logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA UNI RIVOJLANTIRUVCHI PSIXOLOGIK USULLAR

O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA UNI RIVOJLANTIRUVCHI PSIXOLOGIK USULLAR

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

306.4775390625 KB
Скачать
O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA UNI RIVOJLANTIRUVCHI PSIXOLOGIK USULLAR MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………… ....... ……………… I - BOB. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH MUAMMOSINING METODOLOGIK ASOSLARI ......................................... 1.1. Kreativ yondashuvning o‘smirlar ijtimoiylashuvidagi rolini o‘rganish va uning tadqiq etish tamoyillari………………… .......................... ……………… 1.2. Jahon va rus psixologiyasi fanida kreativ yondashuv muammosining o‘rganilishi hamda tadqiq etilishi………… ............................ ……………………… 1.3. Kreativ yondashuvning mamlakatimiz psixologiyasidagi talqini……… .......................................................................................................... . Bob yuzasidan xulosalar ......................................................................................... II - BOB. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH MUAMMOSINING (EMPIRIK) O‘RGANILISHI ........................................... 2.1 . Tadqiqot bosqichlari, metodologik asoslari va metodikalarning psixologik tavsifi…………………………………………………… ................................. ……. 2.2 . O‘smirlar kreativ yondashuvni shakllantirish muammosining empirik o‘rganish tahlili, shakllanganlik holati va xarakterli xususiytlari tavsifi…….. 2.3 . O‘smirlarda kreativ yondashuvga yo‘nalganlikning shaxs sifat va xususiyatlariga bog‘liqligini empirik tadqiq etish…………… ......... ……………….. 2.4. Bob yuzasidan xulosalar………………………………… ............. ……………. III - BOB.O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISH .................................................... 3.1 O‘smirlar xulq-atvorida kreativlik hatti-harakatlari, bilim va tasavvurlarini shakllantirish…………………………………………………………………. 3.2 O‘smirlar bilan hamkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yishda kreativ yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlari………………………………………… 3.3 O‘smirlarda kreativ yondashuvni rivojlantirish o‘smirlar ijtimoiy psixologik mexanizmi sifatida…………………………………………………….. 3.4. Kreativlik sifatlari, ularning xususiyatlarini rivojlantiruvchi psixologik usullar va tavsiyalar………………………… ................... ………………………….. Bob yuzasidan xulosalar……………………………………………………. XULOSA …………………………………………………………………… ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………………. ILOVALAR………………………………………………………………… KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Jahonda t a’lim va tarbiya mazmuni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, fan, texnika, madaniyatning obyektiv talablariga asoslanadi. Xalqoro miqyosda hozirgi kunda dunyodagi yetakchi kompaniyalarning ishga olish talabi kreativ fikrlay olish yangiliklar yaratishga qodirlik ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, raqobatbardosh kadrlarni yetishtirish uchun ularga kreativ madaniyatni o‘rgatish lozim va biz buni maktabgacha bo‘lgan ta’limda va xalq ta’limida isloh qilishimiz maqsadga muvofiqdir. O‘zbekistonda ta’lim sohasidagi amalga oshirilayotgan islohotlar Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “...Yosh avlodni barkamol, ma’naviy va jismonan sog‘lom, yuqori malakali kasb egasi qilib tarbiyalash, ularni mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”,[8, 56] degan mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, yurtimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning yaratuvchisi sifatida shakllanayotgan yosh avlodni voyaga yetkazish, ularning zamon talablari darajasida bilim olishi, shaxs sifatida kamol topishi va kundalik turmush yumushlarini hal etishga tayyorlab borish masalasi asosiy vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli ham O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan bu borada bir qator ishlar olib borildi. Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlandi. Makur k onsepsiyaga binoan O‘zbekistonning 2030-yilga kelib PISA (The Programme for International Student Assessment) o‘quvchilarning ta’lim sohasidagi yutuqlarini baholash bo‘yicha xalqaro dastur reytingi bo‘yicha jahonning birinchi 30 ta ilg‘or mamlakati qatoriga kirishiga erishish belgilangan. Shuningdek, konsepsiyaga muvofiq, quyidagilar amalga oshiriladi: Xalq ta’limi muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashning samaradorligini oshirish; Yoshlarni tarbiyalash va ularning bandligini ta’minlashda maktabdan tashqari ta’limning zamonaviy usullari va yo‘nalishlarini joriy etish; Davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish hisobiga davlat ta’lim tizimida raqobat muhitini kengaytirish. Konsepsiya xalq ta’limi sohasidagi mavjud muammolarni aniqlaydi. Umumiy o‘rta ta’limni boshqarishda qator muammolar mavjud. Jumladan, maktablar metodik, moddiy-texnik jihatdan ta’minlash va moliyalashda davlat tashkilotlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Kadrlar bilan ta’minlash borasida ham kamchiliklardan holi emas. Kreativlik shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson tafakkuri, ma’naviyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Aytish joizki, kreativlikni rivojlantiruvchi usullar ustida ishlash va uni tadbiq qilish jamiyat va davlat rivojiga katta hissa qo‘shishga, zamon bilan hamnafas fikrlovchi va ijodkor yoshlarni yetishib chiqishiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947- sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”,[12] 2019-yil 17-yanvardagi PF-5635-son “2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” [7], 2019-yil 11-iyuldagi PF-5763-son “Oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi [8] farmonlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarning ijrosini ta’minlashda mazkur dissertasiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot ishining maqsadi : O‘smir yoshidagi bolalarda ijodkorlik qobiliyatini shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi eng samarali metodlarni topish, ularni amaliyotda qo‘llab ko‘rish, olingan natijalarni aniqlashtirib, ilmiy ishda uni nazariy jihatdan asoslash. Tadqiqot vazifalari: Kreativ yondashuvni shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi metodlar yordamida o‘smir yoshdagi bolalarda muammolarni noodatiy yechish qobiliyatini rivojlanishi va ushbu metodikalarning mazmunini yoritib berish. Kreativlikni shakllantirish muammosini empirik jihatdan o‘rganish. Kreativlikni rivojlantiruvchi metodikalarning xarakterli xususiyatlari va takomillashtirishga qo‘yilgan talablarni aniqlash. Kreativlikning shaxsning yoshiga, sifat va xususiyatlariga bog‘liqligini o‘rganish. Ijodkorlik sifatlari, ularning xususiyatlarini rivojlantiruvchi psixologik usullar va tavsiyalarni ishlab chiqish. Tadqiqot davomida ishlab chiqilgan uslubiy ishlarning samaradorligini aniqlash. Tadqiqot ob’ekti : Umumta’lim maktablarining o‘smir yoshdagi o‘quvchilarining turli fanlardagi harakatlari, muammoli vaziyatlar yuzaga keladigan reaksiyalari. Tadqiqot predmeti : O‘smirlarda kreativlikni rivojlantiruvchi metodlardan foydalangan holda, ularda sodir bo‘layotdan reaksiyalarni, qiziqishlarni va muammolarni noodatiy yecha olish qobiliyatining oshishini kuzatish, o‘rganish va taxlil qilish. Foydalanilgan metodikalarning samarasini nazariy jihatdan asoslash. Tadqiqot ilmiy farazi shundan iboratki, kreativ yondashuvni rivojlantiruvchi usullar yordamida: – O‘smir yoshidagi bolalarda muammoli vaziyatlarda masalaning nostandart yechimini topish ko‘nikmasi shakllanadi; – O‘smir yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishiga imkon yaratuvchi metodik tizim yaratiladi; – O‘smir yoshidagi bolalarning vazifalarni mustaqil va o‘ziga xos bajarilish sifati oshadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Ushbu tadqiqot natijalari o’smirlarda kreativ yondashuvni shakllantirish va rivojlantirishga ko‘maklashdi. Dissertatsiya ishida o‘smir yoshidagi bolalarda kreativlikni oshirish uchun samaraliligi aniqlangan va milliy mentalitetga moslangan metodikalar va ota-onalar uchun tavsiyalar ko‘rsatildi. Kreativ yondashuvning aynan o‘smir yoshida nima uchun muhim ekanligi o‘smirlik davrining psixologik xususiyatlariga asoslanib yoritib berildi. Ilmiy tadqiqot natijasida xalq ta’limida va mustaqil qo‘llanish uchun metodikalar yaratildi. Kreativ yondashuv uchun shaxsning individual xususiyatlari va atrof- muhit ta’siri muhim ekanligi aniqlandi va buni aniqlash uchun mos bo‘lgan kreativlik savolnomasi tarjima qilindi. Tadqiqotning metodologik asosi. Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi metodlardan foydalanildi: – Tadqiqot muammosi bo‘yicha falsafiy, psixologik va pedagogik va ilmiy-metodik adabiyotlar, dissertatsiyalar, shu sohada ish olib borgan chet el olimlarining nazariya va qarashlari, elektron maqolalar, ilmiy yangiliklar, ishlab chiqilgan metodlar, qo‘llanma va darsliklar tahlili; – O‘smirlar o‘rtasida test va anketa so‘rovini o‘tkazish; – Ilg‘or fikrlovchi guruhlarni aniqlash va ularning ta’im va tarbiya jarayonining boshqa guruhlardagidan ajralib turadigan farqlarini aniqlash; – Tajriba-sinov ishi natijalarini aniqlashda matematik statistika metodlaridan foydalanish. Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodlar: test, anketa, kuzatish, matematik statistika. Tadqiqot muammosining o‘rganilganlik darajasi . Ijodkorlik atamasi bilan birgalikda kreativlik tushunchasining ham kirib kelishi sohada yana izlanishlar olib borilishiga sabab bo‘ldi. Yevropa va rus olimlari bu sohada dastlabki nazariyalarni asoslashdi. Ularga Paul Torrens [52], Edvard de Bono [20], Avraam Maslau, Qozon federal universiteti aspiranti S.Chulyokin, L.Bayanova [24], L.Vigotskiy [55], Merilin Freyer, Erik Erikson, Govard Gardner, Daniel Vellukslarni misol qilishimiz mumkin. Respublikamizda ham o‘quvchilarning kasbiy ijodkorligi sohasida fundamental tadqiqotlarni amalga oshirgan olimlar sifatida SH.Sharipov, E.G’oziyev [25], A.M.Jabborov [30], R.A.Mavlonova va N.X.Rahmonqulova [37]larni ko‘rsatishimiz mumkin. Va shuni alohida ta’kidlab o‘tishimiz lozimki, Samarqand Davlat Universiteti o‘qituvchilari dots. M.Salohutdinova va PhD R.Musinovalarning ijod psixologiyasi haqida yozgan monografiyalari talabalardagi bilim va ko‘nikmalarni oshirishga ulkan hissa qo‘shmoqda. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: Tadqiqotni puxta olib borish va uni nazariy va amaliy jihatdan asoslash muhim hisoblanadi. Bu tushuncha psixologiya sohasida nisbatan yangi hisoblanib, uni fanga kirib kelishi XX asrning birinchi yarmiga borib taqaladi. Pedagogika, biznes, texnologiya sohasida kreativ fikrlashni shakllantirishning o‘ziga xos usullari ishlab chiqilgan va ommalashgan bo‘lishiga qaramay, ular o‘z navbatida bir soha doirasida amal qiladi va aynan o‘sha sohani rivojlantiradi. Aynan o‘smir yoshidagi bolalarda kreativlikni rivojlantirishni tatbiq qilish kelgusida o‘smirlar tanlashi mumkin bo‘lgan sohalarga innovatsiyalar kiritishga va o‘z o‘rnida o‘zbek psixologiyasida ham kreativlikni shakllantiruvchi isbotlangan metodlar va bilimlarning yanada ortishiga sabab bo‘ladi. Dissertatsiyaning tuzilishi . Dissertatsiya kirish qismi, uchta bob, o‘n bir bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I-BOB. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH MUAMMOSINING METODOLOGIK ASOSLARI 1.1. Kreativ yondashuvning o‘smirlar ijtimoiylashuvidagi rolini o‘rganish va uni tadqiq etish tamoyillari. Turmush tarzining har bir jabhasida o‘sish va rivojlanish avj olayotgan asrda yashayotgan ekanmiz, oldimizda bir ustuvor vazifa paydo bo‘ladi, ya’ni yangilik muallifiga aylanish, innovatsiya yaratish, ilm fan ravnaqiga hissa qo‘shish va davlatimizni rivojlangan davlatlar bilan raqobat qila oladigan texnikalar va g‘oyalar bilan boyitish. Bunda bizga kreativ fikrlash qobiliyati yordam beradi. Kreativlik bu xattoki bir asr oldin odamlar tasavvur ham eta olmagan kompyuter va internet, sun’iy yo‘ldoshlar, “smart house” deb nomlanayotgan uylar birgina tugmachaning bosilishi bilan sizga barcha qulayliklarni yaratadigan jihozlardan tortib fazoda yashayotgan yer ahligacha bo‘lgan barcha narsalardir. Kreativlik yangi imyoniyatlarni yaratish, innovatsiya, muammoli masalalarga o‘zgacha yechim demakdir. Kreativlik muammolarni yechishning yuragi hisoblanadi. Har doim muammolar mavjud. Ular o‘qishda yoki ish jarayonida paydo bo‘ladi. Agar biz o‘quvchilarda ijodkorlik mahoratini rivojlantira olsak, bu dutun dunyo uchun maqsadli ish bo‘ladi. Yangiliklar bilim va g‘oyaning o‘zaro kombinatsiyasidan hosil bo‘ladi. O‘qish va o‘rganish bu kundalik vazifa hisoblansada faqat uning o‘zigina hech narsa yaratolmaydi. Chunki tasavvur bilimdan kuchliroq. O‘quvchilarda kreativlikni rivojlantirishning eng samarali yo‘li pedagogning ular uchun model rolini o‘ynab berishidir. Masalan kelajakka qiziqishni uyg‘otish va orzu va maqsadli hayotni tashkil qilish uchun pedagog o‘z orzulari haqida gapirib berishi, orzusidagi uyni, orzusidagi kasbni rasmini chizib ko‘rsatishi va unga erishish uchun hozirda qanday ishlar qilayotganligini aytib berishi mumkin. Nutqining oxirida “sizchi?” savolining berilishining o‘zi o‘quvchining tasavvur olamiga olib ketadi. Pedagog yangi g‘oyalarni qadrlash va xatolarni ham nishonlay olsa u o‘quvchilarida kreativ fikrlash madaniyatini rivojlantira oladi. Barcha ishning boshlanishi mashaqqat va muvaffaqiyatsizliklardan iboratligini hisobga olgan holda biz e’tibor berishimiz lozim bo‘lgan yana bir jabha paydo bo‘adi. Ya’ni muvaffaqiyatsizlikdan keyin va qiyinchilikda ham o‘z erishmoqchi bo‘lgan maqsadidan qaytmaslikni, ulardan saboq olishni o‘rgatishdir. O‘z ixtirolari bilan mashhur kashfiyotchi Tomas Edison elektr lampani yaratish uchun qilgan izlanishlari mobaynida qariyb 2000 marotaba muvaffaqiyatsizlikka uchragan va uning quyidagi fikri ilm ahliga o‘ziga xos motivatsiya vazifasini bajarib kelmoqda: “Natija. Men ko‘p natijaga ega bo‘ldim! Bir necha minglab narsalar lampa yasash uchun ish bermasligini bildim!” . Hozirgi kunda dunyodagi yetakchi kompaniyalarning ishga olish talabi kreativ fikrlay olish yangiliklar yaratishga qodirlik ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, raqobatbardosh kadrlarni yetishtirish uchun ularga kreativ madaniyatni o‘rgatish lozim va biz buni maktabgacha bo‘lgan ta’limda va xalq ta’limida isloh qilishimiz maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ijodiy fikrlash uchun har kuni bir oz vaqt ajratish, ko‘proq fikrlash va paydo bo‘lgan g‘oyalarni amaliyotda sinab ko‘rish yetarlidir. Shaxsning eng murakkab va shu bilan birga muhim taraqqiyot bosqichi o‘smirlikdir. Ilk o‘smirlik 11-13 yoshni, katta o‘smirlik 14-15 yoshlarni o‘z ichiga oladi. O‘smirlik birinchi navbatda organizm taraqqiyotidagi shiddat va notekslik bilan xarakterlanib, bu davrda tananing intensiv tarzda rivojlanishi va qotishi ro‘y beradi. Bu davrda ayniqsa diqqat, xotira, tafakkur jarayonlari rivojlanadi. Bu davrda bola mustaqil fikrlashga intila boradi. Chunki, bu davrda u ko‘proq o‘z o‘y fikrlari dunyosini mushohada qilish, olam va uning sirlarini bilishga va nazariy bilimlarni oshirishga bo‘lgan ehtiyoj oshadi. Buning sababi bolada o‘ziga xos “kattalik” xissining paydo bo‘lishi bo‘lib, bu uning so‘zlashida va fikrlashida ham ifodalanadi. O‘smirga yetarlicha berilgan mustaqillik muhiti va to‘g‘ri tashkil etilgan o‘qish sharoitlari samimiylik muhitini yaratishi, o‘smirning mustaqil fikrlashiga katta imkoniyatlar ochishi va undagi ijodiy tafakkurni rivojlantirishi mumkin. Qiziqishlar bilimlarni ongli, puxta va barqaror anglangan holda o‘zlashtirishga, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga, shaxsning qobiliyatini rivojlantirishga, olamni mukammalroq tushunish va bilim saviyasini kengayishiga yordam beradi. Qiziqish motiv singari borliqning mo‘jizakor tomonlarini bilishga, fan asoslarini egallashga, faoliyatning turli-tuman shakllariga ijodiy yondashishni vujudga keltirishga yordam beradi. Ta’lim sohasidagi mutaxassis va psixologlarning fikriga ko‘ra, ijodiy faoliyat bilan bog‘liq fikrlash jarayonlarida mashg‘ul bo‘lish deb tushunilgan kreativ fikrlash bir qator boshqa shaxsiy ko‘nikmalarning ham rivojlanishiga olib keladi. Shular jumlasiga metakognitiv qobiliyat, insonlar bilan muomala qilish va shaxsning o‘zini yaxshiroq anglash ko‘nikmalari, muammolarni hal qilish ko‘nikmalari kiradi. Shu bilan birga shaxs kamoloti, ta’lim olishdagi muvaffaqiyati, kelajakdagi kasbiy muvaffaqiyati va jamoatchilik orasidagi obro‘si ham insonning kreativ fikrlash ko‘nikmasiga bog‘liq.[57] Kreativ fikrlashda ta’limni asosiy vazifasi o‘quvchida u yashayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli hayot kechirishi uchun uning buguni va kelajagida kerak bo‘ladigan ko‘nikmalarni shakllantirishidir. Kreativ fikrlash bugungi yoshlar ega bo‘lishi lozim bo‘lgan muhim ko‘nikma bolib, bu ko‘nikma ularga doimiy tarzda va shiddat bilan o‘zgarayotgan, oddiy savodxonlikdan tashqari yangilanayotgan davrga xos ko‘nikmalarga ega kadrlarni talab etayotgan makonga moslashishga ko‘maklashadi. Kreativlik bugungi o‘quvchiga hozir hatto mavjud bo‘lmagan sohalarda ishlashi, yangi muammolarni yangi ko‘nikmasini shakllantirish ularga tobora murakkablashayotgan mahalliy va global muammolarni noodatiy yondashuv orqali hal etish imkonini yaratadi. O‘smirlarda kreativ fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati faqatgina mehnat bozori talablari bilan cheklanib qolmay, u yoshlar uchun o‘z qobiliyat va ko‘nikmalarini, shu jumladan, ijodiy iste’dodlarni kashf etish muhim ahamiyatga ega. Kreativ fikrlash o‘quvchilarning ta’lim olishini hodisalar, tajribalar va xatti-harakatlarni yangicha va shaxsan mazmunli usulda talqin etish orqali qo‘llab quvvatlaydi. O‘smirlarning qiziquvchanligi ularning ta’lim jarayonida qo‘l keladi. Ijodiy fikrlash shu tariqa o‘zaro kelishuvchanlik vositasiga aylanadi, hattoki avvaldan belgilangan ta’lim maqsadlari konteksida ham bu samara beradi. Boshqa ko‘nikmalar kabi, kreativlik ham amaliy va yo‘naltirilgan yondashuv orqali rivojlantirilishi mumkin. Barcha sohalarda kreativ fikrlash mumkin. O‘smirlar ta’limi va tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi shaxslar kreativ fikrlashni ajrata olishi va unga mos shart-sharoitlarni bilishlari va yoshlarga fikrlashda ijodiy yondashishga yordam bera olishni bilishlari kerak. Kreativ fikrlash endigina shakllanayotgan talqin bo‘lib turgan bir paytda ancha keng hamda kreativlik tuzilmasi kuchli tadqiqotchilik an’anasiga ega bo‘ladi. Demak, kreativlik–layoqat, jarayon va muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabat bo lib, u orqali shaxs yoki guruh ushbu ijtimoiy kontekst uchun ham yangi, hamʻ foydali bo lgan salmoqli mahsulotni yaratishidir. ʻ Ijodiy maqsadlarni ro‘yobga chiqarish kreativ fikrlashni taqozo etadi, lekin shu bilan birga aqliy salohiyat, soha borasidagi bilim va san atkorlik talanti kabi ʼ kengroq va maxsus ko‘nikma va qobiliyatlar ham zarur bo‘ladi. Masalan, san at ʼ durdonalari yoki texnologik kashfiyotlarni yaratish bilan bog‘liq buyuk ijodkorlikda kreativ fikrlashdan tashqari salmoqli talant, chuqur bilim, muayyan sohada tinimsiz mehnat hamda jamiyat tomonidan ushbu mahsulot qiymatga ega ekanligi haqidagi e tirof ham talab etiladi. Aksincha, kichik yoxud kundalik ʼ kreativlik (masalan, fotojurnalda rasmlarni mahorat bilan joylashtirish; oziq – ovqat qoldiqlaridan yangi taomni hosil qilish yoki ishxonadagi murakkab muammoga ijodiy yechim topish kabi) ijodiy fikrlashga qodir deyarli barcha insonlarga zarurdir. Tug ma talantning ahamiyatini kamaytirish hamda takomillashtirish mumkin ʻ bo lgan shaxsning kreativ fikrlash qobiliyatiga ko proq urg u berish maqsadida ʻ ʻ ʻ PISA tadqiqoti kreativ fikrlash yo‘nalishining baholashi mana shu kichik kreativlik bilan bog liq vazifalarga asosiy e tiborni qaratadi. Kreativ fikrlashning bu turi ʻ ʼ nafaqat insho yozish yoki rasm chizish kabi asosan ichki dunyoni aks ettirish talab qilinadigan ta lim kontekstiga, balki g oya berish masalalarini tahlil etish, ʼ ʻ jamiyatdagi muammolarni hal etishga aloqador bo lgan kengroq sohalarga hamʻ taalluqlidir. O‘zbekiston 2022-yilda ilk bor qatnashishi kutilayotganPISA xalqaro baholash dasturi o‘quvchilarning o‘qish, matematik va tabiiy-ilmiy savodxonligi bilan bir qatorda, kreativ fikrlashini ham baholaydi. Kreativ fikrlashni rivojlantirish va baholash uchun avvalo bu domenning o‘zini tushunish va uning ilmiy asoslarini tadqiq qilish lozim. Maktabda tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati juda katta. Maktablar yoshlarga o‘z iste’dodlarini, shu jumladan ijodiy qobiliyatlarini kashf etish, rivojlantirish va aniqlashda yordam beruvchi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Maktablar bolalarni o‘zlari yashaydigan jamiyatning bir qismi ekanliklari va uning rivojlanishiga hissa qoshadigan ijodiy imkoniyatlarga ega ekanliklarini his qilishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Kreativ yoshlar passiv ravishda tinglamaydilar va o‘zlashtirmaydilar. Ular izlanishadi, kashf qilishadi va muloqot qilishadi. Bu yoshlarni yanada faol jamiyat a’zosi sifatida namoyon bo‘lishga yordam beradi, chegaradan tashqarida muloqot qilish imkonini beradi. Ijodkorlik ta'limda ahamiyatlidir, chunki u kognitiv murakkablikni shakllantiradi. Ijod chuqur bilimga ega bo‘lish va undan unumli foydalana bilishga tayanadi. Ijodiy bo‘lish ma'lum bir mavzu yoki kontekstda mavjud bilim yoki ko‘nikmalar to‘plamidan qimmatli natijalarga erishish uchun yangi imkoniyatlarni sinab ko‘rishni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun ham bilim va ko‘nikmalarni oshiradi. U vaqt o‘tishi bilan rivojlanadi va agar ijodiy jarayon odamlar kamida bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan nuqtadan boshlansa, yanada muvaffaqiyatli bo‘ladi. O‘z ichki tabiatini anglay bilish, unga amal qilgan holda harakat qilish o‘zlikning namoyon bo‘lishiga xosdir. Maslou kishilar o‘zligining namoyon bo‘lishi quyidagi xususiyatlarga ega degan xulosaga keladi: borliqni idrok etishning oliy darajada ekanligi; o‘z-o‘zi, boshqalar, atrof-muhitni amalda qanday bo‘lsa, o‘shanday qabul qila bilish; yuksak hozirjavoblik; muammoni hal etishga bo‘lgan qobiliyatning ancha rivojlanganligi; o‘zini chetga tortish, tanholikka moyillikning yaqqol namoyon bo‘lishi; avtonomlik va qandaydir bitta madaniyatga moyillikka qarshilikning yorqinligi; idrokning va emosional reaksiyalarning sof va boy ekanligi; qayg‘urganda jo‘shqinlikning yuksak cho‘qqida ekanligi; o‘zini barcha insoniyat bilan birgalikda ekanligini kuchli tasavvur etish; shaxsiy munosabatlardagi o‘zgarishlar; xarakterning farq qiluvchan demokratik tuzilmasi; ijodiy qobiliyatning yuksakligi; qadriyatlar tizimida muayyan o‘zgarishlar; ijodkorlik (kreativlik)dir. Real borliqni idrok etishning yuqori darajasi ongning tiniqligi, borliqni anglash usullarining bir-biriga mosligini anglatadi. Bunday xususiyatlarni bundan- da aniqroq tavsiflash mumkin bo‘lmasa kerak. O‘z-o‘zini, boshqalar, atrof-muhitni amalda qanday bo‘lsa, o‘shanday qabul qila bilish qobiliyatning kuchliligi amalda atrofni sog‘lom, hushyor, adekvat idrok etishdan iboratdir. Hozirjavoblikning kuchliligi o‘z shaxsini namoyon qilish, uni erkin ifodalash, nuqsonli xislatlardan xolilik, kulgi bo‘lishdan, nazokatsizlikdan qo‘rquv, va hokazolarda ifodalandi. Boshqacha qilib aytganda, bu soddalik, hayotga bo‘lgan ishonchdir. Diqqatni muammoni hal etishga yuksak darajada jalb qilish qobiliyati qaysarlik, sobitqadamlik, muammoni boshqalar bilan birga va yakka holda hal eta bilish say-harakatidir. O‘zini chetga tortish, tanholikka moyillikning yaqqolroq namoyon bo‘lishi o‘z ustida ishlash, o‘z ruhini tarbiyalashni talab etadi. Agar inson dindor bo‘lsa, u Xudo bilan muloqotga kirisha olishi lozim. Avtonomlik va qandaydir bitta madaniyatga oi d likka bo‘lgan qarshilikning yorqinligi inson ning barcha madaniyat buloqlaridan bahramand bo‘lish ida ifodalandi. Sog‘lom shaxs xulq-atvorini uning atrofidagilarning uning sog‘ligi to‘g‘risidagi fikrlari, qarashlari, qo‘llab-quvvatlashlari va qoidalari emas, balki insonning o‘zida mavjud bo‘lgan oliy manba bilan bo‘ladigan muloqot, dialog natijasida hosil bo‘ladigan axloq qoidasi belgilaydi va boshqaradi. Qisqasi, sog‘lom shaxs psixikasini yuzsizlarcha uyat madaniyati emas, balki gunohni his eta bilish madaniyati asoslaydi. Idrokning sofligi va emosional reaksiyalarning boyligi insonning ana shular orasidan eng yaxshilarini tanlash imkonini beradi. 1.2. Jahon va rus psixologiyasi fanida kreativ yondashuvni shakllantirish muammosining o‘rganilishi hamda tadqiq etilishi Bugungi kunda butun dunyoda yuz berayotgan globallashuv jarayonida biz tanib, ko‘rib, o‘rganib borayotgan barcha yangilik va kashfiyotlar inson tafakkurining mahsuli bo‘lib, buning negizida birinchi navbatda kreativlik yotadi. Atrofga boqqanimizda inson tomonidan yaratilgan beqiyos va hayratlanarli namunalarga duch kelamiz. Bu kashfiyotlar bir necha yillar oldin insonlarning orzusida bo‘lgan. Ularning orasida shundaylari borki, balki ular tasavvurga ham sig‘magan. Bu innovatsiyalar kundalik hayotimizga yengillik olib kirmoqda. Shu sababli ham jamiyatimizda kreativ fikrlovchi shaxslarga bo‘lgan ehtiyoj kuchayib, mutaxassislarni bu borada izlanishga, jamiyat a’zolarini yangicha fikrlaydigan bo‘lib yetishishiga yordam beradigan metodlarni topishga va amaliyotda qo‘llashga undamoqda. Mehnat bozorida kreativ fikrlovchi mutaxassislarga ehtiyoj ortib borar ekan, biz ta’lim jarayonida, xatto uning eng dastlabki bosqichidan boshlab bu faktorga e’tibor qaratishimiz bugungi kunning dolzarb vazifasidir. Shaxsda kreativlik sifati haqida so‘z yuritar ekanmiz, avvalambor, bu tushunchaning tarixi, kelib chiqishi va fanning yorqin nomoyondalarining qarashlariga e’tiborimizni qaratish maqsadga muvofiqdir. Kreativlik shaxsning bilimining ko‘pqirraligi yoki uni amaliyotda qo‘llay olishi bilan emas, balki undan foydalanib yangi bilimlarni kashf qilishida, mavjud bilimlarini takomillashtirishida, o‘rnatilgan steriotiplardan chetga chiqa olishi, nostandart va original fikrlashda namoyon bo‘ladi. Kreativlik psixologiya sohasida nisbatan yangi atama hisoblanib, unga dastlabki ta’rif o‘tgan asrning 1922-yilida Simpson tomonidan berilgan. U kreativlikni bilimdan ko‘ra qiymatliroq deb hisoblagan. Kreativlik tafakkurning nostandart usuli bo‘lib, ta’lim va bilim kreativlik energiyasini oshiradi deb ta’rif bergan. XX asr boshlarida faylasuf Anri Bergson “Kreativ evolyutsiya” kitobini nashr etdi, keyinchalik u Nobel mukofotiga sazovor bo ‘ldi. Kitobning asosiy g‘oyasi - ijodkorlik barcha tirik organizmlarda mavjud degan tushuncha. Bu, aslida, evolyutsiyani boshqaradi. Freydning psixoanalizdagi hamkasbi Alfred Adler o‘zining individual psixologiya maktabini qurdi. Bu inson o‘zining ijodiy tabiati tufayli o‘z hayotini erkin tasarruf etishiga ishonchga asoslanadi. Va bu ijodiy kuch inson tajribasining barcha jabhalariga ta'sir qiladi: idrok, xotira, tasavvur. U har bir insonni o‘z hayotining me'moriga aylantiradi. Psixologiyada intellekt va kreativlikni bir-biri bilan aloqasini tushuntiruvchi 3ta nazariya mavjuddir: Intellekt va kreativlikni oliy darajadagi qobiliyatlarning birligi, intellekt kreativlikning yuqori bosqichi deb deb hisoblovchi birinchi nazariya vakillari bo‘lmish D.Veksler, G.Ayzenk, L.Termen, R.Stenberg va boshqalar ular nafaqat birlikda, balki ijodkorlik intellektning xosilasi deb ta’rif bergan. Yuqori darajadagi intellekt yuqori darajada bo‘lgan qobiliyatlarning asosi bo‘lib hisoblanadi. Gans Ayzenk fikriga ko‘ra kreativlik qobiliyatning o‘ziga xos turi bo‘lib, u intellektning yuqori bo‘lishi bilan belgilangan. V.Shtern, J.Piaje, D.Veksler va bir guruh olimlar ham intellektni insonlarni yangi turmush tarziga moslashtiruvchi umumiy qobiliyat sifatida qaragan. Ular o‘z tadqiqotlarini longityud metodidan foydalanib minglab amerikalik maktab o‘quvchilari kuzatish orqali o‘tkazishgan. Tadqiqot avvalida ularning IQ koeffitsienti aniqlab olinib, ular to‘plagan ballari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi. Kuzatiluvchilar haqidagi ma’lumotlar 30, 40, 50, 60, yil oralig‘ida to‘plab boriladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, intellekt koeffitsienti yuqori bo‘lgan sinaluvchilar hayotda yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatdilar. IQ darajasi past bo‘lgan sinaluvchilar esa boshqalardan 30 marta kamroq muvaffaqiyatga erishdilar. Intellekt va kreativlikning bir –biriga bog‘liq emasligi haqidagi qarashlar boshqa tadqiqotlarda o‘rganildi. Kreativlik insonning hayotga moslashishi emas, balki uni o‘zgartirishidir deb hisoblagan bir guruh olimlar kreativlikning asosiy omili sifatida insonning atrof-muhitga bo‘lgan disadaptatsiyani, ya’ni moslasha olmasligini ko‘rsatishdi. Ba’zi olimlar shaxsning kreativ xususiyatlarini tashqi olam va jamiyatning boshqa a’zolaridan yolg‘izlanish deya ta’rif berishgan. Aynan real olamga disadaptatsiyasi mavjud bo‘lgan inson o‘zidagi yolg‘izlikni yengish uchun ham yangilik yaratishni boshlar ekan. A.Adlerning fikricha, insondagi kreativlik o‘zida mavjud bo‘lgan noto‘liqlik kompleksini to‘ldirish vositasidir. Empirik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra ijodkorlik qobiliyatiga ega bolalar shaxsiy emotsional sohada jiddiy muammolarga duch keladi. Tadqiqotlarda esa bunday bolalarning maktabda o‘z imkoniyatlaridan past natijalarga erishayotgani isbotlandi. Dj.Gilford kreativlik va intellektni qarama-qarshi qo‘ygan olimlardan biri bo‘lib, u o‘z nazariyasi ikki xil tafakkur asosida quradi: konvergent va divergent. Konvergent tafakkur masalani yechish jarayonida mavjud barcha vositalarni tahlil qilish va ularning orasidan eng maqbulini tanlab olishdir. Konvergent tafakkur intellekt asosida quriladi. Divergent tafakkur masalani yechishning turli variantlarini topishdan iborat tafakkur turi hisoblanadi va u kreativlik asosida quriladi. Bu nazariya vakillari fikricha kretaivlik insonda mavjud ma’lumotlarni qayta ishlash va ularning cheksiz modelini ishlab chiqishga yordam beradi. Intellekt esa bu ma’lumotlarni real amaliyotda qo‘llash va atrof-muhitga moslashishga yordam beradi. Uchinchi nuqtai-nazar egalari intellekt va kreativlik o‘zaro uzviy bog‘langan ikki xil faktor deb qarashadi. Bu psixologiya vakillari Abraham Maslau va boshqalar ijodiy qobiliyat tushunchasini tan olishmagan. Shaxsda ijodiy faollikni qobiliyatga qaraganda ba’zi shaxsiy xususiyatlari: qiziqish, tavakkalchilik kabilar shakllantiradi. Bu jarayon faollashishi uchun esa shaxsda yuqori intellekt hosil bo‘lishi kerak. Ularning fikricha, quyi intellektga ega kishida hech qanday kretivlik holati faollashmaydi. O‘rta intellektga ega bo‘lgan shaxslar o‘rtacha kreativlikka, IQ si 120dan ortiq natijani ko‘rsatgan kishilar a’lo darajadagi kreativlikka ega bo‘lishadi. Intellekni go‘yoki hech narsani yaratmaydigan, tayyor bilimlarni o‘rganish, unga faqat qaytarish xosdir deb hisoblagan har bir fikr egalariga e’tiroz tug‘iladi. Psixologlarning fikricha, insoniyatning rivojlanishi bu intellektning rivojlanishi negizida paydo bo‘lgan deb aytib o‘tilgan. Intellektni kreativlikdan yiroq tushuncha sifatida qarash insoniyatga xos bo‘lgan yaratuvchanlik, originallik kabi sifatlarni kreativlikka tenglab qo‘ymoqda. Bu g‘oyalar kreativ bo‘lmagan shaxslarni boshqa tirik mavjudotlar singari ongli ma’lumotlarni qayta ishlash hukm va xulosa chiqarish kabi funksiyalarsiz qilib ko‘rsatib qo‘yishi mumkin. Stenberg va Gardnerlarning fikricha bir necha qobiliyat shaxsni omadli bo‘lishiga olib kelishi mumkindir: 1. Ijodiylik mezonlaridan biri bu nostandartlikdir. 2. Ikkinchi mezon anglanganlikdir. [45, 485-503] Stenberg va uning kasbdoshlari kreativlikning 5ta komponentini ishlab chiqishdi: 1. Shaxsdagi bilimning ko‘pqirraligi. Qo‘lga kiritgan bilimlarimiz g‘oyalarimizning ko‘p bo‘lishining asosi hisoblanadi. Hayotdagi bilimlarimiz qanchalik ko‘p bo‘lsa, uni hal qilish uchun ishlatishimiz mumkin bo‘lgan variantlar ham shunchalik ko‘p bo‘ladi. 2. Tasavvuriy tafakkur narsa va hodisalarni yangidan ko‘rishga, ularni qayta yaratishga va bog‘lashga imkon beradi. Muammoning asosiy elementini tasavvur qilamiz va uni o‘zlashtirib yangi bosqichga olib o‘tamiz. 3. Tavakkalchilik bu yangi taassurotlarni qidirish demakdir. Buni ikki xil ma’noda ko‘rishimiz mumkin. a. Tavakkal b. Muammoni yechishdagi qat’iylik. Bunday xuxusiyatga ega bo‘lgan shaxslar muammo bilan yuzlashganda ortga qaytishdan ko‘ra yangi tajribalarga ega bo‘lishni afzal ko‘radilar. 4. Shaxsning ichki motivatsiyasi majburlikdan ko‘ra murakkab masalalarni yechishda unga qiziqish va bajarayotgan vazifasidan qoniqish xissini beradi. Ijodkor shaxsga masalaning bajarilish muddati va undan keluvchi daromad mutlaqo qiziq emas. U talabgor haqida o‘ylamaydi. Uning butun e’tibori masalani yechishdagi qoniqish xissi va stimulga qaratiladi. Isaak Nyutondan siz murakkab masalar yechimini qanday topgansiz deb so‘ralganda , u shunday javob bergan, “Men bu muammo haqida tun-u kun o‘ylab yurganman” 5. Shaxsdagi ijodiy g‘oyalarning tug‘ilishida ijodiy muhitning ham o‘rni beqiyosdir. Hamkasblar bilan ijobiy munosabat va va ularning ko‘magi shaxsdagi g‘oyalarning kamol topishiga turtki bo‘ladi. Ba’zi tadqiqotlarda esa ijtimoiy muhitning shaxsga salbiy ta’siri ham kuzatilgan. Masalan, amerikalik talabalarga insho yozish topshirig‘i berilgan va ularning inshosini kursdoshlari tekshiri oldindan ogohlantirilgan. Boshqa guruhga esa shunchaki insho yozish buyurilgan. Natijalar esa ogohlantirilgan guruhning insholari nisbatan yomon yozilganligini ko‘rsatgan. Ushbu holat ijtimoiy muhitning ijodkorlikka salbiy ta’sirini yaqqol ko‘rsatib beradi. Kreativlik mavzusida butun umri davomida izlanishlar olib borgan va erishgan muvaffaqiyatlari sababli ham psixologiyada “zamonaviy kreativlikning otasi” deb nom olgan amerikalik olim Ellis Paul Torrensdir. U 1915-yilning 8- oktabr sanasida Amerika Qo‘shma Shtatlarining Jorjiya shtatida tug‘iladi. Kasbi psixolog bo‘lgan bu olim pedagogik psixologiya va kreativ psixologiya sohalarida izlanishlar olib boradi. U yaratgan kreativlikni o‘lchash testlari ommalashdi. Psixologiya sohasiga qo‘shgan asosiy hissasi uning kreativlik borasidagi “Kelajakdagi muammolarni hal qilish ” xalqaro dasturi, “ Inkubatsiya modeli” va “Torrens ijodiy fikrlash testlari” nomli kitoblaridir. Torrens o‘z karierasini o‘qitish va ijodkorlikni tatbiq etishga bag‘ishladi. Uning bu sohaga qiziqishi 1937-yilda ko‘plab shogirdlari hayotda va ishda muvffaqiyat qozonishini kuzatish natijasida paydo bo‘ldi. AQSH harbiy kuchlari tarkibida ishlagan vaqtida omon qolish uchun kreativlik ta’rifini ishlab chiqdi, unda jasorat va tavakkal qilish ijodkorlik uchun muhimligini ta’kidladi. Keyinchalik u kretivlikni “Bo‘shliqlar yoki bezovta qiluvchi, yetishmayotgan elementlarni sezish jarayoni, ular bo‘yicha gipotezalarni shakllantirish, bu farazlarni tekshirish va natijalarni yetkazish, ehtimoliy gipotezalarni o‘zgartirish va qayta sinovdan o‘tkazishdir” deb ta’riflaydi. [50] Torrens o‘z hamkasblari bilan birgalikda 1966-yilda nashr etilgan mashhur “The Torrence Tests of Creative Thinking” ni ya’ni Torrensning kreativ fikrlashni tekshiruvchi testlarini ixtiro qildi. [46] U o‘z sinovlarini yaratishda Guilford tushunchalaridan foydalangan, ammo, Guilforddan farqli o‘laroq, u ham og‘zaki ham figurali faoliyatni qidirdi va “Torrence Tests of Creative Thinking”ning turli subtestlarini uchta toifaga guruhladi: 1. Og‘zaki stimullardan foydalanilgan og‘zaki vazifalar. 2. Og‘zaki bo‘lmagan stimullardan foydalangan holdagi og‘zaki vazifalar. 3. Og‘zaki bo‘lmagan vazifalar. [34, 19] U ijodkorlikni miqdoriy baholash uchun benchmark usulini ishlab chiqdi. Dastlab u Guilfordning 4 xil fikrlash omilidan foydalangan: 1. Ravonlik. Rag‘batlantirishga javoban talqin qilinadigan mazmunli va tegishli g‘oyalarning umumiy soni. 2. Moslashuvchanlik. Turli toifalar soni yoki javoblardagi siljishlar. 3. Originallik. G‘ayrioddiy, ammo tegishli bo‘lgan g‘oyalar soni va javoblarning statistik nodirligi. 4. Ishlab chiqish. Javobni kengaytirish uchun ishlatiladigan tafsilotlar miqdori. [27, 110-118] Keyinchalik Torrens figurali testlarning reytingini oshirishga qaror qildi. “Torrens Tests of Creative Thinking” kitobining uchinchi nashrida moslashuvchanlik shkalasini figurali testdan chiqarib tashladi, ammo figurali mezonlarga asoslangan yangi ball sifatida sarlavhaning muddatidan oldin yopilishiga qarshilik va mavhumlik qo‘shildi. Ushbu tizimdan foydalangan holda figurali testlar beshta me’yorga asoslangan ball va 13 mezonga asoslangan ballar bo‘yicha baholanadi. Shunday qilib Torrensning kreativ fikrlashni baholovchi testlari figural forma beshta kichik o‘lchamni o‘lchaydi: ravonlik, o‘ziga xoslik, ishlab chiqish, sarlavhaning mavhumligi va erta yopilishga qarshilik. Mezonlarda havola qilingan o‘lchovlar hissiy ekspressivlik, hikoyaning ifodaliligi, harakat yoki harakatlar, sarlavhaning ifodaliligi, to‘liq bo‘lmagan raqamlarning sintezi, chiziqlar bo‘lsa sintez, doira mavjud bo‘lganda g‘ayrioddiy visualizatsiya, chegaralarni kengaytirish yoki buzish, hazil, tasvir boyligi, rang- baranglik va fantaziyani o‘lchash uchun xizmat qiladi. 2002-yilda Gof va Torrens tomonidan yaratilgan Torrens kreativ fikrlash testining eng so‘nggi versiyasi 4ta normaga asoslangan qobiliyatlarni o‘lchadi: 1. Ravonlik. Faoliyat bilan bog‘liq ko‘plab g‘oyalarni ishlab chiqish qobiliyati. 2. O‘ziga xoslik. Umuman ishlab chiqarilmaydigan g‘oyalarni ishlab chiqish qobiliyati. 3. Faoliyatga oid fikrlarni ishlab chiqish, bezash qobiliyati. 4. Moslashuvchanlik, o‘xshash stimulni turli yo‘llar bilan izohlash qobiliyati. [34, 19] Torrens va uning hamkorlari Minnesota shtatida Minnesota kreativ fikrlash testlarini o‘tkazdi. Shuningdek, 1958-1964-yillarda Minnepolisdagi ikkita boshlang‘ich maktabda o‘qigan 215 nafar o‘quvchida o‘tkazilgan ijodkorlik bo‘yicha 40 yillik tadqiqotni yakunladilar. [52] U bundan tashqari Torrens kreativ fikrlash testlari hali ham ijodkorlikning mohiyatini o‘lchashga qodir emasligini, o‘lchangan yuqori qobiliyatlar darajasi insonni o‘zini ijodiy tutish imkoniyatlarini oshirishini biladi. Torrens “Kelajakdagi muammolarni hal qilish” dasturini yaratdi va o‘qitishning inkubatsion modelini ishlab chiqdi. U hozirgi kunda kengaygan va xalqaro miqyosda 250 mingdan ortiq talabalarni qamrab olgan. Ushbu dastur tanqidiy va ijodiy fikrlash qobiliyatlaini rag‘batlantiradi, real dunyoni idrok etishni kengaytiradi, talabalarda kelajakka qarashni rivojlantirishga undaydi, muammolarni hal qilish o‘quv dasturiga integratsiya qiladi, haqiqiy baholashni taklif qiladi va talabalarni yetakchi rollarga tayyorlaydi. Torrens inson ijodkorligi sohasiga qo‘shgan ulkan hissasi uchun Butunjahon Aql Olimpiadasining Artur Lipper mukofotiga sazovor bo‘lgan. Uning jami 1871ta nashri bo‘lib, 88 ta kitob, 256 ta kitob yoki kooperativ jildlari, 408 ta jurnal maqolalari va 538 ta hisobot, 64 ta so‘zboshi, qo‘llanma, test va o‘quv materiallari bo‘lib, ular 32 dan ortiq tilga tarjima qilingan. Torrens doimo bolalarning imkoniyatlarini kengaytirishga, ularning ijodiy salohiyatini ochishga qiziqqan. Lekin birinchi navbatda bu salohiyatni o‘lchash kerak deb hisoblagan.Torrens ta’rifiga ko‘ra ijodiy energiya ajoyib muvaffaqiyatlar va o‘z-o‘zini amalga oshirishning eng kuchli manbalaridan biri, go‘yoki orzularimizga, kelajak haqidagi tasavvurlarimizga oshiq bo‘lish kabi. Ijodkorlik- barcha xulq-atvor sohalarida inson mukammalligining o‘ziga xos xususiyati. Ajoyib ijodiy yutuq boshqacha bo‘lishni, ma’lum chegaralarni sinab ko‘rishni, qiyin ishlarni bajarishga harakat qilishni, xatolarga yo‘l qo‘yish va qiyinchiliklarga javob bera olishni o‘z ichiga oladi. Kreativlik- bu ma’lumotdagi muammolarni yoki bo‘shliqlarni sezish, so‘ngra sinov, xato yoki gipotezalarni shakllantirish orqali qiyinchiliklarni aniqlash va yechimlarini topish jarayonidir. G‘oya tug‘ilishi bilanoq biz ozchilik insonlar sirasiga kirib qolamiz va g‘oyaning jamiyatda tatbiq etilishi uchun jasorat eng kuchli rolga ega bo‘ladi. Sternberg va Gardnerlar ijodiy fikrlash jarayonini bevosita intellekt bilan bog‘laydi va intellektni uch turga: amaliy, analitik va ijodiy intellektga ajratdi. Sternberg tomonidan taklif qilingan amaliy intellekt tajribalarga asoslangan bilimlarni kundalik hayotda qo‘llash demakdir. [45, 485-503] Bu turdagi intellekt sinovida yaxshi natijaga erishgan shaxsning ijodiy va analitik intellektdan ko‘rsatgan natijalari mutanosib bo‘lmasligi ham mumkin. Masalan, 2007-yil Virjinia shtatidagi ta’lim muassasasida sodir bo‘lgan otishmalardagi talabalarning harakatlarini tahlil qilamiz. Bir talaba gazlangan ichimlik olib kelish uchun xonasini tark etadi. Bu talaba darsga qaytishni rejalashtirgan edi, lekin ichimlikni olib xonasiga qaytganida, xona eshigining ichkaridan zanjirlanganini ko‘radi. Xona eshigi nega zanjirlangan ekanligini o‘ylash o‘rniga u derazadan oshib kirdi va o‘zini qurolli odamga tutib berdi. Boshqa tomondan, bir juft talaba oliygoh kampusida ketayotganida o‘q ovozini eshitadi. Ulardan biri buni tekshirib ko‘rishga undaydi. Ammo, ikkinchi talaba o‘q ovozidan qochish kerakligini aytadi va ular shunday qilishadi. Natijada o‘zlarining jonini saqlab qolishadi. Derazadan oshib o‘tgan talaba kreativ intellektini namoyon qildi, ammo, aql-idrokini ishlatmadi. Uni amaliy intellekti pastroq edi. Do‘stini o‘q ovozidan qochishga undagan talabaning amaliy intellekti ancha yuqori ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Analitik aql tahlil qilish, baholash, hukm qilish, taqqoslash qobiliyati bilan namoyon bo‘ladi. Masalan, adabiyot darsi uchun klassik romanni o‘qiyotganda, kitobning asosiy qahramonlarining motivlarini solishtirish yoki hikoyaning tarixiy mazmunini tahlil qilish kerak. Murakkab matematik muammoni yechimini topishda biz muammoning turli tomonlarini kashf qilish uchun analitik intellektdan foydalanamiz va uni bo‘lim bo‘yicha hal qilamiz. Kreativ intellekt muammo yoki vaziyatning yechimini ixtiro qilish yoki tassavvur bilan ajralib turadi.Bu sohadagi ijodkorlik kutilmagan muammoga yangi yechim topish,chiroyli badiiy asar yoki yaxshi hikoya yaratishni o‘z ichiga olishi mumkin. Tasavvur qilaylik, do‘stlarimiz bilan o‘rmon ichida lager quryapmiz va to‘satdan kofe haqida o‘ylamaganimiz yodimizga tushdi. Kim birinchi bo‘lib muvaffaqiyatli qahva qaynatish yo‘lini topsa, u odam ijodiy intellektga ega hisoblanadi. Ijodkorlik jarayonini tushunish va odamlar ijodiy bo‘lish ko‘nikmalarini qanday o‘rganishlari chalkashlikka sabab bo‘ladi. Bu ijod maxsus mahorat talab qiladi. “Lateral Thinking” dasturi odamlarga o‘z bilimlari va tajribasidan foydalangan holda ijodkorlik va g‘oyalarni ishlab chiqish mahoratini o‘rgatadi. Dr. Edvard de Bono ko‘pchilik tomonidan ijod sohasidagi yetakchi jahon olimi sifatida qabul qilinadi. U Oksford ingliz lug‘atida mavjud bo‘lgan "Lateral Thinking" iborasining ixtirochisi. Uning lateral fikrlash vositalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri miyaning o‘zini o‘zi tashkil etuvchi axborot tizimi sifatida qanday ishlashiga asoslanadi. U butun dunyo bo‘ylab yirik korporatsiyalar bilan sohada o‘ttiz yildan ortiq ishlagan. Lateral fikrlashni tavsiflash yoki aniqlashning bir qancha usullari mavjud. "Bir xil teshikni chuqurroq qazish bilan boshqa joyda teshik qazib bo‘lmaydi." "Yon tafakkur bir xil tushunchalar va in'ikoslar bilan ko‘proq harakat qilish o‘rniga tushunchalar va in'ikoslarni o‘zgartirish uchundir." “O‘z-o‘zini tashkil etuvchi axborot tizimlarida assimetrik naqshlar shakllanadi”. Yanal fikrlash - bu bir naqshdan ikkinchisiga o‘tish usuli. Edvard de Bono “jiddiy ijodkorlik” nomli yangi atamani “Jiddiy ijod” kitobida rasmiy ijodkorlik texnikasi bilan shunchaki chalkashlik o‘rtasidagi farqni aniqlash va g‘oyaning amalga oshishiga umid qilish uchun kiritadi. [20] Tomas Edison elektr ixtirolari bilan shug‘ullanganidek, Edvard de Bono ijodkorlik sohasidagi eng buyuklardan biridir. U ta’lim tizimlaridan biznesni boshqarishgacha bo‘lgan mashhur ijodkorlik roliga ega. Uning tizimli yondashuvi "ijodkorlik"ni ko‘pchilik ishonadigan amaliy ko‘nikmalar emas, balki fikrlash funktsiyasi sifatida aniqlashga yordam berdi. Edvard de Bono ijodkorlik tug‘ma fazilat emas, balki u faqat amaliyotda rivojlanganligini aniqladi. U o‘zining ijodiy usullaridan Psixologiya va Neyrologiya fanlaridan foydalanadi, ammo uning usullaridan har qanday kontekstda har kim foydalanishi juda oson. Ijodkorlik narsalarga boshqacha qarash uchun o‘rnatilgan naqshlarni buzishni o‘z ichiga oladi. Muayyan tajribalar ketma-ketligi bilan o‘rnatilgan vaqtinchalik tuzilmalardan xalos bo‘lish uchun bizga ijodkorlik kerak. Ijodkorlik ajoyib motivatordir, chunki u odamlarni qilayotgan ishlariga qiziqtiradi. Ijodkorlik foydali g‘oya bo‘lishi mumkinligiga umid beradi. Ijodkorlik har bir kishiga qandaydir yutuqlarga erishish imkoniyatini beradi. Ijodkorlik hayotni yanada qiziqarli qiladi. Ijodiy fikrlash iste’dod emas, balki o‘rganish mumkin bo‘lgan mahoratdir. Bu odamlarga tabiiy qobiliyatlariga kuch qo‘shish orqali kuch beradi, bu esa jamoaviy ish, mahsuldorlikni va tegishli foydani yaxshilaydi. Har doim to‘g‘ri bo‘lish zarurati yangi g‘oyalar uchun eng katta to‘siqdir. Muammoni hal qilish. Ba‘zida vaziyat faqat muammo hisoblanadi, chunki u ma‘lum bir tarzda ko‘rib chiqiladi. Boshqa tomondan qaralsa, to‘g‘ri harakat yo‘nalishi shunchalik ravshanki, muammo endi mavjud emas. Murakkablik bilan shug‘ullanish - bu samarasiz va keraksiz vaqt, e’tibor va aqliy energiyani yo‘qotish. Oddiy bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsalarning murakkabligini hech qachon oqlab bo‘lmaydi. Oltita fikrlaydigan qalpoq yondashuvi maltalik shifokor, psixolog va faylasuf Edvard de Bono tomonidan yaratilgan. U buni davlat idoralariga maslahat berishda ishlatgan, lekin u kundalik muammolarni hal qilish uchun amaliy vosita bo‘lishini ham xohlagan. U birinchi marta uning 1985 yildagi xuddi shu nomdagi kitobida paydo bo‘lgan, keyinchalik u bir necha bor qayta ko‘rib chiqilgan. 2021- yilda vafot etgan De Bono, shuningdek, muammolarni bilvosita, ko‘pincha ijodiy va hayratlanarli usullar bilan hal qilish usuli bo‘lgan "lateral fikrlash" ixtirochisi edi. Xuddi shunday, oltita fikrlash shlyapasi turli xil fikrlash turlarini tushunish va o‘rganish usulidir.[21] Qaror qabul qilish uchun oltita fikrlash qalpoqlari “Oltita fikrlash shlyapasi” texnikasi muammoga olti xil usulda qarashga imkon beradi. Bu sizni va jamoangizni har qanday instinktiv pozitsiyalardan tashqariga olib chiqadi, shunda siz turli istiqbollarni o‘rganasiz. Shunday qilib, siz o‘z ishingiz bilan bahslashmasdan yoki "to‘g‘ri" yoki "noto‘g‘ri" haqida tez qaror qabul qilmasdan, har birini diqqat bilan ko‘rib chiqishingiz mumkin. Oltita shlyapaning barchasini sinab ko‘rganingizdan so‘ng, keyingi qadamlaringizni hal qilishda sizga yordam beradigan boy tushunchalar to‘plamiga ega bo‘lishingiz kerak. Oltita fikrlash qalpoqlarining har biri nimani ifodalaydi: Moviy shapka: "dirijyorning shlyapasi" Ko‘k shapka rejimida bo‘lganingizda, siz o‘z fikringizni nazorat qilish va qaror qabul qilish jarayonini boshqarishga e'tibor qaratasiz. Sizda kun tartibi bor, xulosalar so‘rang va xulosalar chiqaring. Yashil shapka: "Ijodiy shlyapa" Yashil shlyapa ijodiy fikrlashni ifodalaydi. Ushbu shlyapani "kiyganingizda" siz bir qator g‘oyalar va oldinga siljish yo‘llarini o‘rganasiz. Qizil shapka: "Yurak uchun shapka" Bu shlyapa hissiyotlar va instinktlarni ifodalaydi. Ushbu turdagi fikrlash bilan shug‘ullanganingizda, his-tuyg‘ularingizni mantiqiy asoslamasdan ifoda etishingiz mumkin. Sariq qalpoq: "Optimist shlyapa" Sariq shlyapa bilan fikrlash bilan siz muammolarga eng ijobiy nuqtai nazardan qaraysiz. Siz g‘oyalaringizdan kelib chiqadigan foyda va qo‘shimcha qiymatni ta’kidlaysiz. Qora shapka: "Sudyaning shlyapasi" Ushbu shlyapa ehtiyotkor bo‘lish va xavflarni baholashdir. Siz tanqidiy mulohaza yuritasiz va nima uchun tashvishlanayotganingizni tushuntirasiz. Qora shlyapa eng kuchli shlyapalardan biridir, lekin u ko‘pincha haddan tashqari ishlatiladi. Siz va jamoangiz har qanday tanqidiy yoki ogohlantiruvchi izohlarni asoslab bera olishiga ishonch hosil qiling, shunda fikrlash tarzi qaror qabul qilishda ustunlik qilmasin. Oq shlyapa: "faktik shapka" Oq shlyapa ma’lumot yig‘ishni anglatadi. Siz allaqachon to‘plagan bilim va tushunchalar haqida o‘ylab ko‘ring, shuningdek, etishmayotgan ma’lumotlar va ularni olish uchun qayerga borishingiz mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, jamoaning ba’zi a’zolari fikrlashning ba’zi turlarini qiyin deb topishlari mumkin - ehtimol neyrodivergensiya tufayli - va ularga ishonch yoki yordam kerak. Biroq, ular maxsus shlyapa kiyganlarida ham ustun bo‘lishlari mumkin! Shunday ekan, ushbu texnikadan barchaning kuchli tomonlarini o‘ynash imkoniyati sifatida foydalanish qulaydir. De Bononing oltita fikrlash shlyapasi qaror qabul qilishga turli nuqtai nazardan qarashning kuchli usulidir. Intellekt va kreativlikni oliy darajadagi qobiliyatlarning birligi, intellekt kreativlikning yuqori bosqichi deb deb hisoblovchi birinchi nazariya vakillari bo‘lmish D.Veksler, G.Ayzenk, L.Termen, R.Stenberg va boshqalar ular nafaqat birlikda, balki ijodkorlik intellektning xosilasi deb ta’rif bergan. Yuqori darajadagi intellekt yuqori darajada bo‘lgan qobiliyatlarning asosi bo‘lib hisoblanadi. Gans Ayzenk fikriga ko‘ra kreativlik qobiliyatning o‘ziga xos turi bo‘lib, u intellektning yuqori bo‘lishi bilan belgilangan. V.Shtern, J.Piaje, D.Veksler va bir guruh olimlar ham intellektni insonlarni yangi turmush tarziga moslashtiruvchi umumiy qobiliyat sifatida qaragan. Ular o‘z tadqiqotlarini longityud metodidan foydalanib minglab amerikalik maktab o‘quvchilari kuzatish orqali o‘tkazishgan. Tadqiqot avvalida ularning IQ koeffitsienti aniqlab olinib, ular to‘plagan ballari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi. Kuzatiluvchilar haqidagi ma’lumotlar 30, 40, 50, 60, yil oralig‘ida to‘plab boriladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, intellekt koeffitsienti yuqori bo‘lgan sinaluvchilar hayotda yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatadilar. IQ darajasi past bo‘lgan sinaluvchilar esa boshqalardan 30 marta kamroq muvaffaqiyatga erishdilar. Intellekt va kreativlikning bir –biriga bog‘liq emasligi haqidagi qarashlar boshqa tadqiqotlarda o‘rganildi. Kreativlik insonning hayotga moslashishi emas, balki uni o‘zgartirishidir deb hisoblagan bir guruh olimlar kreativlikning asosiy omili sifatida insonning atrof-muhitga bo‘lgan disadaptatsiyani, ya’ni moslasha olmasligini ko‘rsatishdi. Ba’zi olimlar shaxsning kreativ xususiyatlarini tashqi olam va jamiyatning boshqa a’zolaridan yolg‘izlanish deya ta’rif berishgan. Aynan real olamga disadaptatsiyasi mavjud bo‘lgan inson o‘zidagi yolg‘izlikni yengish uchun ham yangilik yaratishni boshlar ekan. Sovet makonida ijodkorlik tushunchasi L.S.Vygotskiy [55] va S.L.Rubinshteyn kabi psixologiya ustalari tomonidan o‘rganilgan. Ular kundalik hayotda ijodkorlik mavjud bo‘lishning zaruriy sharti ekanligini ta‘kidladilar. Chunki avtomatik rejimdan biroz tashqariga chiqadigan hamma narsa allaqachon ijodkorlikning namoyonidir. Ya’ni, yangi va o‘ziga xos narsalarni yaratishga olib keladigan har qanday faoliyat ijodkorlikdir. Hatto nonushta qilish ham . Rossiyada bu sohada yanataniqli olimlar A.M.Matyushkin, A.V.Petrovskiy, M.G.Yarashevskiy, V.N.Drujinin kabi olimlar izlanish olib borgan. L.S.Vigotskiy va S.L.Rubenshtayn kabi psixologiya ustalari kundalik hayotda ijodkorlik mavjud bo‘lishning zaruriy sharti ekanligini ta’kidladilar. Chunki avtomatik rejimdan biroz tashqariga chiqadigan hamma narsa allaqachon ijodkorlikning namoyon bo‘lishidir. Ya’ni, yangi har qanday o‘ziga xos narsalarni yaratishga qaratilgan faoliyat bu kreativlik aynan o‘zidir. Vigotskiy ijodkorlik muammosini ko‘rib chiqqan boshqa rus mualliflaridan farqli ravishda shaxsning tasavvuri, faoliyati va ijodiy salohiyatiga ko‘proq e’tibor qaratadi. Ijodkorlikdagi madaniyatlara’ro farqlar, pedagogik faoliyat o‘rtasidagi farqlar, fiksatsiyaning ijodkorlikka ta’siri, ijodkorlik kontekstida divergent fikrlash va boshqalar xalqaro mualliflar e’tiborini tortadi. Tadqiqotlar kreativlikni 4 tomondan muhokama qiladi: 1. Kreativlikning asosi va uning tuzilishi haqida fikr yuritish. Nazariy jihatdan ta’minlovchi resusrlarni birlashtiradi. 2. Kreativlikning asosi va uning tuzilishi haqida fikr yuritish. Ijodkorlikning madaniy kontekstini ko‘rib chiqadi. 3. O‘qituvchilarning kreativligi muhokama qilinadi. 4. Bolalik davri kreativlikning o‘ziga xos empirik tadqiqotlarini aks ettiradi. [24] Bu tadqiqotlar ham nazariy ham empirikdir. Izlanishlar natijasi o‘rganishning dolzarbligini tasdiqlaydi. Chunki, aynan bolalikda shaxsning rivojlanishi va shakllanishi boshlanadi, shuning uchun muloqotda boshqa jihatlardan ko‘ra kreativlikning o‘ziga xosligini hisobga olish muhimdir. V.A.Slastyonin, L.S.Podimova, N.Mgnatgolar kreativlik mexanizmini ikkita turga bo‘lishni taklif qildilar: 1. Potensial 2. Dolzarb Mualliflarning fikricha potensial kreativlik kreativlik faoliyatidir, individning potensial joylashuvi ma’lum tashqi sharoitlarda dolzarb kreativlikni egallashning asos tayyorgarligini tashkil etadi. Potensial kreativlik- ijodning subektiv zarur sharoitidir. Kreativlik taqlid qilish, nusxa ko‘chirishdan ijodiy nusxa ko‘chirish, taqlidiy ijod va haqiqiy ijodkorlikka tomon rivojlanib boradi. 1.3 Kreativ yondashuvning mamlakatimiz psixologiyasidagi talqini Mustaqil fikrlashning yuqori shakli bo‘lib hisoblangan kreativlik muammosi chet el psixologiyasida chuqur o‘rganilgan, bu asosan qobiliyatlarning kreativ talqini sifatida namoyon etilgan. Bu ta’rifdan “ijodiy” deb foydalanilmaganligiga sabab ijodiylik- bu intellektual faollikninh yuksak bosqichi degan tasavvur uyg‘onmasligidir. Psixologiyada kreativlik muammosi 1950-yillardan beri izchil ravishda o‘rganilmoqda. Ammo ilmiy adabiyotlarda “kreativlik” atamasi shartli ravishda aqliy ijodkorlik deb atalgan. Aqliy ijodkorlik haqida mulohaza yuritilganda fikrlashning nostandartligi, uning mustaqilligi va “kreativligi” nazarda tutiladi. Kreativlikning ajratilishiga aqlning an’anaviy testlari va muammoni yechishning muvaffaqiyati o‘rtasida bog‘lanish yo‘qligi haqidagi ma’lumot turtki bo‘lgan. Bu sifat mohiyatan aql orqali berilgan ma’lumotlarni, qo‘yilgan vazifalarni hal qilishda tezkor usul va har xil yo‘sinlardan foydalanish qobiliyatiga bog‘liqligini ifodalaydi. Hozirgi davrda to‘plangan ijodiylik atamasiga taalluqli ta’riflar mazmuni, mohiyati va tuzilmasini baholash qiyin. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, “ijodiylikning nimaligini tushunishning o‘zi ijodiy harakatni talab qiladi. So‘nggi yillardagi tadqiqotlar mualliflaridan biri ijodiylikni qandaydir ahamiyatli va yangi narsaga erishish deb, ya’ni “boshqacha aytganda, bu insonlarning dunyoni o‘zgartirish uchun qilgan harakatlari” sifatida ta‘riflaydilar. Shaxsda kreativlik sifatlarini rivojlantirish tushunchasini ma’noni tushunib olish talab etiladi. Ijodkorlik qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatadi va o‘z navbatida ichki sezimni rivojlantiradi. Ijodkorlik qobiliyati, ichki sezim va umumiy intellekt kesishganda ijod mahsuli yaratiladi. [43] Bu borada mutafakkir Abu Ali ibn Sino qarashlarida ham kreativlikni talqin etish mumkin. Uning qarashlarida o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarining mayl, intilish, faolligi, qobiliyati, iste’dodi va layoqatini aniqlamasdan turib uni ijodiy fikrlashga yo‘naltira olmaydi degan. Jaloliddin Davoniy “Axloqi Jaloliy” nomli asarida insoniy fazilatlarda aqliy qobiliyat va aqliy iste’dodni tarbiyalash uchun zukko, zehnli, fahm-farosatli, ijodkor bo‘lishi va bilimlarni tez eslab qolishi, ularni anglab yetishi lozimligi ta’kidlangan. Mutafakkir Zahiriddin Muhammad Bobur qarashlarida ham kreativlikni ko‘rishimiz mumkin. U inson shaxsini taraqqiy ettirishning asosiy yo‘llaridan biri deb muammoli vaziyatni, ijodkorlikni tushunadi va o‘z faoliyatida unumli foydalanadi. R.A.Mavlanova kreativlikning ijodkorlik bilan bevosita bog‘liq ekanligini ta‘kidlagan holda ijod –fikrlashning original usulining sinonimi, ya’ni odatdagi, qabul qilingan chegaralarni buzish qobiliyatidir degan fikrni bildiradi. Ijodiy aql – bu aktiv, sinchkov, boshqalar muammolarni ko‘rmagan joylarda ularni topa oladigan aqldir. Ijodkor shaxs o‘zgarib turadigan vaziyatda o‘zini suvda yurgan baliqday his qiladi, boshqalarga xafv bordek tuyulgan joyda u hechkimga bog‘liq bo‘lmagan holda mustaqil ravishda qarorlar qabul qilish qobiliyatiga ega. [37] Kreativlik- bu insonni hayotga moslashishi emas, balki uni o‘zgartirishidir. Kreativlikning asosiy omili bu insonning desadaptatsiyasi, ya’ni uni atrof olam va ijtimoiy muhitga moslasha olmasligida deb qaralgan nazariyalar ham mavjud. Ba’zi olimlar shaxsning kreativlik xususiyatini tashqi olam va insonlardan yolg‘izlanish deya ta’rif berishgan. Aynan real olamga desadaptatsiyasi bo‘lgan , moslasha olmagan inson o‘zidagi yolg‘izlikni yengish uchun ijod qilish va yangilik yaratishni boshlar ekan. [25] Kreativlik insonda mavjud ma’lumotlarni qayta ishlab chiqarish va ularning cheksiz yangi modelini yaratishga javob beradi. Intellekt esa o‘sha ma’lumotni real amaliyotda qo‘llashga va atrof-muhitga moslashishga javob beradi. Oliy darajadagi ijodiy qobiliyat inson va ijodkor uchun hayotning oliy mazmuni hisoblanadi. Agar biz buni ko‘ra bilmasak, atrofimizda yorqin bo‘lmagan, ahamiyatga molik bo‘lmagan kishilar to‘plangan bo‘lsa, demak bunday jamiyat yomon tashkil etilgan, u insonning o‘z ligi ni namoyon etishiga imkon bermaydigan jamiyatdir. Bob yuzasidan xulosalar Kreativlik atamasi psixologiya sohasida nisbatan yangi tushuncha bo‘lishiga qaramasdan ko‘plab psixologlar, pedagogika sohasi vakillari, fiziologlar va nevrologlarning e’tiborini tortdi. XX asrning boshidan to hozirgi kungacha qariyb bir asr davomida ko‘plab izlanishlar olib borildi. Globallashuv jarayoni o‘rganilishini talab qilgan bu sohada olib borilgan ishlarning asosiy qismi Amerika olimlari xissasiga to‘g‘ri kelsada, bu butun dunyoga yoyilib olimlarning katta doirasini qamrab oldi. Kreativlik borasidagi eng nodir ishlar Guilford, Gardener, Edvard de Bono, Torrens, Rubenshteyn kabi olimlar tomonidan yaratildi va hozirgi kungacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi. Tadqiqotlarga minglab talabalar va o‘quvchi yoshlar jalb qilinib, bu tadqiqotlarda longityud, test, anketa metodlaridan foydalanildi. Mamlakatimiz psixologiya sohasida ham kreativlik borasida izlanishlar olib borildi. E.G‘oziyev, R.Mavlonova, N.Rahmonqulovalar o‘z ishlarini yoritib bergan o‘quv qo‘llanmalari, maqolalar va kitoblar har bir foydalanuvchi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Kreativlik hozirgi yosh kadrlarda namoyon bo‘lishi lozim bo‘lgan jihat, zamon talabidir. Darhaqiqat, ta lim sohasidagi mutaxassislar va psixologlarning fikriga ko ra,ʼ ʻ ijodiy faoliyat bilan bog liq fikrlash jarayonlarida mashg ul bo lish deb ʻ ʻ ʻ tushunilgan kreativ fikrlash bir qator boshqa shaxsiy ko nikmalarning ham ʻ rivojlanishiga olib keladi.Shular jumlasiga metakognitiv qobiliyat, insonlar bilan muomala qilish va shaxsning o zini yaxshiroq anglash ko nikmalari, muammoni ʻ ʻ hal etish ko nikmalari kiradi. Shu bilan birga, shaxs kamoloti, ta lim olishdagi ʻ ʼ muvaffaqiyati, kelajakdagi kasbiy muvaffaqiyati va jamoatchilik orasidagi obro si ʻ ham insonning kreativ fikrlash ko nikmasiga bog liq. ʻ ʻ II-BOB. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH MUAMMOSINING (EMPIRIK) O‘RGANILISHI 2.1. Tadqiqot bosqichlari, metodologik asoslari va metodikalarning psixologik tavsifi. O‘smirlarda kreativ yondashuvni shakllantirish haqida so‘z yuritganda, bu davrning yoshga doir alohida xususiyatlarini ham hisobga olish muhim hisoblanadi. Ilk o‘smirlik davri 11-13 yoshni, katta o‘smirlik yoshi 14-15 yoshlarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda ham tana ham psixik taraqqiyot shiddat bilan kechadi. Psixik taraqqiyotning o‘ziga xosligi shundaki, u muttasil rivojlansada ko‘plab qarama-qarshiliklarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa bu davrda bolada diqqat, xotira, tafakkur jarayonlari rivojlanadi. O‘smirlar mustaqil fikrlashga intila boradi. Buning sababi uni o‘z o‘y-fikrlari dunyosida mushohada qilishi, dunyo sirlarini bilishga, nazariy bilimlarini ko‘paytirishga intilishidir. Shuning uchun unga berilgan mustaqillik va to‘g‘ri tashkil qilingan o‘qish muhiti uning ijodiy tafakkurini rivojlantirishi mumkin. Rangli mavhum rasmga tikilganda, raqsga tushganda, kino tomosha qilganda yoki kitob o‘qiganda inson ongi statistik ko‘rsatkichlar yoki sovuq, murakkab hisob-kitoblarga sayohat qilmaydi. San’at asarining estetikasi o‘ziga jalb qiladi. Biroq, bastakorlar, yozuvchilar, rejissyorlar yoki rassomlarning original va yangi asarlarini yaratish uchun qanday fikrlashlari qiziqish uyg‘otadi. Ikkinchi Jahon urushi paytida psixolog J.P.Guilford uchuvchilarni tayyorlash dasturiga kirish uchun ma’lum shaxslarni tanlab olgan va testlarni ishlab chiqqan. Turli xil vazifalar uchun turli xil fikrlash turlarini ajratib olishga bo‘lgan qiziqishlari urushdan keyin ham davom etdi. U insonning aql-zakovati va iste’dodini tushunishga intildi. Bu uni IQ testlarini o‘rganishga undadi va tez orada bunday testlar ijodkorlikni o‘lchamaydi degan qarorga keldi. 20-asrning aksariyat qismida psixologlar IQ va ijodkorlik bir-biri bilan bog‘liq, yuqori IQ yuqori ijodkorlikni va aksincha, past IQ past ijodkorlikni anglatadi deb hisoblashgan. Guilford buning aksini isbotladi. U o‘zining “Intellektning tuzilishi” deb nomlangan psixologik modelida kreativ fikrlash qobiliyatlarini boshqalardan ajratish uchun omil - analitik texnikadan foydalangan. Ushbu modelning bir qismi sifatida Guilford fikrlashning ikkita aniq shaklini aniqladi: divergent va konvergent fikrlash. [27, 110-118] Divergent fikrlash- bu kreativ fikrlar yoki ochiq savollarga noyob, ko‘p javob olish bilan bog‘liq. Konvergent fikrlash odatda IQ testlari bilan bog‘liq bo‘lgan har bir savol uchun “bitta to‘g‘ri javob” topishni anglatadi. Guilfordning ishi boshqalarni kreativ fikrlashni aniqlash va o‘lchash sohasiga olib keldi. 1960- yildan to bugungi kungacha ijodkorlikni o‘lchash testlari ko‘paydi. Guilford ishlariga asoslanib Ellis Pol Torrens tomonidan 1966-yilda nashr qilingan Torrens kreativ fikrlash testlari esa haqiqiy nodir namuna bo‘ldi va jahon miqyosida yarim asrdan oshiq davr mobaynida foydalanib kelindi. [46] Garchi E.P.Torrens kreativlik testlarida Guilford tushunchalaridan foydalangan bo‘lsada, Gulforddan farqli o‘laroq, og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan jihatlarni o‘z ichiga olgan va ko‘rishdan tashqari his tuyg‘ularga tayangan holda bir nechta omillar uchun baholanishi mumkin bo‘lgan vazifalarni ishlab chiqdi. Ushbu testlar Guilford va uning sheriklari tomonidan ishlab chiqilgan faktor tipidagi testlardan ancha keskin farq qiladi. Torrans "Kelajakdagi muammolarni hal qilish" dasturini yaratdi va o‘qitishning inkubatsion modelini ishlab chiqdi, u hozir kengaygan va xalqaro miqyosda 250 000 dan ortiq talabalarni qamrab olgan. [51,55-62] Ushbu dastur tanqidiy va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rag‘batlantiradi, real dunyoni idrok etishni kengaytiradi, talabalarni kelajakka qarashni rivojlantirishga undaydi, muammolarni hal qilishni o‘quv dasturiga integratsiya qiladi, haqiqiy baholashni taklif qiladi va talabalarni etakchi rollarga tayyorlaydi. 1958-yilda AQSHning Minnesota shtatida uzoq yilga mo‘ljallangan tadqiqotlarini boshladi. Bu tadqiqot 22 yillik,[49] 40 yillik [51] va 50 yillik [53, 136-140] kuzatishlarni o‘z ichiga oladi. [41] Torrens kreativlik testi dastlab turlicha fikrlash va boshqa muammolarni hal qilish ko‘nikmalarining oddiy testlarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, ular to‘rtta shkala bo‘yicha baholangan:  Ravonlik. Rag‘batga javoban talqin qilinadigan, mazmunli va tegishli g‘oyalarning umumiy soni.  Moslashuvchanlik. Tegishli javoblarning turli toifalari soni.  Originallik. Javoblarning statistik nodirligi.  Ishlab chiqish. Javoblarning tafsilotlari miqdori. 1984-yilda Torrens kreativ fikrlash testlarining uchinchi nashrida moslashuvchanlik shkalasini chiqarib tashladi, ammo erta yopilishga qarshilikni qo‘shdi. Yangi ball qo‘yish tartibini tuzdi va unga “streamlined scoring” yani “zamonaviylashtirilgan hisoblash” deb nom berdi. U mavjud beshta baholash o‘lchovlariga 13ta mezonga asoslangan o‘lchovlarni qo‘shdi. Jumladan: hissiy ekspressivlik, hikoyani ifodalash, harakat yoki harakatlar, sarlavhalarning ifodaliligi, to‘liq bo‘lmagan figuralarning sintezi, chiziqlar sintezi, doiralar, g‘ayrioddiy visualizatsiya, chegaralarni kengaytirish yoki buzish, hazil, tasvirning boyligi, tasvirning rang-barangligi va fantaziya.[34, 19] Torrens Minnesota kreativ fikrlash testlarining turli subtestlarini uch toifaga guruhladi. 1. Og‘zaki stimullardan foydalangan holda og‘zaki vazifalar. 2. Og‘zaki bo‘lmagan stimullardan foydalangan holda og‘zaki vazifalar. 3. Og‘zaki bo‘lmagan vazifalar. Og‘zaki stimullardan foydalangan holda og‘zaki vazifalar. Masalan imkoniyatsizlik vazifasi. Ushbu topshiriqda subektlardan imkoni boricha imkonsiz narsalarni sanab o‘tishlari so‘raladi. Yoki oqibat vazifasi. Oqibat vazifasi ham dastlab Guilford va uning sheriklari tomonidan 1951-yilda qo‘llanilgan. Torrens uni moslashtirishda bir nechta o‘zgartirishlar kiritdi. U uchta mumkin bo‘lmagan vaziyatni tanladi va bolalar ularning oqibatlarini sanab o‘tishlari kerak edi. Subekt mumkin bo‘lmagan vaziyatga duch keladi va yangi yoki noma’lum o‘zgaruvchini kiritish natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarni bashorat qilishni so‘raydi. Vaziyatlar vazifasi. Nima qilish kerakligini ko‘rish qoobiliyatini baholash uchun ishlab chiqilgan. Mavzuga oid 3ta umumiy muammo beriladi va bu muammolarni iloji boricha ko‘proq hal qilish yo‘llarini o‘ylab ko‘rish so‘raladi. Masalan, agar barcha maktablar tugatilsa, bilimli bo‘lish uchun nima qilgan bo‘lardingiz. Hayoliy hikoyalar vazifasi. Ushbu topshiriqda bolaga u o‘ylaydigan eng qiziqarli va eng hayajonli hikoyani yozish buyuriladi. Mavzular taklif qilinadi (masalan, hurmaydigan it), yoki bola o‘z g‘oyalarini ishlatishi mumkin. Sigirning sakrashi bilan bog‘liq muammolar. Bir xil sharoitlarda bir xil guruhlarga kiritilgan va shunga o‘xshash protseduralar bo‘yicha ball berilgan. Vazifa: sigir oydan sakrab o‘tganda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha narsalarni o‘ylash. Og‘zaki bo‘lmagan stimullardan foydalangan holda og‘zaki vazifalar. So‘rash va taxmin qilish. Shaxsdan birinchi navbatda rasm haqida savollar berishni talab qiladi. Bu savollarga faqat rasmga qarab javob berib bo‘lmaydi. Keyinchalik ular tasvirlangan hodisaning mumkin bo‘lgan sabablari, songra, ularning bevosita va uzoq oqibatlari haqida taxmin qilishlari yoki gipotezalarini shakllantirishlari so‘raladi. Mahsulotlarni takomillashtirish vazifasi. Bu vazifani bajarishda umumiy o‘yinchoqlardan foydalaniladi va bolalardan o‘yinchoqlardan “o‘ynashni yanada qiziqarliroq” qilish uchun imkon qadar ko‘proq takomillashtirish haqida o‘ylash so‘raladi. Keyin subektlardan ushbu o‘yinchoqlardan “o‘ynash uchun nimadir”dan boshqa foydalanish haqida o‘ylashlari so‘raladi. Noodatiy foydalanish vazifasi. Ushbu vazifa mahsulotni takomillashtirish vazifasi bilan bir qatorda boshqa vazifa (noodatiy foydalanish) qo‘llanadi. Bolaga berilgan o‘yinchoqni o‘yinchoq sifatida emas, balki eng qiziqarli, eng aqlli va eng g‘ayrioddiy qo‘llanishi haqida o‘ylash so‘raladi. Og‘zaki bo‘lmagan vazifalar. Tugallanmagan raqamlar vazifasi. Bu Kate Frank tomonidan ishlab chiqilgan va Barron tomonidan 1958-yilda qo‘llanilgan “chizishni yakunlash testi”ning moslashuvidir. Oddiy oq qog‘oz o‘n kvadratga bo‘linadi, har birida turli xil raqam mavjud. O‘nta raqamga iloji boricha ko‘proq chiziqlar qo‘shish orqali ba’zi yangi obektlar va dizaynlarni chizish so‘raladi. Doira va kvadrat vazifasi. U dastlab g‘oyaviy ravonlik va moslashuvchanlikning og‘zaki bo‘lmagan testi sifatida ishlab chiqilgan, keyinchalik, o‘ziga xoslik va ishlab chiqishni ta’kidlaydigan tarzda o‘zgartirilgan. Sinovda ikkita bosma shakl qo‘llaniladi. Bitta shaklda mavzu qirq ikkita doiradan iborat sahifaga duch keladi va asosiy qismi doiralar bo‘lgan obektlar yoki rasmlarning eskizini chizishni so‘raydi. Muqobil shaklda doiralar o‘rniga kvadratlar ishlatiladi. Oltita fikrlaydigan qalpoq yondashuvi maltalik shifokor, psixolog va faylasuf Edvard de Bono tomonidan yaratilgan. U buni davlat idoralariga maslahat berishda ishlatgan, lekin u kundalik muammolarni hal qilish uchun amaliy vosita bo‘lishini ham xohlagan. U birinchi marta uning 1985-yildagi xuddi shu nomdagi kitobida paydo bo‘lgan, keyinchalik u bir necha bor qayta ko‘rib chiqilgan. 2021-yilda vafot etgan De Bono, shuningdek, muammolarni bilvosita, ko‘pincha ijodiy va hayratlanarli usullar bilan hal qilish usuli bo‘lgan "lateral fikrlash" ixtirochisi edi. Xuddi shunday, oltita fikrlash shlyapasi turli xil fikrlash turlarini tushunish va o‘rganish usulidir. Qaror qabul qilish uchun oltita fikrlash qalpoqlari “Oltita fikrlash shlyapasi” texnikasi muammoga olti xil usulda qarashga imkon beradi. Bu sizni va jamoangizni har qanday instinktiv pozitsiyalardan tashqariga olib chiqadi, shunda siz turli istiqbollarni o‘rganasiz. Shunday qilib, siz o‘z ishingiz bilan bahslashmasdan yoki "to‘g‘ri" yoki "noto‘g‘ri" haqida tez qaror qabul qilmasdan, har birini diqqat bilan ko‘rib chiqishingiz mumkin. Oltita shapkaning barchasini sinab ko‘rganingizdan so‘ng, keyingi qadamlaringizni hal qilishda sizga yordam beradigan boy tushunchalar to‘plamiga ega bo‘lishingiz kerak. Oltita fikrlash qalpoqlarining har biri nimani ifodalaydi: Moviy qalpoq: "dirijyorning qalpog‘i" Siz yoki sizning jamoangiz ko‘k qalpoq rejimida bo‘lganingizda, siz o‘z fikringizni nazorat qilish va qaror qabul qilish jarayonini boshqarishga e’tibor qaratasiz. Sizda kun tartibi bor, xulosalar so‘rang va xulosalar chiqaring. Yashil qalpoq: "Ijodiy qalpoq” Yashil qalpoq ijodiy fikrlashni ifodalaydi. Ushbu qalpoqni "kiyganingizda" siz bir qator g‘oyalar va oldinga siljish yo‘llarini o‘rganasiz. Qizil qalpoq: "Yurak uchun qalpoq" Bu qalpoq hissiyotlar va instinktlarni ifodalaydi. Ushbu turdagi fikrlash bilan shug‘ullanganingizda, his-tuyg‘ularingizni mantiqiy asoslamasdan ifoda etishingiz mumkin. Sariq qalpoq: "Optimist qalpoq" Sariq qalpoq bilan fikrlash bilan siz muammolarga eng ijobiy nuqtai nazardan qaraysiz. Siz g‘oyalaringizdan kelib chiqadigan foyda va qo‘shimcha qiymatni ta‘kidlaysiz. Qora qalpoq: "Sudyaning qalpog‘i" Ushbu qalpoq ehtiyotkor bo‘lish va xavflarni baholashdir. Siz tanqidiy mulohaza yuritasiz va nima uchun tashvishlanayotganingizni tushuntiradi. Qora qalpoq eng kuchli qalpoqlardan biridir, lekin u ko‘pincha haddan tashqari ishlatiladi. Siz va jamoangiz har qanday tanqidiy yoki ogohlantiruvchi izohlarni asoslab bera olishiga ishonch hosil qiling, shunda fikrlash tarzi qaror qabul qilishda ustunlik qilmasin. Oq qalpoq: "faktik qalpoq” Oq qalpoq ma‘lumot yig‘ishni anglatadi. Siz allaqachon to‘plagan bilim va tushunchalar haqida o‘ylab ko‘ring, shuningdek, yetishmayotgan ma’lumotlar haqida va ularni olish uchun qayerga borish mumkin. Divergent fikrlashni o‘z ichiga olgan testlardan tashqari ijodkorlikning o‘lchovi sifatida bir qancha boshqa kognitiv testlar ham qo‘llanilgan. Masalan, Sternberg va Davidson tomonidan ishlab chiqilgan insayt testlari, Dougan, Schif va Velsh tomonidan ishlab chiqilgan so‘z va obekt kombinatsiyasi testlari, Barron tomonidan 1988-yilda yaratilgan metafora yaratish testlaridir. Eng ko‘p qo‘llaniladigan testlardan biri Mednikning Remote associates testi (RAT) bo‘lgan. Mednikning fikriga ko‘ra, ijodkorlik turli xil bilim elementlari o‘rtasida assotsatsiyalarni ko‘rish va yangi kombinatsiyalarni shakllantirish qobiliyatidan kelib chiqadi. RATning har bir elementi bir-biri bilan bilvosita bog‘liq bo‘lgan uchta ogohlantiruvchi so‘zdan iborat. Sinaluvchi asl uchta so‘zning har biriga tegishli bo‘lgan to‘rtinchi so‘zni taqdim etishi kerak. Misol uchun, “ko‘k, “kalamush” va “dacha” beriladi. Javob “pishloq” bo‘ladi. RATning bir necha elementlari tanqid qilingan va ijodkorlikning kognitiv testini qurilishidagi kamchiliklarni ko‘rsatadi. RAT tanqid qilindi, chunki: 1. U ko‘pincha u ijodiy yutuqlari va mahsulot reytinglari bilan zaif korrelyatsiyani ko‘rsatadi. ( yomon konvergent haqiqiylik) 2. U og‘zaki qobiliyat va akademik intellektni katta darajada o‘lchaydi. (yomon diskriminant asosliligi) 3. U ijodkorlikka tegishli kognitiv qobiliyatlar doirasini hisobga olgan holda cheklangan qobiliyatni o‘lchaydi. (kontentning asosliligi past) 4. Mednikning nazariyasini to‘g‘ri ishlatmaydi. (konstruksiyaning asosligi yomon). Misol uchun, har bir elementning javobi uzoqdan bog‘langan emas, balki uchta so‘z bilan birgalikda umumiy bog‘lanishdir. Umuman olganda kreativlikning kognitiv testlari tanqidlarga uchragan. Chunki ular ijodkorlikni aql bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan va kreativlikning ahamiyatsiz bo‘lgan faqat bir tomonini o‘lchaydilar. Torrens testlari, xususan, ular bilimdan xoli bo‘lgani, ravonlik, moslashuvchanlik va ishlab chiqishdan foydalangan holda ijodkorlikning ma’nosini buzganligi va ko‘plab namunalar uchun bir xil o‘ziga xoslik- javob me’yorlarini noto‘g‘ri ishlatganligi uchun tanqid qilinadi. Kreativ fikrlash testlarining birinchi avlodi domenning umumiyligi, ya niʼ har qanday sohadagi ijodkorlikning umumiy xususiyatlari mavjudligi haqidagi g‘oyaga asoslangani kabi tadqiqotchilar ijodkorlikni baholaydigan sinovlarda shaxsning natijalari umumiylashtirilishi mumkinligini, bir sohadagi kreativlik ikkinchi sohaga ham o tkazilishi mumkinligini taxmin qilganlar. Ushbu tadqiqotlarʻ yo ijodkorlik uchun zarur bo lgan qobiliyat va ko nikmalar domenga bog‘liq ʻ ʻ bo lib, domendan domenga ajralib turishini ta kidlamoqda, yoki ikki ʻ ʼ yondashuvning qisman jamlagan ijodkorlik modellarini taqdim etmoqda. “Domen” deganda “san at, adabiyot, tarix yoki astronomiya kabi limning har qanday ʼ muayyan sohasi” yoki “muayyan ilm sohasi asosida yotadigan va uni qo‘llab- quvvatlaydigan reprezentatsiyalar turkumi” tushuniladi. Tadqiqotchilar tomonidan kreativ yondashuvning quyidagi domenlari sanab o‘tilgan: kundalik, ta‘limga oid, harakatga oid, ilm-fanga oid va san atga oid ʼ sohalar. Ijodiy faoliyat “san atkorlik” va “ilmiy” sohalariga ajratilgan. Ijodiy ʼ faoliyat uch umumiy sohaga bo linishi mumkin: verbal, san atkorlik va muammoni ʻ ʼ hal qilish. Kreativlik sohalarini o rgangan amaliy tadqiqotlarning batafsil tahliliga ʻ ko‘ra, matematika ilmiy sohasi doimo boshqa ijodkorlik sohalardan yaqqol ajralib turadi. Har qanday shaxsning ijodiy faolligi uchun to rt zaruriy qismi sanab ʻ o‘tiladi:  sohaga bog‘liq qobiliyatlar;  kreativlikka bog‘liq jarayonlar;  vazifa borasidagi ishtiyoq (motivatsiya);  mos, qulay sharoit. [57] Kreativlikning umumiy konsepsiyasi tushunchasiga asoslangan tadqiqot Guilfordning g‘ayrioddiy foydalanish testi, Torrens ijodiy fikrlash testlari (TTCT) va ijodiy fikrlash uchun test-chizmachilik ishlab chiqarish (TCT-DP) kabi standartlashtirilgan teslardan foydalangan holda divergent fikrlash, TTCT, ayniqsa maktab yoshidagi bolalar uchun eng ko‘p qo‘llaniladigan divergent fikrlash testidir. [22] Umuman olganda amerikaliklar osiyoliklarga qaraganda yuqori darajadagi kreativlik bilan chiqishlari aniqlandi. Masalan, TCT-DP dan foydalangan holda o‘n bir mamlakat bolalari bilan olib borilgan tadqiqotda Angliya, Germaniya va Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi bolalar Hindiston, Indoneziya va Xitoydan ko‘ra yuqori ball to‘plashdi. Ba’zi tadqiqotlarda modernizatsiya darajasi kam modernizatsiyalashgan jamiyatlarda yashovchi g‘arbliklar va sharqliklar o‘rtasidagi farqlarni hisobga olish uchun yaratilgan bo‘lsada, Yaponiya va Gonkongda ko‘proq modernizatsiya qilingan jamiyatlarda yashovchi sharqiy osiyoliklarga nisbatan qo‘llanilganda buzilgan ko‘rinadi. (Tayvan va Singapur) Biroq natijalari g‘arbliklarni emas, balki osiyoliklarni, ayniqsa yapon va xitoylarni afzal ko‘rgan tadqiqotlar ham bor edi. Ushbu tadqiqotlar TTCTning figurali shakli yoki matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha bilimlarni qo‘llashda talab qiladigan boshqa turli xil fikrlash testlaridan foydalanilgan. Bir izoh shundan iboratki, turlicha fikrlash testlarining figurali shakli Sharqiy osiyolik bolalarning osiyo va xitoy tilining grafik belgilariga ta’sir qilishi tufayli ularga yordam beradi, bu esa Sharqiy Osiyo bolalarining umumiy fazoviy qobiliyatlarini oshirishi mumkin. Boshqa tomondan, Osiyo ta’lim tizimi matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha sohaga oid bilimlarga urg‘u beradi, bu esa osiyoliklarning ma’lum sohalarda, masalan, Xitoyda matematika va tabiiy fanlar sohasida kreativroq bo‘lishga olib keladi. Ijodkorlikning dastlabki sinovlari asosan turlicha fikrlash testlari bo‘lib, ular ko‘p yillar davomida juda kam raqobatga ega edi. Ularning kattaligi, ehtimol, testlarning bu qadar keng qo‘llanishining sabablaridan biri, ammo ular boshqa afzalliklarga ham ega edi. Ular bir IQ testiga qulay parallellikni ta’minladi. Testlarni yosh bolalarga ham o‘tkazish oson va ular divergent fikrlash g‘oyasini tushunishi oson va kuchli intuitiv jozibaga ega. Kreativ fikrlashning tarkibiy qismlaridan biri sifatida konsepsiyalashtirilgan divergen fikrlash ijodiy tadqiqotchilar orasida muhim tushuncha bo‘lib qolmoqda va eng keng tarqalgan kreativlikka o‘rgatish faoliyatining (brainstorming kabi) asosi bo‘lib qolmoqda, garchi brainstorming Guilfordning divergent ishlab chiqarishni kashf etishidan bir necha yil oldin bo‘lgan bo‘lsa ham. Divergent fikrlashni umumiy yoki domenga xos deb hisoblash mumkin, ammo uning umumiy domen mahorati sifatida tushunchasi ancha keng tarqalgan. Kreativlik sohaga xos bo‘lgan darajada, divergent fikrlashning umumiy domen nazariyalari haqiqiy bo‘lishi mumkin emas va ular domenga xos versiyalar bilan almashtirilishi kerak. Domenga xos divergent fikrlash ochiq so‘rovga bir qator mumkin bo‘lgan javoblarni ishlab chiqarishda umumiy divergent fikrlash bilan bir xilda ishlaydi. Farqi shundaki, bitta sohada kreativlikni targ‘ib qiluvchi divergent fikrlash ko‘nikmalari boshqa sohalarda ijodkorlikka olib keladigan divergent fikrlash ko‘nikmalaridan farq qiladi. Masalan, ko‘plab turli mavzularda fikr yurita olish va kasrlarga bo‘linishini tushuntirishning noodatiy usullari matematikani o‘qitishda ijodkorlikka olib kelishi mumkin, lekin haykaltaroshlik, musiqa bastalash yoki tarixni o‘qitish kabi boshqa sohalarda unchalik ahamiyatga ega emas. Musiqiy, matematik, badiiy, sport va og‘zaki qobiliyatlarning alohida testlarida ballardan foydalanib bu qobiliyatlar o‘rtasida qanday o‘zaro bog‘liqlik borligini aniqlash mumkin bo‘lganidek, turli sohalarda ijodkorlikni baholash usullari mavjud. Divergent fikrlash testlari ko‘p yillar davomida kreativlikning eng keng tarqalgan o‘lchovi bo‘lib kelgan. 1984-yilda nashr qilingan barcha ijodiy tadqiqotlarni ko‘rib chiqishda qo‘llaniladigan turli xil fikrlashning yagona sinovi emas, balki eng ko‘p qo‘llaniladigan Torrens testlari talabalar ishtirokidagi barcha ijodiy tadqiqotlarning to‘rtdan uch qismini va kichikroq tadqiqotning 40 foizini tashkil etadi. Torrens va boshqa xilma-xil fikrlash testlari Guilfordga asoslangan va Guilford atamasi ham ishlatilgan. Guilford divergent va konvergent fikrlashni aniq ajratadi: konvergent fikrlash testlarida imtixon oluvchi bitta to‘g‘ri javobga kelishi kerak. Berilgan ma’lumotlar, odatda, bitta javob berilishini talab qiladi. Og‘zaki materiallarga quyidagini misol qilishimiz mumkin: “Qattiqning teskarisi nima?”. Divergent fikrlash testlarida ko‘pincha bir nechta javoblar kerak bo‘ladi. Agar imtixon oluvchidan o‘ylashi mumkin bo‘lgan qattiq, yeb bo‘ladigan va oq bo‘lgan barcha narsalarni nomlashni so‘rasangiz u ko‘p fikrlarini aytishi mumkin. Aynan divergent fikrlash toifasida biz ijodiy fikrlash va ixtirochilikda eng muhim bo‘lgan qobiliyatlarni topamiz. Shaxsning kreativligi haqida olib borilgan tadqiqotlar ularning har bir sohada qay darajada bo‘lsada kreativ yondashuvdan foydalanishini isbotladi. . “Kreativ” termini har bir harakatni yangicha usul bilan yaratishni ifodalaydi: kundalik turmushdagi va ishdagi muammolarni yechish, ilmiy yoki boshqa turdagi tadqiqotlar bilan band bo‘lish, yozish, chizish, musiqiy rivojlanish va boshqalar. Biz ish jarayoniga kreativ yondashishda o‘z uslubimizga egamiz va u haqida har bir shaxs aniq bilishni istaydi.Kreativ ish jarayoniga kirishishda har bir shaxsda uning xarakter xususiyati va dunyoqarashiga ko‘ra o‘z uslublari mavjud. Kreativish jarayonining samaradorligini oshirishda qulay shart- sharoitlarni yaratish muhim hisoblanadi. Kreativ yondashuv uslubini aniqlash testi West Chester universiteti Dr. V.K.Kumar va Dr. E.R.Holman tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib u 8ta shkala bo‘yicha taqsimlangan 78ta punktni o‘z ichiga oladi. Shkalalar turli xil maqsadlarga asoslangan:  ongsiz jarayonlarga ishonish;  texnikalardan foydalanish;  boshqa shaxslardan foydalanish;  maqsadning yo‘nalganligi;  atrof-muhit nazorati/ o‘z-o‘zini hissiy boshqarish;  irim va xurofotlarga ishonish;  sezgilardan foydalanish. Bu shkalalar savollari shaxsning kreativ yondashuv jarayoniga kirishish paytida unga zarur bo‘lgan element va sharoitni aniqlash imkonini beradi. 2.2. O‘smirlar kreativ yondashuvni shakllantirish muammosining empirik o‘rganish tahlili, shakllanganlik holati va xarakterli xususiyatlari tavsifi. Psixolog Kyung Xi Kim Jorjiya universitetida, Afinada Torrens ijodkorlik va iste’dodlarni rivojlantirish markazida ta’lim psixologiyasi bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasini oldi. Torrensning o‘limidan oldin u bilan Afinada o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ldi. K.X.Kim Creativity Research jurnalida “ Biz ijodkorlik testlariga ishonishimiz mumkinmi?” nomli maqolasini taqdim qiladi. Maqolada u quyidagi fikrlarni bildirgan: “TTCT ning ijobiy jihatlari orasida unda mavjud bo‘lgan ma‘lumotlarning boyligi, boshqaruv uchun zarur bo‘lgan qisqa vaqt va boshqaruvning qulayligi kiradi. U kamroq cheklovlar va qo‘llash uchun ehtiyot choralariga ega va boshqa kreativlik vositalariga qaraganda ko‘proq o‘rganilgan va tahlil qilingan. Maqolada Kim Torrens testlarni ijodkorlik bo‘yicha yakuniy so‘z yoki shaxs qobiliyatining statik o‘lchovi sifatida ishlab chiqmaganini, balki ijodkorlikni oshirish va rivojlantirish vositasi sifatida ishlab chiqqanligini ta’kidlaydi. Uning tadqiqotlari Torrensning testlari uchun maqsadlarini quyidagicha belgilaydi: 1. Inson ongini, uning faoliyati va rivojlanishini tushunish. 2. Individual ta’limning samarali asoslarini aniqlash. 3. Shifolash va psixoterapevtik dasturlar uchun maslahatlar berish. 4. Ta’lim dasturlari, materiallar, o‘quv dasturlari va o‘qitish tartib qoidalarining ta’sirini baholash. Kimning ta’kidlashicha, ta’lim maqsadlari ayniqsa muhimdir. Ushbu testlar asosan bugungi kunda iqtidorli dasturlarga joylashishni aniqlash uchun berilganligi sababli, ular Torrensning dastlabki maqsadlariga to‘g‘ri kelmaydi. U testlarni barcha o‘quvchilar uchun olgan ballari asosida o‘qitishni individuallashtirish vositasi sifatida ko‘rdi. TTCT ning maqsadlari tadqiqot va eksperimentlar, umumiy foydalanish, o‘qitishni rejalashtirish va o‘quvchilarning mumkin bo‘lgan kuchli tomonlarini aniqlash uchundir. Torrens testi va uning psixologik tadqiqotlar sohasiga qo‘shgan xissasini e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. U 1950-yillar oxiri va 1960-yillarda o‘quvchilarni sinovdan o‘tkaza boshlagan va bugungi kunda hamkasblari va shogirdlari uning faoliyatini davom ettirmoqda. Tadqiqotchilar hozirda ochiq, bir-biriga zid bo‘lgan muammolar bo‘yicha minglab odamlar qanday ball to‘plaganligi haqida ko‘plab ma’lumotga ega. Butun dunyo bo‘ylab 50dan ortiq tilda so‘zlashadigan shaxslar bu testdan o‘tishdi. Bundan tashqari, Torrens va uning hamkasblari va sobiq talabalari 1950 va 1960-yillarda testlarni birinchi bo‘lib topshirganlar bo‘yicha longityud, umrbod tadqiqotlar olib borishdi. Psixolog Garnet Millar “Butun ongni sinash – butun bolani tarbiyalash” kitobining muallifi, ushbu tadqiqotlarning bir nechta testlarida yaxshi ball olgan bolalar keyinchalik hayotlarida katta ijodiy yutuqlarga erishganliklarini ko‘rsatdi. “Eng yaxshi testlar o‘zlarining mo‘ljallangan parametrlarini to‘g‘ri baholaydi va haqiqiy hayotga taalluqlidir. Ushbu ko‘rsatgichga ko‘ra, Torrens testlarida kreativ fikrlash juda yaxshi baholanadi. Ular nafaqat kreativ qobiliyatlarni aniqlaydilar, balki ular bashorat qilishning haqiqiylikka ega ekanligini isbotladilar” deb yozadi Miller maqolasida. Torrens 2003-yilda o‘limiga qadar TTCTni takomillashtirish ustida ishlagan bo‘lsada, boshqa psixologiya tadqiqotchilari kreativlikni aniqlash, baholash va bashorat qilish uchun testlar va shkalalarni ishlab chiqishga qiziqish bildirdi. Ushbu testlar kreativlikning shaxsiy testlari sirasiga kiradi va testlarning aksariyati o‘z-o‘zini baholash yoki ijodkorlik haqida o‘z-o‘zidan hisobot berishni o‘z ichiga oladi. Shaxslar o‘zlarini qanchalik kreativ his qilishlari yoki ularda ma’lum ijodiy xususiyatlar yoki fazilatlarga ega ekanligi haqidagi savollarga javob berishadi. Torrens hamkasbi Jo Katena bilan birgalikda Katena-Torrens deb nomlangan o‘z- o‘zini baholash testini ishlab chiqdi. U quyidagi ikkita subtestdan iborat: O‘zim haqimda biror narsa – badiiy moyillik, aql-zakovat, individuallik, sezgirlik, tashabbuskorlik va o‘z-o‘zini baholash. Siz qanday odamsiz-tasavvurni o‘lchash, hokimiyatga murojat, o‘ziga ishonch, izlanuvchanlik va boshqalar. 2.3. O‘smirlarda kreativ yondashuvga yo‘nalganlikning shaxs sifat va xususiyatlariga bog‘liqligini empirik tadqiq etish O‘smirlar kreativligini rivojlantirish bu sohadagi istiqbolli tadqiqot yo‘nalishi bo‘lsada, o‘smirlar ijodini rivojlantirish omillari va ijtimoiy kontekstning roli haqida hali ko‘p jihatlarni bilish kerak. Bu omillar to‘rt toifaga ajratildi: individual omillar, ota-ona omillari, ta’lim omillari va ijtimoiy kontekst omillari. O‘smirning kreativ rivojlanishini qo‘llab-quvvatlovchi individual omillarga quyidagilar kiradi: tajribaga ochiqlik, ichki motivatsiya, ijodiy jihatdan o‘zining samaradorligi, tashqi omillarga salbiy ta‘sir ko‘rsatish va o‘quv yutuqlari. Qo‘llab-quvvatlovchi ota-ona omili ota-onalarning yordami va onaning ishtiroki bilan avtonom motivatsiyani o‘z ichiga oladi. O‘smirning kreativ rivojlanishini oshiruvchi ta’lim omillari quyidagilardan iborat: erkinlik va kerakli yo‘l-yo‘riqni muvozanatlash, aniq o‘rganish istaklariga moslashish, ochiq faoliyat, o‘quvchilar g‘oyalariga ochiqlik va rag‘batlantirish. Ishonch va hurmat muhiti va turli xil o‘quv resurslari. Ijtimoiy konteks omili g‘oyalarni ifoda etish yoki e’tiroz bildirish o‘zaro ta’sirlarini o‘z ichiga oladi va o‘smirlarni muammoga turli global va vaqtinchalik nuqtai-nazardan qarashga undaydi. To‘sqinlik qiluvchi ijtimoiy konteks omillari o‘quvchilarni baholashda yaxshi ishlashga tayyorlash uchun o‘qituvchiga bosimning kuchayishi, standartlashtirilgan o‘quv dasturlari va tegishli baholash turlariga kuchaytirilgan e’tibordir. Odatiy xususiyatlarni yaratish amaliyoti yoki qoidalarni o‘zgartirish vazifasi kreativ g‘oyalarni oshiruvchi jarayonlarni takomillashtirish orqali muqobil foydalanishni yaratishiga yordam berishi mumkin. Qoidalarni almashtirish holatida qo‘llaniladigan kognitiv moslashuvchanlikni yaxshilash muqobil foydalanishni yaratish, shuningdek, muqobil foydalanish va oddiy xususiytalar vazifasini bajarish paytida vazifalar o‘rtasida almashish uchun foyda keltirishi mumkin. Kognitiv moslashuvchanlik kreativ faoliyat uchun muhim hisoblanadi. Bundan tashqari muqobil foydalanishni yaratishda o‘ziga xoslik va ravonlikni xotiradan tegishli semantik ma’lumotlarni ketma-ket olish qobiliyatini, ya’ni oddiy xarakteristikalar bo‘yicha mashg‘ulot paytida bo‘lgani kabi umumiy ravonlikni oshirish orqali oshirish mumkin. Masalan, ishtirokchilarga obektni tashkil etuvchi qismlar haqida ma’lumot olish uchun berilgan ijodkorlik treningi samarali bo‘lib ko‘rindi . [54] Ikkita faol nazorat vazifasining bu rolini muqobil foydalanish va oddiy xarakteristikalar vazifalarini alohida boshqarish orqali tekshirish mumkin. O‘smirlar uchun kattalarnikidan ko‘ra o‘qitishning foydalari ko‘proq bo‘ladimi degan savol tug‘iladi. Qizig‘i shundaki, o‘smirlar uchun o‘ziga xoslik mashg‘ulotning holatidan qat’iy nazar kattalarga nisbatan sezilarli o‘sish kuzatiladi. Bundan xulosa qilish mumkinki, o‘smirlik mashg‘ulot ta’siriga nisbatan sezgirlikning kuchayishi davridir. Hech bo‘lmaganda ba’zi yuqori kognitiv funksiyalar uchun o‘smirlar kattalarga qaraganda yaxshilanish uchun ko‘proq potensialga ega. [31] Rivojlanishdagibu farqlar miya tuzilishi va faoliyatidagi rivojlanish o‘zgarishlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Yoshi bilan miya mintaqalarining ixtisoslashuvi va integratsiyalashuvining kuchayishi o‘smirlarga nisbatan kattalardagi kognitiv funksiyalarning plastikasini pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, o‘smirlik – bu prefrontal korteks va tegishli tartibga solish tizimlarini qayta tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lgan davr. [33] Ijodiy g‘oyalar, prefrontal korteks va kognitiv nazorat funksiyalari o‘rtasidagi kuchli aloqalarni hisobga olgan holda, o‘smirlik kreativ g‘oyalarni rivojlantirish uchun qulay vaqt deb aytish mumkin. Yana bir ustun jihat o‘rganishdagi moslashuvchanlikning farqlari bilan bog‘liq. O‘smirlar kattalarga nisbatan ko‘proq moslashuvchan bo‘ladi. Ular o‘rgatilgan qat’iylikka kamroq moyil bo‘ladilar va o‘rganilgan assotsatsiyalarni o‘zgartirishda ko‘proq moslashuvchanlikni namoyon etadi.[32, 540-551] Original g‘oyalarni yaratish, ayniqsa, moslashuvchanlik yo‘li orqali, uzoq assotsiatsiyalar o‘rtasida moslashuvchan almashish va kognitiv tarafkashlik yoki “fuktsional qat’iylik”ning qat’iyatliligini yengish bila bog‘liq. [18, 779-806] Moslashuvchanlik gipotezasiga ko‘ra, o‘smirlar mashg‘ulotlardan kelib chiqadigan avtomatizm va qat’iylikka moyil emas yoki kamroq sezgirdir. Yoshga doir tadqiqotlardan namoyon bo‘lgan ikkinchi jihat kattalar va o‘smirlar uchun o‘qitish paradigmasining turli xil fikrlash ravonligi va moslashuvchanligiga turlicha ta’siri bilan bog‘liq. Aniqroq aytganda, hozirgi natijalar shuni ko‘rsatadiki, o‘smirlarda vazifalarni almashtirish bo‘yicha treninglar kattalarnikiga qaraganda ijodiy g‘oyalarning moslashuvchanligiga ko‘proq ta’sir qiladi. O‘smirlar va kattalar o‘smirlik yoshi guruhi uchun kognitiv moslashuvchanlik funksiyalariga ko‘proq tayangan holda muqobil foydalanishni yaratish uchun turli jarayonlar yoki strategiyalardan foydalanadilar. O‘smirlik beqarorlikning ushbu hayotiy bosqichida adaptiv va kashfiyotchi xatti-harakatlar uchun optimallashtirilgan moslashuvchanlikni oshirishning rivojlanish bosqichidir. [32, 540-551] O‘smirlar tengdoshlarining fikr-mulohazalariga kattalarga qaraganda boshqacha munosabatda bo‘lishadi. Shuning uchun tengdoshlarining fikr- mulohazalari ta’sirida rivojlanish farqlarini o‘rganish kreativlikni o‘rgatish adabiyotiga yana bir qiziqarli qo‘shimcha bo‘lishi mumkin. [14,114-120] Tez-tez sodir bo‘ladigan portlashlar, iztiroblar cho‘qqisini A. Maslou anglash, tushunib yetish, ochilish onlari sifatida tavsiflaydi. Bunday holat kishining o‘z kuchidan ortiq biror qobiliyatga nisbatan oliy darajada diqqatini to‘plash i , haqiqatga yaqinlashuvidir. Bunday onlarda kishi yanada yuksakroq darajaga ko‘tariladi, to‘satdan yaqqolroq tushuna boshlaydi, turmushning asrorlari, mohiyati ochila boshlaydi. Bunday iztirobni ilmiy ijodkorlik, ijodkorning badiiy ilhomi bilan tenglashtirish shart emas. Uni sevgi onlari, tabiat, musiqadan zavqlanish, ilhomlanish keltirib chiqarishi ham mumkin. Eng muhimi, inson bunday paytda o‘zini yolg‘iz his qilmasdan, balki oliy kuchlar bilan birga his qiladi. 2.4. Kreativlik bo‘yicha shaxs so‘rovnomalarini mahalliy muhitga moslashtirish muammosini empirik tadqiq etish Kreativ fikrlashni o‘lchashga mo‘ljallangan so‘rovnomalar asosan g‘arb olimlari tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning aksar qismi oliygohlarning birinchi bosqich talabalaridan olishga mo‘ljallangan. Test natijalariga ko‘ra talabalar saralangan yoki ularga mos vazifalar, o‘qitish va munosabat usullari tanlangan. Mavjud testlardan o‘smir yoshidagi o‘quvchilarda foydalanish uchun ularni nisbatan soddalashtirish va o‘smirlar dunyosiga moslashtirish taqazo etiladi. Kreativlik bo‘yicha shaxs so‘rovnomalarining aksariyatini brainstorming va turli xil shakl va chiziqlar bilan bo‘liq bo‘lgan ijodiy vazifalar tashkil etadi. Brainstorming mashqlari shaxsni avval mavjud bo‘lmagan yechimlarni topishga undaydi. Bu mashqlar har bir soha vakili yoki har xil yoshdagi shaxslarda o‘tkazilishi mumkinligi bilan ajralib turadi va ommabopdir. Torrensning og‘zaki bo‘lmagan vazifalar sirasiga kiruvchi aylanalardan tashkil topgan testi, asosan, kichik maktab yoshi, o‘smir va o‘spirinlar uchun mo‘ljallangan. Bu testing maqsadi ham aynan o‘smir yoshidagi bolalarda kreativlik darajasini o‘lchashdir. “Agar odamlarning dumlari bo‘lsa, dunyo hozirgidan qanday farq qilardi?”. Bu to‘g‘ri javobga ega bo‘lmagan ochiq savol. Shu sababli Oregon universitetining psixolog va professori Marjori Teylor undan bolalar kreativligini o‘lchash uchun foydalanadi. Bolalarning “shimda teshik bo‘lishi”dan tortib “odamlar qo‘l o‘rniga dumni ushlab turishi”ga qadar bo‘lgan kreativ javoblari kattalar tomonidan baholanadi va bu natijalar o‘z navbatida tadqiqotni kuchaytiradi. Ammo, Teylor kreativlik yagona narsa emas, faqat bitta ochiq savol bilan o‘lchashingiz mumkin. Kreativlikni bir xilda baholash psixologlar uchun qiyin, kutilgan natijaga erishish uchun o‘zlarining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘lgan ko‘plab turli usullarni ishlab chiqdilar. Ijodkorlik haqidagi tadqiqotlarning jurnal sarlavhalariga keltirish tadqiqotchilarda ijodkorlikni o‘lchashning umume’tirof etilgan usuli borligi va bu o‘lchov o‘quvchining ijodkorlikni belgilaydigan o‘z fikriga mos kelishi haqidagi taassurotni uyg‘otadi. Bugungi kunda, kreativlik ko‘plab sohalarda sotiladigan professional mahorat sifatida baholanmoqda. Shunday qilib, odamlar o‘zlarining kreativligini oshirish usullarini faol ravishda izlayotganlarida tadqiqotchilar buni qanday aniqlayotganligini tushunishlari kerak. Kognitiv ijodkorlikni o‘rganayotgan tadqiqotchilar odatda foydalanuvchiningturlicha fikrlashini sinab ko‘ruvchi usullardan foydalanadilar. Bu bitta to‘g‘ri javobni emas, balki tezkorlik uchun muhim bo‘lgan yechimlarni ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi. Divergent fikrlashni o‘lchovchi testlarning eng mashhur namunalari orasida “noodatiy foydalanish testi” mavjud. Masalan, g‘ishtdan qancha foydalanishni o‘ylashingiz mumkin, yoki sut qutisi? Tadqiqotchilar bu savolni ko‘pincha ishtirokchilarga qo‘yadi, ularning javoblarini oladi va javoblarning soni, o‘ziga xoslik, moslashuvchanlik va tavsilotlar darajasiga qarab ular tahlil qilinadi. Shu va shunga o‘xshash jarayon sinovlari keng ko‘lamda qo‘llanilsa-da, ularning cheklovlarini ko‘rish oson. Birinchidan, ular ijodkorlikning ma’lum bir soha kontekstida qanday ishlashidan ko‘ra, kreativlikning juda umumiy tushunchasiga asoslanadi. Masalan, kreativlik, ehtimol matematiklar va rassomlar uchun boshqacha narsani anglatadi va turli ko‘nikmalarni talab qiladi. Pedagogika sohasida esa shaxs o‘quvchiga asl mazmunni sodda, ravon, yangicha metod bilan tushuntira olishi yoki darsga jalb qilish taktikalarini yarata olishi kreativlik hisoblanadi. Shu sababli yuqorida misol tariqasida ko‘rsatilgan testlar real vaziyatlarni o‘z ichiga olmaydi va ular real dunyo kontekslarida sodir bo‘lishi ehtimoli juda kam. Bunday takroriy so‘roqlarga o‘rganmagan bolalar uchun bu test g‘alati tuyulishi mumkin. Bu bolaning qisqa vaqt ichida javob berishi, yoki javoblarining originalligiga ta’sir ko‘rsatadi. Ilmiy amaliyot o‘talgan maktabning 8-sinflari bilan ingliz tili darsida birinchi marta faqat doira shaklidan foydalanib biror tasvirni yaratish mashg‘uloti o‘tkazilganda o‘quvchilar mashg‘ulot sharti murakkab bo‘lmasligiga qaramasdan uddalashda qiyinchilikka uchragani, bazilari hatto vazifani yetarlicha tushuna olmaganlari aniq bo‘ldi. 15 nafar o‘quvchining 26,6 foizi vazifani bajarayotganda kreativ fikrlagan va bu ular hosil qilgan tasvirda ko‘zga tashlanadi. Ta’lim dasturlarida kreativlikka undovchi yoki bolalarni ilhomlantiruvchi qo‘shimcha mashg‘ulotlarning o‘tkazilishi o‘rin egallamaganligi, bolalarda bu tushunchaning aynan mazmuni aniq anglanilmaganligi va bu mavzudagi test va metodikalardan bexabarligi ulardan olingan birinchi natijalarning sifati past bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Ushbu dissertasion ishning maqsad va vazifalariga muvofiq, bo‘lajak pedagoglarda kreativ o‘z-o‘zini boshqarishni shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan trening dasturining samaradorligini o‘rganishga bag‘ishlangan empiric tadqiqot tashkillashtirildi va o‘tkazildi. Empirik tadqiqotda ishtirok etish uchun 12 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan 124 o‘quvchi jalb qilindi. Oldindan tayyorlangan “O‘quvchilarda kreativ o‘z-o‘zini boshqarishni rivojlantirish darajasini baholash so‘rovnomasi” psixodiagnostik kuzatuv natijalariga ko‘ra kreativ o‘z-o‘zini boshqarishning o‘rtadan past darajasini ko‘rsatdi (1-jadval). 1-jadval Kreativ o‘z-o‘zini boshqarishning shakllanish va rivojlanish jara yo ni samaradorligini aniqlash bo‘yicha empirik tadqiqot tanlovi tavsifi (n=124) qizlar O‘g‘illar Jami kol % kol % kol % 12 yo sh 22 17,7 22 17,7 44 35,5 13 yo sh 26 21,0 27 21,8 53 42,7 14 yo sh 7 5,6 7 5,6 14 11,3 15 yo sh 6 4,8 7 5,6 13 10,5 Jami 61 49,2 63 50,8 124 100,0 Bundan tashqari, psixodiagnostik tekshiruv, trening dasturining samaradorligi obyektiv bahosidan olingan natijalarni taqqoslash maqsadida empirik tadqiqot tanlovi quyidagilarga ajratildi (2-rasm): eksperimental guruh (n=64), respondentlar mashg‘ulotlarni o‘tishga jalb etildi, ya’ni trening dasturida bevosita qatnashishdi; nazorat guruhi (n=60), respondentlar trening mashg‘ulotlariga jalb etilmagan, ya’ni mazkur kategoriya oliy ta’lim muassasasi ta’lim dasturlariga muvofiq tayyorgarlikdan o‘tgan. O‘smirlarda kreativ o‘z-o‘zini boshqarish rivojlanishi o‘rta statistik profilining qiyosiy tahlili ko‘rsatishicha, ham eksperimental, ham nazorat guruhidagi bo‘lajak pedagoglar trening dasturi o‘tkazilgunga qadar kreativ o‘z-o‘zini boshqarish rivojlanishi darajasi bo‘yicha ahamiyatli farqqa ega bo‘lmagan va uning struktur-funksional bloklari o‘quvchining t-mezoni bo‘yicha ham statistik tasdiqlanadi. Shu bilan birga, trening dasturidan so‘ng o‘smirlarning kreativ o‘z-o‘zini boshqarishi rivojlanishi o‘rta statistik profilining qiyosiy tahlili boshqacha natija ko‘rsatdi. Eksperimental guruhdagi respondentlar asosiy tarkibining o‘rtacha ko‘rsatkichlari ahamiyatli darajada yaxshilandi, nazorat guruhidagi respondantlar esa ahamiyatli o‘zgarishlarsiz qoldi, bu o‘quvchining t mezoni bo‘yicha ham statistik tasdiqlanadi. Shu tariqa, o‘smirlarning kreativ o‘z-o‘zini boshqarishi rivojlanishi o‘rtastatistik profilining qiyosiy tahlili koreksion ishlar natijasida eksperimental guruh respondentlaridagi pozitiv o‘zgarishlarni tasdiqlaydi. Eksperimental guruh respondentlarining o‘z-o‘ziga hisoboti natijalarini qayta ishlash olingan javoblarni mazmuniy umumlashtirish, miqdoriy ko‘rsatkichlarni hisoblash bilan amalga oshirildi. Shunday qilib, “Mashg‘ulot davomida o‘zingiz haqingizda qanday yangilikni bilib oldingiz” degan birinchi savolga o‘quvchilar quyidagicha javoblarni berishdi: “o‘zimning kuchli va kuchsiz tomonlarimni”- 48,4% (31 nafar); “kreativ o‘z-o‘zini boshqarishga yordam beruvchi shaxsiy sifatlarimni” - 40,6% (26 nafar); “to‘g‘rilashim kerak bo‘lgan kamchiliklarimni” - 10,9% (7 nafar). Ushbu javoblar trening dasturi natijasida o‘smirlarda o‘zini anglash jarayonini faollashtiruvchi, ikkilanishning pasayishi, o‘ziga ishonchning rivojlanishi, muvaffaqiyatga erishishga intilishning kuchayishi, kommunikasiyaning turli shakllari diapazoni va variativligi kengayishi bilan bog‘liq shaxsiy o‘zgarishlarga bo‘lgan tendensiya hosil bo‘ldi. “Guruhdagi ish natijalariga ko‘ra o‘zingizda nimani o‘zgartirishni xohlardingiz?” degan ikkinchi savolga o‘quvchilar quyidagi umumlashgan javoblarni berishdi: “kreativ o‘z-o‘zini boshqarishga yordam beruvchi sifatlarni rivojlantirish” 60,9 % (39 nafar); “kommunikativ xususiyatlarimni yaxshilash” 39,1 % (25 nafar). Yuqorida keltirilgan javoblar o‘smirlarning maqsadga yo‘naltirilgan o‘zini rivojlantirish, o‘zini takomillashtirish, o‘z hayotiy voqealariga faol munosabatda bo‘lish, kelgusi o‘qish va bo‘lajak kasbiy faoliyatida guruhdagi ishdan olgan tajribasini qo‘llashga o‘z diqqatini qaratishganini isbotladi. Yakuniy uchinchi (Umuman trening dasturini qanday baholaysiz?) degan savolga aksariyat o‘smirlar trening dasturini juda yaxshi - 42,2% (27 nafar); yaxshi - 39,1% (25 nafar); qoniqarli - 18,8% (12 nafar) deb baholashdi. Ushbu ma’lumot o‘quvchilarning tayyorlangan trening dasturi bo‘yicha korreksion ish natijasida o‘zidagi pozitiv o‘zgarishlarni ongli his qilishganini yaqqol tasdiqlaydi. Bob yuzasidan xulosalar Tadqiq etilayotgan masala bo‘yicha ilmiy adabiyotlar tahlilining ko‘rsatishicha, kreativ o‘z-o‘zini boshqarish tushunchasi juda dolzarb va nisbatan yangi hisoblanadi, turlicha talqin qilinadi, shuningdek, ko‘p qirralidir. O‘rganilayotgan hodisaning ikki struktura asosi tushunchaviy terminologik tizimidan kelib chiqib, o‘z mohiyatiga ko‘ra kreativ o‘z-o‘zini boshqarish pedagogning dolzarb pedagogik muammolarni oldindan ko‘ra bilishi, shuningdek, pedagogika amaliyotlarni samarali hal qilish bo‘yicha original g‘oyalarni ishlab chiqishni ta’minlovchi pedagogning o‘z xatti-harakatlari, holatini ongli boshqarishni aks ettiradi. Bundan tashqari kreativ o‘z-o‘zini boshqarish kompleks kasbiy-muhim shaxsiy tavsif sifatida ham yuzaga chiqishi mumkin. Bu, bir tomondan, zamonaviy ta’lim jarayonida o‘smirlarning o‘zgarish dinamikasini hisobga olib, pedagogik faoliyatning mustaqil korreksiyasi, shaxslararo munosabatlarga optimal moslashishni ta’minlaydi, boshqa tomondan esa, mutaxassisning uzluksiz ijodiy rivojlanishidagi muhim omil sifatida pedagogning mustaqil ta’lim, o‘zini rivojlantirishni tashkillashtirish va amalga oshirish bo‘yicha faolligini belgilaydi. Pedagogik faoliyat “pedagog-ta’lim oluvchi”ning faol o‘zaro aloqalari, tizimni shakllantiruvchi munosabatlari, ijodkor shaxsni rivojlantirishga qaratilgan yangi pedagogik texnologiyalar bilan boyitilgani, shuningdek, pedagogdan muammolarni hal qilishda nostandart, kreativ yondashuvlarni talab qiluvchi vazifalari bilan xarakterlanadi. Bu holatlar pedagogik ish sharoitlari bilan bog‘liq holda kelib chiqadigan ortiqcha ruhiy zo‘riqish, stress omillari mavjudligiga sabab bo‘ladi. Bularning barchasi pedagogdan o‘quv jarayonini ijodiy jarayon sifatida tashkil etish va o‘tkazishga oid yangi, noan’anaviy, original yondashuvlarni, muvofiq o‘zaro hamkorlikni tashkil etishga qaratilgan o‘z his-tuyg‘ulari, xatti-harakatlari, fe’l-atvorini doimiy ravishda nazorat qilish va boshqarishni talab etadi. Shu bilan bog‘liq ravishda, kreativ o‘z-o‘zini boshqarish pedagogik faoliyatning muhim funksional elementi, pedagogik takomillashishning hayotiy zarur tarkibiy komponenti sifatida yuzaga chiqadi va umuman zamonaviy oliy pedagogik ta’lim nazariyasi va metodikasi uchun umumiy bazaviy invariant tarzida ifodalanadi. Kreativ o‘z-o‘zini boshqarish pedagogik faoliyatning kreativ jarayoni vazifalari va shartlari bilan muvofiq ravishda psixologik pedagogik qobiliyatlar, mavjud kamchiliklarning kompensasiyasi va kelgusida tugatilishi, psixik holatlarni boshqarishni optimallashtirishni amalga oshiradi. Pedagogning kreativ o‘z-o‘zini boshqarishi butun bir kompleks xususiyat hisoblanib, o‘ziga xos shaxsiy majmua, zarur hajmdagi psixologik-pedagogik qobiliyatlar, bilim, ishonch va erkinlikni o‘zida birlashtiradi. Iroda pedagog o‘z faoliyati jarayonida qabul qiladigan obyektlarga ongni jamlash va yo‘naltirishni ta‘minlaydi. Uning qobiliyatida eng yaqqol o‘rganilgan hodisa bu o‘z psixikasi, xatti-harakatini ongli boshqarish, yangi original g‘oyalarni ishlab chiqishga o‘zini yo‘naltirish, maqsadga erishish yo‘lida yuzaga keladigan turli to‘siqlarni bartaraf etish hisoblanadi. III-BOB. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISH 3.1. O‘smirlar xulq-atvorida kreativlik hatti-harakatlari, bilim va tasavvurlarini shakllantirish Turli sohalar va fanlarning barchasi kreativlikning o‘ziga xos ta’rifiga ega. Biz kreativ g‘oyani tan olsakda , uni nega kreativ deb hisoblash kerakligini tushuntirish ba’zida qiyin bo‘lishi mumkin. Garchi individual ekspertlar bir qator turli jihatlarni ajratib ko‘rsatishni tanlashlari mumkin bo‘lsa-da, kreativlikning to‘rtta muhim xususiyati aniqlanadi: turlicha fikrlash, innovatsiya, original va moslashuvchan fikrlash, g‘oyalarni tadqiq qilish. ( 2-rasm) 2-rasm. Ijodkorlikning to‘rt xususiyatiG‘oyalarni tadqiq qilishTurlicha fikrlash innovatsiya Original va m oslashuvcha n fikrlash Masalan, kreativlik nazariyotchisi Robert Sternberg bolalarning ijodiy fikrlashi xayoliy, yangi bo‘lishi va qimmatli natijalarga olib kelishi kerak, deb hisoblaydi. Bolalarni hayolparast deb ko‘rsatish oson bo‘lsa-da, ko‘pchilik kichik yoshli bolalar o‘ziga xos g‘oyalarni ishlab chiqarishga qodirligini qabul qilmaydi va bu yoshlar alohida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan g‘oyalarni yaratishi mumkinligiga rozi bo‘lmaydilar. Shaxs nuqtai nazaridan hisobga olgan holda, Sternberg bolani kreativ deb hisoblash uchun, faqat tushunchaning yangi ekanligini ko‘rsatish kerakligini ta’kidlaydi. Shuning uchun u yangilik atamasini ishlatishga intiladi. G‘oya shaxs uchun ushbu mezonlarga javob beradigan qiymatga ega ekanligini ko‘rsatish kerak. Ta’lim sohasi olimlari bir paytlar san’atni kreativlikning tabiiy uchi deb bilishgan bo‘lishi mumkin. Rasm va chizmachilik, hunarmandchilik, raqs, drama va musiqa kabi mashg‘ulotlar ijodiy fikrlashni talab qilishi va rivojlantirishi ayni haqiqatdir. Shunga qaramay, hozirgi zamonaviy dunyo kreativlikni yanada kengroq ta’riflashi qabul qilingan. Neyrobiologlar, psixologlar va psixiatrlarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, ijodiy izlanishlar uchun asoslar (narsalar qanday bo‘lishi mumkinligini tasavvur qilish, ularni shunchaki qabul qilish emas) o‘smirlikdan oldingi yillarda umuman yo‘q. Biroq, ular o‘smirlik davrida mukofot olish va tavakkal qilishga moyillik bilan kuchli birlashadi. Daniel Sigelning ta‘kidlashicha, "ijodiy izlanish o‘smirlik davrining asosiy ishi va maqsadi – o‘smirlik davrining mohiyati bo‘lishi mumkin". Ta’limda ijodkorlikka ixtisoslashgan professor Ronald Beghetto kreativ qobiliyat kreativ faoliyat uchun yetarli shart emasligini ta’kidlaydi. Buning o‘rniga, ijodiy namoyon bo‘lishi uchun qobiliyat ijodiy ishonch, aniqrog‘i, "ijodiy o‘zini-o‘zi samaradorligi" – yoshlarning kreativ natijalarni yaratishga qodir ekanligi haqidagi o‘z-o‘zini anglashi bilan uyg‘unlashishi kerak. Beghettoning Tinch okeanining shimoli-g‘arbiy maktablarida 1000 dan ortiq yoshlar bilan olib borgan tadqiqoti shuni ko‘rsatdiki, ijodiy o‘zini-o‘zi samaradorligi yuqori bo‘lgan guruhdagilar skautlar yoki drama guruhi kabi maktabdan keyingi guruh mashg‘ulotlarida qatnashish ehtimoli ko‘proq. 3.2. O‘smirlar bilan hamkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yishda kreativ yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlari Kreativlik odatda yangi, ammo amalga oshirish mumkin bo‘lgan g‘oyalar, yechimlar yoki tushunchalarni yaratish qobiliyatini anglatadi. Ijodiy g‘oyalarni yaratish qobiliyati bolalikdan kattalikka qadar rivojlanadi va o‘zgaradi. Oldingi adabiyotlarda chidamlilik odamlarga salbiy his-tuyg‘ular yoki hodisalardan xalos bo‘lishga yordam beradigan o‘ziga xos xususiyat yoki holat sifatida aniqlangan. Shanxay va Ji’nan bo‘ylab 241 oilada o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, oilani qo‘llab-quvvatlash o‘smirlarning rivojlanishi va hissiy barqarorligiga ta‘sir qiladi. Ota-onalarga nisbatan noan’anaviy, tenglik munosabatlari bolalarga innovatsion strategiyalarni o‘rgatish orqali o‘zgaruvchan muhit bilan kurashishga yordam beradi. [23, 102-115] XX asrning o‘rtalaridan boshlab tadqiqotchilar qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan odamlarda chidamlilikning ijobiy ta’siriga e’tibor qaratdilar. Empirik adabiyotlarni integratsiyalashgan ko‘rib chiqish chidamlilikning beshta asosiy mavzusini aniqladi. [13, 980-1000] H issiy chidamlilik stress va yengish uslubi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan o‘z-o‘zini tiklash qobiliyati sifatida tavsiflanadi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, hissiy chidamlilik moslashuv mexanizmini nazarda tutadi, unda odamlar salbiy hodisalar yoki salbiy hissiy holatlardan tezda xalos bo‘lishlari va atrof-muhitga yaxshiroq moslashishlari mumkin. Ko‘pgina tadqiqotlar shuni tasdiqladiki, hissiy chidamlilik odamlarga katta salbiy hodisalardan xalos bo‘lishga yoki qiyinchiliklarga faol moslashishga yordam beradi va psixologik reabilitatsiya va ruhiy salomatlikka hissa qo‘shadi. Misol uchun, yaqinda o‘tkazilgan tadqiqot yuqori hissiy barqarorlikka ega bo‘lgan o‘rta maktab o‘quvchilari o‘rganishni boshqarish qobiliyatlari, o‘qish bilan faolroq ishtirok etishlari va hayotning salbiy hodisalariga duch kelganda muhimroq o‘zini o‘zi boshqarish qobiliyatiga ega ekanligini aniqladi. [19, 378- 401] Kreativlik uzoq vaqtdan beri moslashuvchan fikrlash, ekspressivlik, ochiqlik moslashuvning shunga o‘xshash omillari bilan bog‘liq. Olimlar Katrina dovulidan omon qolgan 80 kishini o‘rganib chiqdi va ijodiy fikrlash qobiliyati chidamlilikni bashorat qilishi mumkinligini aniqladi. Topilmalar shuni ko‘rsatdiki, moslashuvchanlik va o‘ziga xoslik farovonlikni sezilarli darajada bashorat qilishi mumkin. Aniqrog‘i, o‘ziga xoslik ekstroversiyani bashorat qilishi mumkin edi. Ushbu tadqiqotda emotsional chidamlilik kreativlik va intruziv fikr yuritish o‘rtasidagi munosabatlarni mo‘tadillashtirishi mumkinligini taxmin qilish mumkin. Bundan tashqari, ko‘plab tadqiqotchilar kreativlik hissiy barqarorlik bilan chambarchas bog‘liq ekanligini aniqladilar. Runko kreativlik chidamlilikning bir turi ekanligini taklif qildi. Ijodiy fikrlash kabi chidamli fikrlash mavjud resurslar bilan muammolarni o‘ziga xos usullar bilan hal qilishga xissa qo‘shadi. [42] Bundan tashqari De Dreu va boshqa olimlar tomonidan taklif qilingan Dual Pathway Modeliga ko‘ra hedonik ohang kognitiv moslashuvchanlikning yuqori darajasini osonlashtirish orqali o‘smirlarning ijodkorligini yaxshilaydi. Hissiy barqaroqlik darajasi yuqori bo‘lgan o‘smirlar salbiy vaziyatlarni yengishda ko‘proq moslashuvchan bo‘lishi mumkin va salbiy ma’lumotni ijobiy fikrga aylantirishi mumkin. O‘rta maktabdagi o‘smirlar yetuklikdan yetuklikka o‘tish davrida bo‘lib, bu davrda ularning fiziologiyasi va psixologiyasi tez o‘zgarib turadi. Bundan tashqari, ularning psixologik rivojlanishi beqaror. Shuning uchun, ular hayotda muvaffaqiyatsizlik va qiyinchiliklarga duch kelganlarida, ular sarosimaga tushib, ojiz qolish ehtimoli ko‘proq. Ba‘zilarida jiddiy psixologik muammolar bo‘lishi mumkin. Biroq, biz ba’zi odamlar jismoniy yoki ruhiy zarar ko‘rmasdan, shunga o‘xshash muvaffaqiyatsizliklarga duch kelganlarida, undan tezda xalos bo‘lishlarini aniqladik. Aksincha, boshqalar salbiy his-tuyg‘ularni boshdan kechirdilar va o‘zlarini bartaraf eta olmadilar, bu psixologik va xulq-atvor muammolariga olib keldi. Kam sonli odamlar hatto haddan tashqari xatti- harakatlarni namoyon qiladilar. Masalan, ushbu epidemiya paytida turli xil ijodkorlik darajasiga ega bo‘lgan shaxslar turli darajadagi intruziv mish-mishlarni boshdan kechirgan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, kreativ g‘oyaviy xulq-atvor intruziv ruminatsiyani olib kelishi mumkin, bu esa kreativ o‘smirlarning COVID-19 pandemiyasi kabi travmatik hodisalarning psixologik ta’siriga ko‘proq moyil bo‘lishini va ko‘proq intruziv ruminatsiyani boshdan kechirishi ko‘rsatadi. Chunki, kreativlik liberal fantaziya va assotsatsiyalarga asoslanishi mumkin. Divergent fikrlash darajasi yuqori bo‘lgan o‘smirlar salbiy ma’lumotlarga nisbatan ko‘proq liberal javob berishlarini aniqladilar. Bu esa ko‘proq intruziv fikr yuritishga olib keladi. [56] Kreativ o‘z-o‘zini boshqarishning har bir tarkibiy bloki faqat ba’zi funksional cheklovlar va bir vaqtning o‘zida boshqa struktur bloklar bilan o‘zaro aloqa o‘rnatgandagina o‘z funksional aniqligiga ega bo‘ladi. Odatda, ajratilgan tarkibiy bloklar to‘la mustaqillikka ega bo‘lmaydi, balki faqat pedagogning kreativ faolligi va uning faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatib, boshqalari bilan o‘zaro munosabatda ishlaydi. Bundan tashqari, har bir ajratilgan struktur blok kreativ o‘z-o‘zini boshqarishning butun jarayoniga o‘zining muayyan funksional hissasini qo‘shadi. Shu bilan bog‘liq ravishda, hamkorlikdagi faoliyat va o‘zaro ta’sirni hisobga olib, maxsus asoslangan tadqiqot strategiyalari va empirik yondashuvlarni qo‘llagan holda funksional tarkibni tadqiq qilish mumkin. 3.3. O‘smirlarda kreativ yondashuvni rivojlantirish – o‘smirlar ijtimoiy psixologik mexanizmi sifatida Kreativ muammolarni hal qilish jarayonlarida qo‘llaniladigan asosiy aqliy operatsiyalarning rivojlanishi va moslashuvchanligi kreativlik ta’lim va yoshga qarab rivojlanishini anglatadi. Darhaqiqat, ko‘plab tadqiqotlar kreativlikni takomillashtirishga qaratilgan tadbirlarning samaradorligini ko‘rsatadi – divergent fikrlashni o‘rgatish, ayniqsa, o‘ziga xoslik va kamroq darajada ravonlik va moslashuvchanlik nuqtai-nazaridan ishlash samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadi. [44, 361-388] O‘smirlik - bu tez o‘zgaruvchan ijtimoiy landshaftga moslashuvchan moslashish bilan tavsiflangan rivojlanish bosqichi bo‘lib, qaramlikdan avtonomiya va individuallikka o‘zgarishlar bilan ajralib turadi. Bu ish xotirasi va kognitiv nazorat kabi ijodiy idrok bilan bog‘liq bo‘lgan kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirish uchun hal qiluvchi bosqichni tashkil qiladi. Shunga qaramay, o‘smirlik davrida divergent fikrlashning moslashuvchanligi va qanchalik moslashuvchanligi haqida nisbatan kam narsa ma'lum. Ishchi xotira, ijro etuvchi nazorat, munosabatlarga asoslangan fikrlash kabi boshqa yuqori kognitiv qobiliyatlarni o‘rgatishva algebraik tenglamalarni yechish o‘smir miyasining plastikligini ta'kidlaydi. [40, 5686-5691] Bu gipotezani kreativ fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish nuqtai-nazaridan sinab ko‘rish maqsadga muvofiq. Kreativ g‘oyalardan muqobil foydalanish topshirig‘i yordamida kuzatadigan bo‘lsak, unda ishtirokchilar umumiy ob’ekt, masalan g‘isht uchun muqobil foydalanishni yaratadilar. Ushbu g‘oyalar odatda kreativlikning uchta asosiy komponenti bilan kodlangan: o‘ziga xoslik, moslashuvchanlik va ijodiy ravonlik . AUT bo‘yicha o‘smirlar vakattalarni taqqoslaydigan tadqiqotlarko‘pincha kattalar uchun afzalliklarni ko‘rsatadi. Kattalarning AUT yechimlari 12-13 va 15-16 yoshli bolalarnikiga qaraganda noyobroq ekanligini aniqladi. Tadqiqotlarda qo‘llaniladigan og‘zaki divergent fikrlash sohasida o‘smirlar odatda kamroq yechimlarni taqdim etadilar va kech o‘smirlik davrida kattalarga qaraganda kamroq ravonlik va moslashuvchanlikni namoyon etadilar. O‘smirlarda tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati juda katta. Maktablar esa yoshlarga o‘z iste’dodlarini, shu jumladan, kreativ qobiliyatini kashf etish, rivojlantirish va aniqlashda yordam berishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Maktablar bolalarni o‘zlari yashaydigan jamiyatning bir qismi ekanliklarini va uning rivojlanishiga hissa qo‘shadigan ijodiy imkoniyatlarga ega ekanliklarini va uning rivojlanishiga hissa qo‘shadigan ijodiy imkoniyatlarga ega ekanliklarini his qilishida muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning PISA xalqaro tadqiqotlar guruhiga kiritilishi va bu tadqiqotlarning 2022-yilning aprel oyida o‘tkazilishi kreativlik borasidagi qimmatli yangilik bo‘ldi. PISA — 15 yoshli o‘quvchilarning savodxonligi va kompetensiyasini baholovchi xalqaro dastur bo‘lib, Xalqaro Iqtisodiy hamkorlik va rivojlantirish tashkiloti tomonidan 3 yilda bir marta o‘tkaziladi. Unda o‘quvchilarning bilim sifati o‘qish, matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha monitoring qilinadi va 1000 ballik tizimda baholanadi. Ushbu xalqaro dastur 1997- yili ishlab chiqilib, 2000-yilda ilk marotaba amaliyotda qo‘llangan. Dastur ko‘magida turli davlatlar ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar aniqlanadi, solishtiriladi, baholab boriladi. Bu tadqiqotlarning natijasi dunyo bo‘yicha katta qiziqish bilan kuzatib kelinadi. Shu bois yildan-yilga uning ahamiyati va qamrovi oshib boryapti. Misol uchun, 2000-yilda dastur testlarida 32 davlatdan 265000 nafar o‘quvchi ishtirok etgan bo‘lsa, 2018-yilda bu ko‘rsatkich 2 barobarga oshib, 78 davlatdan 540000 nafardan ziyod o‘quvchi qatnashdi. Har bir davlatdan ishtirok etuvchi o‘quvchilar soni mamlakatdagi jami 15 yoshli bolalarning 2 foizi miqdorida shakllantiriladi. Ta’limning asosiy roli o‘quvchilarni jamiyatda muvaffaqiyat qozonish uchun zarur bo‘lgan va kerak bo‘ladigan ko`nikmalar bilan ta’minlashdir.Tanqidiy va kreativ fikrlash hozirgi yoshlarning rivojlanishi uchun zaruriy ko`nikma bo`lib,ularga doimiy va tez o‘zgarib turadigan dunyoga moslashishga yordam beradi va asosiy savodxonlik hamda raqamlash doirasidan tashqariga chiqadigan “XXI asr” ko‘nikmalariga ega moslashuvchan ishchilarni talab qiladi. Axir, bugungi kunda bolalar yangi muammolarni hal qilish uchun yangi texnologiyalardan foydalangan holda, hali mavjud bo‘lmagan sektorlarda yoki rollarda ishlashlari mumkin. Ijodiy tafakkurga o‘rgatish yoshlarga mashinalar tomonidan osongina takrorlanmaydigan ishlarni bajarish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi va tobora murakkab mahalliy hamda global muammolarning yechimini topmasdan hal qiladi. Bolalar uchun tanqidiy fikrlash oqilona va aniq fikrlash qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Chunki u bolani mustaqil va aks ettiruvchi fikrlashga jalb qiladi. Bu ma’lumot to‘plash va eslab qolish bo‘lib qolmasdan, o‘qishi natijasida yuzaga keladigan oqibatlarni olib tashlashni va keyinchalik ushbu ma’lumotlardan foydalanish yoki turli muammolarni xal qilish uchun boshqa manbalarni izlashni o‘z ichiga oladi. Tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini nega muhimligini ko‘rsatib beruvchi sabablar mavjud:  Bolaning bilimlarini kengaytirishga yordam beradi. Agar bola biron mavzuni chuqur o‘rgansa, bu unga yanada yaxshi bilim olishga va ishtiyoqni rivojlantirishga yordam beradi.  Atrofidagi dunyo haqida ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishga yordam beradi.  Qimmatli qarorlar qabul qilishga yordam berishi va ahamiyatsizlarini aniqlashi mumkin.  Turli muammolarni hal qilishda ustun bo‘lishga yordam beradi.  Mustaqil fikr yuritishda samarali bo‘lib, ular tez orada o‘zlarining aqlli qarorlarini qabul qilishga imkon yaratadi.  Akademik ko‘rsatkichlarini yaxshilashda ko‘maklashadi.  Kreativ yutuqlarini oshiradi.  Bolaning tengdoshlari bilan munosabatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Ko‘p turdagi raqamli texnologiyalar zamonaviy turmush tarzini barchamiz uchun qulayroq qiladi. Ammo raqamli asrda tug‘ilgan bolalar uchun bunday qurilmalar faqat o‘z ona muhitining o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Va shunchalik ko‘p texnologiyalarbirlasha boshlagani sababli, ularni qo‘llashning moslashuvchanligi o‘sishda davom etmoqda. Zamonaviy smartfon bunga yaqqol misol bo‘la boladi. Dastlab uyali aloqani osonlashtirish uchun mo‘ljallangan edi, ammo hozir kuchli kamera, video tasvirga olish, o‘yinchi sifatida ishlash va boshqa turli narsalar bilan jihozlangan. Shunday qilib, hozirda maktabda o‘qiyotgan bolalar, ularning istiqbollari ko‘pincha ushbu raqamli resurslardan samarali foydalanish orqali kreativ faoliyat ko‘rsatish qobiliyatiga qarab belgilanadigan dunyoda o‘sadi. Amaliyotchilar bugungi kun bolalarining raqamli texnologiyalar bilan qanday munosabatda bo‘lishlarini yodda tutishlari kerak: bu ularning hayotida hamma joyda mavjud bo‘lgan hodisa. Masalan, uy sharoitida yosh bola ota-onalari va ehtimol katta aka-uka, opa-singillari bilan qanday munosabatda bo‘lishini kuzatadi va qurilmalar bilan qanday munosabatda bo‘lishini kuzatadi. Bolalar nafaqat taqlid qilish orqali o‘rganishni xohlaydilar, balki bunday texnologiyalar ham muhim madaniy vositaga aylanadi, ya’ni bolalar hayotining muhim bir qismiga. Kelgusi 12 oy davomida , kreativlik modeli xalqaro qiziqishni o‘ziga jalb etayotgan Vinchester universitetining haqiqiy dunyoni o‘rganish markazi professori Bill Lukas va doktor Ellen Spenser bilan hamkorlikda RSA quyidagilarni o‘rganadi:  O‘smirlarning o‘zlari va kattalar tomonidan o‘zlarining mahalliy jamoalariga ijobiy hissa qo‘shish ehtimoli haqidagi hozirgi tasavvurlar.  O‘smirlik davrida kreativlikni ifodalash va qo‘llash ishonchi (ijodiy o‘zini-o‘zi samaradorligi) qanday shakllanadi.  O‘z ijodini ifoda etish va qo‘llashga ishonchi yuqori bo‘lgan yoshlar o‘z jamoalarida ijobiy o‘zgarishlar yaratishga ko‘proq jalb qilinadimi.  Yoshlarning o‘z jamoalari manfaati uchun faoliyat bilan shug‘ullanish ehtimoliga boshqa omillar, jumladan imkoniyatlar mavjudligi, hamdardlik darajasi, e'tiqod yoki fuqarolik burchi va shaxsiy manfaatdorlik hissi qanday ta’sir qilishi mumkin (masalan, rezyumeni mustahkamlashda ishtirok etish) .  Mahalliy hamjamiyat manfaati yo‘lida o‘smirlarning "kreativ o‘zini- o‘zi samaradorligini" rivojlantirishga yordam beradigan qanday siyosat yoki amaliy choralar tavsiya etilishi mumkin. 3.4. Kreativlik sifatlari, ularning xususiyatlarini rivojlantiruvchi psixologik usullar va tavsiyalar O‘smir yoshidagi bolalar avvalo bir insonning farzandi va uning rivojlanish jarayonida oila muhimrol o‘ynaydi. Psixolog yoki ta’lim jarayonidagi kreativva tanqidiy fikrlashga yordam beruvchi mashg‘ulotlar vako‘rsatmalardan boshqari ota-onalarga farzandlarining kamoloti uchun xizmat qiluvchi ayrim tavsiyalar ham mavjud: 1. Jumboqlarni topish. Bu katta yoshdagilar uchun oddiy ko‘rinishi mumkin ammo jumboqlarni so‘rash nafaqat qiziqarli mashg‘ulot, balki o‘smir uchun juda katta muammolarni hal qilishdir. Bu bolaga ma’lumotlarni tahlil qilishga yordam beradi. 2. Gazeta o‘qish. O‘smirni muntazam ravishda gazeta o‘qishga rag‘batlantirish nafaqat uni dunyoni yaxshi bilishiga yordam beradi, balki uning ongini ishga solishning ajoyib usuli hisoblanadi. Ota-ona farzandiga bir nechta maqolani o‘qib chiqishni va undan nimani tushungani yoki nimalarni o‘zlashtirganini so‘rashi mumkin. 3. Kitob o‘qish. O‘smir yoshidagi bolani kitob o‘qishga undash mumkin, chunki bu turli vaziyatlarni tahlil qilishning ajoyib usuli hisoblanadi. Kitobni o‘qib chiqqanidan so‘ng ota-ona kitobni qisqacha bayon qilishni so‘rashi mumkin. Kitobdagi turli xil belgilar va vaziyatlar haqida so‘rash orqalibu ko‘nikmani sekin- asta shakllantirib boriladi. 4. Tinglash qobiliyatini singdirish. Yaxshi fikrlovchi bo‘lish uchun yaxshi tinglovchi bo‘lish juda muhimdir. Bu bolaga boshqa odam fikrini tinglashi va qadrlashi kerakligini va uning nuqtai-nazaridan masalaga qarashni anglatadi. 5. O‘smirlarga haqiqiy va soxta tushunchalarni tushuntirishga yordam berish. Bugungi ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy medianing real dunyoda haqiqat nima-yu, soxtalik nima ekanligi aniqlash qiyin. Shubha tug‘dirgan narsalar bilan shug‘ullanishni o‘rganish real hayotni anglashga yordam beradi. 6. Xulosalar haqida gapirish. Harakatning mumkin va mumkin bo‘lmagan xulosalarini o‘rgatish natijani ko‘ra olish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu esa bolada tug‘ilgan kreativ g‘oyalarning eng foydalilarini ajratib olishda muhim hisoblanadi. 7. Bola bilan muhokama qilish. Ba’zi ota-onalar bolalarning fikri ahamiyatsiz deb hisoblashi mumkin, ammo bu bola uchun muhim. O‘smir yosh krizisi davrida bolaning fikri bilan qiziqish unga ota-onasi uchun qadrli va ahmiyatli ekanligini va uni mustaqil fikrga ega shaxs sifatida qabul qilinayotganligi xissini tuydiradi. Bu xis uning keyingi mashg‘ulotlari va qarorlarida o‘ziga bo‘lgan ishonch va mustaqil fikrlay olishiga yordam beradi. 8. “Nima uchun” deb so‘rash. Sabablar oqibatlarni keltirib chiqarishini hisobga olsak, o‘smirning muammolarni yechish uchun chiqargan qarorlari turli natijalarni olib keladi. Nima uchun savolining ota-ona tomonidan berilishi nafaqat sabablarga tanqidiy baho berishga, balki kelajakda qilinadigan qarorlarning to‘g‘ri qabul qilinishiga yordam beradi. 9. O‘smirlarning muammolarini hal qilib berishga shoshilmaslik. Ota- onalar bolalarini har tomonlama ta’minlash uchun harakat qilishadi. O‘zi qaror qabul qilishi kerak bo‘lgan paytda ham bu istak paydo bo‘lishi mumkin. O‘smir yoshidagi bola uchun bu kuchli salbiy ta’sirga ega. Bu ta’sirning sababini uning o‘zini “katta”dek his qilishiva mustaqillikka intilish davrini boshdan kechirishi bilan bog‘laymiz. O‘spirin yoshidagi farzandi uchun ota-onaning qaror qabul qilishi bu o‘spirin uchun aksariyat hollarda salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Chunki u oq-qorani ajratgan va ota-ona farzandiga yomonlik istamasligini tushunadi. Aksincha qaror uni qoniqtirmasa, uni qayta muhokama qilishi ham, mumkin. Agar o‘smir bu vaziyatga tushsa o‘zini xo‘rlangandek, biror yaqini yo‘q va ahamiyatsiz odamdek his qiladi. Bunday holatda odatda o‘smirlar ikki xil yo‘l tutishadi: yoki o‘zini hammadan chetga oladi yoki salbiy qarorlar chiqarib o‘zining jamiyatida o‘zini tan olishi istaydi. Atrofidagilar tomonidan ahamiyatsiz qabul qilinadigan o‘smir yoshidagi bolalar asta-sekin yomon xulq-atvor ko‘rsatish orqali diqqat markaziga tushishni istashadi. 10. Erkin o‘yin tarzi. O‘smir yoshidagi bolaga shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan vazifalarni berish, ammo qanday qilib vazifani bajarishiga aralashmaslik kreativ g‘oyalar tug‘ilish jarayoni uchun muhimdir. O‘smir bajarish jarayonini o‘zi tanlashi undagi energiyani oshiradi, fikrlashini kuchaytiradi va ishiga u o‘z ishi bo‘lganligi uchun ham muhabbat va ishtiyoq bilan yondashadi. Bob yuzasidan xulosalar Kreativ fikrlash insonga XXI asr jamiyatida muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun kerakli bo lgan muhim kompetensiyalardan biridir. “XXI asr ko nikmalari”ʻ ʻ yoki “XXI asr kompetensiyalari” deb ataladigan bu kompetensiyalar muttasil o zgarib borayotgan, biz bilgan kasblar yo qolib, yangi mutaxassisliklar paydo ʻ ʻ bo layotgan, globallashgan, mavjud ma lumot hajmi har soniyada bir necha ʻ ʼ barobarga oshib borayotgan, raqamlashgan jamiyatda moslasha olish va o z o rnini ʻ ʻ topish uchun juda muhimdir. Bu kompetensiyalar kognitiv ko nikmalarning ʻ yuqori darajada rivojlangan bo lishini, jumladan, mantiqiy fikrlash, solishtirish, ʻ tahlil va sintez, muammolarga yakka tartibda va jamoa bo lib nostandart yechimlar ʻ topa olish qobiliyatlarini taqozo qiladi. Bu ko nikmalarni rivojlantirish esa, o z ʻ ʻ navbatida, an anaviy ʼ kontentga asoslangan pedagogika va baholash usullaridan chekinib, kompetensiyaga asoslangan o qitish va baholashni joriy qilishni talab ʻ qiladi. Ijodkorlik insonning eng murakkab va muhim xatti-harakatlaridan biri hisoblanadi. Uning ta'siri aniq va keng tarqalgan bo‘lib, kundalik hayot muammolarini hal qilishdan fan va san'atgacha bo‘lgan sohalarda tan olingan. Ijodkorlik odatda yangi, ammo amalga oshirish mumkin bo‘lgan g‘oyalar, echimlar yoki tushunchalarni yaratish qobiliyatini anglatadi. Ijodiy bilish doirasida, ijodiy qobiliyat faqat bir nechta odamlar uchun mavjud bo‘lgan tug‘ma iste'dod emas, balki insonning me’yoriy kognitiv faoliyatiga xosdir. Tajribalarimizni tartibga solish uchun yangi aqliy toifalarni yaratish va ulardan foydalanish qobiliyati va ob’ektlarni aqliy manipulyatsiya qilish qobiliyati ijodiy bilish yondashuvini qo‘llab-quvvatlaydigan ijodkorlikning ba’zi namunalaridir. Tadqiqotchilarning turli fikr-mulohazalarini nazariy jihatdan umumlashtirib, kreativ o‘z-o‘zini boshqarishning to‘rtta umumlashgan struktur-funksional blokini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchi blok asosan qadriyatli tizimni aks ettirib, pedagogning pedagogik tasavvurlari, qarashlari, idellarini qamrab oladi. Ikkinchi blok pedagogning o‘z-o‘zini tahlil qilishini o‘z ichiga oladi, unga odatda qobiliyatlar, pedagogning o‘zini anglashga yo‘naltirilgan odatlari, o‘z individual-psixologik xususiyatlari tahlili, turli pedagogik vaziyatlardagi xatti-harakati, qiyosiy tahlil kiradi. Uchinchi blok kommunikasion-boshqaruv sohasini aks ettirib, odatda, qulay, samarali muloqot, o‘zaro ta’sir, turli kommunikativ vaziyatlarda puxta o‘ylab javob qaytarish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Oxirgi to‘rtinchi blok asosan pedagogning kreativligi, faoliyatga ijodiy yondashuv, yangi, original g‘oyalarni ishlab chiqish qobiliyati, ularni pedagogik amaliyotga tatbiq qilishni aks ettiradi. Kreativ o‘z-o‘zini boshqarishning har bir tarkibiy bloki faqat ba’zi funksional cheklovlar va bir vaqtning o‘zida boshqa struktur bloklar bilan o‘zaro aloqa o‘rnatgandagina o‘z funksional aniqligiga ega bo‘ladi. Odatda, ajratilgan tarkibiy bloklar to‘la mustaqillikka ega bo‘lmaydi, balki faqat pedagogning kreativ faolligi va uning faoliyatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatib, boshqalari bilan o‘zaro munosabatda ishlaydi. Bundan tashqari, har bir ajratilgan struktur blok kreativ o‘z-o‘zini boshqarishning butun jarayoniga o‘zining muayyan funksional hissasini qo‘shadi. Shu bilan bog‘liq ravishda, hamkorlikdagi faoliyat va o‘zaro ta’sirni hisobga olib, maxsus asoslangan tadqiqot strategiyalari va empirik yondashuvlarni qo‘llagan holda funksional tarkibni tadqiq qilish mumkin. XULOSA Jahonda t a’lim va tarbiya mazmuni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, fan, texnika, madaniyatning obyektiv talablariga asoslanadi. Xalqoro miqyosda hozirgi kunda dunyodagi yetakchi kompaniyalarning ishga olish talabi kreativ fikrlay olish yangiliklar yaratishga qodirlik ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, raqobatbardosh kadrlarni yetishtirish uchun ularga kreativ madaniyatni o‘rgatish lozim va biz buni maktabgacha bo‘lgan ta’limda va xalq ta’limida isloh qilishimiz maqsadga muvofiqdir. Kreativ fikrlashda ta’limni asosiy vazifasi o‘quvchida u yashayotgan jamiyatda muvaffaqiyatli hayot kechirishi uchun uning buguni va kelajagida kerak bo‘ladigan ko‘nikmalarni shakllantirishidir. Kreativ fikrlash bugungi yoshlar ega bo‘lishi lozim bo‘lgan muhim ko‘nikma bolib, bu ko‘nikma ularga doimiy tarzda va shiddat bilan o‘zgarayotgan, oddiy savodxonlikdan tashqari yangilanayotgan davrga xos ko‘nikmalarga ega kadrlarni talab etayotgan makonga moslashishga ko‘maklashadi. Kreativlik bugungi o‘quvchiga hozir hatto mavjud bo‘lmagan sohalarda ishlashi, yangi muammolarni yangi ko‘nikmasini shakllantirish ularga tobora murakkablashayotgan mahalliy va global muammolarni noodatiy yondashuv orqali hal etish imkonini yaratadi. O‘smirlarda kreativ fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati faqatgina mehnat bozori talablari bilan cheklanib qolmay, u yoshlar uchun o‘z qobiliyat va ko‘nikmalarini, shu jumladan, ijodiy iste’dodlarni kashf etish muhim ahamiyatga ega. Kreativ fikrlash o‘quvchilarning ta’lim olishini hodisalar, tajribalar va xatti-harakatlarni yangicha va shaxsan mazmunli usulda talqin etish orqali qo‘llab quvvatlaydi. O‘smirlarning qiziquvchanligi ularning ta’lim jarayonida qo‘l keladi. Ijodiy fikrlash shu tariqa o‘zaro kelishuvchanlik vositasiga aylanadi, hattoki avvaldan belgilangan ta’lim maqsadlari konteksida ham bu samara beradi. Boshqa ko‘nikmalar kabi, kreativlik ham amaliy va yo‘naltirilgan yondashuv orqali rivojlantirilishi mumkin. Barcha sohalarda kreativ fikrlash mumkin. O‘smirlar ta’limi va tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi shaxslar kreativ fikrlashni ajrata olishi va unga mos shart-sharoitlarni bilishlari va yoshlarga fikrlashda ijodiy yondashishga yordam bera olishni bilishlari kerak. Kreativ fikrlash endigina shakllanayotgan talqin bo‘lib turgan bir paytda ancha keng hamda kreativlik tuzilmasi kuchli tadqiqotchilik an’anasiga ega bo‘ladi. Demak, kreativlik–layoqat, jarayon va muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabat bo lib, u orqali shaxs yoki guruh ushbu ijtimoiy kontekst uchun ham yangi, hamʻ foydali bo lgan salmoqli mahsulotni yaratishidir. ʻ Pedagogika, biznes, texnologiya sohasida kreativ fikrlashni shakllantirishning o‘ziga xos usullari ishlab chiqilgan va ommalashgan bo‘lishiga qaramay, ular o‘z navbatida bir soha doirasida amal qiladi va aynan o‘sha sohani rivojlantiradi. Aynan o‘smir yoshidagi bolalarda kreativlikni rivojlantirishni tatbiq qilish kelgusida o‘smirlar tanlashi mumkin bo‘lgan sohalarga innovatsiyalar kiritishga va o‘z o‘rnida o‘zbek psixologiyasida ham kreativlikni shakllantiruvchi isbotlangan metodlar va bilimlarning yanada ortishiga sabab bo‘ladi. O‘smirlar kreativligini rivojlantirish bu sohadagi istiqbolli tadqiqot yo‘nalishi bo‘lsada, o‘smirlar ijodini rivojlantirish omillari va ijtimoiy kontekstning roli haqida hali ko‘p jihatlarni bilish kerak. Bu omillar to‘rt toifaga ajratildi: individual omillar, ota-ona omillari, ta’lim omillari va ijtimoiy kontekst omillari. O‘smirning kreativ rivojlanishini qo‘llab-quvvatlovchi individual omillarga quyidagilar kiradi: tajribaga ochiqlik, ichki motivatsiya, ijodiy jihatdan o‘zining samaradorligi, tashqi omillarga salbiy ta‘sir ko‘rsatish va o‘quv yutuqlari. Qo‘llab- quvvatlovchi ota-ona omili ota-onalarning yordami va onaning ishtiroki bilan avtonom motivatsiyani o‘z ichiga oladi. O‘smirning kreativ rivojlanishini oshiruvchi ta’lim omillari quyidagilardan iborat: erkinlik va kerakli yo‘l-yo‘riqni muvozanatlash, aniq o‘rganish istaklariga moslashish, ochiq faoliyat, o‘quvchilar g‘oyalariga ochiqlik va rag‘batlantirish. Ishonch va hurmat muhiti va turli xil o‘quv resurslari. Ijtimoiy konteks omili g‘oyalarni ifoda etish yoki e’tiroz bildirish o‘zaro ta’sirlarini o‘z ichiga oladi va o‘smirlarni muammoga turli global va vaqtinchalik nuqtai-nazardan qarashga undaydi. To‘sqinlik qiluvchi ijtimoiy konteks omillari o‘quvchilarni baholashda yaxshi ishlashga tayyorlash uchun o‘qituvchiga bosimning kuchayishi, standartlashtirilgan o‘quv dasturlari va tegishli baholash turlariga kuchaytirilgan e’tibordir. Odatiy xususiyatlarni yaratish amaliyoti yoki qoidalarni o‘zgartirish vazifasi kreativ g‘oyalarni oshiruvchi jarayonlarni takomillashtirish orqali muqobil foydalanishni yaratishiga yordam berishi mumkin. Qoidalarni almashtirish holatida qo‘llaniladigan kognitiv moslashuvchanlikni yaxshilash muqobil foydalanishni yaratish, shuningdek, muqobil foydalanish va oddiy xususiytalar vazifasini bajarish paytida vazifalar o‘rtasida almashish uchun foyda keltirishi mumkin. Kognitiv moslashuvchanlik kreativ faoliyat uchun muhim hisoblanadi. Bundan tashqari muqobil foydalanishni yaratishda o‘ziga xoslik va ravonlikni xotiradan tegishli semantik ma’lumotlarni ketma-ket olish qobiliyatini, ya’ni oddiy xarakteristikalar bo‘yicha mashg‘ulot paytida bo‘lgani kabi umumiy ravonlikni oshirish orqali oshirish mumkin. Masalan, ishtirokchilarga obektni tashkil etuvchi qismlar haqida ma’lumot olish uchun berilgan ijodkorlik treningi samarali bo‘lib ko‘rindi . Ikkita faol nazorat vazifasining bu rolini muqobil foydalanish va oddiy xarakteristikalar vazifalarini alohida boshqarish orqali tekshirish mumkin. O‘smirlar uchun kattalarnikidan ko‘ra o‘qitishning foydalari ko‘proq bo‘ladimi degan savol tug‘iladi. Qizig‘i shundaki, o‘smirlar uchun o‘ziga xoslik mashg‘ulotning holatidan qat’iy nazar kattalarga nisbatan sezilarli o‘sish kuzatiladi. Bundan xulosa qilish mumkinki, o‘smirlik mashg‘ulot ta’siriga nisbatan sezgirlikning kuchayishi davridir. Hech bo‘lmaganda ba’zi yuqori kognitiv funksiyalar uchun o‘smirlar kattalarga qaraganda yaxshilanish uchun ko‘proq potensialga ega. Rivojlanishdagi bu farqlar miya tuzilishi va faoliyatidagi rivojlanish o‘zgarishlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Yoshi bilan miya mintaqalarining ixtisoslashuvi va integratsiyalashuvining kuchayishi o‘smirlarga nisbatan kattalardagi kognitiv funksiyalarning plastikasini pasayishiga olib keladi. Bundan tashqari, o‘smirlik – bu prefrontal korteks va tegishli tartibga solish tizimlarini qayta tashkil etish bilan bog‘liq bo‘lgan davr. Ijodiy g‘oyalar, prefrontal korteks va kognitiv nazorat funksiyalari o‘rtasidagi kuchli aloqalarni hisobga olgan holda, o‘smirlik kreativ g‘oyalarni rivojlantirish uchun qulay vaqt deb aytish mumkin. Yana bir ustun jihat o‘rganishdagi moslashuvchanlikning farqlari bilan bog‘liq. O‘smirlar kattalarga nisbatan ko‘proq moslashuvchan bo‘ladi. Ular o‘rgatilgan qat’iylikka kamroq moyil bo‘ladilar va o‘rganilgan assotsatsiyalarni o‘zgartirishda ko‘proq moslashuvchanlikni namoyon etadi. Original g‘oyalarni yaratish, ayniqsa, moslashuvchanlik yo‘li orqali, uzoq assotsiatsiyalar o‘rtasida moslashuvchan almashish va kognitiv tarafkashlik yoki “fuktsional qat’iylik”ning qat’iyatliligini yengish bila bog‘liq. Moslashuvchanlik gipotezasiga ko‘ra, o‘smirlar mashg‘ulotlardan kelib chiqadigan avtomatizm va qat’iylikka moyil emas yoki kamroq sezgirdir. Yoshga doir tadqiqotlardan namoyon bo‘lgan ikkinchi jihat kattalar va o‘smirlar uchun o‘qitish paradigmasining turli xil fikrlash ravonligi va moslashuvchanligiga turlicha ta’siri bilan bog‘liq. Aniqroq aytganda, hozirgi natijalar shuni ko‘rsatadiki, o‘smirlarda vazifalarni almashtirish bo‘yicha treninglar kattalarnikiga qaraganda ijodiy g‘oyalarning moslashuvchanligiga ko‘proq ta’sir qiladi. O‘smirlar va kattalar o‘smirlik yoshi guruhi uchun kognitiv moslashuvchanlik funksiyalariga ko‘proq tayangan holda muqobil foydalanishni yaratish uchun turli jarayonlar yoki strategiyalardan foydalanadilar. O‘smirlik beqarorlikning ushbu hayotiy bosqichida adaptiv va kashfiyotchi xatti-harakatlar uchun optimallashtirilgan moslashuvchanlikni oshirishning rivojlanish bosqichidir. O‘smirlar tengdoshlarining fikr-mulohazalariga kattalarga qaraganda boshqacha munosabatda bo‘lishadi. Shuning uchun tengdoshlarining fikr- mulohazalari ta’sirida rivojlanish farqlarini o‘rganish kreativlikni o‘rgatish adabiyotiga yana bir qiziqarli qo‘shimcha bo‘lishi mumkin. Tez-tez sodir bo‘ladigan portlashlar, iztiroblar cho‘qqisini A. Maslou anglash, tushunib yetish, ochilish onlari sifatida tavsiflaydi. Bunday holat kishining o‘z kuchidan ortiq biror qobiliyatga nisbatan oliy darajada diqqatini to‘plash i , haqiqatga yaqinlashuvidir. Bunday onlarda kishi yanada yuksakroq darajaga ko‘tariladi, to‘satdan yaqqolroq tushuna boshlaydi, turmushning asrorlari, mohiyati ochila boshlaydi. Bunday iztirobni ilmiy ijodkorlik, ijodkorning badiiy ilhomi bilan tenglashtirish shart emas. Uni sevgi onlari, tabiat, musiqadan zavqlanish, ilhomlanish keltirib chiqarishi ham mumkin. Eng muhimi, inson bunday paytda o‘zini yolg‘iz his qilmasdan, balki oliy kuchlar bilan birga his qiladi. O‘smirlik - bu tez o‘zgaruvchan ijtimoiy landshaftga moslashuvchan moslashish bilan tavsiflangan rivojlanish bosqichi bo‘lib, qaramlikdan avtonomiya va individuallikka o‘zgarishlar bilan ajralib turadi. Bu ish xotirasi va kognitiv nazorat kabi ijodiy idrok bilan bog‘liq bo‘lgan kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirish uchun hal qiluvchi bosqichni tashkil qiladi. Shunga qaramay, o‘smirlik davrida divergent fikrlashning moslashuvchanligi va qanchalik moslashuvchanligi haqida nisbatan kam narsa ma'lum. Ishchi xotira, ijro etuvchi nazorat, munosabatlarga asoslangan fikrlash kabi boshqa yuqori kognitiv qobiliyatlarni o‘rgatishva algebraik tenglamalarni yechish o‘smir miyasining plastikligini ta'kidlaydi. Tadqiq etilayotgan masala bo‘yicha ilmiy adabiyotlar tahlilining ko‘rsatishicha, kreativ o‘z-o‘zini boshqarish tushunchasi juda dolzarb va nisbatan yangi hisoblanadi, turlicha talqin qilinadi, shuningdek, ko‘p qirralidir. O‘rganilayotgan hodisaning ikki struktura asosi tushunchaviy terminologik tizimidan kelib chiqib, o‘z mohiyatiga ko‘ra kreativ o‘z-o‘zini boshqarish pedagogning dolzarb pedagogik muammolarni oldindan ko‘ra bilishi, shuningdek, pedagogika amaliyotlarni samarali hal qilish bo‘yicha original g‘oyalarni ishlab chiqishni ta’minlovchi pedagogning o‘z xatti-harakatlari, holatini ongli boshqarishni aks ettiradi. Bundan tashqari kreativ o‘z-o‘zini boshqarish kompleks kasbiy-muhim shaxsiy tavsif sifatida ham yuzaga chiqishi mumkin. Bu, bir tomondan, zamonaviy ta’lim jarayonida o‘smirlarning o‘zgarish dinamikasini hisobga olib, pedagogik faoliyatning mustaqil korreksiyasi, shaxslararo munosabatlarga optimal moslashishni ta’minlaydi, boshqa tomondan esa, mutaxassisning uzluksiz ijodiy rivojlanishidagi muhim omil sifatida pedagogning mustaqil ta’lim, o‘zini rivojlantirishni tashkillashtirish va amalga oshirish bo‘yicha faolligini belgilaydi. Pedagogik faoliyat “pedagog-ta’lim oluvchi”ning faol o‘zaro aloqalari, tizimni shakllantiruvchi munosabatlari, ijodkor shaxsni rivojlantirishga qaratilgan yangi pedagogik texnologiyalar bilan boyitilgani, shuningdek, pedagogdan muammolarni hal qilishda nostandart, kreativ yondashuvlarni talab qiluvchi vazifalari bilan xarakterlanadi. Bu holatlar pedagogik ish sharoitlari bilan bog‘liq holda kelib chiqadigan ortiqcha ruhiy zo‘riqish, stress omillari mavjudligiga sabab bo‘ladi. Bularning barchasi pedagogdan o‘quv jarayonini ijodiy jarayon sifatida tashkil etish va o‘tkazishga oid yangi, noan’anaviy, original yondashuvlarni, muvofiq o‘zaro hamkorlikni tashkil etishga qaratilgan o‘z his-tuyg‘ulari, xatti-harakatlari, fe’l-atvorini doimiy ravishda nazorat qilish va boshqarishni talab etadi. Shu bilan bog‘liq ravishda, kreativ o‘z-o‘zini boshqarish pedagogik faoliyatning muhim funksional elementi, pedagogik takomillashishning hayotiy zarur tarkibiy komponenti sifatida yuzaga chiqadi va umuman zamonaviy oliy pedagogik ta’lim nazariyasi va metodikasi uchun umumiy bazaviy invariant tarzida ifodalanadi. Kreativ o‘z-o‘zini boshqarish pedagogik faoliyatning kreativ jarayoni vazifalari va shartlari bilan muvofiq ravishda psixologik pedagogik qobiliyatlar, mavjud kamchiliklarning kompensasiyasi va kelgusida tugatilishi, psixik holatlarni boshqarishni optimallashtirishni amalga oshiradi. Pedagogning kreativ o‘z-o‘zini boshqarishi butun bir kompleks xususiyat hisoblanib, o‘ziga xos shaxsiy majmua, zarur hajmdagi psixologik-pedagogik qobiliyatlar, bilim, ishonch va erkinlikni o‘zida birlashtiradi. Iroda pedagog o‘z faoliyati jarayonida qabul qiladigan obyektlarga ongni jamlash va yo‘naltirishni ta‘minlaydi. Uning qobiliyatida eng yaqqol o‘rganilgan hodisa bu o‘z psixikasi, xatti-harakatini ongli boshqarish, yangi original g‘oyalarni ishlab chiqishga o‘zini yo‘naltirish, maqsadga erishish yo‘lida yuzaga keladigan turli to‘siqlarni bartaraf etish hisoblanadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Normotiv huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. - Toshkent: O‘zbekiston, 2017. - 80 b. 2. O‘zbekistonRespublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonuni, 2016-yil 14-sentyabr. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 37-son, 426-modda. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘grisida”gi Qonuni, 2008-yil. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini yanadarivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. - Toshkent: Adolat, 2017. - 112 b. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni, 2017-yil 6-iyul. 6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to‘grisida”gi 419- sonly Qarori, 2004- yil 7-sentyabr. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-yanvardagi PF- 5635-son “2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” gi farmoni. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi PF-5763- son “Oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmon i . 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - 176 b. 10. Mirziyoyev Sh.M. Erkin vafarovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. - Toshkent: O‘zbekistan, NMIU, 2016. -56 b. 11. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 24-yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza. 2016-yil 7-dekabr. - Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2017- 48 b. 12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7 fevraldagi PF- 4947-sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 2017. - 6 (766)-son. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar. 13. Aburn, G., Gott, M., and Hoare, K. (2016). What is resilience? An integrative review of the empirical literature. J. Adv. Nurs. 72, 980–1000. doi: 10.1111/jan.12888 14. Albert D., Chein J. va Sternberg L. “O‘smir miyasi: o‘smirning qaror qabul qilishiga tengdoshlarining ta’siri” Curr. Dir. Psixol. Ilmiy. 22, 114-120 2013 15. Alisher Navoiy Xamsa. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2013. - 428 b. 16. Amabile, T. M. (1983). The social psychology of creativity: a componential conceptualization. J. Pers. Soc. Psychol. 45, 357–376 17. Barotov Sh. R. Psixologik xizmat. –T. 2018. -346 b. 18. Bass M., De Dreu, Nijstad B.A. “25 yillik kayfiyat – ijodkorlik tadqiqotining meta tahlili: hedonic ohang, faollik yoki tartibga soluvchi diqqat? Psixol buqa 134, 779-806 2008 19. Bonanno, G., and Diminich, E. (2013). Annual research review: positive adjustment to adversity - trajectories of minimal-impact resilience and emergent resilience. J. Child Psychol. Psychiatry 54, 378–401 20. Bono E. “Serious creativity” New York 1992 21. Bono E. “Six thinking hats” 1986 22. Chan U. “Kreativlik ensiklopediyasi” (ikkinchi nashr) 2011 23. Chang, L., Chen, B. B., and Ji, L. Q. (2011). Attributions and attitudes of mothers and fathers in China. Parent. Sci. Pract. 11, 102–115 24. Chulyokin S., Bayanova F. «Zamonaviy rivojlanish psixologiyasida bolalar kreativligi muammosi 25. G‘oziyev E.G‘. Umumiypsixologiya. T., 2010.-544 bet. 26. G‘oziyevE.G‘., JabborovA.M. Faoliyat va xulq-atvor motivasiyasi. T.: 2003, -124 b. 27. Guilford, J. P. (1957). Creative abilities in the arts. Psychol. Rev. 64, 110– 118 28. Hyung Hee Kim “The creativity crisis: the decrease in creative thinking scores on the Torrence tests of creative thinking” creativity Research Journal 285- 295-bet 29. Ingliz tili darsligi 10-sinf 65 –bet 30. Jabborov A.M. O‘qituvchi etnopsixologiyasi. Qarshi “Nasaf” nashriyoti, 2015, 180-bet 31. Jolles D.D va Kron E.A “Rivojlanayotgan miyani o‘rgatish: neyrokogniyiv nuqtai-nazar” old.hum.nevrologlar 2012 32. Jonson S va Vilbrecht L. «Voyaga yetmagan sichqonlar kattalarga qaraganda ko‘p tanlovli teskari o‘rganishda ko‘proq moslashuvchanlikni ko‘rstadi” dev. Kogn. Nevrologlar 1, 2011 540-551-bet 33. Keating D.P. «Kognitiv miya rivojlanishi” o‘smirlar psixologiyasi qo‘llanmasi 2004 864-bet 34. Kim Kyung-Xi “Creative thinking in Torrence Tests” 2008 19-bet 35. Kumar. V.K , Holman E.R The creativity styles questionnaireCreativity Research Journal 10 (1) pp 51-58 36. Mavlonova R.A va boshqalar “Umumiy pedagogika” 2018 101-bet 37. Mavlonova R.A, N.X.Rahmonqulova “Boshlang‘ich ta’limda pedagogika, innovatsiya, integratsiya” Toshkent 2013 38. Mednick S. A. (1962). The associative basis of the creative process. Psychol. Rev. 69, 220–232 39. Metzl, E. S., and Morrell, M. A. (2008). The role of creativity in models of resilience: theoretical exploration and practical applications. J. Creat. Ment. Health 3, 303–318 40. Qin Y., Karter CS, Silk EM, Stenger VA, Fissell K., Goode A. va boshqalar (2004). Bolalar algebra tenglamalarini yechishni o‘rganayotganda miya faollashuvi naqshlarining o‘zgarishi . Proc. Natl. akad. Sci. AQSh . 101 , 5686–5691 41. Runco A.M, Millar.G, Akar.S, Kramond B. Torrance testlari ijodiy fikrlash shaxsiy va jamoat yutuqlarining bashoratchilari sifatida: ellik yillik kuzatuv. Creativity Research Journal, 22 (4) 42. Runco, M., and Richards, R. (1998). Eminent Creativity, Everyday Creativity, and Health: Publications in Creativity Research. Greenwich, CT: Ablex/Greenwood. 43. Sharipova D., Xodieva D.P., Shirinov M.K.“ Kreativlik” 22.12.2019 44. Skott G., Leritz LE, Mumford MD (2004). Ijodkorlikni o‘rgatish samaradorligi: miqdoriy tahlil . Yaratish. Res. J . 16 , 361–388. 45. Sternberg R.J, Kaufman S.B.The theory of multiple intelligences 485-503- betlar 46. Torrance, E. (2008). Torrance Tests of Creative Thinking: Norms-Technical Manual, Verbal Forms A and B. Bensenville, IL: Scholastic Testing Service. 47. Torrens E.P. “Kreativ iqtidorli o‘sish:22 yillik bo‘ylama tadqiqot. Kreativ bolalar va kattalar”. 3 bob, 148-158- bet 48. Torrens E.P. “Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining ijodini bashorat qilish va o‘zgarishlarni yaratgan o‘qituvchi, iqtidorli bola”. 55-62-bet 49. Torrens E.P. “Kreativ iqtidorli o‘sish: 22 yillik bo‘ylama tadqiqot. Kreativ bolalar va kattalar”. 3-bob, 148-158- bet 50. Torrens E.P. : Creative Oklahoma https://creativeoklahoma.org 51. Torrens E.P. “Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarining ijodini bashorat qilish va o‘zgarishlarni yaratgan o‘qituvchi, iqtidorli bola”. 55-62-bet 52. TorrenS E.P. “Creativity” 1969 53. Torrens E.P. Kreativ qobiliyatning mezonlarga asoslangan ko‘rsatkichlarini longityud o‘rganish orqali empirik tasdiqlash. Kreativ bolalar va kattalar” 136-140- bet 54. Uorren F. va Devis D.G. «Kreativ fikrlash texnikasi:uchta usulni empiric taqqoslash” 1969 55. Vigotskiy L.S Dinamika istruktura lichnosti podrostka: Xrestomatiya povozrastnoyi pedagogicheskoy psixologii. - M: Mejdunarodnaya pedagogicheskaya akademiya, 1994. - S. 211 - 215. 56. Yamaoka, A., and Yukawa, S. (2020). Mind wandering in creative problem- solving: relationships with divergent thinking and mental health. PLoS One 15:e0231946. 57. Zakirova N.M. “O‘quvchilarda kreativlikni shakllantirish mazmuni va usullari” Academic research in educational sciences 2020 Dissertasiya va avtoreferatlar 58. Karimova V.M. Yoshlarda o‘zbek oilasi to‘g‘risidagi ijtimoiy tasavvurlar. Psix. fan. dok. diss. - T.: ToshDU, 1994. - B.309. 59. Norqulova N.T. Affiliasiya motivi – talabalar ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi ijtimoiy-psixologik omil // Psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertasiya. T.: 2017, - 144 b. 60. Rasulova F.F. O‘smirlarda agressiv xulq-atvor namoyon bo‘lishining psixologik xususiyatlari // Psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertasiyasi avtoreferati. T.: 2018, - 49 b. ILOVALAR 1-ilova Torrensning ijodiy fikrlash testlari – figurali va og‘zaki Ko‘rsatma: Boshlash aytilmagunga qadar testni ishlashni boshlamang.  Hech kim o‘ylamaydigan narsalar haqida o‘ylang.  Imkoniyatingiz yetgunicha ko‘p g‘oyalar topishga harakat qiling.  G‘oyalaringizni to‘ldirish uchun ularga detallar qo‘shing.  Vaqt nihoyasiga yetguncha siz vazifani tugatsangiz , siz yana ishingizga detallar qo‘shishingiz yoki jim kutshingiz mumkin.  Iltimos, aytilmagunicha keying vazifaga o‘tmang. Mashg‘ulot 1 : Bu yumshoq o‘yinchoq ayiqchani yanada maroq bilan o‘ynash uchun nimalar qilish mumkin. Sizda 3 daqiqa vaqt bor. _____________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________________ Mashg‘ulot 2: Tasavvur qiling, siz sehrgarsiz. Siz qanday yangi narsalarni yaratgan bo‘lardingiz. Sizda 3 daqiqa vaqt bor. Mashg‘ulot 3 : Qalamdan chizishdan tashqari foydalanish mumkin bo‘lgan eng ko‘p noodatiy usullani toping. Sizda 3 daqiqa vaqt bor. _____________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____ Mashg‘ulot 4: Tugallanmagan figuradan surat hosil qilish uchun unga chiziqlar qo‘shing. Chizgan suratingiz bilan tugallanadigan hikoya aytishga harakat qiling. Sizda 10daqiqa vaqt bor. ∏ Mashg‘ulot 5: Surat hosil qilish uchun shakllarga detallar qo‘shing. Hech kim o‘ylashi mumkin bo‘lmagan suratlarni hosil qilish haqida o‘ylang. Suratlaringiz bilan to‘liq bir hikoya aytish uchun uni detallar bilan to‘ldiring. Suratlaringizga sarlavha toping. Sizda 10 daqiqa bor. ------------------------------------------------------------------ ---------------------------------------------------------------- Ism:______________________________________ Sinf: ______________________________________ Jins: ______________________________________ Tug‘ilgan sana: _____________________________ XULOSA: ________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 2-ilova Kreativlik usullari so‘rovnomasi Dr. V.K. KumarDr E.R.Holman West Chester universiteti Bu so‘rovnomaning maqsadi qanday qilib shaxslar kreativ harakatlarga kirishishi aniqlash. “Kreativ” termini har bir harakatni yangicha usul bilan yaratishni ifodalaydi: kundalik turmushdagi va ishdagi muammolarni yechish, ilmiy yoki boshqa turdagi tadqiqotlar bilan band bo‘lish, yozish, chizish, musiqiy rivojlanish va boshqalar. Biz ish jarayoniga kreativ yondashishda o‘z uslubimizga egamiz va u haqida har bir shaxs aniq bilishni istaydi. Kundalik hayotda kreativni namoyon qiluvchi turli xildagi punktlar quyidagi savolnomada berilgan bo‘lib, har bir holatni o‘qish va o‘zingizga mos bo‘lgan shkalani belgilash lozim bo‘ladi. 1. Mutlaq qo‘shilaman 2. Qo‘shilaman 3. Ishonchim komil emas 4. Qo‘shilmayman 5. Mutlaqo qo‘shilmayman Kreativ jarayonga kirishish tipini aniqlash savolnomasi javoblari aniq chiqishi uchun haqqoniy va to‘g‘ri javobni belgilash kerak. Savollarga uzoq o‘ylamasdan javob berish va tezroq ishlashga harakat qilish maqsadga muvofiqdir.Barcha javoblaringiz faoliyatingizga mos ekanligiga ishonch hosil qiling. Barcha savollarga javob bering. Punktlar M Q+ Q + I KE Q - M Q- 1 Men o‘zimni kreativ shaxs deb hisoblayman 2 Kreativlikn i talab qiluvchi ishlarni bajarish bilan muntazam shug‘ullanaman 3 Hatto chuqur o‘ylamasimdanoq menda kreativ g‘oyalar paydo bo‘ladi 4 Biror ishni bajarishdan oldin ilhomlanish chaqmog‘ini kutaman 5 Men o‘z kreativligimni g‘alati va batartib deb hisoblayman 6 Menda ziyraklik bor. U tushuntirish yoki tushunishga qiynalmasligim uchun manba bo‘ladi 7 Kreativ ishlashimni osonlashtiruvchi ongsiz jarayon borligiga ishonaman 8 Agar motivatsiyam bo‘lmasa ishimda tez-tez tanaffuslar bo‘adi 9 Hayolimga kelgan turli xildagi ko‘plab g‘oyalardan ishimda foydalana olaman 1 0 Kreativ bo‘lish uchun emotsional harakatlanish kerak 1 1 Kreativlik uchun mos kayfiyat va his tuyg‘uda bo‘lish kerak 1 2 Yangi g‘oya tug‘ilganida to uni sinab ko‘rmagunimgac ha batamom sho‘ng‘iyman 1 3 Yangi g‘oyalar meni band qiladi, boshqaradi. Shu sababli ham xulosa chiqarish avtomatik tarzda sodir bo‘adi 1 4 Kreativlik kuchli mehnat va mashaqqat talab qiladi deb hisoblayman 1 5 Menda kreativlik puxta rejalashtirish va uzoqni uzoqni ko‘zlash ortidan keladi 1 6 Kreativlik harakatlanishni amaliyotda sinab ko‘raman 1 7 Kreativlik shaxsiy intizom natijasidir 1 8 Kreativlik ko‘tarinki ruh natijasidir 1 9 Kreativ ishga sho‘ng‘igan paytimda kreativligimni yo‘qotmaslikka harakat qilaman 2 Yangi 0 g‘oyalar paydo bo‘lganida saqlab qo‘yish uchun diktofon, ruchka, yon daftar yoki shunga shunga o‘xshash buyumlar olib yuraman 2 1 Yangi g‘oyalarning yechimini tipish uchun hayollarimni erkin qo‘yaman 2 2 Asosan mavjud g‘oyani o‘zgartirish orqali yangisini hosil qilaman 2 3 Mavjud g‘oyalarni bir biriga qo‘shish orqali yangisini hozil qilaman 2 4 Men mahsulotlarni tekshirayotganim da tanqidiy nigoh bilan qarayman va ularni qanday takomillashtirish haqida o‘ylayman 2 5 Avval rad etgan g‘oyalarim ham tez-tez yodimga tushadi 2 6 Kundalik turmushda bajariladigan har bir harakatni qanday qilib boshqacha usulda bajarish mumkinligi haqida o‘ylayman 2 7 Men shunchaki mavjud bo‘lgan g‘oyalarga oz- ozdan o‘zgartirishlar kiritaman 2 8 Eski g‘oyalarni yangilari bilan chalkashtirmaslik uchun ularni mutlaq rad etaman yoki e’tiborsiz qoldiraman 2 9 Yangi g‘oyalarni atrofdan izlayman va o‘zimga moslashtiraman 3 0 Bir vaqtning o‘zida ko‘plab g‘oyalar ustida ishlashga harakat qilaman 3 1 Yangi g‘oyalar paydo bo‘lishi uchun brainstorming texnikalaridan foydalanib turaman 3 2 Biron kun foydalanish ehtimoli borligi uchun yangi g‘oyalarni yozishga kundalik tutaman 3 3 Yangi g‘oya tug‘ilganida to yana ko‘plab g‘oyalar tug‘ilgunigacha uni takomillashtirishg a etibor qaratmayman 3 4 Foydali natija topgunimcha ko‘p tajribalarni (xato va sinovlar) amalga oshirib ko‘raman 3 5 Masalada qiyin holatga kirib qolsam ishimni biroz vaqtga to‘xtataman va boshqasi bilan shug‘ullanaman 3 6 Yangi g‘oyalar tug‘ilishi uchun sayr qilaman 3 7 Yangi g‘oyalar tug‘ilishi uchun ko‘p va keng qamrovli tarzda o‘qiyman 3 8 Yangi g‘oyamni qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lishi ehtimollari haqida kimdir bilan muhokama qilaman 3 9 Masalada qiyin holatga kirib qolsam uni qanday davom ettirish haqida boshqalardan maslahat olaman 4 0 Yolg‘iz ishlaganimda ko‘proq kreativ bo‘laman 4 1 Boshqa biron kishi bilan ishlasam ko‘proq kreativ bo‘laman 4 2 Guruhda ishlaganimda ko‘proq kreativ bo‘laman 4 3 Yangi g‘oyalar borasida men juda sirliman 4 4 Yaratgan mahsulotlarimni boshqalarga ko‘rsataman 4 5 Yangi g‘oyalar ustida ishlayotganimda holi qolishni afzal ko‘raman 4 6 Yangi g‘oyalar tug‘ilayotganda o‘zimni boshqalardan chetga olaman 4 7 Yomon va ish bermaydigan g‘oyalardan ham ancha vaqtgacha qutulolmayman 4 8 Menda odatda ikki xil: ham samarali ham samarasiz g‘oyalar bo‘ladi 4 9 Vazifaning so‘nggi muddati belgilangan bo‘lsa uni yaxshiroq tamomlayman 5 0 Agar menda taqdim qilish uchun aniq kreativ mahsulot bo‘lmasa, men o‘zimni bu borada muvaffaqiyatsizli kka uchradim deb hisoblayman 5 1 Natija muhim emas. Shunchaki yangi g‘oyalar yaratish jarayonidan rohatlanaman 5 2 Biror kreativ ishni tamomlaganimda n keyin ancha vaqtgacha yangisini boshlolmayman 5 3 Kreativ ishni his tuyg‘ular bilan bajarmagunchata yyor mahsulot ko‘zga ko‘rinmaydi 5 4 Kreativ ishlashim uchun maxsus joyimga joylashib olaman 5 5 Kreativ ishlashim uchun alohida vaqtni belgilayman 5 6 Yaxshi kreativ fikrlashim uchun maxsus joy (joylarim) bor 5 7 Yaxshi kreativ ishlashim uchun kun davomidagi aniq soatlarim bor 5 8 Kreativ ishlashni boshlashdan oldin chekib olaman 5 9 Kreativ fikrlashni boshlashdan oldin choy, kofe yoki tarkibida kofein moddasi mavjud bo‘lgan bironta ichimlik ichib olaman 6 0 Biror g‘oya ustida ishlayotganimda muntazam chekib turaman 6 1 Biror g‘oya ustida ishlayotganimda choy, kofe yoki tarkibida kofein mavjud bo‘lgan ichimliklarni muntazam ichib turaman 6 2 Odatda biror g‘oya ustida ishlashni tamomlaganimda n keyin chekaman 6 3 Odatda biror g‘oya ustida ishlab bo‘lganimdan keyin choy, kofe yoki tarkibida kofein mavjud bo‘lgan bironta ichimlik ichaman 6 4 Yaxshi muvaffaqiyatli ish uchun o‘zimni mukofotlab turaman 6 5 Tinch joyda kreativ ishlashga harakat qilaman 6 6 Ishga sho‘ng‘iganimda odatda musiqa tinglayman 6 7 Kreativ ishlash jarayonidagi yaxshi kayfiyat uchun odatda alkogoldan foydalanaman 6 8 Ish jarayonidagi yaxshi kayfiyat uchun boshqa moddalarni iste’mol qilaman 6 9 Ishni duo qilishdan boshlayman 7 Kreativ 0 ishlashni boshlashdan oldin chuqur o‘ylab olaman 7 1 Kreativ ishni boshlashdan oldin tamaddi qilib olaman 7 2 Kreativ ishlash uchun sevimli buyumlarim bor (maxsus ruchka, o‘ylash uchun kepka, kitob o‘rnatish moslamasi va hkz). Ularsiz diqqatimni jamlash va ishga sho‘ng‘ish qiyin 7 3 Ijod qilayotganda taqadigan tumorim/ kiyish uchun sevimli libosim bor 7 4 Kreativ ish jarayonidan ko‘rish sezgisidan ko‘proq foydalanaman 7 5 Kreativ ishda eshitish sezgisidan ko‘proq foydalanaman 7 6 Kreativ ishda tana sezgisidan ko‘proq foydalanaman 7 7 Kreativ ishda ta’m bilish sezgisidan ko‘proq foydalanaman 7 8 Kreativ ishda hid bilish sezgisidan ko‘proq foydalanaman Kreativ uslub savolnomasi baholash mezoni Kreativ uslub savolnomasi 8ta turdagi shkaladan tashkil topgan. Baholashda beshta shkaladan foydalaniladi: 1. Mutlaqo qo‘shilaman 2. Qo‘shilaman 3. Ishonchim komil emas 4. Qo‘shilmayman 5. Mutlaqo qo‘shilmayman Shkala punktlarining aksariyat qismiteskari tomonga hisoblanadi: 5. Mutlaqo qo‘shilmayman 4. Qo‘shilmayman 3. Ishonchim komil emas 2. Qo‘shilaman 1. Mutlaqo qo‘shilaman I. Kumar va Holmanning kreativ qobiliyatni global o‘lchovi. Shkalalar 2 banddan tashkil topgan bo‘lib va o‘lchovlar sgaxs o‘zini qanchalik kreativligini o‘lchash uchun ishlatiladi. Yuqori ballar yuqori kreativlikni ko‘rsatadi. Shaxsning natijasi quyidagi ikkita banddagi baholashni qo‘shish orqali chiqariladi. 1(-)2(-) Bu shkalaning alfa ishonchliligi 76 deb topilgan. II. ongsiz jarayonlarga ishonish. Bu shkaladagi punktlarshaxsni kreativ ishlash jarayonidagi o‘zining nazorati juda kam bo‘lgan ilhomlanish va zakovatga qanchalik ishonishini baholaydi. Yuqori natija shaxsni kreativlik holatida ilhomlanish va zakovat anglanmaydigan holat ekanligiga ishonchini ko‘rsatadi. Natija 17ta punktni qo‘shish va 17ga bo‘lish orqali chiqariladi: 3(-) dan 13(-)gacha hammasi teskari usulda, 14, 15, 16, 17, 18(-), 19(-) Bu shkalaning alfa ishonchliligi 0.70 III. Texnikalardan foydalanish. Bu shkala punktlari shaxs kreartiv ishlashni osonlashtirish uchun maxsus strategiya va texnikalardan qanchalik foydalanishini baholaydi. Bu bo‘limda natija 18 punkt ballarini qo‘shish va 18ga bo‘lish orqali chiqariladi. 20(-)dan 37(-)gacha hammasi teskari Shkalaning alfa ishonchliligi 81 IV. Boshqalardan foydalanish. Bu shkala punktlari shaxsning boshqalardan maslahat olishi, boshqalar bilan ishlashi, boshqalar bilan g‘oyalari yoki kreativ mahsulotlarini bo‘lisha olishini baholaydi. Yuqori natija boshqa shaxslar yordamidan foydalanishga moyillikni ko‘rsatadi. 9ta punkt ballarini qo‘shish va 9ga bo‘lish orqali natija chiqariladi. 38(-), 39(-), 40, 41(-), 42(-), 43, 44(-), 45,46. Alfa ishonchliligi 74ga teng V. Maqsadningyo‘nalganligi. Bu shkala punktlari shaxs oxirgi yetish/rivojlantirish uchun kreativ ishga sho‘ng‘ishga bo‘lgan motivatsiyasini aks ettiradi. Yuqori natija maqsadning yuqori yo‘nalganligini anglatadi. 7ta punkt ballarini qo‘shish va 7ga bo‘lish orqali natija chiqariladi. 47, 48, 49(-), 50(-), 51, 52(-), 53 Alfa ishonchliligi 45ga teng deb topilgan VI. Atrof-muhit nazorati/O‘zini-o‘zi hissiy boshqarish. Bu shkala shaxsni noodatiy stimullardan foydalanib kreativ ishini osonlashtirishini baholaydi. Yuqori natija kreativ ishlashni yengillashtirish uchun ko‘p raqamli stimullardan foydalanishni ko‘rsatadi. 18 punktning ballarini qo‘shish va 18ga bo‘lish orqali natija chiqariladi. 54(-)dan 79(-)gacha hammasi teskari Alfa ishonchliligi 83 VII. Irim-chirim/ Xurofot. Bu shkala kreativ ishlashni osonlashtirish uchun irim-chirimlarga ishonishni baholaydi. Yuqori natija irim-chirimlarga moyillikni ko‘rsatadi. 2 punkt ballarini qo‘shish va 2ga bo‘lish orqali natija chiqariladi. 72(-) va 73(-) Alfa ishonchliligi 72 VIII. Sezgilardan foydalanish. Bu shkala kreativ ishlash jarayonida 5 sezgidan foydalanishni baholaydi. Yuqori natija sezgilardan yuqori foydalanishni ko‘rsatadi. 5ta punkt ballarini qo‘shish va 5ga bo‘lish orqali natija chiqariladi. 74(-)dan 78(-)gacha hammasi teskari. Alfa ishonchliligi 76ga teng.

O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA UNI RIVOJLANTIRUVCHI PSIXOLOGIK USULLAR MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………… ....... ……………… I - BOB. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH MUAMMOSINING METODOLOGIK ASOSLARI ......................................... 1.1. Kreativ yondashuvning o‘smirlar ijtimoiylashuvidagi rolini o‘rganish va uning tadqiq etish tamoyillari………………… .......................... ……………… 1.2. Jahon va rus psixologiyasi fanida kreativ yondashuv muammosining o‘rganilishi hamda tadqiq etilishi………… ............................ ……………………… 1.3. Kreativ yondashuvning mamlakatimiz psixologiyasidagi talqini……… .......................................................................................................... . Bob yuzasidan xulosalar ......................................................................................... II - BOB. O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH MUAMMOSINING (EMPIRIK) O‘RGANILISHI ........................................... 2.1 . Tadqiqot bosqichlari, metodologik asoslari va metodikalarning psixologik tavsifi…………………………………………………… ................................. ……. 2.2 . O‘smirlar kreativ yondashuvni shakllantirish muammosining empirik o‘rganish tahlili, shakllanganlik holati va xarakterli xususiytlari tavsifi…….. 2.3 . O‘smirlarda kreativ yondashuvga yo‘nalganlikning shaxs sifat va xususiyatlariga bog‘liqligini empirik tadqiq etish…………… ......... ……………….. 2.4. Bob yuzasidan xulosalar………………………………… ............. ……………. III - BOB.O‘SMIRLARDA KREATIV YONDASHUVNI SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISH .................................................... 3.1 O‘smirlar xulq-atvorida kreativlik hatti-harakatlari, bilim va tasavvurlarini shakllantirish…………………………………………………………………. 3.2 O‘smirlar bilan hamkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yishda kreativ yondashuvning o‘ziga xos xususiyatlari…………………………………………

3.3 O‘smirlarda kreativ yondashuvni rivojlantirish o‘smirlar ijtimoiy psixologik mexanizmi sifatida…………………………………………………….. 3.4. Kreativlik sifatlari, ularning xususiyatlarini rivojlantiruvchi psixologik usullar va tavsiyalar………………………… ................... ………………………….. Bob yuzasidan xulosalar……………………………………………………. XULOSA …………………………………………………………………… ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………………. ILOVALAR…………………………………………………………………

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Jahonda t a’lim va tarbiya mazmuni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, fan, texnika, madaniyatning obyektiv talablariga asoslanadi. Xalqoro miqyosda hozirgi kunda dunyodagi yetakchi kompaniyalarning ishga olish talabi kreativ fikrlay olish yangiliklar yaratishga qodirlik ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, raqobatbardosh kadrlarni yetishtirish uchun ularga kreativ madaniyatni o‘rgatish lozim va biz buni maktabgacha bo‘lgan ta’limda va xalq ta’limida isloh qilishimiz maqsadga muvofiqdir. O‘zbekistonda ta’lim sohasidagi amalga oshirilayotgan islohotlar Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “...Yosh avlodni barkamol, ma’naviy va jismonan sog‘lom, yuqori malakali kasb egasi qilib tarbiyalash, ularni mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”,[8, 56] degan mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, yurtimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning yaratuvchisi sifatida shakllanayotgan yosh avlodni voyaga yetkazish, ularning zamon talablari darajasida bilim olishi, shaxs sifatida kamol topishi va kundalik turmush yumushlarini hal etishga tayyorlab borish masalasi asosiy vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Shu sababli ham O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan bu borada bir qator ishlar olib borildi. Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqlandi. Makur k onsepsiyaga binoan O‘zbekistonning 2030-yilga kelib PISA (The Programme for International Student Assessment) o‘quvchilarning ta’lim sohasidagi yutuqlarini baholash bo‘yicha xalqaro dastur reytingi bo‘yicha jahonning birinchi 30 ta ilg‘or mamlakati qatoriga kirishiga erishish belgilangan.

Shuningdek, konsepsiyaga muvofiq, quyidagilar amalga oshiriladi: Xalq ta’limi muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va budjetdan mablag‘ bilan ta’minlashning samaradorligini oshirish; Yoshlarni tarbiyalash va ularning bandligini ta’minlashda maktabdan tashqari ta’limning zamonaviy usullari va yo‘nalishlarini joriy etish; Davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish hisobiga davlat ta’lim tizimida raqobat muhitini kengaytirish. Konsepsiya xalq ta’limi sohasidagi mavjud muammolarni aniqlaydi. Umumiy o‘rta ta’limni boshqarishda qator muammolar mavjud. Jumladan, maktablar metodik, moddiy-texnik jihatdan ta’minlash va moliyalashda davlat tashkilotlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Kadrlar bilan ta’minlash borasida ham kamchiliklardan holi emas. Kreativlik shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida inson tafakkuri, ma’naviyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Aytish joizki, kreativlikni rivojlantiruvchi usullar ustida ishlash va uni tadbiq qilish jamiyat va davlat rivojiga katta hissa qo‘shishga, zamon bilan hamnafas fikrlovchi va ijodkor yoshlarni yetishib chiqishiga qo‘shilgan katta hissa bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947- sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”,[12] 2019-yil 17-yanvardagi PF-5635-son “2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” [7], 2019-yil 11-iyuldagi PF-5763-son “Oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohasida boshqaruvni isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi [8] farmonlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarning ijrosini ta’minlashda mazkur dissertasiya ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot ishining maqsadi : O‘smir yoshidagi bolalarda ijodkorlik qobiliyatini shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi eng samarali metodlarni topish,

ularni amaliyotda qo‘llab ko‘rish, olingan natijalarni aniqlashtirib, ilmiy ishda uni nazariy jihatdan asoslash. Tadqiqot vazifalari: Kreativ yondashuvni shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi metodlar yordamida o‘smir yoshdagi bolalarda muammolarni noodatiy yechish qobiliyatini rivojlanishi va ushbu metodikalarning mazmunini yoritib berish. Kreativlikni shakllantirish muammosini empirik jihatdan o‘rganish. Kreativlikni rivojlantiruvchi metodikalarning xarakterli xususiyatlari va takomillashtirishga qo‘yilgan talablarni aniqlash. Kreativlikning shaxsning yoshiga, sifat va xususiyatlariga bog‘liqligini o‘rganish. Ijodkorlik sifatlari, ularning xususiyatlarini rivojlantiruvchi psixologik usullar va tavsiyalarni ishlab chiqish. Tadqiqot davomida ishlab chiqilgan uslubiy ishlarning samaradorligini aniqlash. Tadqiqot ob’ekti : Umumta’lim maktablarining o‘smir yoshdagi o‘quvchilarining turli fanlardagi harakatlari, muammoli vaziyatlar yuzaga keladigan reaksiyalari. Tadqiqot predmeti : O‘smirlarda kreativlikni rivojlantiruvchi metodlardan foydalangan holda, ularda sodir bo‘layotdan reaksiyalarni, qiziqishlarni va muammolarni noodatiy yecha olish qobiliyatining oshishini kuzatish, o‘rganish va taxlil qilish. Foydalanilgan metodikalarning samarasini nazariy jihatdan asoslash. Tadqiqot ilmiy farazi shundan iboratki, kreativ yondashuvni rivojlantiruvchi usullar yordamida: – O‘smir yoshidagi bolalarda muammoli vaziyatlarda masalaning nostandart yechimini topish ko‘nikmasi shakllanadi; – O‘smir yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishiga imkon yaratuvchi metodik tizim yaratiladi; – O‘smir yoshidagi bolalarning vazifalarni mustaqil va o‘ziga xos bajarilish sifati oshadi.

Похожие

BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI TALABALARINI TEXNOLOGIK TA’LIMGA KREATIV YONDASHUVINI SHAKLLANTIRISH
LIDER SHAXSIDA NOTIQLIK QOBILIYATI VA UNI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK MEXANIZMLARI
O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGINING PSIXOGIGIYENIK MASALALARI
IRODA PSIXOLOGIYASI
MATEMATIK TA’LIMDA STEAM YONDASHUVNI QO‘LLASHNING NAZARIY ASOSLARI