgacha saklangan sakkiz kirrali xovuz kazdiradi. Xozirgi
kunda xonakoxning fakat Nodir Devonbegi madrasasi peshtokidagi marmar
panellari va bezaklarning koldiklari saklangan, xolos. Ushbu xonakoxning
joylashu-
vi keyinchalik Nodir Devonbegi madrasasining kurilishiga asos buldi. Masjid
xovlisining xozirgi kurinishiga ega bulishi yozgi masjidning kurilishi bilan
boglikdir. Uning
kompozisiyasini bir chizikda turgan, navbat bilan almashinadigan ochik ayvonlar
va yopik xonalar tashkil etadi. Markaziy kismidagi imoratlar ancha kengrok
kurilgan, ularning kurilish vaktini aniklash mushkul, chunki XX asrning boshlarida
katta kayta ta’mirlash ishlari utkaziladi va yangi mulozimxonalar kushib kuriladi.
1909 yilda yozgi masjidning karshisida, xovuz buyida maxalliy me’mor Sa’dullo
olti kirrali minora bunyod
etadi. Bu tugridagi yozuv markaziy ayvonning janubiy devorida mavjuddir. Shu
vaktning uzida madrasaning janubi-sharkiy burchagiga ziyoratchilarni Xoja Axror
daxmasi tomon yunaltiradigan kirish xonasi va torgina raxravon kushib kuriladi.
Kirish darvozasidagi yozuv “Shu yulda nimani istasang topkuvchidursan” degan
ma’noni anglatadi. Pekin xozirgi vaktda ushbu darvoza bu yerdan olib kuyilgan va
masjidga
kirish kismlari uch tomondan, shimol, janubi-shark va shark tomondan ochikdir.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_13.png)
![Xoja Axrori Valiy daxmasi tomon borishda yulakning chap tarafida Afgoniston
podsholaridan birining kabrini kurish mumkin. U kishi xam Xoja Axrorni uzining
piri
deb bilib, shu yerda dafn etishni vasiyat kilgan. Daxma masjid xovlisining janub
tomonida joylashib, Xoja Axrorning kabri ustidagi toshda u kishining
shajarasi bitilgan. Tarixshunos V.V. Bartold 1006-1007 yillarda kurilgan Kobus
minorasini musulmon me’morchiligi ichida eng kadimgisi, deb ta’kidlagan edi.
Timdagi yodgorlik esa 367 xijriy yil rabias-soniy oyida, ya’ni 977 yilning oktyabr
oyida tugatilgani kayd etilgan. Makbaraning peshtoki xam Markaziy Osiyo
me’morchiligida ana shunday shaklning
paydo bulishi va tarakkiyoti munozarasiga aniklik kiritadi. Me’morning ijodiy
daxosi xech shubxasiz kishini xayratga soladi. Timdagi Arabota makbarasida urta
asrlar
me’morchiligining asosiy yutuklari uz ifodasini topgan. U maxalliy arxitektura
tarakkiyotidagi shakl va goyalarning kelib chikish manbalarini aniklashga yordam
beradi.
Afsuski, bu makbaraga dafn etilgan tarixiy shaxsning shaxsiyati xaligacha
noma’lum bulib kelmokda. Ayrim olimlar ushbu makbaraga somoniylar
xonadoniga mansub
shaxslardan biri dafn etilgan deb yozishgan. Ayrim olimlar esa bu yerga Islom dini
rivojiga katta xissa kushgan ulug allomalardan biri dafn etilgan, degan taxminni
ilgari suradilar. Shubxd yukki, bu yerda dafn etilgan shaxe ulug ajdodlarimizdan
biridir.
Bibixonim makbarasi kurilgan davrda juda xashamatli va maxobatli bulgan,
uning devorlari rang-barang koshinlar, nakshlar xamda Kur’ondan ke\ltirilgan
oyatlar
bitilgan yozuvlar bilan bezatilgan. Makbaraning ichki tuzilishi, xuddi Amir Temur
makbarasidek ikki kavatli, pastda sagana, tepada esa ziyoratxona bulgan.
Makbaraning gumbazi yikilganidan sung uning ichiga kor-yomgirlar tushib,
sagananing tomi xam yikilib tushgan. 1941 yili arxeolog Yaxyo Bulomov](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_14.png)
![raxbarligidagi olimlar makbarada kazish ishlarini olib borishib, shu paytgacha
noma’lum bulgan kupgina narsalarni anikladilar. Shu paytgacha, sagana urtasidagi
bush yerning tagida yashirin kabrlar mavjud, degan taxminlar bor edi. Bu yer kazib
kurilgada, bu yerda xech kanday yashirin kabr yukligi ma’lum buldi. Shuningdek,
ekspedisiya a’zolari makbara XI-XII asrlarga oid madaniy katlam ustida bunyod
kilinganligini anikladilar. 1941 yilning iyun oyida Ya. Bulomov boshchiligidagi
arxeologlar makbaradagi kabrlarni xam ochib urgandilar. Shuni aytish lozimki,
ushbu makbaraga dafn etilganlar marmartoshlardan yunilgan toshtobutlarga
kumilganlar. Ushbu toshtobutlar dastlab makbaraning pastiga, ya’ni, saganaga
kuyilgan edi, sagananing tomi yikilib tushganidan sung esa toshtobutlar tokchalar
ichiga joylashtirilgan. Arxeologlar dastlab shimoliy tokchada turgan toshtobutni
ochishga kirishdilar. Toshtobutni yopib turgan tosh kopkok kutarib olingach, uning
ichida paxta, gazlamalarga aralashibv yotgan suyaklar kurindi. Mumiyolangan
suyaklar shu darajada aralashtirib tashlanganki, oyok suyaklari bosh suyaklari
bilan birga yotardi. Antropolog M. Gerasimovning aniklashicha, ushbu suyaklar
25-30 yoshli ayol kishiga tegishli ekan. Toshtobutning kopkogida xech kanday
yozuvlar bulmaganligi uchun malikaning shaxsiyatini aniklab bulmadi. Shundan
sung olimlar, shimoliy tokchaga kuyilgan ikkinchi toshtobutni ochishga kirishdilar.
Bu tobutning uzunligi 1 m 90 sm, eni 47-66 sm, balandligi 37sm, bulib u xam
yaxlit, kulrang marmartoshdan yasalgan edi. Toshtobutning kopkogi ochilgach,
uning ichida aralash kuralash bulib yotgan suyaklar, tuprok, paxta va gazlama
koldiklari
kurindi. Tobut ichidagi suyaklar shu darajada ezilib ketgan ediki, uning yoshini
aniklashning iloji bulmadi, fakatgina antropolog M. Gerasimov ushbu suyaklar
keksa ayol kishiga tegishli ekanligini anikladi. Shundan sung, makbaraning sharkiy
tokchasida turgan toshtobutlarni ochishga kirishildi. Bu yerda uchta toshtobut
yonma-yon kuyilgan bulib, ular xam yaxlit marmartoshlarning ichini yunib
tayyorlangan edi. Sharkiy tokchadagi uchala toshtobutning ikkalasi bum-bush
bulib, fakat bittasining ichida jasad saklangan ekan.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_15.png)
![Bu tobutdagi jasad xam titib tashlanganligi uchun anchayin tartibsiz xolatda yotar
edi. Jasad dafn kilinishidan oldin mumiyolangan, jasadning yonidan bir necha
takinchok, rayxon barglari va kafanning koldiklari topildi. 1941 yilda ushbu
toshtobut ochilayotganda, uning kopkogi ustida xech kanday yozuvlar
uchratilmadi, ammo tarixchi S.A. Lapinning yozishicha, u 1889 yili makbaraga
kirganida, ushbu tobutning ustida yozuv bitilgan tosh kopkokni kurganligini yozib
koldirgan. Uning yozishicha, kopkokning ustida, Kur’ondan kuchirilgan oyat va
pastrokda esa: “Majnunning ulimidan sung ming yil utsa xamki, uning kafanidan
xamon ishk dardi taraladi”, - degan yozuv bulgan. 1926 yili rassom I.
Mrachkovskiy makbarada tadkikot utkazganida, bu yozuvli taxta ugirlanib, uning
urniga oddiy, yozuvsiz kopkok
kuyilganligini yozgan edi. Shu urinda, nega toshtobutlardagi jasadlar titib
tashlangan, uni kimlar, kachon kilishgan, degan savol tugilishi mumkin. Bu
savolga javob topish uchun gapni ilgarirokdan boshlamok lozimdir. Samarkand
me’morchilik yodgorliklarini urgangan arxeolog M.Ye. Massonning arxeolog Ya.
Rulomovga aytishicha, Bibixonim makbarasidagi toshtobutlar dastlab 1871 yili
Samarkand Rossiya imperiyasi tomonidan istilo kilingani-
dan sung ochilgan. Ammo, tobutlar kanday maksadda ochilganligini M.Ye.
Masson xam bilmagan. Toshtobutlar ikkinchi marta 1926 yili bir gurux ugrshgar
tomonidan ochilgan. Ugrilar tobutlarni titib marxumlarning takinchoklari va
boshka bezaklarini ugirlaganlar. Shu tufayli, toshtobutlar 1941 yili uchinchi marta
ochilganida uning ichidagi suyaklar agdar-tuntar bulib yotardi. Bibixonim
makbarasidagi toshtobutlarning kopkoklarida xech kanday
yozuvlar bulmaganligi uchun bu yerga dafn etilgan marxularning shaxsiyatlarini
aniklash ancha mushkul buldi. Olimlar birinchi bulib ochilgan toshtobutdagi
malikaning
shaxsiyatini aniklay olmadilar, ammo uni temuriylar xonadoniga mansub oliy
martabali malika bulganligini e’tirof etdilar. Shimoliy tokchadagi ikkinchi
toshtobutga](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_16.png)
![dafn etilgan marxumani Bibixonimning onasiga tegishli ekanligi aytildi. Sharkiy
tokchada joylashgan, uchinchi bulib ochilgan makbaradagi eng yirik toshtobutga
dafn etilgan jasadning
shaxsiyati xakida ancha baxslar buldi. Shuning uchun kuplab tarixiy manbalar
urganildi, xar xil taxminlar farazlar taxlil kilindi, antropologlar jasadning yoshini
anikladilar. Skulptor M. Gerasimov marxumaning xujjatli portretini yaratdi.
Barcha dalillar, taxminlar va ilmiy xulosalar jamlanib muxokoma etilgach,
tadkikotchilar bu suyaklar Amir Temurning suyukli xotini Katta xonim -
Bibixonimniki, degan karorga keldilar. Shu urinda Bibixonim shaxsiyati xakida
xam ozgina tuxtalmok lozimdir. Tarixchilarning yozishlaricha, Bibixonim XIV
asrning 40 yillarida Movarounnaxrga xonlik kilgan Chigatoy xonadoniga mansub
amir Kozonxonning kizi bulgan. Taxminlarga kura, u 1341 yili xozirgi
Kashkadaryo voxasidagi Zanjirsaroyda tavallud topgan. Amir Krzonxon davlatda
tartib urnatish yulida xar xil karshiliklarga uchrab 1346 yili bir gurux beklar
tomonidan uldiriladi. Bu fojea yuz berganida Bibixonim 5-6 yoshlarda edi. U
balogatga yetgach, amir Kozogonning nabirasi
Xusaynga turmushga beradilar. 1370 yili amir Xusayn Xuttalon amiri Kayxusrav
tomonidan uldirilgach, Amir Temur Bibixonimga uylanadi. U xonning kizi
bulganligi
tufayli Amir Temurning xdramida Katta xonim degan unvonga ega buladi.
Bibixonimning guzalligi, akl-farosati, nozik didi, keng va shafkatli kalbi xakida
xalk orasida necha-necha
afsonalar saklanib kolgan. Usha davrda yashagan bir shoir Bibixonimning guzalligi
xakida: “Uning guzalligini suz bilan anglatish mushkul, chunki ul xar kanday guzal
suzdan-
da guzaldir”, - deb yozgan ekan. Bibixonimning akl-faroyeati, mexribonchiligini
Amir
Temur yukeak baxolar edi, shu sababli, Soxibkiron okila malikaga temuriy
shaxzodalarning tarbiyasini ishonib topshirgan edi. Bibixonimga tabiat ona bulish
baxtini bermagan edi, u bor mexr-muxabbatini Mirzo Ulugbek, Muxammad](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_17.png)
![Sulton, Xalil Sulton kabi suyukli nabiralariga baxsh etdi. Bibixonim u3
sarmoyasidan Samarkandda ulugvor Madrasa bunyod kildi, olimlar shoirlar va
me’morlarga gamxurlik kildi. Arab tarixchisi Ibn Arabshoxning
yozishicha, uni Xalil Sultonning xotini Shodimulk yashirin ravishda zaxarlab
uldirgan.__](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_18.png)
![3.Bob XX asr boshlarida Turkistonda yodgorliklarni muhofaza qilish borasida
olib borilgan chora-tadbirlar
3.1 §. Rus tadqiqotchilarining Turkistonda tarixiy yodgorliklarni izlab topish va
muhofaza qilish borasidagi faoliyatlari
XX asr boshlariga kelib Turkiston o`lkasida arxeologik tadqiqotlar yangi
bosqichda olib borildi. Bu borada ayniqsa rus tadqiqotchi olimlari jonbozlik
ko`rsatishdi. Akademik Brtold va Vyatkinlarning sa`y-harakatlari tufayli
Samarqand hududi va Afrosiyob qo`rg`onlarida keng ko`lamli arxeologik
tadqiqotlar olib borildi. Akademik .V. Bartold o`zining ``Sharq tarixiga oid ishlar``
nomli to`plamining IX tomida XX asr boshlarida olib borilgan tadqiqotlar va
arxeologik ishlar bo`yicha hisobot va xulosalar berib ketgan. Jumladan, 1904-yilda
Samarqandda amalga oshirilgan tadqiqotlar haqida quyidagicha hisobotga duch
kelamiz :
1904 yilning bahorida meni Arxeologik tadqiqotlar qo‘mitasi Samarqand va
uning atrofidagi shaharning Temur davrigacha bo‘lgan relyefi, uning hozirgi
o‘lchamlari va rus bosqinchilari tomonidan topilgan ko‘chalar tartibini
aniqlashtirish maqsadida yuborilgan edi. bu erda, qat'iy edi. Men ishimni yilning
birinchi kunlaridan kechiktirmay boshlashni kutgandim
Birinchi oyni asosiy aholi punkti — Afrasiyobni topografik o rganishga, ikkinchiʻ
oyni xuddi shu aholi punkti o rnida olib borilgan sinoviy qazishmalarga, uchinchi
ʻ
oyni qolgan aholi punktlarini o rganishga va kamida uch oy sarflash niyatida
ʻ
bo lsin va ularga kamida uch oy vaqt ajratsin. Qadimgi yodgorliklar uzun devorlar
ʻ
ichida, bir vaqtlar shaharni chekka hududlari bilan o'rab turgan va qisman bizning
davrimizga qadar saqlanib qolgan. Afsuski, mon hisob-kitoblari to'liq amalga
oshmadi; kasallik tufayli men Sankt-Peterburgni kutilganidan uch hafta keyin tark
etdim; bundan tashqari, yozning o rtalarida oilaviy sharoitim tufayli qisqa
ʻ
muddatga Sankt-Peterburgga qaytishga majbur bo ldim; Sankt-Peterburgda qolish
ʻ
bilan birga u erga va qaytib kelish uchun taxminan bir oy vaqt ketdi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_19.png)
![Samarqanddagi faoliyatim ikki oydan kamroq davom etdi, shundan birinchisi (25-
maydan 19-iyungacha) Afrasiyob manzilgohini tekshirish va o rganishga,ʻ
ikkinchisi (17-iyuldan 13-avgustgacha) bu yerda olib borilgan qazishmalarga
bag ishlandi. xuddi shu aholi punktidan. Vaqt yo'qligi sababli qolgan vazifamdan
ʻ
voz kechishga majbur bo'ldim; bu yo'nalishdagi tayyorgarlik ishlari 1903 yilda
qo'mita topshirig'iga binoan mahalliy kuchlar tomonidan amalga oshirildi.
Hozircha qo‘mita bu ishlar bo‘yicha hisobot olgani yo‘q, lekin Samarqandda
bilganimdek, bu hisobot tuzilmoqda va kelajakda Qo‘mitaga yuboriladi.
Shaharning tarixiy topografiyasini aniqlashtirish uchun hududni o'rganish va ushbu
tekshiruv natijalarini yozma manbalarning guvohliklari bilan solishtirish kerak edi.
Safar oldidan ham Afralabning ichki shahar bilan o xshashligiga amin bo ldim”,
ʻ ʻ
yoki fors (va mahalliy) terminologiyasi bilan aytganda, X asr arab geograflari
ta riflagan “Samarqand Shahristoni”. Bu ichki shahar musulmonlardan oldingi asl
ʼ
shahar aholi punkti bo'lib, uning atrofida allaqachon musulmonlar yashagan odam
davrida shahar atrofi vujudga kelgan, u yerda hayot asta-sekin Shahristonga
o tgan; Biroq, ikkinchisi 1220 yildagi mo'g'ul pogromasidan keyingina aholi
ʻ
tomonidan tashlab ketilgan.
Afrosiyobni ko‘zdan kechirar ekanman, arab geograflari tilga olgan
Shahristonning to‘rtta darvozasining joylashuvini aniqlash, shaharni suv bilan
ta’minlash masalasiga oydinlik kiritish uchun ma’lumotlar yig‘ishga harakat
qildim. Manbalarda keltirilishicha, suv bozorlarning tomlari bo ylab va shu
ʻ
maqsadda qurilgan tosh ark tepasi bo ylab yotqizilgan qo rg oshin suv quvuri
ʻ ʻ ʻ
(yoki oluk) orqali janubdan Shahristonga olib kelingan. Afrasiyobda o tkazilgan
ʻ
o rganish aholi punktini faqat janubiy tomondan va faqat suv quvuri orqali suv
ʻ
bilan ta minlash mumkinligini to liq tasdiqladi. Bu o‘ziga xos inshoot (keyinchalik
ʼ ʻ
mo‘g‘ullar tomonidan vayron qilingan) qayerda bo‘lishi mumkinligini aniqroq
aniqlash uchun Samarqand viloyati irrigatsiya boshqarmasi boshlig‘i, malakali
shaxsning mehribon yordamidan unumli foydalandim. N.P. Petrovskiy. Mening
iltimosim bilan N.P.Petrovskiy tekislash ishlarini olib bordi, shundan ma'lum](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_20.png)
![bo'lishicha, suv quvuri hozirgi un bozori yaqinidagi hududdan 1-Afrasiyobdagi
Hazrati Xizr masjidigacha tortilgan.
Turar joyning bir qancha joylarida qazish ishlari olib borilgan, lekin asosan
qal aning g arbidagi hududda; Bu yerda, men arab geograflarining ma'lumotlariniʼ ʻ
prof. 1885 yilda N. I. Veselovskiy min., ehtimol keyinroq edi. shahar sobori
masjidi. Qazishmalar davomida ko plab mayda buyumlar, xususan, shisha idishlar
ʻ
bo laklari bilan bir qatorda ko k va oq koshinli ko p miqdorda kuydirilgan g isht
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo laklari, shuningdek, bezakli bino (xuddi shu materialdan yasalgan) bo laklari
ʻ ʻ
topilgan. bu yerda masjid borligini to‘liq tasdiqladi. Ushbu binoning poydevorini
topish va izlarini topishga urinishlar muvaffaqiyatsizlikka uchradi; masjidga hech
qanday aloqasi bo'lmagan va katta qiziqish uyg'otmagan faqat taxta binolar
topilgan .
Qazishmalar yakuniga ko ra, yanada muhimroq natijaga erishildi: gips ustida
ʻ
g ayrioddiy o lchamdagi (uzunligi 45%/sm, eni 371/2 sm, qalinligi 7 sm gacha)
ʻ ʻ
kuygan g isht plitalaridan qurilgan bino topildi. sement. Qurilish asosi to rtburchak
ʻ ʻ
shaklida bo lgan (uzunligi 2 sazhens 101/2 vershok, eni 2 sazhens 6 vershok,
ʻ
balandligi 1 sazhens 3 vershok); Ustiga xuddi shu materialdan yana bir kvadrat
konstruksiya (uzunligi va eni 5 arshin, balandligi 15% /, vershoks) va uning yonida
kichik taxta devor (uzunligi 2 arshin 12 vershok, eni 1 arshin 5 vershok, balandligi
1 arshin 7) o rnatilgan; ustki g'isht konstruktsiyasi ham, taxta devor ham tashqariga
ʻ
chiqib ketgan. pastki asosiy bino. Alohida g isht bo laklarida kufiy yozuvli
ʻ ʻ
muhrlar saqlangan; bu yozuvlarda qisman o ziga xos nomlar (Ixshid, Museyab va
ʻ
boshqalar), qisman joy nomlari (Ishtixon va boshqalar) mavjud bo lib, aftidan,
ʻ
g ishtning kelib chiqishini ko rsatgan. Musulmongacha bo'lgan So'g'd
ʻ ʻ
hukmdorlarining unvoni bo'lgan id so'zi bo'lgan g'ishtlar alohida qiziqish uyg'otdi,
bu ma'noda ham, hijriy to'rt asrdan keyin ham shaxs nomi sifatida uchramaydi.
Xuddi shu davr (eramizning X asridan kech bo'lmagan) yozuvning tabiati bilan
ham, xuddi shu joydan, bir xil chuqurlikdan topilgan IX-X-asr tangalarida ham](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_21.png)
![ko'rsatilgan. Shunday qilib, O‘rta Osiyoda olib borilgan qazishmalar davomida
birinchi marta ming yillik qadimiy binoni topish mumkin bo‘ldi.
Binoning maqsadiga kelsak, bu haqda mintaqaning mahalliy aholisi va rus
mutaxassislari tomonidan uch xil taxmin qilingan: bir fikrga ko'ra, bu daxma
(maqbara), boshqa bir fikrga ko'ra, minora poydevori, uchinchisi, masjidga kirish
arkining ikkita ustunidan biri" Bu savolni faqat butun atrofni batafsil o'rganish
orqali hal qilish mumkin edi, endi bunga vaqtim yo'q edi. Ketishdan oldin men
mahalliy hokimiyatdan so'radim. Qazilgan joyni himoya qilish choralarini ko'rish
yoki buning iloji bo'lmasa, maydonni yana tuproq bilan qoplashni buyurish kerak.
Bundan ko`rinib turibdiki tadqiqotchilar madaniy-tarixiy yodgorliklarni saqlanishi
va muhifazasiga alohida e`tibor berishgan.
Akademik. V.V. Bartoldning ish faoliyatiga ko`plab olimlar ham yaqindan
yordam berishgan. Jumladan olimning o`zi bu borada quyidagicha yozib o`tadi :
Mening ishimda viloyatdagi V. L. Vyatkin va N. P. Petrovskiy kabi
mutaxassislarning qimmatli yordamidan bahramand bo'ldim; qazilmalarni
kuzatishga Toshkent o qituvchilar seminariyasi kursini tamomlagan G. L.ʻ
Vyatkinning ishtiroki (dastlabki ikki hafta ichida) katta yordam berdi. Ishning
muvaffaqiyatiga prof. N. I. Veselovskiy va bunday ishning texnikasi bilan yaxshi
tanish. O'tkazilgan tadqiqotlarning topografik va arxeologik natijalari mening
buyurtmam bo'yicha mahalliy fotograf janob Litvinov tomonidan a'lo darajada
bajarilgan 20 ta fotosurat bilan tasvirlangan 3
.
Ma`lumki, 1895-yilda Arxeologlar to`garagi tashkil etilgan. Ushbu muassasa
tashabbusi bilan olib borilgan faoliyat diqqatga sazovordir. Fevral inqilobi
voqealaridan keyin muassasa ish jarayoni o`zgarib boradi. Bu haqida akademik V.
V. Bartold quyidagicha ma`lumot beradi : Muvaqqat hukumatga ko‘ra Turkiston
o‘lkasida barcha yerlarni mehnatkashlarga berish haqidagi qonunni kengaytirish
nazarda tutilmagan; shunga qaramay, Turkistonda arxeologik va tarixiy
ahamiyatga ega bo'lgan yer uchastkalarini muhofaza qilish choralarini ko'rish
3
В. В. Бартолд.Сочиения. Издательство ``Наука``Москва-1977. Ст .130-133](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_22.png)
![zarur. Siyosiy o‘zgarishlar o‘sha o‘tmish yodgorliklari taqdiriga ta’sir qilmasligi
uchun ehtiyot bo‘lish kerak, ularni himoya qilish avvalgi tuzum davrida ilmiy
muassasalarning qator arizalaridan so‘ng zarur deb topilgan edi. Bu yodgorliklar
ichida eng qimmati bo‘lsa kerak. Samarqand shimolidagi Afrasiyob manzilgohi.
Qazishmalar ko rsatganidek, aholi punkti 1220-yildagi mo g ullar istilosidanʻ ʻ ʻ
so nggina tashlab ketilgan musulmonlardan oldingi Samarqandga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ
Samarqand har doim bo lmasa ham, avvalgi davrlarda ham butun mintaqa
ʻ
hayotining siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi bo lgan. Musulmon davri va o'rta
ʻ
asrlarda. Bunday shahar o'rnida arxeologik tadqiqotlar juda katta qiziqish uyg'otdi
va bu aholi punkti hududining XII asrdan keyin paydo bo'lishi bilan bog'liq edi.
sug'orishdan mahrum bo'lgan va iqtisodiy ahamiyatga ega emas edi; Afrasiyobning
faqat janubiy qismi ilm-fan uchun qo‘ldan ketdi, bu yerlarni ruslar istilosidan oldin
ham musulmonlar va yahudiylar qabristonlari egallab turgan edi. Rossiya
hukmronligi ostida ilm-fan manfaatlariga ko'proq zarar yetdi; qabriston aholi
punkti ichida shimolga to'siqsiz ko'chib o'tdi; Afrasiyobning shimoliy qismida
xususiy tadbirkor tegirmon va bog' qurish imkoniyatiga ega bo'ldi. Bir necha marta
ilm-fanni tejash uchun ilmiy muassasalar aralashuvini talab qildi. nima mumkin
edi. 1883 yilda Imperator arxeologik komissiyasining iltimosiga binoan, general-
gubernator Chernyaevning buyrug'i bilan olib borilgan qazishmalar to'xtatildi.
1917-yil sentabrda Fanlar akademiyasi tomonidan tuzilgan Tarix va
arxeologiya yodgorliklari bo lgan yer uchastkalarini muhofaza qilish
ʻ
komissiyasining majlisida yodgorliklarni muhofaza qilish holati to g risida to rtta
ʻ ʻ ʻ
ma ruza tinglandi. Komissiya buyrug'i bilan ushbu hisobotlar alohida risola sifatida
ʼ
nashr etildi. Ushbu nashr V. V. Bartold tomonidan tuzilgan ushbu risolaning bir
qismini nashr etadi. <O rta Osiyoda qadimiy yodgorliklarni muhofaza qilish
ʻ
masalasi Sovet hokimiyati o rnatilgandan keyingina yo lga qo yildi
ʻ ʻ ʻ 4
.
1920-yil yozida Turkistonga yuborilganimda Moddiy madaniyat tarixi
akademiyasi menga o tmish yodgorliklari holati va ilmiy ish sharoitlari bilan
ʻ
4
M. Massov. Arxitektura yodgorliklari.243-bet](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_23.png)
![joyida tanishib chiqishni buyurdi. mahalliy arboblar bilan kelishuv, Acadé-M
tasdiqlashida taqdim etilishi kerak bo'lgan keyingi tadqiqotlar rejasi. Toshkentga
ketayotib, tadqiqotchi Akademin A.A.Semenovdan Turkiston Respublikasi
Tsuardel (Markaziy arxiv boshqarmasi) va uning bosh ma muriyati D.I.Nechkinʼ
rahbarligini o z zimmasiga olgan Turkistonda rejalashtirilgan arxeologik ishlar
ʻ
haqida ma lumot oldim. . Tsuardel o z atrofiga Toshkentning ikkita ilmiy jamiyati,
ʼ ʻ
Rus geografiya jamiyatining Turkiston bo limi va Turkiston arxeologiya
ʻ
ixlosmandlari to garagida to plangan mahalliy kuchlarni to plashga umid qildi.
ʻ ʻ ʻ
Toshkentda bildimki, bu yo‘nalishda ikkala sobiq ilmiy jamiyatdan foydalanish
g‘oyasi D.I.Nechkinning o‘tmishdoshi, hozir Turkiston moliya bo‘limi boshlig‘i
V.N.Kucherboyevdan chiqqan edi. Shu bilan birga markazdan Turkiston
hokimiyati markazdan Turkiston hokimiyati e’tiborini Toshkentda o‘tmish
yodgorliklarini o‘rganish uchun yacheyka tashkil etish zarurligiga qaratdi; V. N.
Kucherbaev menga N. I. Trotskaya imzosi bilan Butunrossiya (Moskva)
qadimiylik va san at yodgorliklarini muhofaza qilish boshqarmasidan olgan
ʼ
qog ozni ko rsatdi va unda “Turkiston atrofida saxiylik bilan tarqalib ketgan*
ʻ ʻ
yodgorliklar haqida so z bordi. ilmiy va Turkistonning o‘zi kamligi sababli ularni
ʻ
o‘rganishda markaz olimlarining ishtirok etishi zarurligini ko‘rsatdi. Mag'lubiyatga
uchragan eski ilmiy jamiyatlarga yangi hayot kiritishga urinish notinchlik yillarida
uning asosiy shaxslari muvaffaqiyatsizlikka uchradi: shunga qaramay Zuardel
nomi bilan mahalliy kuchlarning bir qismini birlashtirishga muvaffaq bo'ldi.
Ma’lumki, bundan avvalroq, 1916 yilning kuzida har ikki jamiyatning
qo‘shma majlisini chaqirish va Turkistonda saqlanib qolgan o‘tmish
yodgorliklarini ro‘yxatga olish bo‘yicha ish dasturini ishlab chiqish ko‘zda tutilgan
edi. Buni 1916-yilda Turkistonda sodir bo lgan tartibsizliklar tufayli ataylab
ʻ
amalga oshirib bo lmadi. Chorshanba Bartold, Turkiston o lkasiga xizmat safari
ʻ ʻ
haqida ma ruza, 1240-bet 3 Bu xabar chop etilayotgan vaqtda – Turkiston
ʼ
Respublikasining Moskvadagi vakili, Samarqand me moriy yodgorliklarini
ʼ
ta mirlash va restavratsiya qilish bo yicha ilmiy vazifalarni taqsimlash va bu
ʼ ʻ
ishlarga o sha Butunrossiya kollegiyasi vakillarini jalb etish. Shunday qilib,
ʻ](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_24.png)
![Zuardel huzuridagi antik davr va san'at yodgorliklarini muhofaza qilish
komissiyasi tuzildi, keyinchalik u uchta bo'limga bo'lingan: texnik va qurilish,
badiiy va arxeologik. Dastlabki ikkita bo'lim Butunrossiya kollegiyasi vakillari,
me'mor-rassom D. M. Iofan va rassom D. K. Stepanovlar rahbarligida ishlagan;
oxirgi bo lim, eng muhimi, faqat ikkita mahalliy arbob V. L. Vyatkin va I. A.ʻ
Kastanyedan iborat bo lib, bosh rol Turkiston tarixini birlamchi manbalardan
ʻ
o rgangan Turkiston arboblaridan yagonasi sifatida birinchisiga tegishli edi.
ʻ
jumladan, Samarqand binolari haqida ma’lumotlar. Vyatkin, bilishimcha, hozir
ham Turkistonda faoliyatini davom ettirmoqda, Kastanye esa o‘z vatani Fransiyaga
jo‘nab ketgan. Komisniy va uning bo‘limlari yig‘ilishlari bayonnomalari Toshkent
va Samarqandda borligi birinchi marta faqat mendan ma’lum bo‘lgan Moddiy
madaniyat tarixi akademiyasi hisoboti uchun Toshkentga jo‘nab ketayotganimda
menga topshirildi. Arxeologiya bo‘limining 3-sonli bayonnomasidan ko‘rinib
turibdiki, bir vaqtlar sobiq imperator arxeologiya komissiyasi topshirig‘i bilan
Vyatkin tomonidan tashkil etilgan Samarqand yodgorliklarini muhofaza qilish
inqilob yillarida butunlay yo‘q bo‘lishga yaqin darajada zaiflashgan. . Biroq, har
qanday ilmiy mulohazalardan tashqari, yodgorliklardan birining holati shoshilinch
choralar ko'rish zarurligini ko'rsatdi; Registon maydoniga tutash madrasalardan
biridagi minora, ya ni Ulug bek madrasasi shu qadar egilib qolganki, uning qulashi
ʼ ʻ
xavfi bor edi, bu esa Rikistonga tutash boshqa binolar uchun xavf tug dirib, ushbu
ʻ
hudud aholisiga hayot baxsh etdi. shahar. 4-sonli texnik-qurilish uchastkasi
bayonnomasida 1918 yilda boshlangan va zarur mablag‘ ajratilmaganligi sababli
to‘xtatilgan minorani qayta tiklash bo‘yicha ishlar qayd etilgan; xuddi shu
bayonnomada 1920 yil iyun oyiga taalluqli bo lib, “po lat arqonlar bog langan,
ʻ ʻ ʻ
qisman yerga, qisman yerdan yuqoriga bog langan yog och langarlar shu va bir yil
ʻ ʻ
davomida juda chirigan va zaiflashgan. yarim yilga ham zo'rg'a bardosh bera
oladilar” 3. Bundan ko'rinib turibdiki, qulash xavfi ostida qolgan minorani
mustahkamlash chora-tadbirlari 1918 yil oxirlariga to'g'ri keladi. Bu chora-
tadbirlarning qabul qilinishi va qo'shimcha smetalarni tayyorlash 1-sonli
Samarqand arxeologiya komissiyasi, 4-sonli bayonnomada Ulug‘bek minorasini](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_25.png)
![tuzatish komissiyasi nomi ko‘rsatilgan komissiya ishi bo‘lgan taxminlar”; uning
raisi rassom A. K. Tatevosyants yoki menga noma'lum Tatevosyan edi,
keyinchalik u ham Zuvrdel tomonidan 1920 yilda tuzilgan komissiya majlislarida
qatnashishga taklif qilindi; Xuddi shu komissiya tarkibiga Samarqand arxeologiya
komissiyasi a’zolari Turkiston tarixi bo‘yicha mutaxassis Vyatkin va
Kattaqo‘rg‘on tumani 1-Biya-Nayman qishlog‘ining B.N. hali ham Turkistonning
arxeologik xususiyatini tashkil etadi. ko'p jihatdan sirli. Birinchi komissiyaning
faoliyatini tugatishdan ikkinchisining harakatlarini ochishgacha qancha vaqt
o‘tgani bayonnomalarda aniq emas. Tsuardel komissiyasi birinchi navbatda
Ulug‘bek madrasasini ko‘zdan kechirdi; keyin ish rejasini tuzishda, sobiq
imperator arxeologiya komissiyasi ishida bo'lgani kabi, birinchi o'rinda Gur-Amir
maqbarasi bo'lgan. Ushbu rejada binolarning asl tabiatini oydinlashtirish uchun
qazishma ishlarini ishlab chiqarish muhim o'rin egalladi, bu yangi ishlar va
arxeologiya komissiyasi mablag'lari hisobidan amalga oshirilgan oldingi ishlar
o'rtasidagi asosiy farq bo'lishi kerak edi. faqat Bibixonim masjidi yaqinida amalga
oshiriladi; Endi qazishmalar, agar biron bir ta'mirlash bo'lmasa, undan keyin
murakkabroq restavratsiya loyihalarini amalga oshirishdan oldin bo'lishi kerak edi.
Eng shoshilinch ta'mirlash ishlari barcha binolar uchun 1920 yilda yakunlanishi
kerak edi; Komissiya Kastalskiyning taklifini ma'qulladi: "parchalangan
yodgorliklarning barcha tomlarini tuzatishga ustuvor ahamiyat berish" (9-sonli
bayonnoma). Bu qaror bajarilmadi: o'sha Kastalskiy 7 oktyabrda komissiyaga
hisobot berdi (21-sonli bayonnoma). 1920 yil qurilish mavsumida faqat
Rikistondagi uchta madrasani ta mirlashni (albatta, yuzaki) yakunlash va, ehtimol,ʼ
Gur-amirni ta mirlashni boshlash mumkin bo lishi; ishning narxi 3 million
ʼ ʻ
rublgacha. oyiga. Komissiya bayonnomalarida biz boshdan kechirayotgan
davrlarga xos ko‘plab faktlar bor, komissiya a’zolari va’da qilingan mablag‘ni
olmagani uchun o‘z faoliyatini to‘xtatib qo‘ygani, tegishli ko‘rsatma olmagani
uchun ish haqi hisobiga o‘zlariga avans to‘lab bergani haqida. va ruxsatnomalar
olib, ish uchun material olinmagani uchun bunday chora-tadbirlarga, masalan,](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_26.png)
![qarag'ay trotuar taxtalaridan foydalanish va ularni terak bilan almashtirish kabi
choralarga murojaat qilgan.
Bino rejasini aniqlashtirish uchun qazish ishlari faqat amalga oshirildi.
Ayniqsa, Ulug‘bek madrasasi yonida: madrasa hududida qazishmalar paytida
topilgan ashyolarni saqlash uchun vaqtinchalik muzey tashkil etilgan. Faqat idish-
tovoqlar oxirgi Chingiziylar davridan oldin, ya'ni 14-asrning oxirlarida topilgan,
shundan Vyatkin Rikistonda faqat shu davrda yashagan degan xulosaga kelgan.
Rigistonning faqat bir joyida olib borilgan qazishmalarga asoslangan bu
bajarilishni isbotlangan deb hisoblash mumkin emas. X asr geograflarining
guvohliklaridan. Ko'rinib turibdiki, o'sha paytda ham aholi eng ko'p bo'lgan
mahalla asl shahar posyolkasi yoki Afrasiyob manzilgohi to'g'ri keladigan
shahristondan tashqarida, uning janubiy darvozasida joylashgan edi; 1220 yildagi
mo'g'ul pogromi haqidagi hikoyadan shuni ko'rsatadiki, eski Shahriston o'sha
paytda faqat qal'a bo'lgan, garchi unda sobor masjidi bo'lgan va shaharning o'zi
hozir bo'lgan joyda edi. Bunday sharoitda, 13-asrda Rigiston kabi hududning
yashashsiz qolishiga yo'l qo'yish qiyin, u erdan baland joylashuvi tufayli shahar
bo'ylab kanallar ajralib chiqadi. Birlikdagi birinchi shaxs olmoshi). Shuningdek,
shahar faqat mo g ullar istilosidan so ng “Afrasiyabozdan janubga ko chib o tgan,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
shuning uchun Bibixonim masjidi yaqinida rejalashtirilgan qazishmalar
natijalaridan foydalanish mumkin bo lgan” degan noto g ri taxmin ham bor.
ʻ ʻ ʻ
Mo'g'ullar davrini keyingi temuriylardan ajratish uchun asos sifatida.Ulug bek
ʻ
madrasasi yaqinida olib borilgan qazishmalarda madrasaning hozirgisidan 242
arshin pastroqda joylashgan asl plintusi va 11% arshin chuqurlikda tushgan minora
poydevori aniqlangan; ikkinchisi juda massiv bo'lib chiqdi, uning maydoni
minoraning pastki qismining maydonidan bir necha baravar katta edi. Tekislash
yo li bilan shimoli-g arbiy chekkasi janubi-sharqiydan 15 sm balandroq
ʻ ʻ
bo lganligi, shu sababli minora hozirgiga qarama-qarshi qiyalik bo lishi
ʻ ʻ
aniqlangan. Bu fakt poydevor qo'yishdagi beparvolik bilan izohlandi; bundan keyin
esa (21-sonli bayonnomada), aytilishicha, minoraning o zini o rganish chog ida
ʻ ʻ ʻ
aniqlanganidek, g isht qatorlari moyil holatda yotqizilgan, shuning uchun qiyalik
ʻ](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_27.png)
![ataylab qilingan. Qanday bo'lmasin, minoraning moyil holatiga asos bo'lgan
poydevorning joylashishi haqidagi taxmin yo'qolishi kerak edi.
Qulagan minorani ta'mirlash yoki tiklash masalasi komissiya tomonidan
nafaqat ilmiy, texnik va badiiy ahamiyatga ega edi; aniqki, ular mahalliy aholining
milliy tuyg'usini qondirishga va ularning ko'z o'ngida zamonaviy hokimiyat
obro'sini ko'tarishga umid qilishgan; Texnik va qurilish bo'limining 4-sonli
bayonnomasining unchalik muvaffaqiyatli bo'lmagan ifodalariga ko'ra, umumiy
siyosiy va axloqiy mulohazalar» bizni ushbu shov-shuvli voqeani yakunlashga
shoshilishga majbur qildi.
Markaziy Osiyoda ishlaydi. 12-sonli bayonnoma “minorani tizimli ravishda
demontaj qilishni boshlash va uni erdan qayta yotqizishni boshlash” haqida dadil
niyat borligini ko'rsatadi; rassom I. S. Kazakov 7 oktyabrdagi yig'ilishda (21-sonli
bayonnoma) komissiyaga tushgan minora barcha tafsilotlari bilan chizmalarda
ekanligini va qulagan taqdirda uni batafsil tiklash mumkinligini ma'lum qildi.
Biroq, xuddi shu yig'ilishda, komissiya, texnik va qurilish bo'limi protokoli
loyihasiga qaramay, hozirgi holatning «yo'l qo'yib bo'lmasligi» va minorani qayta
yotqizishni kechiktirish mumkin emasligi to'g'risida. “Toshkent va markazdan
nufuzli texnik maslahatchilar taklif qilinmaguncha minorani har qanday demontaj
qilishdan tiyilish to‘g‘risida oqilona qaror qabul qildi.
Minorani ko'chirish loyihasining taqdiri asosan boshqa restavratsiya
loyihalari bilan o'rtoqlashdi, bu Tsuardel komissiyasining ishi va sobiq Imperator
arxeologik komissiyasi va Rossiya Markaziy va Rossiya qo'mitasi tomonidan olib
borilgan ishlar o'rtasidagi asosiy farq edi. Sharqiy Osiyo 1. Ilmiy maqsadlardan
tashqari boshqa maqsadlarni ko‘zlamagan arxeolog tadqiqotchi uchun tarixiy
obidaga zarar yetkazish g‘oyasi restavratsiya g‘oyasi bilan uzviy bog‘liqdir;
komissiya bu savolga boshqacha qaradi, bu esa, Kastalskiy menga aytganidek,
siyosiy maqsadlarni ham nazarda tutgan; Shu nuqtai nazardan qaraganda, ta'lim
berish bilan cheklanib qolmasdan, iloji bo'lsa, yomonlashayotganini saqlab qolish,
iloji bo'lsa ham, uni yanada mustahkamroq narsa bilan almashtirish zarur bo'lib](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_28.png)
![tuyuldi. Eskilarning ruhida. Komissiyaning restavratsiya loyihalaridan Kastalskiy
tomonidan Ulug‘bek madrasasining “tashqi ustunini qisman tiklash tajribasi”
ma’lum darajada amalga oshirilgan, garchi komissiyaning yakuniy qarori bilan bu
restavratsiya ishlari biroz qisqartirilgan. 25 may kuni binoni ko‘zdan kechirish
chog‘ida (2-sonli bayonnoma) bir yarim ustunda yoriq paydo bo‘lganiga e’tibor
qaratildi, shu bilan birga yarim ustun atrofidagi joyni tartibda to‘sib qo‘yishga
qaror qilindi. Yarim ustunning osongina mumkin bo'lgan qulashi paytida yuzaga
kelishi mumkin bo'lgan baxtsiz hodisalardan qochish uchun. Shubhasiz, bunday
holatdan qochish uchun yarim ustun demontaj qilingan; 15-sonli bayonnoma
allaqachon «yarim ustunning demontaj qilingan pastki qismini rekonstruksiya
qilish» ga ishora qiladi. Shu bilan birga, komissiya qarori bilan demontaj qilingan
yarim ustunning asosi shaklini takrorlamaslik, balki gipsli sirt bilan silindrsimon
shakldan bittasini (asos) yasashga qaror qilindi. Hatto 7-oktabrdagi yig‘ilishda ham
(21-bayonnoma) Kastalskiy Shirdor madrasasi namunasidagi yarim ustunni,
asosan, Ulug‘bek madrasasi namunasi bo‘yicha qurilgan, asosini boshqa madrasa
bilan almashtirmaslik zarurligini ta’kidlagan edi. Oddiy gips tsilindr, bu juda
xunuk bo'lar edi: komissiya, ammo, band bo'lgan bahs-munozaralardan so'ng, uni
davom ettirib, gips silindr shaklida yarim ustun uchun asos yaratishga qaror qildi.
mayolika boshlanadigan joyga. Ulug‘bek madrasasida ta’mirlash ishlari mahalliy
asbob-uskunalar yordamida amalga oshirildi. 11p-sonli bayonnomada Abduqodir
Bakiyevning o‘sha paytda ishlamayotgan g‘isht zavodi haqida so‘z yuritiladi va bu
zavodni cherepitsa pishirishga moslash mumkin bo‘lishi taklif qilinadi; Komissiya
Abduqodir Bakiyev zavodining taklif qilingan ishga yaroqliligini aniqlash uchun
uni tekshirishga qaror qildi”. Tekshiruv bo'lib o'tdimi va uning natijalari qanday
bo'ldi, bu bayonnomalardan aniq emas; lekin Rigistonga tashrifim chog idaʻ
binoning qayta tiklangan qismiga g isht va kafel yotqizish ishlarini Abduqodir
ʻ
Bakiyev shaxsan o zi nazorat qildi.
ʻ
Komissiyaning qolgan restavratsiya loyihalari 1920 yilda taxminlar
doirasida qoldi. Bunday loyihalarni tayyorlashda Butunrossiya kollegiyasining](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_29.png)
![a'zosi Iofan ajoyib ishtirok etdi; u qadimiy yodgorliklarni restavratsiya qilishning
umumiy texnik shartlari to'g'risida hisobot tuzdi, komissiya (bayonnoma No11p)
texnik va qurilish bo'limiga ushbu hisobot asosida batafsilroq qoidalarni ishlab
chiqishni topshirdi. Xuddi shu Iofan Bibixonim masjidini ta'mirlash bo'yicha taklif
qilingan ishlarning smetasini tuzdi, u Kastalskiy bilan 11 iyun kuni ko'rib chiqdi
(5-sonli texnik va qurilish uchastkasining bayonnomalari). Tekshiruv
bayonnomasida aytilishicha, masjidni to liq ta mirlash, restavratsiya qilish u yoqdaʻ ʼ
tursin, butun binoni poydevor poydevorigacha demontaj qilmasdan va uni qayta
yotqizmasdan turib, uni to liq ta mirlash mumkin emas 3, lekin agar poydevor
ʻ ʼ
qurilsa, ma lum darajada, keyingi vayronalarni to xtatish mumkin.
ʼ ʻ
mustahkamlandi, bo'shliqlarni tsement ohak bilan tozalash, kashta tikish va
to'ldirish, ularni temir qavslar va langarlar bilan mustahkamlash, omon qolgan
xususiy tashqi gumbazdagi ulug'vor xanjarni qismlarga ajratish va siljitish, qolgan
mayolika astarlarini va o'ralgan ustunlarni mustahkamlash va hokazo. Ushbu ishlar
uchun smeta 105 millionga baholangan edi, biroq darhol aytilishicha, 200 dan 300
milliongacha bo'lgan "katta mablag'" kerak, bundan tashqari, markazdan nafaqat
moddiy, balki yuqori malakali hunarmandlarni ham etkazib berish kerak. Bunday
sharoitda, yaqin kelajakda loyihaning amalga oshirilishini kutish yoki qo'rqish
dargumon. 300 million raqamga kelsak, komissiyaning 19 iyundagi yig'ilishida
(111-sonli bayonnoma), D. I. Nechkinning taklifiga binoan, texnik va qurilish
bo'limiga smeta loyihasini qayta ishlashni taklif qilishga qaror qildi, chunki
komissiyaning vazifalari faqat yodgorliklarni himoya qilishdan iborat. keyingi
halokat, lekin yangi binolarni qurish emas. Oxirgi so'zlar, ehtimol, tashqi
gumbazning saqlanib qolgan qismidagi takozni siljitish uchun qismlarga ajratish
loyihasiga ishora qiladi.
Boshqa hollarda, Iofanning o'zi "transpozitsiya" ning juda hal qiluvchi
loyihalariga e'tiroz bildirgan; Shunday qilib, komissiya Iofanning asosiy e'tirozlari
ta'siri ostida, taklif qilingan "Shax-n-zinde maqbaralaridan biriga (Shayx Ahmad
qabri) poydevor qo'yishdan voz kechdi va uni oddiy istehkom bilan almashtirishga
rozi bo'ldi. ” (6 va 9-sonli bayonnomalar va 6-sonli san'at bo'limi bayonnomasi).](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_30.png)
![Umumrossiya kollegiyasi a’zolari Iofan va Stepanovning sobiq Samarqand
komissiyasi raisi Tatevosyan bilan birgalikda komissiyaning boshqa qaroriga (8-
bayonnoma) qarshi noroziliklari ham xuddi shunday asosli bo‘ldi: uni olib tashlash
va mahalliy muzeyga topshirish. Chil-Duxteran (Shayboniylar ziyoratgohlari)
qurilishidan qolgan koshinlar qoldiqlari. Namoyishda “bu yodgorlikning yakuniy
demontaj qilinishi tarixiy yodgorliklarni himoya qilish komissiyasining
topshirig‘iga zid” ekanligi to‘g‘ri ta’kidlangan. 7 oktabrdagi yig‘ilishda (21-sonli
bayonnoma) mening talabim bilan “har qanday restavratsiyani birinchi navbatda
qog‘ozda amalga oshirish to‘g‘risida” qaror qabul qilindi. Qarorning keyingi matni
mening taklifimga to liq mos kelmaydi: “uning (tiklashning) natijalariniʻ
muhokama qilish uchun komissiyaning barcha a zolariga, kelishmovchiliklar
ʼ
bo lsa, markazda ham xabardor qilish; ammo bu shaklda ham komissiya qarori,
ʻ
agar izchil qo'llanilsa, radikal restavratsiya loyihalariga qarshi etarli kafolat deb
hisoblanishi mumkin.
Moddiy-texnik vositalarning etishmasligi, albatta, rassomlarning
chizmalarni, nogironlarni va hokazolarni tayyorlash uchun mavjud bo'lgan
vositalarida o'z aksini topdi; 19-sonli protokol 15 000 rubl uchun sotib olishni
nazarda tutadi. 11 ta qalam, ulardan uchtasi rangli, ikkitasi kimyoviy va oltitasi
Koh-i-nur. 21-bayonnomada Ulug‘bek madrasasi tafsilotlarini chizgan ijodkorlar
ishining natijasi to‘rt nafar xodim bilan besh oy ichida tayyorlanishi ko‘zda
tutilgan kamtarona albom bo‘lishi ko‘rsatilgan. Bunday albom, albatta,
“Samarqand masjidlari” albomi bilan solishtirishga dosh berolmasdi, uni nashr
etish imperator arxeologiya komissiyasi tomonidan o‘z zimmasiga olgan va
birinchi nashrida mablag‘ yo‘qligi sababli to‘xtab qolgan. Bunday nashrni
Toshkent yoki Samarqandda davom ettirish odatiy sharoitda, ayniqsa, zamonaviy
sharoitda ham gap bo‘lmas edi; “Samarqand masjidlari” albomining yagona nashri
(12-bayonnoma)ni o‘z ehtiyojlari uchun sotib olishga qaror qilgan Turkiston
komissiyasi bir vaqtning o‘zida ularning qo‘llarini olishga urinishlari ham
hayratlanarli. barcha nashr etilmagan materiallar bo'yicha (9 va 111-sonli
bayonnomalar). Protokollardan bu ko'rinmaydi. men bilan suhbatdan so‘ng D. I.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_31.png)
![Nechkin Petrograd materiali Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi ixtiyorida
qolishi va Turkistonga faqat mavjud fotosuratlar, chizmalar, cho‘loqlar va
boshqalarning inventarini jo‘natish mumkinligiga to‘liq rozi bo‘ldi; o‘z navbatida,
Akademiya Turkiston ishi haqida ham xuddi shunday ma’lumotlarni olish
huquqiga ega bo‘lardi.
Umuman olganda, Turkistonda Moddiy madaniyat tarixi akademigi borligi, uning
huquq va burchlari Tsuardel o‘z qudrati bilan allaqachon keng ko‘lamli ishlarni
amalga oshirib, Butunrossiya hokimiyatiga murojaat qila olgan paytda faqat
mendan o‘rganilgan edi. Vakillari ushbu ishlarda ishtirok etgan kollegiya,
shuningdek, Petrogradga qaytib kelganimdan so'ng, men Tsuardelda qadimiy
yodgorliklarni himoya qilish va ta'mirlash va arxeologik tadqiqotlarni vaqtincha
jamlash uchun Bosh arxiv boshqarmasi tomonidan yuborilgan ruxsatnoma haqida
bilib oldim. Shunga qaramay, Akademiyaning huquqlari tan olingan.
Bayonnomalarda qayd etilgan Samarqand binolari va ularni keyingi o‘rganish
haqida so‘z yuritilgan qarorlarda Akademiya haqida aytilmagan, ammo
bayonnomalar nusxalarini Akademiya hisoboti uchun menga topshirilganligining
o‘zi hal qiluvchi ahamiyatga ega. D. I. Nechkin menga yo‘llagan maktubida,
umuman olganda, komissiya tomonidan belgilangan barcha ishlar Moddiy
madaniyat tarixi akademiyasi tomonidan ma’qullanishi va uning yuqori ilmiy
vakolati tomonidan qo‘llab-quvvatlanishiga umid bildiradi”, deb qo‘shimcha qiladi
“Tsuardel va komissiya Akademiya bilan aloqani yo'qotmaslik uchun bor kuchini
sarflaydi. Xuddi shu maktubda Turkistondagi muzey ishi va qadimiy
yodgorliklarni muhofaza qilish bo‘limi to‘g‘risidagi nizom tasdiqlangani, bu nizom
Akademiyaga alohida yuborilishi va unda vakilning ishtirok etishi ko‘zda tutilgani
ma’lum qilingan. Akademiyaning 10-kafedrada. Albatta, Toshkent shahrida
doimiy propiskaga ega bo'lgan Akademiyaning ilmiy xodimi bo'lishi mumkin;
bundan tashqari, Akademiya Turkiston ishlariga rahbarlikni o z qo liga to plashʻ ʻ ʻ
uchun, menimcha, o z orasidan Turkiston komissiyasini tuzib, agar imkoni bo lsa,
ʻ ʻ
a zolarining bir qismini Samarqandga vaqtincha jo natishi kerak. Bu ishlar sobiq
ʼ ʻ
arxeologik ishlarida ishtirok etgan. komissiya va shuning uchun reja bilan yaxshi](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_32.png)
![tanish. Agar Tsuardelning Samarqand inshootlari haqidagi taxminlarida
Akademiyaning moddiy madaniyati tarixi to g ridan-to g ri tilga olinmagan bo lsa,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
unda ishtirok etish zarurligi to g risida aniq aytilgan. akademiyasi vakili Afrostob
ʻ ʻ
o'rnida taxmin qilingan qazishmalarda. oldingi, mo g ullar va musulmonlargacha
ʻ ʻ
bo lgan Samarqandning qoldig i. Afrasiyob uzoq vaqtdan beri tadqiqotchilarning
ʻ ʻ
e'tiborini tortgan; qazishmalar ham ko'p marta, jumladan, Arxeologiya komissiyasi
va Rossiya Markaziy va Sharqiy Osiyoni o'rganish qo'mitasi tomonidan mahalliy
arbob Vyatkin ishtirokida 13 amalga oshirilgan; aholi punktini bosqinlardan
himoya qilish choralari ham ko'rildi. 1904-yilda Qo mita Afrasiyobda
ʻ
chiqindixona qurilishiga, 1914-yilda Samarqanddan Penjikentga Afrasiyob orqali
temir yo l qurilishiga qarshi muvaffaqiyatli norozilik bildirgan: shu bilan birga,
ʻ
Qo mita tumanda shudgorlashni taqiqlash to g risida petitsiya tashabbusi bilan
ʻ ʻ ʻ
chiqdi. posyolkani qo'riqlash va Afrasiyobdan shahar qabristonlarining musulmon
va yahudiylarning boshqa joyiga ko'chirish uchun qo'riqchi tayinlash. 1916 yilda
Qo'mita aholining roziligi bilan qabristonlarni posyolkaning bo'sh maydoni
hisobiga kengaytirmaslik va o'rab olish uchun yiliga 240 rubl miqdorida qo'riqchi
tayinlanganligi to'g'risida xabardor qilindi. devor bilan mavjud qabriston.
Bularning barchasi inqilobiy voqealar tufayli vayron bo'ldi va 1920 yil bahorida
aholi punkti xuddi yer yuzida saqlanib qolgan o'tmish yodgorliklari kabi qarovsiz
holatda edi. Mahalliy ilmiy muassasalarning Afrasiyobga aloqasi bo‘lgan yagona
harakati 1919-yil avgust oyida ko‘rgazma qo‘mitasining buyrug‘i bilan
Afrasiyobdan qadimiy gips panelini mahalliy muzeyga o‘tkazish edi. Panelni men
muzeyda 6 oktyabrda ko'rib chiqdim; Samarqanddan jo‘nab ketar ekanman, muzey
rahbari M. E. Masson menga bu ashyoning fotografik tasvirini berdi; fotosuratdagi
yozuvga ko'ra, panel katta binoda (19x9 arshin xonada) joylashgan. 1912 yilda
Vyatkin tomonidan ochilgan: binoning o'zi, menga aytganidek, panelni topshirish
paytida biroz shikastlangan. Bino 1913-yilda buddist freskasi topilgan va 1916-
yilda xizmat safari haqidagi ilmiy hisobotimda aytib o‘tilgan bino bo‘lib chiqdi.
komissiya bayonnomalarida (№ 8) uzrsiz sababsiz Tamg achxon saroyi deb
ʻ
ataladi. Bu saroy tilga olingan yagona manbaga ko ra (Aufiy asari, 13-asr) u
ʻ](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_33.png)
![Gurjmin kvartalida joylashgan yoki Kerjumiya 14; lekin bu chorak qayerda edi,
mutlaqo noma'lum va bu saroyni topilgan bino bilan aniqlash uchun hech qanday
ma'lumot yo'q
Bizda hali Afrasiyob haqida ma’lumotlar yo‘q. Kichik qidiruv qazishmalari bilan
cheklanib qolishga qaror qilindi, ular uchun dastlab uchta joy rejalashtirilgan edi:
panelli bino, «qal'aning janubiy tomonida hammom izlari topilgan» joy va
shimoldagi joy. Sobor masjidining (yoki shimoli-sharqida) “shahar bozori shu
joyda joylashgan degan taxminni hisobga olgan holda” (8-sonli bayonnoma).
Ushbu shaklda bu fikr noto'g'ri; arab geograflarining so'zlaridan ko'rinib turibdiki,
asosiy bozor Shahristonda emas, balki uning tashqarisida, janubiy darvozada
bo'lgan; shahristonda faqat alohida kichik bozor bo'lishi mumkin edi. Komissiya
ixtiyoriga qazish ishlari uchun bir qancha mablag‘ (10 million) olgach, bizni ikki
joyda, birinchi va uchinchi joyda cheklab qo‘yishga va agar mablag‘ imkon bersa,
boshqa joylarda sinoviy qazishma ishlarini olib borishga qaror qildi. Ko'rinishidan,
qazishmalar 1920 yilda amalga oshirilishi kerak edi, bu yil fasli tufayli mumkin
edi, lekin bu safar haqiqatan ham olingan va ishlatilgan mablag'lar qazishmalarga
mahbuslar mehnatini jalb qilish tajribasi bo'lganmi? (2-sonli arxeologiya
uchastkasining bayonnomasi), bilmayman 15; Qabristonni kengaytirishni to‘xtatish
va Afrasiyob maydonidan ilmiy maqsadlardan boshqa maqsadlarda foydalanishni
taqiqlash to‘g‘risidagi farmon chiqarish haqidagi iltimosnoma haqiqatdan ham
qo‘zg‘atilganmi va qanday natija bilan chiqqanini ham bilmayman (21-sonli
bayonnoma). . Bunday petitsiyani boshlash allaqachon zarur edi, chunki inqilob,
men 7 oktyabrda Afrasnabni tekshirganimda ko'rganimdek, sobiq mahalliy
hokimiyatlarning barcha majburiyatlarini yo'q qildi. Qishloq maydonida men
axlatxonani ko'rishim kerak edi. Uning shimoli-g'arbiy qismida va haydaladigan
erlarda, ikkinchisi avvalgidan ancha ko'p miqdorda, bundan tashqari, hududda, u
qazish kerak bo'lgan turar-joyning g'arbiy darvozasida. Musulmon va yahudiy
qabristonlari ham ko'paydi; Bayonnomada noto'g'ri ko'rsatilgandek musulmon
emas, balki yahudiy qabristoni, kelajakdagi qabrlar uchun mavjud qabristonga teng
bo'lgan joy qo'lga kiritildi va bu tortib olish](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_34.png)
![Devor qurish orqali mustahkamlandi. Komissiya tomonidan faqat Afrasiyob uchun
emas, balki Samarqand imoratlari uchun ham mutevallilar tomonidan ilgari tekin
qo riqlanadigan qo riqlash o rniga yollanma qo riqchilar qo riqlash tizimi qabulʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qilingan. Buni tashkil qilish kerak edi. bir instruktor va o‘n bir qo‘riqchi qo‘riqlash
– Afrasiyob uchun ikkitadan va quyidagi binolar uchun bittadan: Gur-amir,
Ulug‘bek madrasasi, Shardar madrasasi, Tillaqori madrasasi, Bibixonim masjidi,
Shoh-i-zinde maqbarasi, Xo‘ja madrasasi – Ahror. , Ishratxon xarobalari, Ulug bek
ʻ
rasadxonasi. Gur-amir qorovullari shuningdek, Oqsaroy maqbarasini, Ulug‘bek
madrasasining Chil-Duxteran qabri qorovulini, Ishratxonning Xo‘ja Abdi Dorun
maqbarasini qo‘riqlashi kerak edi. Har bir qo'riqchi o'zi tomonidan qo'riqlanadigan
yodgorlikdagi xona, tariflar bo'yicha ish haqi va Qizil Armiya parki bilan
ta'minlanishi kerak edi. Vyatkinning bu mulohazalari (3-sonli arxeologiya
uchastkasi bayonnomasi) komissiya tomonidan ma’qullangan (11-sonli
bayonnoma), lekin men Samarqandda bo‘lgan vaqtimda, mahalliy hokimiyat
organlarining yordamini talab qilgan komissiyaning boshqa taxminlari kabi,
amalga oshirilmadi. hali amalga oshirilgan. Afrasiyobga soqchilarni yollash
masalasi ham noaniqligicha qoldi. Qo'riqchi o'zi qo'riqlayotgan yodgorlik yaqinida
yashashi kerakligi haqidagi farmon asosida Afrosiyob qo'riqchilari turar-joy
chegarasida yashashini kutish mumkin edi; Ammo Vyatkin menga bu mumkin
emasligini aytdi, chunki hech kim Afrasiyobda tunashga rozi bo'lmaydi. Vyatkin
soqchilar shaharda yashashi va Afrasiyobni faqat kunduzi tomosha qilishlari bilan
murosaga kelish mumkinligini topdi.
Bayonnomalarda Gur amiri va Samarqandning boshqa binolari uchun zarur deb
topilgan ta’mirlash ishlari sanab o‘tilgan. Bundan tashqari, Tur-omir yaqinida bu
bino va uning yonida joylashgan Oqsaroy 17 maqbarasining asl maqsadi haqida
matbuotda muhokama qilingan masalaga oydinlik kiritish maqsadida qazishma
ishlari olib borilishi ko zda tutilgan edi. Endi ularning hammasi ehtiyotkorlik bilan
ʻ
asl joyiga qaytariladi. Gur-amirni Vyatkin bilan yana bir bor ko‘zdan kechirar
ekanman, bu tadqiqotchining Mirantoxning jasadi Ulug‘bek vafotidan keyin,](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_35.png)
![ehtimol Abu Said hukmronligi davrida Shahrisabzdan Gur-Amirga ko‘chirilgan
degan fikrini juda ehtimol deb bilaman. Mironshoh avlodi.
Butun diqqatini Samarqandga qaratgan Tsuardel va u tuzgan komissiya Turkiston
Respublikasining butun hududida o tmish yodgorliklarini muhofaza qilishni o zʻ ʻ
qo llariga olish va bu yodgorliklarning holati to g risida hamma joydan ma lumot
ʻ ʻ ʻ ʼ
olish uchun hech qanday chora ko rmadi. . Bu haqda menga Semirechensk
ʻ
viloyatidagi yagona yodgorlik bo'lgan Tokmak 18 yaqinidagi Burana minorasidan
boshqa hech qanday ma'lumot kelmadi. Turkiston xalq muzeyi etnografik va
arxeologiya bo‘limi mudiri A. A. Divaev menga ma’lum bir Il Churadan olgan
tatar tilida yozilgan xatni ko‘rsatdi. Aftidan, minora endi hech kim tomonidan
qo'riqlanmagan va kimga g'isht kerak bo'lsa, uni Buronadan sindirib tashlagan edi.
Xat muallifi, shubhasiz, xavfni bo‘rttirib, agar shunday davom etsa, minoradan uch
yildan keyin hech narsa qolmaydi, deb hisoblagan; Verniydan zarur ko‘rsatmalar
olishga bo‘lgan muvaffaqiyatsiz urinishlarini tilga olib, Turkiston arxeologiya
jamiyati, ya’ni aslida faoliyatini to‘xtatgan Turkiston arxeologiya ixlosmandlari
to‘garagi minorani o‘z himoyasiga olishiga umid bildirdi. 1885 yilda minora
"vaqti-vaqti bilan qisman vayron qilingan va qo'shni aholi tomonidan pechlar va
boshqalarni qurish uchun qisman demontaj qilingan" deb yozilgan. va "uning
yaqinda butunlay yo'q qilinishi". 1896 30 yil tavsifiga ko'ra, o'sha paytda minora
qo'riqchilar tomonidan qo'riqlangan; xuddi shu tavsifga ko'ra, uning balandligi 11
metr; bunday binoni qisqa vaqt ichida vayron qilish dargumon. Shubhasiz, Burana
Turkiston muassasalaridan biri tomonidan zudlik bilan chora ko‘rishga muhtoj
bo‘lgan yagona yodgorlik emas, u qadimgi davr yodgorliklarini muhofaza qilishga
g‘amxo‘rlik qiladi.
1920 yildagi siyosiy voqealar Turkiston bilan tarixan chambarchas bog'liq bo'lgan
hududga e'tiborni qaratdi, garchi Turkiston Respublikasi chegaralaridan tashqarida
joylashgan bo'lsa-da, ya'ni Buxoro va Buxoro xonligi. Turkiston Respublikasidan
yuborilgan harbiy kuchlar yordamida davlat to ntarishi bo lib, bu to ntarish
ʻ ʻ ʻ](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_36.png)
![amirning taxtdan olinishi va Buxoroda sovet hokimiyatining o rnatilishi bilanʻ
yakunlandi; Harbiy harakatlardan keyingi shaharning ahvoli haqida Toshkentga
kelgan xavotirli xabar Kuarleleni arxiv hujjatlari, qo lyozmalar, qadimiylik va
ʻ
san at yodgorliklarini muhofaza qilishda Buxoro inqilobiy qo mitasiga yordam
ʼ ʻ
berish uchun idoralararo komissiya tashkil etishga undadi. Komissiya tarkibiga
D.I.Nechkin boshchiligidagi Tsuardel a zolari va mendan tashqari universitet (A.E.
ʼ
Shmidt), Sharq instituti (P.E.Kuznetsov) va Davlat kutubxonasi (E.K. Betger va A.
A. Garritskiy) vakillari ham kirgan; Komissiya 24-sentabr kuni Toshkentdan
jo‘nab ketdi va 26-sentabrdan 5-oktabrgacha Buxoroda bo‘lib, 9-oktabrda u yerga
qaytib keldi. Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi hisoboti uchun D. I. Nechkin
menga komissiyaning to‘rtta majlisi bayonnomalarining nusxalarini berdi (4-
bayonnomaga zid ravishda komissiya 5 oktyabrda Buxoroni tark etdi va 6-da
Samarqandda edi. ertalab) etti bilan ularga fotosuratlar berildi. 3-bayonnomadan
ko‘rinib turibdiki, komissiya kelishidan oldin ham qo‘lyozma va hujjatlarni
himoya qilish, shuningdek, jangovar tartibda Buxoroga chaqirilgan Vyatkin
tomonidan buzilgan binolarni tuzatish bo‘yicha ham bir qator chora-tadbirlar
ko‘rilgan. vakolatli Chusosnabarm, ya'ni jangovar armiyani ta'minlash bo'yicha
favqulodda hisob-kitob komissiyasining telegrammasi orqali buyurtma; ularning
harakatlarini arxeologik qadriyatlarni hisobga olish uchun kengaytirish
mumkinligini bilgan. Vyatkin keng qamrovli choralarni ko'rdi, unga komissiya
qo'shilishi kerak edi, bir joyga to'planib, qo'lyozma yodgorliklarni, asosan, sobiq
dunyoviy shaxslarning to'plamlaridan ro'yxatga olish kerak edi. Shuningdek, u
buzilgan tarixiy binolarni tiklash masalasini ham ko‘tardi va shu ma’noda Buxoro
xalq ta’limi paziri (ya’ni, komissari) Kari-Yo‘ldoshevga ariza bilan murojaat qildi,
u hali ham o‘z manfaatlariga to‘liq e’tibor qaratgan. ilm-fan; ammo zamonaviy
narxlarda ishlash uchun kamida yigirma million rubl kerak bo'ladi; o'sha paytda
katta moliyaviy qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan yosh Buxoro respublikasi
uchun bu xarajat chidab bo'lmas edi. Nihoyat, Vyatkin Buxoroning a’lo biluvchisi
sifatida butun shaharni ham, uning alohida binolarini ham o‘rganayotganda
komissiyaning ajralmas rahbari edi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_37.png)
![Zarar darajasini qisman menga berilgan fotosuratlar orqali aniqlash mumkin. Qal'a
(ark) tashqaridan oldingi ko'rinishida saqlanib qolgan, darvozadan tashqari, lekin
ichida deyarli barcha binolar vayron qilingan yoki yonib ketgan; ko'p joylarda olov
bizning huzurimizda yonishda davom etdi. G'arbdan qal'aga tutash Rigiston
maydonidagi vayronagarchilik ham xuddi shunday katta; harbiy harakatlar
natijasida yuzaga kelgan vayronagarchilikdan tashqari, 27-sentabr kuni ertalab bu
yerda porox solingan bir nechta arava portladi, yuzga yaqin odam yaralandi.
Boshqa binolardan shahardagi eng baland bino, balandligi 52 m bo lgan kattaʻ
minora (forscha m-nara-yi kalan, turkchada katta-munar) XII asrning birinchi
yarmida qurilgan. Arslon Xon Muhammad ibn Sulaymon va Turkistonda saqlanib
qolgan mo'g'ullardan oldingi davrning sanoqli yodgorliklaridan biri sifatida alohida
qiziqish uyg'otadi. Ruslar orasida "o'lim minoralari" nomi bilan mashhur bo'lgan
minora (afsonaga ko'ra, minora tepasidan jinoyatchilar asfaltga tashlangan) 800 yil
davomida ta'mirlashni talab qilmasdan turib qoldi; bir xil turdagi kichikroq
o'lchamdagi ko'plab yangi minoralar Arslonxon minorasi buxoriylar nazarida
hozirgi kungacha muhim ahamiyatga ega bo'lganligidan dalolat beradi. Artilleriya
harakatlari uning ichida bir nechta bo'shliqlarni keltirib chiqardi va tepaning
yarmini vayron qildi. Vyatkin ta'mirlashni ichkaridan, iskalasiz amalga oshirish
mumkin deb hisoblaydi. Sobor masjidining pastki gumbazi (Ko k-g umbaz)
ʻ ʻ
to pdan o q otilishidan bir xil miqdorda zarar ko rgan; o'sha masjid arkadasi
ʻ ʻ ʻ
tomida, bundan tashqari, O'rta Osiyo urushida birinchi marta qo'llanilgan
samolyotlar tomonidan tashlangan snaryadlarning vayronagarchilik izlari ko'rinadi.
Katta minora yaqinidagi butun kvartal ham jiddiy shikastlangan. Komissiya
Buxoro inqilobiy qo‘mitasiga bergan bayonotida joriy qurilish mavsumidan katta
minoraning eng ko‘p shikastlangan binolarini ta’mirlashda foydalanish zarurligini
ko‘rsatib o‘tdi.
Ko k-g umbez gumbazlari, Abdullaxon va uning onasi (Moder-i xon) madrasasi;
ʻ ʻ
Ikkala bino ham 16-asrga tegishli. 23. Bu ish boshlanganmi, bilmayman.
Rigistondagi qal'ada, aftidan, faqat xarobalarni olib tashlash kerak; komissiya](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_38.png)
![tarixiy ahamiyatini hisobga olgan holda, bu joylar qurilmaguncha qayta
qurilmasligini istashini bildirdi.
Butun saqlanib qolgan binolardan komissiya maqbaraga alohida e'tibor qaratdi,
unda afsonaga ko'ra, 907 yilda marhum dafn etilgan. E. Bu sulola hokimiyatining
asoschisi Somoniylar Ismoil. Bu rivoyatni tasdiqlovchi hech qanday yozuv
saqlanib qolmagan, biroq me moriy detallari, ayniqsa, bezakning tabiati nuqtaiʼ
nazaridan, bino haqiqatan ham katta minora va boshqa Buxoro binolaridan oldingi
davrga tegishlidir. Bu maqbaraning fotografik suratlari bor, lekin bilishimcha,
uning o‘lchovlari ham, boshqa tadqiqotlari ham amalga oshirilmagan. Komissiya
Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi va Tsuardel e'tiborini ushbu yodgorlikni har
tomonlama o'rganish zarurligiga qaratishga qaror qildi.
Nihoyat, Buxoroni har doim hozirgi joyda joylashgan, qirg‘inga uchragan boshqa
Turkiston shaharlariga qaraganda kamroq va shuning uchun, shubhasiz, mahallalar
o‘rnini saqlab qolgan tarixiy shahar sifatida erta topografik o‘rganish zarurligiga
e’tibor qaratildi. , ko'chalar va boshqalar uzoq davrning ko'plab xususiyatlari.
Vyatkin va men, afsuski, fotografiya apparatisiz shaharni batafsil ko'zdan
kechirdik. Shaharning qolgan qismlaridan baland joylashuvi bilan keskin ajralib
turadigan asl aholi punkti – Shahristonning chegaralarini belgilashga alohida
e’tibor qaratildi. Ba zi joylarda bu tepalik ayvonsimon ko tarilgan bo lsa,
ʼ ʻ ʻ
ba zilarida ko tarilish keskinroq bo lib, chegarasi, ayniqsa, shimoliy va sharqiy
ʼ ʻ ʻ
tomonlarida keskinroq belgilanadi. Darvozalari bilan birga shaharning tashqi
devori ham chetlab o tildi, bu yerdan Qarshi darvozalari harbiy harakatlar
ʻ
natijasida butunlay vayron bo ldi, bu orqali hujumchilar bostirib kirishdi. Xuddi
ʻ
shu joyda, devorlar odatda yomon shikastlangan; Mozor, Imom va Sallyaxon
darvozalari kabi boshqa darvozalarning ba'zilari butunlay buzilmagan bo'lib chiqdi.
Shuningdek, shaharning shimoliy-sharqiy qismi qishloqqa o'xshab, ekin
maydonlari, bog'lari va cho'l yerlari bilan ajralib turishiga ham e'tibor qaratildi.
Shahar bo'ylab sayohat qilishda biz bilan hech qanday reja yo'q edi; keyin D. I.
Nechkinning ixtiyorida bir dyuymdagi 30 sazhen masshtabdagi Buxoro rejasi bor](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_39.png)
![edi. Komissiya barcha tarixiy ahamiyatga ega joylarni belgilash uchun shahar
tarixidan xabardor shaxs ishtirokida tekislash va konturlash bilan yangi reja
tuzishni zarur deb topdi. Tarixiy topografiya maqsadlari uchun Vyatkinning
Samarqand va Samarqand viloyati haqidagi asarlaridagi kabi vaqf hujjatlaridan
foydalanish zarur deb topildi. Komissiya, shuningdek, Buxoro inqilobiy
qo‘mitasining diqqatini Buxoro respublikasi tarkibidagi tarixiy binolarni
poytaxtdan tashqarida qo‘riqlashni yo‘lga qo‘yish zarurligiga qaratdi, ulardan biri
Rabot-i Melik XI asrga mansub, ya’ni soniga mansub. eng qadimgi Turkiston
yodgorliklaridan. Turkistonda bo‘lgan vaqtimda Samarqand va Buxorodan boshqa
hududlar bilan bog‘liq bo‘ladigan aniq ilmiy loyihalar yo‘q edi. Tsuardep
Vyatkinning Kattaqo‘rg‘on yaqinidagi hududga qiziqishini, u yerda Qadimgi
Samarqand qoldiqlarini topishga umid qilayotganini bilar edi. Bu ifoda to'liq
muvaffaqiyatli emas edi; Kattaqo rg on yaqinidagi shaharlar Samarqand debʻ ʻ
atalardi. ma'lumki, hech qachon bo'lmagan; lekin yunon xabarlarini xitoylar bilan
solishtirish, haqiqatan ham, Maroqandani, ya’ni Samarqandni vayron qilgan
Iskandar Zulqarnayndan keyin Kattaqo‘rg‘on yaqinidagi hudud Zaravshon
vodiysining siyosiy va madaniy hayoti markazi bo‘lgan degan xulosaga keladi”. ,
islomning birinchi asrlarida daryoning shimolida Kushoniy va janubida Rebinjon
shaharlari joylashgan bo'lsa, hozir Koshan-Ota qishlog'i va katta tepalikli Ramdjen
aholi punkti.qiziqarli natijalar. Adabiyotlar mavjud bo'lgan Turkiston ossuariylari
masalasi yaqinda topilgan qiziqarli topilma tufayli yangi oydinlik kasb etishi
mumkin. Turkiston muzeyida Pishpek shahridan 12 verst uzoqlikda, Pishpek
shahridan 12 verst uzoqlikda, taxminan artin chuqurlikda, Semirechensk
viloyatida, Semirechensk viloyatida qazilgan, birmuncha g'ayrioddiy va nihoyatda
qo'pol tasvirlarga ega to'rtburchak ossuariy mavjud. Birinchi marta qopqog'i
bo'lgan to'rtburchak ossuariy topildi, u ob'ektning o'zi uning haqiqiyligiga shubha
tug'dirmasa, ilmiy matbuotda muhokama qilingan 25 savolni nihoyat hal qiladi.
Mening iltimosim bo‘yicha menga Pishpek ossuariysining 25 santimetrdagi aniq
o‘lchovlari berildi; allaqachon Petrogradda, men Autst muzeyi kuratorining
xatidan fotosuratlar oldim; Maktubda to'rtta yon devorning hammasi bir xil](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_40.png)
![qolipdan yasalganiga e'tibor qaratildi, qisqasi esa uzunning yarmini tashkil qiladi.
Chuy vodiysidan bunday topilma biroz kutilmagan hol, chunki Talas vodiysining
sharqida haligacha ossuariylar topilmagan, bundan tashqari, to rtburchakʻ
ossuariylar asosan Samarqand viloyatida, umuman Turkistonning janubiy qismida
topilgan; Toshkent tumanida va undan shimolda topilgan ossuarinlar deyarli
hammasi oval shaklda. Pishpek topilmasi, aftidan, Yetisuvdagi so‘g‘d
mustamlakalari haqida yozma manbalarda keltirilgan ma’lumotlarni tasdiqlaydi,
garchi tasvirlarning qo‘polligi jihatidan u haqiqiy So‘g‘d, ya’ni Samarqand va
Kattaqo‘rg‘on ossuariylaridan keskin farq qilsa-da. So nggi yillardagi tasodifiy
ʻ
kashfiyotlar qatorida Urgut yaqinidagi hududda, yozma manbalarga ko ra, u hali
ʻ
10-asrda bo lgan suriyalik nasroniy yozuvlari topilganiga e tibor qaratiladi.
ʻ ʼ
Nestorian monastiri 27. Menga Turkistonda 1916-yildayoq bitiklar borligi haqida
aytilgan edi, lekin keyinchalik ular fotosuratlar yoki shtamplar ko'rinishida haqiqiy
tasdig'ini bera olmadilar; Hozir Turkiston davlat kutubxonasida ular menga 1920
yilning yozida kutubxonaning umumiy ilmiy bo‘limi mudiri Burov va Sharq
instituti talabasi Yasevichning 7 ta mum taassurotlarini ko‘rsatishdi. Taassurotlar
va guvohlarning so‘zlariga qaraganda, bu yozuvlar hozirgacha topilganlardan farqli
o‘laroq, qabr toshlari emas, balki Sinayga o‘xshash grafitlardir. Urgutning janubi-
g‘arbiy qismida, So‘fiyon jamiyati ro‘parasida, Gulbog‘ darasida, qolaversa, daryo
oqib o‘tadigan bosh darada emas, ko‘ndalang yo‘laklaridan birida tosh bitiklar
bilan qoplangan. 25% gacha bo'lgan barcha yozuvlar; ular qoya bo'ylab inson
balandligidan eng pastgacha boradilar. Ayrim yozuvlarda xoch tasviri bor, faqat
oddiy chiziqli +, Urgut bitiklari ham Semirechiya yozuvlaridan shunday farq
qiladi. Tosh oldidan kichik maydon bo lib, u yerda yuqori tosh qatlami ostida,
ʻ
arshin chuqurligida yumshoq tuproq, ko mir va boshqa mayda buyumlar topilgan.
ʻ
Ushbu ma'lumotlarga qaraganda, bu joyda olib borilgan qazishmalar ba'zi
natijalarga olib kelishi mumkin. Turkiston muzey ishi va qadimiy yodgorliklarni
muhofaza qilish boshqarmasi bunday tasodifiy topilmalarni o‘z vaqtida ro‘yxatga
olish va nashr etish choralarini ko‘radi va ular ilmiy izlanishlar rivojiga ta’sir
etmay qolmaydi, degan umiddamiz. Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki,](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_41.png)
![bunday tadqiqotlarning umumiy rejasi hali ishlab chiqilmagan; faqat to'liq
hamdardlikka loyiq bir nechta ilmiy muammolar bayon etilgan. 1921 yilgi asarlar,
agar ular umuman mumkin bo'lib chiqsa, aftidan, Zaravshon vodiysida jamlangan
bo'ladi; Bu asarlar bilan bog'liq savollarga to'liq umid qilish uchun barcha asoslar
bor Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi va Turkiston muzey ishlari va qadimiy
yodgorliklarni muhofaza qilish boshqarmasi o‘rtasida o‘zaro kelishuv; agar 1921
yildagi ish 1920 yildagidek Vyatkin rahbarligida amalga oshirilsa, mutaxassislar
ularni bu tadqiqotchining asarlari doimo uyg'otgan qiziqish bilan kuzatib borishlari
mumkin. Kelajakda esa, ayrim davlat muassasalari uchun ish rejasini tuzishdan
tashqari – 17 Kerakli mablag'larni ajratish va alohida mutaxassislarni jalb qilish
bilan mahalliy ilmiy kuchlarni birlashtira oladigan jamoat tashkilotlarini yaratish
kerak. Bunday ittifoqqa hozir ochilayotgan Turkiston Davlat universiteti yordam
beradi, deb kutish mumkin; Universitetning ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy-filologiya
fakultetlarida allaqachon ilmiy jamiyat tuzilgan edi, u o'z faoliyatini 1920 yil 14
noyabrda bo'lib o'tgan ommaviy yig'ilish bilan ochdi, unda men "Turkistonni
o'rganishning yaqin vazifalari" ma'ruzasini o'qidim. Arxeologiya sohasida men
ushbu ma’ruzada quyidagi asosiy vazifalarni belgilab berdim: Buxoro va Xiva
respublikalaridagi o‘tmish yodgorliklarini ro‘yxatga olish va muhofaza qilish,
avvalgi ishlardan farqli o‘laroq, deyarli faqat sobiq hokim hududiga tegishli edi.
umumiy; Turkistonning arxeologik xaritasini nashr etish va tarixiy atlas nashr
qilish uchun material tayyorlash: Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasidan
boshlab, xronologik tartibda yer yuzida saqlanib qolgan binolar albomini nashr
etish. 1903-1904 yillarda Amerika ekspeditsiyasi boshlaganlarning oxiri.
Zakaspiybo yi mintaqasining Anau stansiyasi yaqinida eramizdan oldingi davrʻ
qoldiqlari bo lgan ikkita qabriston qazishmalari: Marvda bu shaharga oid yozma
ʻ
manbalarni o rganish orqali tayyorlangan qazishmalar; Afrasiyobda olib borilgan
ʻ
qazishmalar; Samarqand me moriy yodgorliklarini o rganish; Buxoroni topografik
ʼ ʻ
o‘rganish; islomgacha bo lgan davr va islomning birinchi asrlaridagi zodagon yer
ʻ
egalarining mustahkam qo rg onlari deb ataladigan bir qancha qo rg onlarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
batafsil o rganish, shu sababdan shu paytgacha nafaqat Turkistonda, balki
ʻ](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_42.png)
![Turkistonda ham to g ri hamkorlik qilishga to sqinlik qilib kelgan qiyinchiliklar.ʻ ʻ ʻ
davlat va jamoat institutlarini engib o'tish kerak. Hozirda Turkistonda ilmiy ish
olib borish uchun inqilobgacha bo‘lgan davrga nisbatan ma’lum jihatlardan
qulayroq sharoit yaratilgan: endi uzoqni ko‘rmaydigan ruslashtirish siyosati yo‘q,
Turkiston o‘tmishini o‘rganish va o‘tmishni o‘rganish, degan qo‘rquv bilan
hisoblashish shart emas. bu o'tmish yodgorliklari mahalliy aholi orasida tarixiy
xotiralarni jonlantirishi va separatistik tendentsiyalarni kuchaytirishga yordam
berishi mumkin. ; kutubxona va muzey endi sinecures yaratishga xizmat qilmaydi,
balki fidoyi mutaxassislarga ishonib topshiriladi; ilmiy ishlarni sobiq xonliklar
hududida, Buxoro va Xivada osonroq olib borish mumkin. Boshqa tomondan,
inqilob Turkistonda umuman ilm-fan va madaniy ishlarga ilgari bo'lmagan
to'siqlarni keltirib chiqardi. “Hududni musulmonlashtirish, ya’ni tub aholi, uning
tili va madaniyatiga homiylik qilish” siyosati. Tur, ba'zan ruslashtirish siyosatidan
oldingi kabi uzoqni ko'zlamay amalga oshiriladi. Rus madaniy ozligi uchun
noqulay yashash sharoitlari yaratilmoqda; faqat mahalliy musulmon aholi tillarida
ilmiy adabiyot yaratish istagi bor; Rus madaniyati arboblari Turkiston
chegaralaridan faqat avvalgi tuzum davrida Turkiston ma muriyatida mansablarni
ʼ
egallaganliklari uchungina surgun qilinadi 3. Bunday sharoitda madaniyat
manfaatlari haqida qayg urish ilmiy muassasalarning bevosita vazifalariga ziyon
ʻ
yetkazishi mumkin. , mohiyatan davlat ishi bo'lishi kerak bo'lgan ma'muriy
funktsiyalarni o'z qo'liga olish; bu yerda amal qiladi. Masalan, Turkiston
universitetini xalq, ya’ni markaziy viloyat muzeyiga bo‘ysundirish g‘oyasi.
Nihoyat, ma’ruzaning yakuniy so‘zida ta’kidlaganimdek, hokimiyatning ayrim
vakillari ishtirokida na fan sohasida, na boshqa sohalarda zarur iqtisodiy va
huquqiy kafolatlar berilmaguncha, to‘g‘ri va izchil faoliyat olib borish mumkin
emas. Shu munosabat bilan olimlar o‘z vakolatlari doirasiga kirmaydigan tarix
rivoji tomonidan qo‘yilgan savollarning yechimini sabr bilan kutishlari mumkin 5
.
1924 yilning yozida nemis olimi, uslublar tarixi bo‘yicha mutaxassis Ernst
Kon-Viner Turkistondagi qadimiy yodgorliklarni o‘rganishga taklif qilinadi. Taklif
5
В. В. Бартолд.Сочиения. Издательство ``Наука``Москва-1977. Ст . 243-261](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_43.png)
![Moskvadagi valyuta bo‘limi boshlig‘ining o‘rinbosari M.A.Lazerson va Turkiston
respublikasi vakolatli moliya xalq komissari o‘rtoq Goldberg o‘rtasidagi
munosabatlar orqali markaziy va mahalliy ilmiy muassasalardan xabardor
bo‘lmagan holda amalga oshirildi. Ikkinchisining tashabbusi bilan Turkiston
Respublikasi Xalq Komissarlari Soveti Kon-Vinerning taklifiga rozilik berdi.
Shundan so'ng, mahalliy Turkomstaris 1 ilmiy muassasasi politsiyachi Viper bilan
shartnoma tuzdi, Kon-Viener kelganidan va u tomonidan haddan tashqari keng,
aniq amalga oshirib bo'lmaydigan ish dasturini taqdim etganidan so'ng, u shunday
ma'noda o'zgartirildi. bu ishlar birgina Samarqand uyi bilan chegaralangan edi.
Kon-Wiener Turkomstarisga nemis tilida bir nechta ma'ruzalarni taqdim etdi.
Turkomstaris bu hisobotlarni Leningradga, Akademiyaga yubordi. Iyun oyida
Anaun Mera shahriga mahalliy xarobalar bilan tanishish uchun safar uyushtirildi,
bu haqda ham hisobot taqdim etildi va bu sayohat faqat “Samarqand ishiga muhim
qo shimcha (wichtige Erganzung) sifatida qaraldi. Samarqand asarlari Kon-ʻ
Vienerning ixtisosligiga ko'ra, faqat binolar va boshqa sobiq madaniyat qoldiqlari,
xususan, kulolchilikning stilistik xususiyatlariga bag'ishlangan.
Shunday qilib, 1924-yilda musulmonlargacha bo lgan davrda ham, islom davrida
ʻ
ham mahalliy madaniy hayotning markazi bo lgan O rta Musulmon Osiyoning
ʻ ʻ
tarixiy poytaxti, garchi qazilmalarsiz, deyarli hozirgi davrgacha yana arxeologik
tadqiqotlar ob yekti bo ldi. Ushbu tadqiqotlarni savollarni yangi shakllantirishga
ʼ ʻ
urinish bilan qayta tiklash haqiqati, shubhasiz, ilmiy ahamiyatga ega, hatto ishning
bevosita natijalari yanada oqilona formulalar bilan bir xil bo'lmasa ham.
o'lkashunoslik, madaniy va siyosiy fanlar bo'yicha mutaxassislarning ishtiroki. Shu
nuqtai nazardan, Kohn-Wiener, uning hisobotlarida ko'rsatilishicha, bu mavzu
bo'yicha asosiy manbalar yoki adabiyotlar bilan mutlaqo tanish emas. Uning
yodgorliklar tarixini tushunishga va arxeologik xususiyatlarini aniqlashga
urinishlari Topilmalar yana bir bor shuni ko'rsatadiki, yozma manbalar ishtirokisiz,
faqat ob'ektlarning tashqi belgilaridan kelib chiqib, bunday masalalarni hal qilib
bo'lmaydi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_44.png)
![Mening ixtiyorimda Kohn-Wienerning 8, 20 va 31 may va 22 iyundagi hisobotlari
bor. Birinchi hisobot faqat savollarni shakllantirishni o'z ichiga oladi va shuning
uchun bajarilgan ishlar to'g'risidagi hisobot deb hisoblanishi mumkin emas; muallif
unga shunday qaradi va 31-maydagi hisobotini uchinchisi emas, ikkinchisi, 22-
iyun kungi hisoboti, uchinchisi, to‘rtinchisi emas, deb atadi. Ammo savolni
shakllantirishning o'zi, albatta, katta ahamiyatga ega va tadqiqotchining keyingi
xulosalarini ko'rib chiqish uchun qulay sxemani taqdim etadi. Oltita savol bor va
ular davrlarga qarab taqsimlanadi: 1) musulmonlardan oldingi davr: ellinizmning
sharq san atiga ta siri tarixida Samarqand va umuman O rta Osiyoning o rniʼ ʼ ʻ ʻ
to g risidagi masala; 2) ilk musulmonlar davri: Turkistonning Mesopotamiya va
ʻ ʻ
Suriya bilan aloqasi masalasi 3) Temurdan oldingi davr: XIII-XIV asrlar uslubi
masalasi; 4) Temur binolari: Timurovlar davri uslubi haqida gapirish mumkinmi
yoki faqat Temur tomonidan turli mamlakatlardan olib ketgan ustalarning alohida
asarlari haqida gapirish mumkinmi; 5) Ulug'bekning binolari, ularning
Timurovskiyga munosabati; 6) 17-asr binolari: Forsda o'sha paytda shakllangan
yangi uslubning ularga ta'siri masalasi.
Birinchi savol bo‘yicha tadqiqotchi Samarqand islomdan oldin asosiy madaniy
markazlardan uzoqda bo‘lgan va shuning uchun faqat aralash san’at yaratish
mumkin bo‘lgan, uni o‘rganish ma’lum qiziqish uyg‘otadi, lekin Samarqandda
muhim yunon madaniyati mavjudligi haqida xulosa qiladi. (griechische Kultur von
Rang) Samarqanddan topilgan terakotadan yasalgan haykalchalar guvohlik
bermaydi va shuning uchun barcha “gipotezalar”ni imkonsiz deb tan olish kerak,
“die gerade Gräko-Baktrien als den Vermittler griechischer Elemente nach China
und vielleicht als die Wurzeltur griechis Indien, einer Kultur von eminenter Höhe,
angesehen haben." Ayni paytda, geografik sabablarga ko'ra, Yunon-Baqtriya
davlatidan boshqa yunon san'atining Hindiston va Xitoyga ta'sirining boshqa
manbalari bo'lishi mumkin emas edi. O rta Osiyoda bizgacha yetib kelgan yunon
ʻ
san ati yodgorliklari Yunon-Baqtriya davlatini vayron qilgan yangi bosqinchilar,
ʼ](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_45.png)
![ya ni hind-skiflar deb atalgan davrga to g ri keladi; ammo bu san'atni yunon-ʼ ʻ ʻ
baqtriyaliklar san'ati merosidan boshqa tushunib bo'lmaydi. Yunonlar davrida,
xuddi Ahamoniylar davridagidek, siyosiy va madaniy hayotning markazi
Amudaryoning shimolda emas, balki janubida joylashgan edi. Bundan tashqari,
yozma ma'lumotlarga ko'ra, yunon va xitoy, shuningdek, arxeologik ma'lumotlarga
ko'ra, Zaravshon vodiysida hayot Iskandar Zulqarnayn tomonidan vayron qilingan
Maroqand o'rnida emas, balki daryoning quyi oqimida joylashganligini aniqlash
mumkin. hozirgi Kattaqo rg on tumani. Samarqand shahri Iskandardan keyin V
ʻ ʻ
asrgacha tilga olinmagan.4. Ossuariylar 4 deb atalmish Markaziy Osiyo san at
ʼ
sanoatining eng qiziqarli va o ziga xos yodgorligi bo lishi tabiiy, Kon-Viner bu
ʻ ʻ
haqda umuman eslatmaydi. Tadqiqotchining fikrlari qiziqroq
islomning birinchi asrlari madaniyati haqida. Bu borada nemis olimi boshqa
mamlakatlar olimlariga qaraganda qulayroq sharoitda: Mesopotamiya va Forsdagi
nemis arxeologik ishlari tufayli nemis muzeylarida katta hajmdagi materiallar
to'plangan, ular hali to'liq nashr etilishidan uzoqdir. Musulmon me'morchiligini,
ayniqsa, binolarning ichki tartibini o'rganish uchun Samarra xarobalari alohida
ahamiyatga ega ekanligi ma'lum; boshqa tomondan, Shimoliy Forsning asosiy
shahri Reya xarobalari mo'g'ullargacha bo'lgan birorta ham binoni saqlab
qolmagan, ammo ular musulmon kulolchilik va binolarning tashqi, asosan kafel
bilan bezatilgan bezaklarini o'rganish uchun mo'l-ko'l materiallar bergan. Kon-
Vinerning Samarqand madaniyatini Samarqand topilmalari bilan Samarra va
Pidagi topilmalar bilan qiyoslab o‘rganishi mutlaqo tabiiydir.
Samarqand topilmalaridan 1920 yildagi xizmat safarim haqidagi hisobotda aytib
o‘tilgan binoning gips panellariga alohida ahamiyat beriladi. 1912 yilda V. L.
Vyatkin tomonidan Afrasiyobda kashf etilgan; 1919 yildan panno Samarqand
muzeyida. 1913 yilda xuddi shu binoda Buddist freskasi topilgan. Oxirgi holat
Kon-Vinerga noma'lum bo'lib qoldi; buni, albatta, e'tiborga olish kerak, garchi u
Kon-Vienerning musulmon madaniyati yodgorliklari orasida Samarqand
pannosining o'rni haqidagi fikrlarini haligacha inkor etmasa ham; juda mumkin.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_46.png)
![xuddi shu binoning musulmonlardan oldingi davrda ham, islomning birinchi
asrlarida ham mavjud bo‘lganligi. Tadqiqotchining fikricha, xuddi shu Stuck-
friesen, ya'ni Samarqand pannosi Samarrada hamma xonalarda uchraydi, biroq
Samarrada biz hali bir butunga qo'shilmagan bunday frizlarda bir necha xil
uslublarni ko'ramiz, Samarqandda esa bu uslublar allaqachon "zu einer Einheit
verschmolzen, die man als "islamische im eigensten Sinne bezeichnen muß, und es
finden sich in ihm (dem Stil) schon fast alle Formelemente der reifen islamischen
Kunst mehr oder weniger vorgebildet". Shunday qilib, Samarqand topilmasi
Samarradagi xonalarni bezash bilan solishtirganda oldinga qadamdir.
Tadqiqotchining fikricha, Samarqanddagi eng qadimgi musulmon kulolchilik
buyumlari ham Samarradagi topilmalar bilan qiyoslanadi; “die schönen Platten mit
Ritzzeichnungen (grafitto) und grünen, gelben und schwürzlichen geflossenen
Glasuren” shunday deb tan olinadi. Bu uslub shu paytgacha Misrdagi bir nechta va
Samarradagi juda ko'p misollardan ma'lum bo'lgan; Samarqandda ham xuddi shu
texnikaning mavjudligi uning umumiy musulmonlik xususiyatidan dalolat beradi
va uning manbasini, ehtimol, Sosoniylar davri madaniyatidan izlash mumkin.
Xuddi shu turdagi kulolchilik buyumlari Xitoyda ham uchraydi va shu paytgacha
ular musulmon asarlarini taqlid deb hisoblab, uning kelib chiqishi xitoylik
ekanligini aytishga moyil edilar; aslida xitoy kulolchilik madaniyati G arbiy vaʻ
O rta Osiyo madaniyatidan ancha yoshroq bo lgani uchun bu uslub g arbdan
ʻ ʻ ʻ
sharqqa ko chgan deb taxmin qilish kerak. Xitoy kulolchiligining eng yaxshi
ʻ
namunalari, Kon-Vienerning fikriga ko'ra, Nare shahridagi Yaponiya imperator
xazinasi (Sesoin) da joylashgan; Ko'rinishidan, Xitoy kulolchiligining ustuvorligi
haqidagi fikr xuddi shu mavzularga asoslangan edi, garchi gerade in dieser Zeit
und besonders in Shosoin in Nara sich eine Un- zahl Objekte befinden, deren
Formstammbaum auf West- und Mittelasien hinweist. Bu mulohaza yangilik
emas.Sosoniy san atining Xitoy san atiga ta siri Yaponiya xazinasidan olingan
ʼ ʼ ʼ
ashyolar asosida 1912-yilda chop etilgan kitobda qayd etilgan.1.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_47.png)
![Samarqand keyingi asrlarda tadqiqotchining fikricha, buyuk badiiy mustaqillikni
ochib beradi. Bu davrdagi Samarqand kulollari Rossiyadan tashqarida deyarli
noma'lum va shu bilan birga katta qiziqish uyg'otadi; uning bezaklari deyarli faqat
"Schriftfriesen, die mit wundervoller violettbrauner bis tief-schwarzer
Schmelzglasur aufgetragen sind" dan iborat. Musulmon dunyosida bu kulolchilik
yakka o'zi turadi; Rey topilmalaridan bizga ma'lum bo'lgan fors kulolchiligining
o'ziga xos xususiyati sminiaturenhafte Figurenmalerei hisoblanadi. Samarqand
kulolchiligi va Xitoyning Song sulolasi kulolchiligi o rtasida bog lanish mumkin;ʻ ʻ
bu ikkinchisining xarakterli xususiyati "einfarbige, sehr zarte Glasuren fast ohne
figurlichen Dekor" dir. San'atshunos nuqtai nazaridan bu konvergentsiya qanchalik
chuqur, men hukm qila olmayman; Bu tarixan asosli, chunki aynan Song sulolasi
davrida Samarqand ilgari Xitoy ta sirida bo lgan turklar sulolasi tomonidan bosib
ʼ ʻ
olingan; 11-asrda Samarqand xonlari o‘zlarini Xitoy podshosi deb atagan.
Tadqiqotchi keladigan umumiy xulosa shuki, islomgacha bo‘lgan davrdan farqli
o‘laroq, islomning birinchi asrlarida Turkistonda madaniyat, die Samarkand neben
die islamischen Zentren in Syrien und Mesopotamien als absolut gleichbedeutend
stellt mavjud bo‘lgan. Bunday qat'iy shaklda bu fikrni qabul qilish qiyin,
shubhasiz, Bag'dod va Samarra qulaganidan ancha keyin. Xalifalik Kordovadan
tortib Buxoro va Samarqandgacha butun musulmon olami uchun namuna bo‘lgan.
Lekin, shekilli, san’atshunoslik sohasida, tarixiy tadqiqotlarim davomida kelgan
xulosam o‘z tasdig‘ini topdi: islomning ilk asrlari Turkiston uchun shahar
hayotining jadal rivojlanishiga qarab, jadal taraqqiyot davri bo‘lgan.
Turkomstarisdagi ma'ruzani ko'rib chiqayotganda ta'kidlanganidek,
tadqiqotchi Temurgacha bo'lgan me'moriy yodgorliklarga deyarli to'xtalmaydi. Bu
borada Samarqand, haqiqatan ham, deyarli hech narsa bermaydi: Marv, Buxoro va
O'zgandda saqlanib qolgan XII asr binolariga murojaat qilish kerak edi. Kon-
Wiener O'zgandda bo'lmagan, u Marvda 5 kun, Buxoroda bor-yo'g'i 2 kun qolgan
va bu shahar “nur zum Vergleich herrangerogon werden solites. Shuning uchun u
o'z tadqiqotida amal qiladigan asosiy usul - keyingi davr yodgorliklarini
o'rganayotganda, qadimgi kelib chiqishi bilan bog'liq bo'lgan elementlarni ajratib](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_48.png)
![ko'rsatishdir. Bu usulni to‘g‘ri qo‘llash uchun asosiy shartlardan biri shundaki,
yodgorliklar xronologiyasini to‘g‘ri belgilash mumkin, bu esa tarix fanidan
ma’lum bilimlarsiz mumkin emas. Afsuski, Kohn-Wienerning hisobotlarida biz bir
necha bor noto'g'ri xronologik ta'riflar bilan uchrashamiz, bu uning xulosalarining
ishonchliligiga ta'sir qilolmaydi.
2. 1 §. Harbiy harakatlar natijasida tarixiy yodgorliklarning zarar
ko`rishi
Turkiston mustaqilligi uchun sovet hokimyatiga qarshi kurash voqeyalari o’z
davridayoq jahon jamoatchiligining diqqar-etiboridagi muhim muommolardan
biriga aylangan edi.
Jamiyat taraqqiyoti qonunlariga xilof ish tutib, ularni suniy ravishda
o’zgarishga kirishgan, xayoliy nazariya-sosializm qurish g’oyalari bilan
qurollangan sovet davlati o’zi vada qilgan demokratik, adolatli tuzimn ibarpo etish
uchun zo’rovonlik hamda adolatsizliklardan iborat poydevor hozirlagan 1917-20-
yillardayoq jahon jamoatchiligi uning Turkistonda zo’rlik bilan amalga
oshirayotgan bu siyosatni keskin qoraladi.
Rossiyaning o’zidayoq keskin qarshilikga uchragan bolsheviklar hali o’z
mamlakatlarida biror natijaga erishmay, butun jahon “sotsialistik inqilobining
beshigi” bo’lishga davo qilib, niyatlarni amalga oshirishda Turkistonni Osiyo va
Sharq mamlakatlariga darvoza ro’lini o’ynovchi, harbiy, strategik, iqtisodiy,
moddiy manfaatlarni qondiruvchi qaram o’lka bo’lishi lozim, deb topdilar. Rossiya
podsholigi zulmidan xalos bo’lib ulgurmagan Turkistonga yangi mustamlakachilik
kishanlarini kiydirib, balki Sharqda inqilob qilish uchun harbiy plasdarm
(qarorgoh), siyosiy tayanch, tajriba sifatida ham foydalanish niyatlarini
yashirmadilar. Bu esa jivojlangan davlatlar-Angiliya, Fransuya, Germaniya hamda
AQSH kabi mamlakatlarini “kommunizm” g’olayarining jahonga eksport qilishga
yo’l qo’ymaslik, uning oldini olish choralarini ko’rishga undadi. G’arb davlatlari
shu maqsadlarda (va ehtimol yana boshqa strategik, harbiy, siyosiy maqsadlar
manfaati yuzasidan) ish tutgan bo’lsalar, qo’shni va yaqin mamlakatlar-Eron,](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_49.png)
![Afg’oniston, Turkiya davlatlari “bolshevizm’’ xavfi, chegara ‘’xavfsizligi’’ kabi
sabablardan tashqari yagona diniy etiqot, yaqin qo’shnichilik aloqalari tufayli ham
Turkiston mahalliy aholisining bolsheviklarga qarshi keskin va qonli kurashlariga
xayrixohlik bilan qaradilar. Shu sabablar tufayli Turkistonda sovet hokimyati olib
borgan siyosat va unga qarshi milliy ozodlik uchun kurash voqeyalari yuqorida
qayd etilgan mamlakatlardagi rasmiy va harbiy doiralar hamda matbuotning
alohida etiborida bo’ldi.
1920-yildayoq ingiliz, fransuz, turk matbuotida Turkistondagi voqealar
xususida ilk maqolalar 6
, risolalar 7
chop etila boshlagan. Muommoni tarixiy nuqtqiy
nazardan o’rganish asosan 20-yillar o’rtasidan, aniqrog’i ikkinchi yarmidan
boshlandi va sovet tarixshunosligi bilan bab-baravar, g’oyaviy kurashlar to’lqinida,
mafkuraviy taziqlarsiz, jahonning turli tillarida rivojlanib keldi.
Bizning mazkur tadqiqot doirasida qarib 70-yil davomida turlicha siyosiy
qarashlar, g’oyaviy oqimlar, mafkuraviy yo’nalishlar, ilmiy markazlar tasiri ostida,
turli mamlakatlarda, turli tillarda rivojlanib kelgan boy xorijiy tarixshunoslikni har
bir asar misolida hamda beistisno tahlil etish imkoni cheklangan, albatta. Biroq
uning shakillanish va rivojlanish jarayoni, alohida mamlakatlar doirasidagi o’ziga
xos va butun jahon miqyosidagi umumiy xususiyatlari, ilmiy natijalari haqida
qisqa, aniq malumotlar berish mumkin.
Eng avvalo shuni alohida takidlash lozimki, xorijiy tarixshunoslik
namunalarining ilmiy qimmqtini baholashda tadqiqotlar mazmuni va mohiyatiga
xalqaro ahvol, sovuq urish munosabatlari (50-60-yillar), siyosiy, iqtisodiy,
strategik manfaatlar, g’oyaviy kurashlar, talimot va oqimlar (antikommunizm,
marksizm-lelinizm, makkartizm va h.k.), siyosiy, mafkuroviy kurash kabi omillar
o’z tasirini o’tkazgani etiborda tutmoq zarur. Biroq, bu omillar tadqiqotlarning
ilmiy qimmqtini boholashda bosh va asosiy mezon bo’la olmasligini ham
6
Macartney Gt. Botshevism as I sow it in Turkestan in 1918// Journal of the Royal Central Asian Society.
Vol. VII. London. 1920; Malleson W. The British Military Mission to Turkestan in 1918-1920. // Journal of
the Royal Central Society. 1922 vol.9. Chokaev M. The Basmachi movement in Turkestan// The Asiatic
Reviev London. 1928. Vol XXIV. April
7
Castaqne J. Les Basmatchis Le mouvent national des indiqenes e Asia Centrale depuis revolution octobre 1924.
Paris. 1925.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_50.png)
![unitmaslik, ularga mutlaqo xolisona asosda yondashish zaruriyatini chuqur anglab
yetish lozim. Aks holda bu asarlar misolida xalqaro munosabatlar, g’oyaviy,
siyosiy qarashlar va manfaatlar tahliliga berilib ketish mumkinki, bu muammoni
tarixshunoslik emas, siyosatshunoslik nuqtaiy nazardan o’zganish vazifalariga
javob beradi.
Ayni paytda siyosiy-g’oyaviy qarashlar va talimotlar bazi tadqiqotlar
yo’nalishigina emas, tadqiqot uslubi va ilmiy natijalarni ham oldindan belgilab
berganiga etibor berish lozim. Bu o’ringa eng avvalo markscha-lelincha dunyo
qarash nazarda tutiladi. Dunyoni ikki qarama-qarshi tizmga bo’lib yuborgan bu
talimot jahon miqyosidagi ijtimoiy, siyosiy, madaniy, g’oyaviy qarashlarni ham
ikki yo’nalishga bo’lib yuborgan edi. SSSR doirasidan chiqib, jahon miqyosida
targ’ib etilgan, zo’rlik bilan qaror toptirila boshlagan, pirovardida inqirozga yuz
tutgan markscha-lelincha talimot kabi, Turkiston milliy-ozodligi uchun kurash
voqiyalarning markscha-lelincha talqini ham sovet tarixshunosligi doirasidan
chetga chiqib, dunyoning turli mamlakatlariga tarqaldi, garchi keng quloch yoya
olmasada, ayrim asarlarga muhir bosib ulgirdi. Aslida sovet adabiyotlarining chet
tilidagi iniqosi bo’lgan bunday sanoqli asarlar xorijlik komunistlar qalamiga
mansub bo’lib, sovet davlatining siyosati, “yutuqlari” haqidagi soxta axbarotlar
tasirida, sovet adabiyotlari asosida yaratilgan. Sovet tarixshunosligi bilan
birgalikda unutilishiga mahkum bo’lgan bunday asarlarga xorijiy tarixshunoslik
talqinida to’xtalishiga zaruriyat ham yo’q, zero ular mazmuni va mohiyati, qayd
etilgan malumotlari bilan sovet adabiyotlarining chet tillardagi nusxasi xolos.
Xorijiy tarixshunoslikning qolgan asosiy qismi sovet tarixshunosligida
“burjua tarixshunosligi” sifasida keskin tanqid ostiga olib kelingan.
Nihoyatda katta hajimda, turli davrlarda, turli tillarda yaratilgan bu
tadqiqotlarning ilmiy qiymatini baholash uchun fikrimizcha avvalo quydagi
masalalarni aniqlashtirish lozim, deb hisoblaymiz:
1. Xorijiy tarixshunoslik manbalari.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_51.png)
![2. Xorijiy tarixshunoslikning shakillanishi va rivojlanishida ayrim shaxslar,
tadqiqotchilar va turli omillarning ro’li (ilk va asosiy tadqiqotchilar hamda
ularning asarlari, ilmiy markazlar, jamiyatlar, turli tashkilotlar ro’li,
muammo talqinida ommaviy axborot vositalari, radio, telvideniya, davriy
hamda vaqtli nashirlarning ro’li).
3. Xorijiy tarixshunoslikning ilmiy natijalari: asosiy masalalar bo’yicha
xulosalar, munozarali, mavhum yoki noto’g’ri talqin topgan masalalar.
4. Xorijiy tarixshunoslikning ayrim mamlakatlardagi o’ziga xos va jahon
miqyosidagi umumiy xususiyatlari.
Bu masalalarni har bir mamlakat doirasida beistinso va mukammal
yoritishga davit qilayotganda imkon doirasida malumot berishga va hozirga
qadar kam etibor berilgan.
Xorijiy tarixshunoslik manbalari. Xorijiy tarixshunoslikning ilmiy
yutuqlari eng avvalo manbalardan xolisona foydalanish erkinligi va
mafkuraviy taziqlar yo’qligi bilan belgilanadi, deyilsa mubolag’a bo’lmas.
Manbalarning aksariyati sovet davlatida man etilgani, ular jamoatchilikdan
sir tutilgani etiborga olinsa, bu borada xorijiy tadqiqotchilar imkoniyatlarini
yanada aniqroq tasavvur etish mumkin. Xorijiy tadqiqotlarda foydalanilgan
manbalarni quydagicha guruhlash mumkin:
a) Turkistonda 1917-yildan boshlab 20-yillar davomida, aniqrog’I o’rtasiga
qadar chop etilgan nashrlar. Ulardan nusxalar xorijiy davlatlarga turli yo’llar
bilan olib ketilgan.
b) Turkistonni tark etgan muhojirlarning asarlari, esdalik xotiralari, yozma
arxivlari, ko’rsatma, dalolatlari.
c) Turkistonda 1917-yildan 20-yillar o’rtasiga qadar turli vakolat, vazifalar
bilan, har xil maqsadlarda yashab, oshkora va yashirin ish olib borgan
xorijiy fuqorolar, rasmiy, harbiy, siyosiy vakillarning 8
xotiralari, fikr-
mulohazalari.
8
Malleson U. Turkistonda 1918-20- yillarda Britaniya harbiy missiya rahbari; Kastane J. 1917-21-yillarda
Turkistonda arxeologiya izlanishlari olib borgan, siyosiy hayotga tortilgan Fransiya fuqarosi. F. Beyli-ingliz
polkovnigi harbiy-diplomatiya missiya tarkibida 1918-yil toshkentda bo’lgan va boshqalar](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_52.png)
![Shuni qayd etish joizki, manbalardan xolisona foydalanish erkinligi
cheklanmagan xorijiy tadqiqotchilar ulardan to’liq, beistinso foydalanish
imkoniga ega emas edilar, chunki sovet davlati arxivlari ular uchun berk edi,
xorijdagi manbalar esa butun dunyo-Fransiya, Angliya, Germaniya, Hindiston,
AQSH, Afg’oniston, Turkiya va hatto Shetsiya bo’ylab tarqalib ketgan.
Masalan, Fransiyada Parijdagi sharq tillari va sivilizitsiyasi Milliy instituti
kutibxonasida (Turkiston Muxtoriyati hukumat rahbari Mustafo Cho’qayevning
shaxsiy arxivi), Turkiyada (qo’rboshilar Shermuhammadbek,
Nurmuhammadbek va turkey xalqlar ozodligi, tarixi va madaniyatining
jonkuyar targ’ibotchisi, taniqli olim Zaki Validiy To’g’onning xotiralari, yozma
manbalari), AQSHda Kolumbiya universitetining Bexmetev arxivida, Stenford
ubiversitetining G. Guver nomidagi urush, tinchlik va inqilob inistuti arxivi
(“oq arxiv”)ga, Garvard universitetida (Z.V.Tug’onning Turkiston ozodligi
uchun kurash haqidagi qo’lyozmasining ingilizcha nusxasi), Peshavorda
(Turkiston qo’rboshilarning Afg’oniston shohi bilan aloqalari, bu yerdagi
faoliyatlari, ish rejalari haqida), ish rejalari haqida), Germaniya (Turkiston
Milliy Birligi arxivi) va boshqa ko’plab manbalarda sovet hokimyatiga qarshi
Turkiston milliy ozodligi uchun kurshning turli masalalarini aniqlashtirishda
muhim ahamiyatga ega malumotlar bor. Bu malumotlar to’liq ilmiy istemolga
kiritilmagan, qisman foydalanilgan, xolos.
Xorijiy tarixshunoslikning shakillanishi va rivojlanishida Turkiston
muhojirlari katta ro’l o’ynadilar. Ular-yaqingacha, yani, 1991-yilgacha “vatan
xoinlari”, “burjua millatchilari”, “imperialism malaylari” degan tuhmat
tamg’asi ostida qoralanib kelingan edilar. Aslida Turkistonni sovet davlatining
taqib va taziqlaridan, zo’ravonlik va zulmidan qochib tark etishga majbur
bo’lgan muhojirlarning eng ilg’or, vatanparvar vakillari yurtlarini faqatgina jon
va mol qayg’usini emas, balki xorijda uning haqiqiy o’tmishini, tarixini saqlab
qolish, targ’ib etish, mustaqillik g’oyalarini asoslash, bunga johon jamoatchiligi
etiborini qaratish maqsadlarini ko’zlagan edilar.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_53.png)
![Turkistonda sovet hokimyatiga qarshi kurash frontini jipislashtirish, unga
milliy mustaqillik g’oyasini singdirish va bu yo’lda birlashish maqsadida
tuzilgan, faoliyat ko’rsatgan “Turkiston Milliy Birligi”ning 1992-yil
Toshkentda yashirin suratda bo’lib o’tgan UP kongressida “Turkistonning
milliy talablarini chet ellrdagi jamoatchilikka yetkazish zarurligi” haqida qaror
qabul qilingan 9
. Qarorga ko’ra M.Cho’qayev va Zaki Validiylar tomonidan
1924-yilda “Turkiston milliy birligi”ning xorijiy ko’rsatmasi tuzilgan 10
. Ahmad
Zaki Validiy va Mustafo Cho’qayevga Turkiston haqidagi haqiqatni yozib,
jahon jamoatchiligiga yetkazish vazifasi topshirilgan 11
.
20-30-yillar davomida M.Cho’qayev va Z.Validiy tomonidan ingliz, fransuz,
nemis va turk tillarida Turkiston voqiyalariga oid qaror maqolalar, asarlar chop
etildi 12
va ular pirovardida shu tillardagi Turkiston ozodligi uchun kurash
tarixshunoslikning shakillanishi va rivojlanishiga poydevor bo’ldi, uning yo’nalishi
hamda mohiyatini belgilab berdi. Ayniqsa Germaniya va Turkiyada, shuningdek
Fransiyada ham Mustafo Cho’qayev hamda Zaki Validiy Tug’on rahbarligida katta
tashkiliy ishlar amalga oshirildi. Chunonchi 20-yillarda M. Cho’qayev Fransiyada
“Turkiston”, Germaniya “Yosh Turkiston” jurnallarini nashr etishni yo’lga qo’yldi,
ularga muharrirlik qildi. Turkiyada ham Mustafo Cho’qayev, Zaki Validiy
Tugonning bevosita say-harakatlari bilan “Yangi Turkiston” jurnali nashri yo’lga
qo’yildi. Ularning sahifalarida Turkiston mustaqilligi uchun kurash tarixi keng
yoritilib borildi, sovet hokimyatining o’lkada olib borilayotgan siyosatning
mustamlakachilik mohiyati fosh etildi. Bu jurnallarning bosh g’oyasi- “Turkiston
isstiqloli uchun kurash” shiori bo’lib, ularning faoliyati shu g’oyani asoslash, ochib
berish, kurash voqiyqlarini yoritishga bo’ysundirilgan edi. M. Cho’qayev 13
hamda
Zaki Validiy Tug’on 14
asarlari orqali Turkistonda sovet hokimyatining
9
Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969. S. 447
10
O’sha yerda. B. 560; 587.
11
Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969.S. 557-578.
12
. Zeki Veledi Togan. Fadlans Reiebericht. Lei psig. 1939; Chocaew M. The Basmaji movement in Turkestan// The
Asiatic Review. London. 1928. Vo I.Asian Society. Vo 1.18(3). London. 1931.
13
Чокаев М . Туркестан под властью советов . Париж . 1935.
14
Togan A.Z. Bugunki Turkili (Turkistan) ve Yekin Tarihi. Istanbul.1942-1947, 1929-yilda Misrda, 1942, 1947
yillarda Istanbulda nashr qilingan.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_54.png)
![mustamlakachilik siyosati va mahalliy aholining unga qarshi kurashlari tarixi
haqidagi tarixiy haqiqat Yevropa va Osiyo davlatlari jamoatchiligiga yetkazildi. Bu
asarlar hamda ularga qadar elon qilingan maqolalar xorijiy tarixshunoslikning
keyingi rivojida muhim va ishonchli manbalardan biri sifatida etirof etilib, keng
foydalanildi. Chunonchi Z.Validiyning o’z “Xotiralar”ida chop etilgan asari nemis
va ingliz tillarida tarjima qilingan, asarining nashr etilmay qolgan inglizcha
nusxasi Garvard universitetida saqlanadi, uning qisqacha mazmuni Olaf Kroy 15
asarida kiritilgan bo’lib, shu asar orqali Turkiston ozodligi uchun kurash voqiyqlari
jahonga malum bo’lgan 16
. Shuningdek, “Turkistonda bosmachilik harakati”
mavzusida Fransiyada 1925-yil o'z asarini nashr etgan Jozef Kastane 17
ham Z.
Validiy bilan ikki marta muloqatda bo'lib, undan ko'p malumotlar olgan 18
. Z.
Validiy xotiralari, ko'rsatmalari turk tarixshunosligida, shuningdek O. Kerou asari
misolida ingliz tarixshunosligida muhim o'rin tutgan bo'lsa, M. Cho'qayev asarlari
nemis va fransuz tarixshunosligida katta ro'l o'ynadi.
40-yillar o'rtasiga kelib turk tarixshunosligi yana bir turkistonlik muhojir-
Abdulla Rajab Boysunning 19
"Turkiston milliy harakatlari" nomli asari bilan
boyidi, Surxondaryoning Boysun qishlog'ida tug'ilgan va Turkistondagi 1916-yil
qo'zg'oloni hamda sovetlarga qarshi kurashlarda faol ishtirok etgan Abdulla
Rajabning ushbu tadqiqotida Turkiston xalqlarining mustamlakachilikka qarshi
olib borgan harakatlari haqida nihoyatda qimmatli malumotlar qayd etilgan.
1967-yilda Istanbulda chop etilgan Zaki Validiy "Xotiralar"i ham
Turkistonning 1920-1922yillardagi tarixi, xususan mustaqillik uchun kurash
voqiyalari tarixini yoritishda muhim ahamiyatga ega. Asarda "Turkiston Milliy
Birligi" jamiyatning faoliyati, Samarqand viloyatida sovet hokimyatiga qarshi
kurash voqiyalari va qator tarixiy shaxislar-Anvar Poshsho, Jamol Poshsho, T.
15
Caroe J. Soviet Empire. The of Turks of Central Asia and Stalinism.- London. 1954.
16
Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969. S. 521
17
Castaqne J. Les Basmatchis Le mouvent national des indigenes e Asia Centrale depuis revolution d octobre 1917
jusgu en oktobre 1924. Paris. 1925.
18
Prof. Zeki Veledi Togan. Hatiralar. Istanbul-1969. S. 543.
19
Abdulla Rajab Baysin. Turkistan Milli harakatlari. –Iztanbul 1945](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_55.png)
![Risqulov, F. Xojayev, P. Usmonxojayev, M. Cho'qayev, Munavvarqori
Abdurashidxonov, Turkistondagi siyosiy jarayonlar haqida qiziqarli va muhim
malumotlar qayd etiladi. Turkiston ozodligi uchun kurash g'oyasi, uni amalga
oshirish yo'lida mahalliy ziyolilar faoliyati aniq misollarda ochib beriladi.
Turkiston mustaqilligi uchun kurash tarixiga oid eng yirik asarlardan yana biri
Ali Bodomchining 1975-yilda turk tilida chop etilgan "Turkiston va
Anivarposhsho. Turkistonda 1917-1934-yillar milliy harakatlari" 20
asari bo'lib u
besh bo'limdan iborat. Asarning IV bo'limidagi 1-6-qismlarida Turkistonda 1917-
1934 -yillar davomida olib borilgan milliy kurash voqiyalari qo'rboshilar
Shermuhammadbek, Nurmuhammad beklarning xotira, yozma va og'zaki
ko'rsatmalari asosida yilma-yil, alohida shahar va qishloqlar uchun jang tafsilotlari,
ichki vaziyatning umumiy tarifi asosida yoritiladi. Asarga kurashga faol ishtirok
etgan qo'rboshilar ro'yxati, kurash qamrab olgan 130 ta jo'g'rofiy hudud nomi,
qo'rboshilar xotiralarining arab imlosidagi asl nusxalaridan ko'chirmalar, rasmlar
ilova qilingan bo'lib, ular muammo tarixini tiklashda muhim ahamiyatga egadir.
Nemis tarixshunosligida bu muammo talqinida muhojirlardan dastlabki
vaqtlarda Mustafo Cho'qayev, 50-yillardan boshlab esa turkistonlik muhojirlar
Boymirza Hayit (Namangandan) katta ro'l o'ynadilar. Boymirza Hayit Yevropa,
AQSH hamda Turkiyada turkshunos, o'rtaosiyoshunos olim sifatida tan olingan
bo'lib, Turkiston tarixiga oid qator asarlar muallifidir. 1944-yilida turk tilida uning
Turkiston tarixiga bag'ishlangan ilk asari chop etilgan 21
. 1951-yilda B. Hayit
"Qo'qon va Alash O'rda hukumatlari" mavzusida dessertatsiya yoqlab, falsafa
fanlari doktori unvonini olgan 22
B. Hayit asarlari turk, ingliz va nemis tillarida
nashr qilingan hamda dunyoning turli mamlakatlarida ijobiy taqrizlar olgan.
Ayniqsa "Turkiston XX asrda" nomli asar yuqori baholanib, Turkiston tarixiga oid
muhim tadqiqot sifatida etirof etilgan 23
. Mazkur asarda Turkiston mustaqilligi
uchun kurash tarixi ilgari elon qilinmagan, muhim malumotlar asosida, olti
20
Ali Bademci, Korbasilar. 1917-1934. Turkistan Milli hareketi va Enver Pasa-Istanbul.1947
21
B.Hayit Turkestanin gisgaca tarhi. Berlin.1944
22
“Qogand ve Alas Orda Milli Hukumatlari” // Milli Turkistan. Mart. 1951. Nr.70.71. S. 15-22.
23
Baymirza Hayit. Turkestan im XX jahrhunder. Darmstadt. 1956; Islamand Turkestan under Russian](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_56.png)
![bosqichda yoritiladi, bu kurash Turkiston ozodligiga erishish maqsadida olib
borilganligi aniq misollarda ko'rsatib beriladi va harbiy muxokamalar va kurash
ko'lami aks ettiriladi.
Boymirza Hayit Turkiston masalalari, xususan uning milliy ozodligi uchun
kurash tarixini butun jahon tarixshunosligi va shu jumladan, Sovet Ittifoqida ham
o'rganilish jarayonini kuzatib boradi. Bu masalada sovet tarixshunosligida targ'ib
etilayotgan qarashlarga o'z munosabatini bildirib, tarixiy haqiqatni tiklash, himoya
etish maqsadida "Turkiston zamonaviy tarixining bazi muammolari" nomli asarini
yaratdi. Bu asarda Turkiston voqeyligi, tarixi va hayoti sovet tarixshunosligida
soxtalashtirilib, natog'ri aks ettirilayotganligi aniq nashrlar, malumotlar misolida
ko'rsatiladi. 20-yillar va 50-60-yillardagi sovet nashrlari taqqoslanadi. Sovet
tarixshunosligida Turkistondagi jarayonlar, voqeyalar soxtalashtirilayotganligi
boshqa tadqiqotlarda, masalan, Tohir Chig'atoyning "Qizil imperalizm"
to'plamisda ham qayd qilinadi.
1992-yilda Kelinda nemis tilida B. Hayitning "Bosmachilik: Turkistonda
1917-1934-yillardagi milliy kurash" nomli yangi asari ham chop erildi. Angliya,
Fransiya, AQSH, Germaniya, Shvesariya va boshqa davlatlarning milliy arxiv va
kutibxonalaridagi tarixiy hujjatlar asosida yaratilgan bu asarni nafaqat nemis yoki
Yevropa tarixshunosligida, balki jahon tarixshunosligida Turkiston mustaqilligi
uchun kurash tarixiga oid eng qimmatli, yirik ilmiy tadqiqot sifatida etirof etish
mumkin. Asar 5 bo'limdan iborat bo'lib, 1917-1934-yillardagi Turkiston, Xiva,
Buxoro voqiyalarini qamrab olgan, hali Vatanimiz tarixshunosligida ham
nomolum bo'lgan muhim malumotlarga ega.
Yuqorida qayd etilganlardan malum bo'ladiki, nemis va turk tarixshunosligida
Turkiston tarixi, istiqloli masalalari bevosita turkistonlik muhojirlar tomonidan
keng yoritildi va rivojlantirildi, pirovardida katta ilmiy natijalarga erishildi, o'z
Vatanida inkor etilib, qoralangan tarixiy haqiqat xorijda oshkor bo'lib,
jahonjamoatchiligiga yetkazildi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_57.png)
![Ayni paytda ingliz-amerika va fransuz tarixshunosligida ham Turkiston
muhojirlari, xususan, M. Cho'qayev, Z. Validiy, Boymirza Hayitning ingliz tilidagi
asarlari, yozma manbalari muhim o'rin tutdi, ulardan keng foydalanildi.
Shuningdek bu tillarda muammo tarixshunoslikning shakillanishi va keyingi
rivojida 20-30-yillarda Turkistonda bo'lib qaytgan chet el davlatlari vakillarining
esdalik va xotiralari muhim ro'l o'ynadi.
50-yillardan boshlab Angiliya, AQSHda "sovetshunoslik",
"o'rtaosiyoshunoslik" ilmiy markazlari faoliyat ko'rsata boshladi. Bu markazlarda
ish olib borgan g'arb mutaxassislari Turkistonda sovet hokimyatining faoliyati,
milliy siyosati va bunga qarshi mahalliy aholining kurashi masalalariga katta
qiziqish bilan qaradilar. Bu o'inda quydagi tadqiqotchilarni alohida ko'rsatib o'tish
lozim:
AQSHda A. Olluort, Bekker, R. Payps, M. Olkott. S. Zenkovskiy, M. Pivkin,
S . Uimbush, E. Arnold, L. Dyupri, G. Massell.
Buyuk Britaniyada 24
-U. Kolarz, Dj. Uiler, X. Seton-Uotson, O. Kerou.
Kanadada 25
-T. Rakovska-Xarmstoun.
Fransiyada 26
-A. Bennigsen, Lemeree- Kelkeje, E. Karrer de Ankos, V.
Montey.
Shuningdek, ingliz tilida ijod qilib, Osiyo va boshqa davlatlarda faoliyat
yurgizayotgan tadqiqotchilar guruhi ham mavjud bo'lib, ular o'z asarlarida
Turkiston masalalari, xususan sovet hokimyatiga qarshi olib borilgan kurash
voqiyalariga to'xtalib o'tadilar. Masalan: Ierussalim universiteti professori Iakov
24
Koralz W. Russia and her Colonies. New York. 1955; G. Wheler. The Russian Presence in Central Asis//
Canadian Slavonic Papers. Ottava. 1975. Vol.17-2.3. Seton-Watson. The New Imperialism: A.Background Book,
London.1961. Caroe O.Soviet Empire. The Turks of Central Asis and Stalinism, London. 1954.
25
Rakovska Harmstone T. Russia and Nationalism in Central Asia Baltimore. 1970.
26
Bennigsen A., Lemercier-Quelguejay Ch. Islam in the Soviet Union. London, 1967. Carrere D Encausse H.,
Lempire eclate; La revolte des nations en RSS. Paris.1978. Monteil V. Les Musulmans Sovietogues. Paris.1957.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_58.png)
![Landau 27
, Hindistonlik tadqiqptchi Z. Imam 28
shular jumlasidan bo'lib, ular ham bu
borada xorijiy tarixshunoslikda qaror topgan ilmiy qarashlarni etirof etadilar.
Turkistonda sovet hokimyatiga qarshi olib borilgan kurashlar yuqorida qayd
etilgan mualliflarning alohida etiboridagi masala bo'lib keldi. "Bosmachilik"
sifatida qoralangan harakatning asl mohiyati ularda katta qiziqish uyg'otdi. Mavjud
manbalarning qiyosiy tahlili asosida ular o'zlarining mutlaqo xolis mulohaza va
xulosalarni ilgari surdilar. Har bir muallifning har bir tadqiqotchiga mufassal
to'xtalish imkoni bo'lmagani tufayli, quyida ularning asosiy xulosalari, fikr-
mulohazalari bilan taniahtirish orqali kifoyalanamiz:
- sovet hokimyati Turkistondagi eski mustamlaka tuzimining davomchisi,
yani imperiya bo'ldi-Karrer de Ankos, A. Park, R. Payps, V. Montey, S.
Zenkoviskiy, J. Kastane va b.
-sovet hokimyati Turkistonda mustamlakachilik siyosatini olib bordi va bu
haqli ravishda unga qarshi qaratilgan xalq harakatini keltieib chiqardi-R. Park, G.
Massell, T. Rakovska-Xarmstoun, M. Rivkin, M. Olkott, I. Landau, A.
Benneigsen, M. Broksap, S. Zenkovskiy, X. Seton-Uotson, U. Kolar, O. Kerou.
-"bosmachilik" harakati adolatli harakat, umumxalq harakati, millit harakat
edi-M. Olkott, M. Rivkin, A. Park, P. Dyuman, L. Dyupri, A. Shuman, E. Karrer
de Ankos, A. Olluort, E. Arnold, B. Hayit va boshqalar.
-"bosmachilar"-aslida milliy qahramon, erksevar kishilar edi-M. Olkott, L.
Dyupri, A. Park va boshqalar.
-"bosmachilik" Qizil Armiyaning harbiy ustunligi tufayli yengildi,
shavqatsizlik bilan bostirildi-E. Karrer de Ankos, S, Shuman, K. Devin, M. Olkot,
A. Park, V. Monteyl va boshqalar.
27
Landau J.M. Pan-turkism in Turkey: A Study of Irredentism. London. 1981
28
Imam Z. Colonialism in East-West Relations: A Study of Soviet Policy Towards and Anglo-Soviet Relations.
1917-1947. New Dehli. 1969.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_59.png)
![Yuqorida qayd etilgan malumotlardan ko'rinadiki, turli mamlakatlarda turli
tillarda ijod qilgan xorijiy tadqiqotchilar Turkistondagi sovet hokimyatiga qarshi
kurashning sabablari, mohiyati haqidagi qarashlarda o'z yakdilliklarini namoyon
qildilar. O'rata Osiyo tarixi haqida turli mamlakatlar tadqiqotchilarning
hamkorligida yaratilgan asarlarida ham bu xuxusida yakdil xulosalar, fikr-
mulohazalar ilgari suriladi. Bu hol tarixiy haqiqat barcha tillarda bir xil mano va
mazmunda tariflanishi, uning mezoni jahonning barcha xalqlari, umuman insoniyat
uchun yagona ekanligining yaqqol ifodasidir.
Xorijiy tarixshunoslikning rivojlanishida turli markazlar, tshkilot, muassa va
jamiyatlar roli. Xorijiy tarixshunoslikda Turkiston masalalarining o'rganilishiga
etibor 50-yillardan boshlab nihoyatda kuchaygani kuzatiladi. 20-40-yillarda
Germaniya, Turkiya, Fransiyada olib borilgan izlanishlar asosan turkistonlik
muhojirlarning say-harakati va faoliyati natijasida bo'lgan bo'lsa, 50-yillardan
boshlab bu muammo ayniqsa Angiliya, AQSH, Fransiyada ilmiy muassalar,
unversitetlar, markazlar nazoratida, homiyligida rivojlandi. Bu borada
"sovetshunoslik", "o'rtaosiyoshunoslik" markazlarida mutahassislar izlanishlar olib
bordilar, ularning tadqiqotlarini nashr etish, moddiy taminlash maxsus fondlar
(Rokfeller, Karnegi, Fort fondlari, Davlat fondi) tomonidan ajratilgan mablag'lar
hisobiga taminlanib keldi. Bu markazlarning tuzilishi va faoliyati, maqsadlari,
ularning siyosiy yoki go'yaviy manfaatlar nuqtaiy nazaridan ahamiyati alohida
mavzu ekanlini takidlab, xorijiy tarixshunoslikda Turkiston masalalariga etibor
qaratgan, mutaxassislar tayinlangan asosiy muassasa, markaz tashkilotlarni qayd
etish bilan kifoyalanamiz.
Amerika Qo'shma Shitatlarida:
-Kolumbiya universiteti qoshidagisovetshunos, o'rtaosiyoshunoslar tayyorlash
markazi (Bu yerda T. Uiner, A. Park, A. Olluort kabi mutaxasislar Turkistondagi
"bosmachilik" mavzusiga alohida etibor qaratganlar).](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_60.png)
![-Garvard universiteti qoshidagi markaz (R. Payps, M. Olkott kabi
tadqiqotchilar faoliyat yurgizadi).
-Stenford universiteti qoshidagi markaz (S. Zenkovskiy, M. Rivkinlar ish olib
boradi).
Shuningdek, Michitan, Gavay, Kaliforniya, Vashinton universitetlari, G.
Guver nomli urush, tinchlik va inqilib inistuti qoshida ham "o'rtaosyoshunoslar"
tayyorlashga, O'rta Osiyo tarixini o'rganishga etibor katta bo'lgan.
Kanadada:
-Monreali, Vankuver, Ottava, Toronto universitetlari va instutlarida
"o'rtaosiyoshunoslar" tayyorlanadi. Kanadalik T. Rakovska-Xarmstoun
Turkistonda sovet hokimyatiga qarshi kurash masalariga alohida to'xtalgan.
Angliyada:
-"Qirollikning O'rta Osiyo jamiyati";
-"Turkshunoslik markazi" -O. Kerou tuzgan;
-O'rta Osiyo tadqiqot markazi-Oksford universiteti qoshida;
-Britaniyadagi Sharqiy Yevropa va sovet tadqiqotlari milliy assosatsiyasi va
boshqalar.
Fransiyada:
-Slaviyanshunoslik instututida;
-Sorbonnadagi amaliy fanlar oliy maktabining VI bo'limi qoshida (A.
Beningsen rahbar);
-Parij universitetida;
- Parijdagi siyosiy fanlar markazida ham O'rta Osiyo xalqlari tarixi, Turkiston
masalalari o'rganiladi, "o'rtaosiyoshunoslar" tayyorlanadi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_61.png)
![Germaniyada:
-"Ostforshung" muassasalari;
-"Ostoiropa"-Sharqiy Yevropani o'rganish bo'yicha Germaniya jamiyati;
-Dyuseldorfdagi Sharqiy Yevropani o'rganish jamiyati;
-"Bundesfray"-"Ozodlik ittifoqi";
Turkiyada:
-Turkistonliklar yordamlashma jamiyati. 1954-yilda Adanada tuzilgan.
-Turkistonliklar madaniy va ijtimoiy yordamlashma jamiyati. 1975-yilda
Istanbulda tuzilgan.
Qayd etilgan ilmiy markazlar, tashkilot va muassasalarda "o'rataosiyoshunos"
mutaxasislar, Turkiston tarixi bo'yicha yirik tadqiqotchilar ish olib boradilar. O'rta
Osiyo xalqlari hayoti va o'tmisini o'rganadilar.
Bungan tashqari Turkiston tarixi islom olamida-Arab davlatlari, Osiyo va
Sharq mamlakatlarida ham qiziqish bilan o'rganiladi. Yevropa, AQSH
universitetlaridagi islomshunoslik fakultetlarida, turli mamlakatlardagi islom
markazlarida ham bu masalaga qiziqish katta.
Ommaviy axborot vositalari va nashrlar roli. Xorijiy tarixshunoslikda
Turkiston milliy ozodligi uchun kurash va umuman, Turkistondagi hayot, sovet
hokimyati olib borgan siyosat tarixi masalalari ommaviy axborot vositalari, vaqtli
va davriy matbuot nashrlaridagi malumotlar hisobiga boyib borgan, ilmiy
izlanishlar natijalari shu vositalar orqali jahon miqyosida ommalashtirilgan.
“Ozodlik”, “Ozod Yevropa”, “Bibi-si”, “Amerika ovozi” radiolari orqali ingiliz,
nemis va turk tillarida “Turkiston” mavzusidagi eshittirishlar muntazam berib
borilgan.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_62.png)
![Bu borada davriy, vaqtli, ilmiy-ommabop nashirlarning ham roli katta
bo’ldi. Turkiston tarixi, uning milliy ozodligi uchun kurash masalalari
Angliyada 29
, Fransiyada 30
, AQSHda 31
, Germaniyada 32
, Turkiyada 33
chop etilgan
davriy nashrlarda, matbuotda keng yoritilib kelingan va yoritilmoqda.
Shuningdek, Turkiston milliy ozodligi uchun kurash, istiqlol masalalari
xalqaro anjumanlarda ham bir necha bor ko’tarilgan.
1990-yil Istanbulda “Turkistonliklar madaniy va ijtimoiy yordamlasha
jamiyati” uyushtirilgan Turkiston milliy quriltoyi bo’lib o’tgan. Unda ishtirok
etgan O’zbekiston vakillari-Shukrullo, Jamol Kamol, Odil Yoqubov, Tohir
Qahhor kabi vatandoshlarimiz ilk bor xorijda Vatanimizning o’tmish, bugungi
va kelajagi xususida dunyoning barcha mamlaktlaridan tashrif buyurgan
turkistonlik muxojirlar, chet ellik olimlarning fikr-mulohazalari, yurtimiz
istiqloli orzusidagi qayg’urishlari guvohi bo’ldilar, katta taassurotlar bilan
qaytdilar.
O’zbekiston Respublikasida Davlat mustaqilligini qo’lga kiritilishi
mafkuraviy hukumronlik va uning taziqlariga chek qo’ydi, o’tmishni xolisona
o’rganish, uni haqqoniy baholash va buning uchun barcha manbalardan,
imkoniyatlardan to’liq foydalanishga imkon yaratdi, xalqaro ilmiy hamkorlikka,
jahon tarixshunosligi namunalari bilan tanishishga keng yo’l ochib berildi. 1994-
yilda Istanbulda o’tkazilgan “Umumturk dunyosi tarixi” mavzusidagi xalqaro
anjumanda ilk bor O’zbekistonning taniqli ziyolilari, tarixchi olimlari mustaqil
vatan vakillari sifatida ishtirok etdilar. Ular anjumanda ham Turkiston mustaqilligi
29
Central Asian Review. London. 1958.vol. VI. 3;1959.vol. VII. 2-3; 1961. Vol. IX.3; 1964. Vol. XII.1;965.
Vol.XIII.1,3; 1967. Vol. XV.1: The Asiatik Reviev-London. 1928. Vol.XXIV.April; Journal of the Royal Central
Asian Society-London, 1931.vol.18(3);1933.vol.XX-3;1920.vol.VII.1992.vol. 9; 1923. Vol. XIX.4;1958. Vol. XLY.
30
“Turkiston”. Yangi jurnal. “Turkiston milliy qutqarish”nashri. Parij. 1934-1935; L Asia”. Paris. 1957. Nu 39.
31
Problems of communism”.- Washington; The American Historical Review. Washington; Stavic Review”. –
Washington.
32
“Milliy Turkistan”- Dyuseldorf. 1940 yildan chiqadi; “Yach Turkestan” (Turkistonni milliy qutultirish uchun
kurash majmuasi). Berlin 1929-1939. M. Cho’qay o’g’li muharrir; “Turk eli”. Myunxen. 1951-1953.(Turkiston
milliy ozodligi komiteti nashri); “Degri”. (Sovet Ittifoqini o’rganish instetuti).- Myunxen; Sowiet Studien”.
Myunxen.
33
“Turkistan” Istanbul. 1953.aprel-sentabr; “Hur Turkestan”Istiqlolchi gazetasi. Istanbul. 1975-1978; “Yangi
Turkistan”.1927-1928-Istanbul. (“Turkiston milliy birligi” nashri); Yeni Turk Gumhuriyatleri Tarihi Seroko.
Istanbul. 1992.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_63.png)
![uchun kurash tarixiga to’xtalib, uni o’rganish uchun doimiy suratda ishlab turuvchi
xalqaro ilmiy markaz tuzish tuklifi ilgari surildi. Va nihoyat 1999-yil sentyabrda
O’zbekistonda (Toshkentda) Turkistondagi milliy ozodlik harakatlari tarixiga
bag’ishlangan birinchi xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. Turkistonda islohatlar,
yangiyanish, taraqqiyot va mustaqillik uchun XX asr boshida olib borilgan
harakatlar, kurshlar AQSH, Gollandiya, Italiya, Fransiya, Turkiya, Mustaqil
Davlatlar Hamdo'stligi vakillari ishtirokida qizg'in muhokama qilindi. Anjumanda
bu harakatlar tarixiga doir mustaqillik davrida aniqlangan ilmiy yangiliklar, xorijiy
tadqiqotchilarning ilmiy xulosalari e'lon qilindi, o'zaro fikr almashildi. Anjuman
ishtirokchilari Turkistonda mustabid tuzum hukumronligiga qarshi juda keng
ko'lamda milliy ozodlik harakati avj olganligini, bu harakatning g'oyaviy
rahnamolari marifatparvar ziyolilar-jadidlar bo'lganligi alohida takidlandi.
Jadidchilik harakatining ijtimoiy-siyosiymohiyati, turli qirralari, ularning
qarashlariga Sharq va G'arb olamining tasiri haqida qiziqarli fikr-mulohazalar
bildirildi. Chorizm va sovet hokimyatiga qarshi kurashlarning mohiyati, bu kurash
sardorlari, rivojlanish bosqichlari haqida fikr almashildi.
Mazkur anjuman O'zbekiston tarixchilarining xorijiy tadqiqotchilar bilan ilk
fikr almshuvi bo'lib, bu borada ilmiy hamkorlikni yo'lga qo'yish dastlabki qadam
bo'ldi. Anjuman ishi bu borada hamkorlikda jiddiy izlanishlar zarurligini yana bir
bor tasdiqladi va Turkistondagi milliy ozodlik harakatlari tarixini o'rganuvchi
xalqaro tadqiqot guruhi tashkil etish rejasi tuzildi.
Xorijiy tarixshunoslikning ilmiy natijalari: yutuqlar, munozarali, mavhum
yoki noto'g'ri talqin topgan masalalar. Xorijiy tarixshunoslikda Turkistonda sovet
hokimyatiga qarshi mustaqillik uchun kurash tarixini o'rganishda qo'lga kiritilgan
ilmiy yutuqlar yuqorida qayd etilganidek, eng avvalo manbalardan foydalanish
erkinligi, mafkuraviy taziqlarsiz va ularni xolisona talqin eta olish imkoni bilan
belfilangan bo'lib, bu hol dastlabki tadqiqotlardayoq voqiyalar mohiyatini to'g'ri
anglab yetish va haqqoniy baholashga imkon berdi. Natijada, bu muammo
tarixshunoslikda uning shakillanish jarayonidayoq xolisona qarashlar ilgari surilib,](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_64.png)
![sovet davlatida "bosmachilik" sifatida qoralangan voqiyalar aslida milliy harakat,
ozodlik uchun olib borilgan xalq kurashidir, degan xulosa bildirildi va o'tgan yarim
asrdan ortiq davr mobaynida turli tillarda haqqoniy manbalar bilan asoslanib,
tarixiy haqiqatni tiklash yo'lida xizmat qilib keldi. Xorijiy tarixshunoslikda hozirga
qadar quydagi masalalar bo'yicha haqqoniy malumotlar berilib, to'g'ri yoritildi:
-kurashning sabablari;
-unga keng xalq ommasi ishtiroki;
-sovet hokimyatiga mahalliy aholining munosabati;
-sovet davlatining mustamlakachilik asosi va faoliyati;
-milliy ozodlik kurashining ko'lami, usullari;
-sovet davlatining harbiy siyosatdagi shafqatsiz choralari, siyosiy, iqtisodiy
tadbirlari, ularning natijalari;
-yirik qo'rboshilar, ularning harakat doirasi, ta'sir hududi, xorijdagi quriltoylar;
-sovet armiyasining harbiy ustunligi, unga qarshi kurash frontida yakdil harakat
masalasidagi muvaffaqiyatsizliklar.
Munozarali, mavhum yoki turlicha yoritilgan masalalar:
1. Xorijiy tarixshunoslikda kurashning yengilish sabablari sifatida quydagi ikki xil
fikr ilgari suriladi:
a) Qizil Armiyaning harbiy ustunligi;
b) Sovet hokimyati siyosatida 1920-yildan boshlangan siyosiy yon bosishlar
(mahalliy aholini idora, davlat qurilishiga jalb qilishi); iqtisodiy choralar
(kambag'allarga yer, urug' berish, munosabatni mo'xtatish, yangi iqtisodiy siyosat,
soliq siyosati); din masalalaridagi vaqtinchalik chekinish ( qozi sudlariga, eski
maktabga ruxsat, vaqf yerlariga egalik qilinishi) qo'llana boshlagach, sovet
hokimyatiga qarshi kursh ham tugadi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_65.png)
![Shu o'rinda haqiqatdan ham birinchi omil, ya'ni sovet hokimyatining qo'shini-
Qizil Armiyaning harbiy ustunligi kurashning yengilishida hal qiluvchi ro'l
o'ynaganini alohida takidlash lozim, chunki buni manbalar ham tasdiqlaydi.
Ayni paytda shuni qayd etish lozimki, ikkinchi omil, ya'ni sovet hokimyati
siyosatidagi ayrim yon bosishlar avvalo kurash ko'lami kengayib, keskinlashgan
sharoitda, majburan, mahalliy vakillar taziqi va talabi bilan, ilojsiz vaziyatda
qo'llanilgan chora bo'lgan. Bu choralardan keyin qalbida umid uchqunlari paydo
bo'lgan, uzoq urushlardan bezgan, och-yalong'och, xo'jaligi vayron aholining
malum qismi kuch to'lash, mutlaqo qirilib ketishdan saqlanib qolish maqsadida
tinch hayotga qaytishgan va umumxalq harakatiga aylangan ommaviy kurash
shiddatini susaytirishga turtki bo'lgan. Biroq uning bostirilishi faqat harbiy kuch
bilan hal bo'lgan. Bu borada yana boshqa omillar-siyosiy, mafkuraviy ishlar,
qarindoshlarni garovga olish, 1924-yildagi milliy davlat chegaraĺanishi amalga
oshirish natijasida harakatga parokandalik kiritish ("bo'lib tashla!-hukumronlik
qil!") kabi choralar ham katta ro'lo'ynaganki, bu haqdagi ma'lumotlardan xorijiy
tadqiqotchilar bexabar edilar.
2. Qo'rboshilar, ularning o'zaro aloqalari, shaxsiy, siyosiy qarashlari. Xorijda
asosan Turkistondan chiqib ketgan Shermuhammadbek va uning safdoshlari
haqida muhim ma'lumotlar bor va shu asosda ular haqida to'g'ri qarash
shakllangan. Biroq Madaminbek, Ergash qo'rboshilarning butun hayoti yaxshi
ochib berilmagan. Turk tarixshunosligida qo'rboshilar "milliy qahramonlar"
darajasida ulug'lansa, ingliz-amerika tarixshunosligida salbiy xislatlar, o'zaro
kelishmovchiliklar, shaxsiy adovatlarga alohida urg'u berilib, bu holatlar asossiz
ravishda ma'lum darajada bo'rttiriladi ham.
3. Markazdan yuborilgan vakolatli tashkilotlar- Turkbyuro, Turkkomissiya
faoliyati, ularning sovet hokimiyatiga qarshi kuchlarni bostirishdagi roli. Bu
haqida nemis, turk tarixshunosligida to'g'ri qarashlar shakllangan, ingliz-amerika
tarixshunosligidagi ayrim tadqiqotlarda manbalar yetishmovchiligi tufayli sovet
adabiyotida keltirilgan bir yoqlama, noholis qarashlar asosida Turkbyuro,](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_66.png)
![Turkkomissiyaning Turkistondagi faoliyati ijobiy baholanadi. Vaholanki, aynan
shu tashkilotlar Turkistonni markaz izmiga solishdagi xizmatlari beqiyos bo'lib,
ular o'lkada olib borilgan mustamlakachilik siyosatining bevosita ijrochisi
bo'lganlar.
4. Kurashning so'nggi bosqichi. Nihoyatda munozarali bo'lgan bu mavzu
haqida xorijiy tarixshunoslikda turlicha qarashlar mavjud. Ingliz tarixshunosligida
ayrim tadqiqotlarda "1924-yildan bosmachilik haqiqiy qaroqchilik, bosqinchilik
tusini olgan, bunga sovet hokimiyati olib borgan siyosat tufayli xalq bu kurashni
qo'llamay qo'yganligi, moddiy, iqtisodiy qiyinchiliklar sabab bo'lgan" deb
takidlanadi. Bunday xulosalar asosan sovet adabiyotlariga asoslanib, ilgari suriladi
va ilmiy asoslanganlikka da'vo qila olmaydi. Manbalardan, xotiralardan bevosita
foydalanish imkoni katta bo'lgan turk va nemis tarixshunosligida esa kurashning
so'ngi bosqichi habiy, jismoniy imkoniyatlar tugaguncha davom etgani ko'rsatiladi.
5. Sovet hokimyatiga qarshi kurash voqealarining rivojlanish bosqichlari yoki
davrlashtirilishi. Bu xususda ham turlicha qarashlar bor. Ayrim tadqiqotchilarga
kurash 1918-1924-yillar bilan, boshqa tadqiqotlarda, masalan, nemis-turk
tarixshunosligida 1917-1934-yillar bilan chegaralanadi. Kurash bosqichlarini
aniqlashtirishda ham turlicha yondashilgan -ba'zi tadqiqotlar ilk sovet nashirlardagi
davrlashtirishga asoslanadi, ya'ni kurash voqiyalarining rivoji sovet hokimyatining,
Qizil Armiyaning tadbirlari, harbiy yurishlari bilan belgilanadi, ba'zi tadqiqotlarda
o'lkadagi kurash frontidagi muhim voqiyalar asosida yoki yilma-yil bosqichlanadi.
Yuqorida qayd etilgan tadqiqotlar tahlili jarayonida Turkiston milliy ozodligi
uchun kurash voqiyqlari talqinida xorijiy tarixshunoslikda ayrim mamlakatlarning
o'ziga xos xususiyatlari va umumjahon miqyosidagi umumiy xususiyatlar borligi
ma'lum bo'ldi. Har bir mamlakatdagi o'iga xos xususiyatlar sifatida quydagilarni
qayd etish mumkin:](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_67.png)
![-Germaniya va Turkiyada muammo tarixshunosligi asosan turkistonlik
muhojirlar, turkiy xalqlar vakillari tomonidan rivojlantirildi (M. Cho'qayev, Z.V.
Tug'on, B. Hayit, A. R.Boysun, A.Bodomchi, Sh. Yassaviy).
-Turkiya tarixshunosligida "Hur Turkiston uchun!" g'oyasi ustuvor bo'lib,
uning amalga oshishiga bo'lgan ishonch va davlatlar 1991-yilgacha, ya'ni O'rta
Osiyo davlatlari mustaqilligi qaror topgunga qadar so'nmay, kun tartibidan olinmay
keldi.
-Turk tilidagi aksariyat adabiyotlarda bevosita bolsheviklar tomonidan o'ylab
topilgan va jahon tarixshunosligida ko'chirma ibora sifatida, mohiyatga zid tarizda
ishlatilib kelingan "bosmachilik" iborasidan foydalanishdan or qilindi. Bu so'zni
ko'chirma shakilda bo'lsa-da, jahon tarixshunosligida ishlatilish holatini Turkiston
xalqlari, ularning o'tmishi uchun haqorat, deb baholandi. Kurash sardorlari
"ko'rboshilar", kurash voqiyalari esa "milliy qo'zg'alish" deb ta'riflandu.
-Nemis tarixshunosligida Turkiston va uning istiqlololi uchun kurash tarixiga
e'tibor O'rta Osiyo xalqlari davlat mustaqilligi qaror topib, vatamimizda ushbu
muammoning xolisona talqiniga imkoniyat tug'ilganidan keyin ham yo'qolmadi,
aksincha, bu muammoga oid jahon tarixshunosligida hozirgacha eng yirik ilmiy
tadqiqot bo'lib kelayotgan asar (B. Hayit qalamiga mansub) 1992-yil nemis tilaida
chop etildi 34
va jahon ilmiy jamoatchiligi tomonidan ketta e'tibor bilan kutib olindi.
Nemis tarixshunosligida Turkiston va uning istiqloli uchun kurash masalalariga oid
bilimlar, tadqiqotlar natijalarini xalqaro miqyosda ommalashtirishga jiddiy e'tibor
berildi. Nemis tilida yaratilgan eng yirik asarlar turk, ingiliz tillariga tarjima etildi,
ommaviy axborot vositalari ham bu haqdagi ma'lumotlar, bilimlarni
ommalashtirish, jahon jamoatchiligi, turkiy xalqlar dunyosiga yetkazishda katta rol
o'ynadi.
- Ingliz-amerika va fransuz tarixshunosligida Turkiston va uning istiqloli uchun
kurash masalalari haqidagi bilimlar, izlanishlarning rivojlanishida turkistonlik
muhojirlar roli va ta'siri hal etuvchi rol o'ynab kelgan. Ayni paytda 50-yillardan
34
Dr. Baymirza Hayit. “Basmatschi”.National Kampf Turkestans in den jahren von 1919 bis 1934. Koin. 1992.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_68.png)
![boshlab "sovetshunoslik", "o'rtaosiyoshunoslik" markazlari va ularning yirik
mutaxasisliklarining xissalari juda katta bo'ldi. Bunda maxsus fondlar (Deyl
Karnegi, Rokfeller fondlari), davlat taminoti va homiyligitadqiqotlar olib borish,
ularning natijalarini chop etishga katta imkon va yordam berdi.
- Ingliz-amerika va fransuz tadqiqotlarida muammo mohiyatlarini belgilashda
yakdil xulosalar bildirish bilan birga ba'zi masalalarda turlicha, ba'zi shoshilinch,
yuzaki, ziddiyatli mulohazalar ilgari suriladi, bu hol avvalo manbalar, tegishli
ma'lumotlar yetishmovchiligi, cheklangan tasavvurlarga asoslanish, ba'zi hollarda
g'oyaviy oqimlar, qarashlar ta'siri bilan izohlanadi. (Ayniqsavoqialarni milliy, irqiy
nizo, millatlararo ziddiyat sifatida yoritishga urunish hollarida bu yaqqol namoyon
bo'ladi.)
-Ingliz-amerika, fransuz tarixshunosligida 90-yillarga qadar Turkiston voqealariga
nafaqat ilmiy asosda, balki xalqaro munosabatlar va siyosatda amaliy ahamiyatga
ega bo'lishi mumkin bo'lgan muhim muammo sifatida yondashish kuzatiladi. Bu
hol ayniqsa, ayniqsa ikki tizim o'rtasida "sovuq urush" munosabatlari
keskinlashgan 50-yillarda va Afg'oniston voqialari bilan bog'liq suratda 70-80-
yillarda yaqqol namoyon bo'ldi. Bu davrda nafaqat xorijiy tarixshunoslikda, balki
yuqorida ko'rib o'tilganidek, sovet tarixshunosligida ham Turkistondagi 1917-
1924- yillar voqealariga e'tibor kuchayib ketdi. Bu davrda xorijiy tarixshunoslikda
shu davrgacha ma'lum bo'lgan asosiy xulosalar kengroq asoslanib, yanada
boyitildi, turli masalalar tafsilotlari aniqlashtirildi, sovet tarixshunosligida esa
voqealarni soxtalashtirish uchun barcha mahorat ishga solindi, xorijiy
tarixshunoslik xulosalarining go'yoki "asossizligini" ilmiy dalillar bilan emas,
siyosiy ayblov va puch davolar bilan isbotlashga zo'r berildi. Natijada muammo
to'lqini ilmiy munozara emas, g'oyaviy kurash maydoniga aylandi. Har ikki taraf
ham voqealar tahlilini tarixiy tajriba sifatida qarab, uning ahamiyatini va
mohiyatini o'z g'oyaviy nuqtai nazaridan talqin etishga urindi. Vaholanki, milliy,
diniy, siyosiy, qabilaviy ziddiyatlar tusini olgan Afg'onistondagi voqealar
Turkistonda 1918-1924-yillarda sodir bo’lgan voqiyalar tubdan farq qiladi.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_69.png)
![Afg’oniston ichki ishlarida SSSRning qo’pol aralashuvi soviet davlatining
Turkistonda o’z hukumronligini zo’ravonlik bilan qaror toptirish siyosatning bir
ko’rinishi, qaytarilishi edi, albatda, Biroq, Afgo’nistondagi voqiyqlarning keyingi
rivoji hamda unga tashqi omillar tasiri, ichki ziddiyatlar, o’zaro nizo va
kelishmovchiliklar ular Turkiston voqiyalaridan tubdan farq qilishini ko’rsatdi.
Xorijiy tarixshunoslikning umumiy xususiyatlari shundaki, ularda kurash
sabablari, mohiyati, ishtirokchilari haqida yakdil xulosalar bildirildi. Bu hol
yuqorida qayd etilganidak, haqiqat barcha tillarda yagona mezonda baholanishini
ko’rsatadi. Xorijiy tarixshunoslikda nafaqat ilmiy yutuqlarda, balki kamchiliklarda
ham umumiylik kuzatiladi. Bu kamchiliklar avvalo Turkiston voqeyalari rivojida
o’lkadagi ichki vaziyat, mahalliy milliy xususiyat, ichki omillar tasirini to’la
tasavvur eta olmaslikda namayon bo’ladiki, bunday hol tegishli malumotlar,
manbalar yetishmovchiligi, ulardan bexabarlik bilan izoxlanadi. Manbalardan
bexabarlik, ulardan foydalanishdagi cheklanishlarga barham berish imkoni
tug’ilgan hozirgi mustaqillik, erkin fikir yuritish va ijod qilish sharoitida xorijlik va
vatan tarixshunosligi mutaxasislari bunday kamchiliklarni hamkorlikda bartaraf
etishlari mumkin va lozim.
Umumiy, xorijiy tarixshunoslik va vatan tarixshunosligi ilmiy natijalarni
haqida yuqorida qayd etilgan malumotlardan malum bo’ladiki, xorijiy
tarixshunoslikda etiborga loyiq fikr-mulohazalar, muhim malumotlar juda ko’p.
Ayni paytda endigina rivojlanib kelayotgan mustaqillik davri tarixshunosligida
ham bu borada diqqatga sazovar yutuqlarga erishildi va ular xorijiy tadqiqotchilar
uchun nihoyatda qiziqarlidir. Tarixiy haqiqatni tiklash esa barcha imkoniyatlardan,
manbalardan unumli foydalanishni, xorijiy va vatan tarixshunosligi yutuqlarini
birlashtirishni taqazo etdi. Bu esa o’z navbatida xorijdagi va vatanimizdagi
mutaxasislar hamkorligi zaruriyatini ilgari suradi. Bundan hamkorlik tarixiy
haqiqatni nafaqat vatan tarixshunosligi va xalqimiz xotirasida, balki jahon
miqyosida to’la hamda xolisona tiklash imkonini beradi. Bir so’z bilan aytganda,](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_70.png)
![jahon tarixshunosligining muhim mavzularidan biriga aylangan bu tarixiy hodisa
jahon tarixshunosligining hamkorligidagi talqinini kutmoqda.](/data/documents/be6a595d-0bfa-40ff-85a4-525b7d001afd/page_71.png)
XIX ASR IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHI TURKISTONDA TARIXIY- ME`MORIY OBIDALAR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI Kirish: ..................................................................................................... betlar 1 Bob XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar ...-bet 1 .1 §. B u x o r o a m i r l i g i o b i d a l a r i ................................................................................................................ betlar 1.2 §. Xiva obidalari .................................................................................. betlar 1.3 §.Toshkent va Qo`qon xonligida yodgorliklarning holati…………..betlar 2 Bob Rus bosqinining tarixiy-me`moray obidalarga ta`siri .................... bet 2. 1 §. Harbiy harakatlar natijasida tarixiy yodgorliklarga yetgan zarar……………… betlar 2. 2 §.Tarixiy-me`moriy obidalar muhofazasi borasida olib borilgan ishlar ….betlar 3.Bob XX asr boshlarida Turkistonda yodgorliklarni muhofaza qilish borasida olib borilgan chora-tadbirlar……bet 3.1 §. Rus tadqiqotchilarining Turkistonda tarixiy yodgorliklarni izlab topish va muhofaza qilish borasidagi faoliyatlari ................................................................................................................. betlar 3 .2§. ........................................................................................................ betlar Xulosa .................................................................................................... betlar
KIRISH Mustaqillik sharofati bilan yurtmiz tarixini o`rganishga bo`lgan e`tibor ham bir qadar o`zgardi. O`tmishni borligicha yanada to`laqonli yoritish imkoniyati vujudga keldi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 - yil 27 iyuldagi “O’z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi” qarori qabul qilingach, tarixiy muammolar va ularning yechimlarini izlash jarayoni yuqorilab bormoqda. Ushbu magistrlik ishida O`rta asrlar Movarounnahr tarixining tarixshunosligi yoritib beriladi. Bu davrda Arab xalifaligi, Somoniylar, Qoraxoniylar, Mo`g`ullar davri va Temuriylar davriga oid manbalar tahlil qilinadi. Mavzuning dolzarbligi: O`rta asrlar Movarounnahr tarixini yoritish turli davrlarda turlicha kechgan. Chorizm va sovet tarixshunosligida ba`zi jihatlariga e`tibor kamroq berilgan. Vaholangki O`rta Osiyo doimiy tarzda turli manfaatlar to`qnashgan mintaqa bo`lgan. Shuning uchun boy siyosiy jarayonlar va tarixga ega hisoblanadi. Xorijiy tadqiqotchilar sahifalarida ham turli yondashuvlar orqali bayon etilgan. Mana shu jarayonlarni batafsilroq va haqqoniy aks ettirish bugungi tarixchilarimiz zimmasidadir. Mavzuning maqsadi va vazifalari: Ushbu disertatsiya ishining maqsadi VIII-XV asrlarda O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini tarixshunoslik fanining eng samarali va so’ngi usullari yordamida ochib berish, bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan tarixchilar ya’ni, XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlaridagi tarixchilar-olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan ishlar, shuningdek, XIX asr oxirlaridan xorij mamlakatlarida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish va shu orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo’shishdan iboratdir.VIII-XV asrlar tarixi manbalar ko`lami jihatdan ko`pligi bilan ajralib turadi. Turli davrlarda mintaqa tarixining yoritilishi har xil tuzumlar ko`rinishida
o`rganilgan. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy haqqoniy tarixini yoritish ishlariga eng muhim darajada hissa qo’shgan olimlarning tadqiqot ishlarini tahlil qilishdan iboratdir. Mavzuning tarixs h unosligi: Tadqiqot ob’ekti: Tadqiqot ob’ektiga O’rta Osiyoning VIII- XV asrlar davri siyosiy hayotini aks ettirib bergan barcha birinchi darajali manbalar hamda ushbu davrda yashagan tarixchilarning voqea - hodisaga yondoshuvlari, O’rta Osiyoning VIII-XV asrlar davri siyosiy hayoti tarixiga oid Chor Rossiyasi davrida, Sho’rolar davrida, mustaqil O’zbekistonda hamda xorijiy mamlakatlarda olib borilgan barcha tadqiqot ishlari. Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati: Ishning nazariy ahamiyati shundan iboratki VIII-XV asrlar O’rta Osiyo siyosiy hayoti tarixining tarixshunosligini yoritib berish orqali qo’lga kiritilgan yutuqlar hamda tajribalar O’rta Osiyo xalqlarining rivojlangan o’rta asrlar davri siyosiy hayoti tarixining turli davrlarda qay darajada o’rganilganligini tadqiq etish orqali yurtimizda tarixshunoslik fanining rivojlanishiga oz bo’lsada hissa qo’shishdan iboratdir. Dissertatsiya mavzusi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar tarixshunoslik fanining keyingi tadqiqotlarida muhim nazariy ahamiyatga egadir. Amaliy ahamiyati shundaki qo’lga kiritilgan yutuqlardan oliy o’quv yurtlarida ijtimoiy fanlarni o’qitishda xususan, yurtimiz oliy o’quv yurtlarining tarix fakultetlari manbashunoslik va tarixshunoslik yo’nalishlarida faoliyat yuritayotgan professor- o’qituvchilar o’z ma’ruzalarida, uslubiy qo’llanmalar tayyorlashda, magistr va talabalar esa rivojlangan o’rta asrlar davri Movarounnahr tarixini o’rganayotganda ushbu tadqiqot natijalaridan foydalanishlari mumkin. Mavzuning ishlab chiqarishga bog’liqligi: Dissertatsiya tadqiqoti natijasini respublikamizdagi maktablarda tarixchi o’qituvchilarining o’quv- metodik faoliyatiga joriy etish, tarix muzeylari, sayyohlik tashkilotlari faoliyatiga tadbiq etish tavsiya etiladi.
Dissertatsiyaning tuzilishi: Tadqiqot kirish, uch bob, yettita paragraf, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat. O`rta asrlar Movarounnahr tarixini o’rganishda birinchi darajali manbalarning o’rni va ahamiyati eng muhim hisoblanadi. Asl tarixiy qo’lyozmalarni o’qish, o’rganish, taqqoslash, tahlil qila olish manbashunos - tadqiqotchilardan katta mahoratni talab qiladi. O’rta asrlar davri tarixini yoritishda eng ishonchli vosita bu - asl tarixiy qo’lyozma manbalardir. VIII-XV asrlar O’rta Osiyo tarixiga oid manbalarni tadqiq etish alohida e’tiborni taqozo etadi. Bu davr manbalarining ko’pchiligida voqea-hodisalar xronologik tarzda bayon etiladi. O’rta Osiyo tarixining VIII-XV asrlar birinchi darjali manbalariga Muhammad an- Narshaxiyning ``Buxoro tarixi``, Abulfazl al-Bayhaqiyning “Tarixi Mas’udiy”, Abu Nasr Muhammad al-Utbiyning “Tarixi Yaminiy”, Izzuddin ibn al-Asirning “Al-Komil fi-t-ta’rix”, Abu Sa’d Abdulkarim as-Sam’oniyning “Kitob al-ansob” , Nizomiddin Shomiyning ``Zafarnomq`` va boshqalarni kiritishimiz mumkin. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya va G’arbiy Yevropalik sharqshunos olimlar O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri tarixi bilan bog’liq qo’lyozma asarlarni o`rganish jarayyonlari bilan shug`ullana boshladilar. Ular qatoriga V. Veselovskiy, V. V. Bartold, V. R. Rozen, V. P. Vasilev, X. Vamberi, B. Dorn va boshqalarni qo’shishimiz mumkin. Ushbu olimlar O`rta Osiyo tarixiga oid manbalarni ko`pchiligini tadqiq etgan.
XIX asr oxiri Turkistonda tarixiy-me`moray obidalar 1.1 §. Buxoro amirligi obidalari Ma`lumki Turkiston hududi qadim tarixdan turli sulolalar boshqaruvida bo`lgan. Turli davrlarda yaratilgan inshootlar, tarixiy-me`moray obidalar bunyod etilgan. Ayniqsa Buxoro amirligi bunday obidalargaboyligi bilan ajralib turgan. XIX asr oxirlariga kelib ham amirlik hududida bunday me`moray obidalar anchagina salmoqli edi. Ayniqsa Samarqand, Buxoro, Poykand, Qarshi, Termiz, Shahrzisabz, Karmana kabi bekliklarida tarixiy-me`moray obidalar anchani tashkil qilgan. Masalan, Samarqandda Xoja Ahmad maqbarasi (XIV) asrda qurilgan. Islom ma`navuyatiga ulkan hissa qo`shgan shayxga atab qurilgan. Maqbaraning XX asr boshigacha qiyshayib qolgan minorasi saqlanib qolgan 1 . Shaxrimizning eng mukaddas ziyoratgoxi va me’moriy obidalaridan biri, Samarkandning eng birinchi masjidi Xazrati Xizr masjididir. Masjidning peshayvonidan tevarak-atrofga razm solinsa, ufk bilan kushilib ketgan manzara kurinadi. Ulugvor Amir Temur jome’ masjidi va Bibixonim makbarasining tulaligicha kurish mumkin. Undan sal uzokrokda mashxur Registon madrasalari minora va gumbazlari savlat tukib turadi. Pastrokda esa Shoxi Zinda makbara va masjidlar turkumining lojuvard gumbazlari ajoyib manzara kasb etadi. Musulmon dunyosida Xizr alayxissalomning nufuzi xakida kup gapirish mumkin. Bu paygambar Xak taolo tomonidan aziz tutilgan zotlardan biri bulib utgandir. Tarixchi Abu Toxirxojaning “Samariya” asarida ushbu shaxarning masjidlari va madrasalarining xosiyat va sifatlari tugrisidagi bobida shunday fikrlar keltiriladi: “Xazrati Xizr alayxissalom masjidi. Shaxar tai щ arisida Afrosiyob tepasi ustida, Oxdnin, darvozasining karshisidadir. Aytadilarkim, Samarkandda eng avval solingan masjid ushbudir. Ushbu masjid Amir Muzaffarxonning xonligi chogida kayta imorat kilingan”. Utmishda Samarkand shaxri kuplab istilochilar tomonidan zabt kilingan. Xar bir tarixiy vaziyatda ushbu yodgorlikka aloxida bir urgu berilib kelingan. Masjid 1 Шухрат Қ УЛМАТОВ, Амриддин БЕРДИМУРОДОВ САМАРКАНД ЁДГОРЛИКЛАРИ. Самарканд “Имом Бухорий халкаро маркази” 2017. 48- bet