O’SPIRINLARDA MEHNAT MOTIVLARI DIAGNOSTIKASI MUNDARIJA KIRISH .................................................................... ........... ..................... 3 I BOB. MEHNAT MOTIVLARI PSIXOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Psixologiya fanida motiv va motivasiya muammo si ning o‘rganilishi hamda tadqiq etilishi ..................................... .................................................……… 9 1.2. Motiv va motivatsiyaning mamlakatimiz psixologiyasida gi talqini .... ... 17 1.3. O‘spirinlarda mehnat motivlari va ta'lim olish motivatsiyalarining psixologik mexanizmlari ………………………………………………… 21 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………….. 27 II BOB. O‘SPIRINLARDA MEHNAT MOTIVLARI SHAKLLANISHINING P SIXODIAGNOSTIKASI 2.1. Tadqiqot bosqichlari, metodologik asoslari va metodikalarning psixologik tavsifi ..................................................................................... ................... 28 2.2. O‘spirinlarda mehnat motivlari shakllanishini ng empirik o‘rganish tahlili, shakllanganlik holati va xarakterli xususiyatlari ta vs ifi …………… …….. 34 Bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………. 42 III BOB. O‘SPIRINLAR HAYOT FAOLIYATINI TASHKIL ETISH VA MEHNAT MOTIVATSIYALARI DIAGNOSTIKASI 3.1. Mehnat faoliyati diagnostikasi................................................................ 44 3.2. O‘spirinlar bilan hamkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yishning o‘ziga xos xususiyatlari va bir maqsadga yo‘nalgan tarbiyaviy ta’sir modeli............... 54 Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………… 63 XULOSA .................................................................................................... 65 F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................ .. 70 1

ILOVALAR ................................................................................................. 75 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Jahonda inson hayotida yuzaga keladigan muammolarni shakllanish qonuniyatlarini psixologik tahlil qilish, unga nisbatan zarur psixologik chora-tadbirlarni belgilab ularga oqilona yechim topish va natijalarni to‘g‘ri baholash hamda ilmiy asosda qarorlar qabul qilish muammolarini o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqotlarga alohida ahamiyat berilmoqda. Jenevada Millatlar Ligasining Beshinchi Assambleyasida qabul qilingan “Bolalar huquqi to‘g‘risidagi Deklarasiya”da[14] bolalarga jismoniy va ma’naviy rivojlanishi uchun barcha sharoitlar yaratib berilishi”, “gunoh qilgan bola to‘g‘ri yo‘lga solinishi”, “og‘ir damlarda bola mehr ko‘rib voyaga yetishi va himoya qilinishi” ta’kidlanadi. BMTning ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo‘yicha tashkiloti – Yumesko ma’lumotlariga qaraganda, bugunki kunda jahonda o‘n millionlab bolalar ta’lim olishdan mahrumligicha qolmoqda, 85 millionga yaqin bola mutlaqo o‘qish va yozishni bilmas ekan. Savodsizlik, o‘z navbatida, o‘spirinlarning kelajagiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, ularning bilib- bilmay mehnat ko‘chasiga kirib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Shunday ekan, o‘spirinlar xulq-atvorida mehnat motivlari shakllanishining sabablari diagnostikasining muhim jihatlarini izohlovchi nazariy va metodologik yondashuvlarning psixologik omillarini aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar jiddiy ahamiyat kasb etadi. Xalqaro miqyosidagi ilm-fan va texnologiyalarning jadal takomillashuvi va buning natijasida ijtimoiy taraqqiyotning ham tubdan o‘zgarib borayotganligi sababli insongagina xos bo‘lgan ong va tafakkur vositasida shaxsning voqelik va undagi qonuniyatlar haqida fikr yuritishi, yoshlar ongida tushunchalar, hukmlar va xulosalar vujudga kelishi, insoniyatning hozirgi taraqqiyot bosqichida yoshlarning hayot kechirishi, turmush tarzi, o‘qishi va mehnat faoliyatidagi turli-tuman muammolarga oid tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Bolalar bo‘yicha AQSh Milliy komissiyasi tarqatgan ma’lumotlarga qaraganda, - “Ko‘p holatlarda bolalar arzimagan narsalar uchun va zarurat bo‘lmasa ham oilalardan 3

tortib olinib, ularni mehnatchi qilib tarbiyalanayotganligi, Germaniyada yuz berayotgan mehnatlarning teng yarmi voyaga yetmaganlar tomonidan sodir etilayotganligi aytiladi. Bolalarning giyohvand moddalar savdosi bilan shug‘ullanuvchi uyushgan jinoiy guruhlar safiga kirib qolayotgani, yoki odam organlari bilan savdo qilayotganlar qo‘liga tushib qolayotgani ham ayanchlidir. Bir qator mamlakatlarda balog‘atga yetmagan bolalar jangarilar safida qo‘liga qurol olib jang qilayotganidan ham ko‘z yumib bo‘lmaydi” [65]. O‘spirinlarda mehnat motivlarining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni psixologik jihatdan tahlil qilish hamda zaruriy psixoprofilaktik chora-tadbirlar belgilash mexanizmlarini aniqlashga hamda xulq-atvor masalalarini tadqiq etishga mazkur tadqiqot nazariy asos sifatida xizmat qilmoqda. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Psixologiyaning eng muhim kategoriyasi sifatida faoliyat va xulq-atvor motivi (motivasiya) muammosi uzoq yillardan buyon tadqiq etilmoqda. Jahon psixologiyasi fanida motivlarning yuzaga kelishi, turlari va yo‘nalganligi, xulq-atvorda ifodalanishi, subyekt faoliyatida (o‘yin, o‘qish va mehnat) va muomala-munosabat jarayonlarida shakllanishi Z.Freyd .[1] , G.Ollport .[2] , A.Maslou.[1], E.Daffi, A.Bandura .[1] , D.Berlayn .[2] , K.Pribram .[4], Nil Miller . [1] , L.Festinger .[5] , V.Kettell .[1] , Locke .[1] , Jon Steys Adams .[1] , Edvard Loulerlar. [1], ilmiy izlanishlarida keng ko‘lamda tadqiq qilingan. Biroq, mazkur tadqiqotlarda xulq motivlarining ijtimoiy shartlanganligi va ijtimoiy-psixologik mohiyati tadqiqotlarning diqqat markazidan chetda qoladi. MDH hamda rus psixologiyasida motiv va motivasiya muammolari D.N.Uznadze .[1] , S.L.Rubinshteyn .[1], L.S.Slavina ,[1], A.N.Leontyev. [1], K. Anoxi n.[1], N.A.Bernshtey n.[1], I.A.Vasilyev, M.Sh.Magomed-Emino v.[1], A.G.Kovalyo v.[1], P.M.Yakobso n.[1], S.G.Moskviche v.[1], V.D.Shadriko v.[1], B.A.Frolo v.[1], V. G. Aseye v.[1], C. Merli n.[1], L.I.Bojovic h.[1], V.I.Selivanovla r.[20], tadqiqotlarida turli nuqtai nazardan o‘rganilganligini ko‘ramiz. Chunonchi, bilish (kognitiv) jarayonlari motivasiyasi, ularning ilmiy- metodologik va o‘ziga xos xususiyatlari, mexanizmlari, faoliyat, xulq hamda 4

muomala motivasiyasi, ta’lim va kasb tanlash, kasbga moslashish, kasb motivlari dinamikasi kabi muammolar keng ko‘lamda o‘rganilgan bo‘lib, psixologiya fanida mazkur muammoga doir ilmiy-nazariy va amaliy xususiyatli boy materiallar to‘plangan. Tadqiqotning maqsadi o‘spirinlarda mehnat motivlari shakllanishining diagnostikasiga tayanib barkamol yoshlarni tarbiyalashga yo‘naltirilgan ilmiy- psixologik hamda amaliy-tarbiyaviy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: - o‘spirinlar xulq-atvorida mehnat motivlari shakllanishida salbiy omillardan himoya qiluvchi (huquqiy ongni shakllantiruvchi) zamonaviy- psixologik mexanizmlar tuzilmasini ishlab chiqish; - o‘spirinlarda bir maqsadga yo‘nalgan - “uyg‘unlashgan” psixokorreksion tarbiyaviy ta’sir moduli yaratish; - o‘spirinlarda mehnat motivlari shakllanishga yo‘naltirilgan “rivojlantiruvchi” va “huquqiy ongni shakllantiruvchi” psixologik trening dasturi ishlab chiqish va samaradorligini baholash; - o‘spirinlarning individual va ijtimoiy-psixologik rivojlanishiga ijobiy ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan “o‘z kuchi va jasoratini ko‘rsatuvchi” mehnat motivlarini ivojlantirishga xizmat qiluvchi uslubiy tavsiyalar majmuini ishlab chiqish. Tadqiqotning obyektini turli xil ijtimoiy demografik guruhlarga mansub bo‘lgan jami 401 nafar sinaluvchi (xulq-atvorida mehnat motivlari ifodalangan o‘spirinlar – 101 nafar (tajriba guruhlari sifatida tanlandi); xulq-atvorida mehnat motivlari ifodalanmagan o‘spirinlar – 256 nafar (nazorat guruhi sifatida tanlandi); o‘spirinlarga dars berayotgan o‘qituvchilar – 18 nafar; o‘spirin yoshlarning ota-onalari – 26 nafarni tashkil qiladi. Tadqiqotning predmeti o‘spirinlarda mehnat motivlari shakllanishi bilan bog‘liq omillar. Tadqiqotning usullari. Tadqiqotda ijtimoiy psixologik so‘rovnoma (IPS), anketa, test metodlaridan: C.Rodjers va R.Daymondlar tomonidan ishlab 5