Rikketsiozlar morfologiyasi, strukturasi, tarqalganligi keltirib chiqaruvchi kasalliklari laboratoriya diagnostikasi

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

904.408203125 KB

Скачать

Mavzu: ,,Rikketsiozlar morfologiyasi, strukturasi, tarqalganligi
keltirib chiqaruvchi kasalliklari laboratoriya diagnostikasi.’’
REJA:
1.MAVZUNING DOLZARBLIGI.
2.NAZARIY QISM.
1). Rikketsiozlar haqida tushuncha .
2). Toshmali terlama(tif)kasalligining qo’zg’atuvchisi,
morfologiyasi,epidemiologiyasi,laborator tashxisi, davolash va
profilaktikasi.
3). Endemik (kalamushli) toshmali terlama qo’zg’atuvchisi,
morfologiyasi, laborator tashxisi, davolash va profilaktikasi.
4). Marsel isitmasi kasalligining qo’zg’atuvchisi, morfologiyasi,
laborator tashxisi, davolash va profilaktikasi.
5). Shimoliy Osiyo kanali toshmali terlama qo’zg’atuvchisi,
morfologiyasi, laborator tashxisi, davolash va profilaktikasi.
6). Ku-isitmasi qo’zg’atuvchisi, morfologiyasi,
epidemiologiyasi va patogenezi, laboratoriya tashxisi, davolash va
profilaktikasi.
3.AMALIY QISM.
4.XULOSA.
5.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

MAVZUNING DOLZARBLIGI.

Har yili dunyoning turli mamlakatlarida rikketsiozlar va ular keltirib
chiqaradigan kasalliklarga bag’ishlangan turli monografiyalar, maqolalar,
ilmiy ishlar yozilmoqda. Bu kasallik juda keng tarqalganligi, va aholining
ishchi kontingentini zararlashi, qiyin diagnostika qilinishidan dalolat beradi.
Rikketsiozlar keltirib chiqaradigan kasalliklar ko’pincha eng aktiv va kuchga
to’la bo’lgan aholi qatlamini zararlab, ko’pincha vaqtincha yoki butunlay
ishga yaroqsiz qilib qo’yishi mumkin.
Riketsial infektsiyalar (rikketsioz) butun dunyoda uchraydi va bit, burga,
shomil yoki mikroskopik kana kabi ektoparazitlarning chaqishi bilan bog'liq.
Odamlarda rikketsiyaga bir qancha turdosh bakteriya turlari, jumladan
Rickettsia spp., Orientia tsutsugamushi va O. chuto, Anaplasma spp.,
Ehrlichia spp. va Neoehrlichia spp kabilar uchraydi.
Rickettsia jinsi odatda dog'li isitma guruhiga (HFF) bo'linadi, bunda
bemorlarda isitma va dog'li toshmalar paydo bo'ladi va tifoid guruhi (TG).
Ba'zi tadqiqotchilar bu yerda irsiy guruhni ham o'z ichiga oladi, ammo bu
keng tan olinmagan.
Rikketsiozlar yuqumli kasalliklar orasida keng tarqalgan bo’lib, jahon
statistik ma’lumotlariga qaraganda oxirgi o’n yil ichida yurtimizda bu
kasallik 39,2% ga oshgan. Oxirgi yillar mobaynida ushbu kasallikni aniqlash
va davolash borasida turli ishlar qilinayotgan bo’lsada , rikketsiozlar
mavzusi dolzarbligicha saqlanib qolinmoqda.
Rikketsiyalar ko'plab turlardan iborat bo'lib, ulardan 20 ga yaqini odamlarda
infektsiyaga olib kelishi mumkin. Dunyoning turli geografik qismlarida
patogenning har xil turlari uchraydi: masalan, Rickettsia conorii O'rta er
dengizi isitmasi, Rickettsia australis esa avstraliyalik shomil rikketsiyasini
keltirib chiqaradi.

Asosiy diagnostika omillari:
isitma >38°C
toshma
qoraqo'tir
rikketsiya bilan bog'liq limfadenopatiya
Ko'proq asosiy diagnostika omillari:
Xavf omillari
tana bitlari bilan aloqa qilish
kemiruvchilar (kalamushlar va sichqonlar) va ularning burgalari bilan aloqa
qilish
mikroskopik Shomil chaqishi (Janubiy-Sharqiy Osiyo, Okeaniya, Shimoliy
Avstraliya)
Ko'proq xavf omillari
Diagnostik tadqiqotlar
Tadqiqot birinchi bo'lib ko'rsatilgan
batafsil qon tekshiruvi
Jigar funktsiyasi testlari
sarum elektrolitlari
C-reaktiv oqsil (CRP)
Ko'proq tadqiqotlar birinchi bo'lib ko'rsatilgan
Ko'rib chiqish uchun tadqiqot
ko'krak qafasi rentgenogrammasi
Doksisiklin bilan sinov terapiyasi
bakteriologik tadqiqotlar
immunogistokimyoviy tadqiqot

Oxirgi paytlarda oziq-ovqat saqlanadigan omborlarga, aholi ovqatlanish
joylarida dizenfeksiya, deratizatsiya ishlariga befarqlik ortib ketgan. Shu
sababli kemiruvchilar orqali bu kasalliklarni yuqish ehtimoli ortgan.
Ayniqsa, ko’chalarda daydi itlarning ko’payishi ham bunga yaqqol misol
hisoblanadi.

NAZARIY QISM.

Rikketsiyalar mayda, bakteriyasimon, grammanfiy mikroorganizmlar
bo’lib, Rickettsiales turkumiga kiritilgan. U Rickettsiaceae, Bartonellaceae,
Anaplasmataceae oilalaridan iborat. Ko’pchilik rikketsiyalar zararsiz
mikroorganizmlarga kiradi. Ularning 50 dan ortiq turi bo’g’imoyoqlilar
ichagi va so’lak bezlaridan topilgan. Odam organizmida kasallik
qo’zg’atadigan rikketsiyalar ancha kam. Ular turli bo’g’imoyoqlilar
organizmida yashab qolmay, odam va boshqa sutemizuvchilar organizmiga
tushadi va u yerda o’ziga xos patalogik jarayonni yuzaga keltiradi.
Rickettsiaceae oilasiga odam organizmida kasallik keltirib chiqaradigan
3ta urug’: Ricketsia, Rocha Limae, Coxiella kiradi. Bu oilaga mansub
rikketsiyalar kokksimon yoki tayoqchasimon, ko’pincha shakli
o’zgaruvchan(polimorf) bo’lib, xivchinsiz, hujayra devorining
tuzilishigrammanfiy bakteriyalarning hujayra devoriga o’xshash.
Rikketsiyalar hujayra ichi parazitlari bo’lgani uchun sun’iy oziq muhitlarda
o’smaydi.
Rikketsiyalar organizmda endotoksinga o’xshash oqsil tabiatli , o’ziga xos
zaharli moddalar ishlab chiqaradi. U juda chidamsiz bo’lib, turli fizik-
kimyoviy omillar ta’sirida tez, 60*C da 30 daqiqada, xona haroratida 10-12

soatda yemiriladi, -60,-70*C da yaxshi saqlanadi. Formalin ta’sirida yoki
qizdirilganda zaharliligini yo’qotib, antigenli xususiyatini saqlab qoladi. Bu
xususiyati ekzotoksinga xos.
Rikketsiyalar quyon va qo’y eritrotsitlarini gemoliz qilish xususiyatiga
ega, ammo odam eritrotsitlarini gemolizlamaydi.
Kasallik jarayonida bemor organizmida kuchli immunologic o’zgarishlar
yuzaga keladi. Buni agglutinatsiya, neytrallash va komplementni biriktirib
olish reaksiyalari yordamida aniqlanadi.
Odam va hayvonlarda rikketsiyalar qo’zg’atadigan yuqumli kasalliklar
guruhi rikketsiozlar deb ataladi. Ular dunyoning hamma mamlakatlarida
uchraydi. Bulardan toshmali terlama va volin isitmasi epidemik
antroponozlar bo’lib, kasallik manbai bemor va rikketsiya tashuvchilar
hisoblanadi, kasallik odamlarga bitlar orqali o’tadi. Qolgan rikketsiozlar
tabiiy manbali endemik zoonozlar bo’lib, qo’zg’atuvchilari ba’zi
sutemizuvchi hayvonlar organizmida saqlanadi va qon so’ruvchi
bo’g’imoyoqlilar: kanalar, burgalar va kanalarning tuxumlari orqali o’tadi.
P.F.Zdrodovskiy bo’yicha rikketsiozlar 5guruhga bo’linadi. Epidemik
toshmali terlama(tif), kanali dog’li isitma, sutsugamushi, Ku-isitmasi va
paraksizmal rikketsiozlar.
Toshmali terlama(tif) kasalligining qo’zg’atuvchisi

Toshmali yoki tepkili terlama(typhys exanthematicus) ko’proq qon
tomirlar va markaziy nerv sistemasing zararlanishi hamda o’ziga xos isitma
va terida toshmalar toshishi bilan kechadigan o’tkir yuqumli kasallik.
Provachek rikketsiyalari(Rickettsia prowazekii)qo’zg’atadi. Birinchi marta
1909-1910-yillarda amerikalik olimlar G.Rikkets va R.Uilder Meksika
toshmali terlamasi bilan kasallangan bemor qonidan

mayda,harakatsiz,bipulyar mikroorganizmlarni, keyinchalik, chex
tadqiqotchisi S.Provachek toshmali terlama bilan kasallangan bemorning
qonida RomanovskiyGimza bo’yog’I bilan yaxshi bo’yaladigan, ovalsimon
va bir oz cho’zilgan tanachalarni aniqladi. Lekin bu ishlar ikkala muallifning
o’limi bilan yakunlanganligi uchun tugallanmadi. Braziliyalik olim
G.X.Roxa-Lima o’zining ko’p yillik tadqiqotlari davomida toshmali terlama
qo’zg’atuvchisi bitlarning me’da epiteliy hujayralarida parazitlik qilib,
ularning najasi orqali tashqariga chiqishini aniqladi va uni o’ziga xos
hujayra ichi paraziti degan xulosaga keldi. U tadqiqotchining nomi bilan
Provachek rikketsiyalari deb ataldi.

Morfologiyasi.

Provachek rikketsiyalari hujayra ichida yashaydigan,
bakteriyasimon,harakatsiz, grammmanfiy, shakli o’zgaruvchan
mikroorganizmlar bo’lib, uning kokksimon, tayoqchasimon, batsillyar va
ipsimon shakllari mavjud. Ularning o’lchami o’rtacha 0,2-40mkm.kengligi
0,3-0,6mkm. Elektron mikroskop ostida Provachek rikketsiyalarida
mikrokapsula, hujayra devoir va sitoplazmatik membrana borligi
aniqlangan. Spora hosil qilmaydi. P.F.Zdrodovskiy usuli qo’llanilganda tiniq
qizil rangga bo’yaladi.

Epidemiologiyasi.

Toshmali terlama haqiqiy antroponoz kasallik hisoblanadi. Kasallik
manbai faqat odamlar. Ular kasallik yashirin davrining oxirgi 2-3 kunidan to
harorat tushib, 7-8 kun o’tguncha, hammasi bo’lib 20 kungacha xavfli
hisoblanadi. Infeksiya bemordan sog’lom odam organizmiga transmissiv
yo’l ya’ni bitlar, ba’zan kiyim biti(Pediculus vestimenti), ba’zan bosh
biti(Pediculus capitis) orqali o’tadi.
Bemor qonini so’rgan bit sog’lom odamlarga 4-5 kundan keyin zararli
hisoblanadi. Bu davr ichida bemor qoni bilan bitning ovqat hazm qilish
yo’liga tushgan Provachek rikketsiyalari epiteliy hujayralarida tez ko’paya
boshlaydi, ular ma’lum miqdorga yetgandan so’ng, epiteliy hujayralari
yorilib, rikketsiyalar bitning najasi bilan tashqariga chiqadi va qaysi
odamning organizmida parazitlik qilayotgan bo’lsa, o’sha odamning terisi va
ichki kiyimlarini ifloslantiradi. Zararlangan bit rikketsiyalarni hayotining
oxirigacha o’zida saqlashi mumkin. Bitning hayoti 40-50 kun bo’lgani
uchun, nazariy jihatdan bitning odam uchun zararli davri 30-40 kunga to’g’ri
keladi. Amalda bu davr qisqa bo’lib, bitning o’zi rikketsioz infeksiyadan
keyin 7-8 kundan so’ng halok bo’ladi.
Patogenezi .
Provachek rikketsiyalari bilan zararlangan bit sog’lom odam terisiga
o’z najasi bilan ko’p miqdorda qo’zg’atuvchilar ajratadi. Bit chaqqan joy
qichishadi, odam qashinganda , u yerga bitlar ajratgan rikketsiya aralash
axlat kiradi, odam qoniga tushgach butun organizmga tarqaladi.
Qonda qo’zg’atuvchining bir qismi zaharli modda – endotoksin ajratadi, u
organizmga zaharlovchi ta’sir ko’rsatadi. Qolgan qismi mayda
kapillarlarning endoteliy qavatida ko’payadi va o’ziga xos gistologik

o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Endovaskulit va tromb hosil qilishdan tashqari
mayda tomirlarning tuzilishini buzadi. Qon tomirlarda qon oqishi
qiyinlashadi va qon quyuladi. Toshmali terlamada mayda qon tomirlar
atrofida “mufti” kabi o’rab olgan hujayralar to’plami – granulemalar paydo
bo’lishi ham xarakterli. Bu o’zgarishlar ayniqsa , uzunchoq miya va
markaziy nerv sistemasining boshqa bo’limlariga xos. Nerv sistemasi bilan
bog’liq o’zgarishlar , qon aylanishining buzilishi, meningoensefalit
rivojlanishi, kasallikning 4-6 kunlarida mayds (rozeola va petexiya)
toshmalar toshishi trombovaskulitlar va arteriola hamda kapillarlar stazi
bilan izohlanadi.
Provachek rikketsiyalarining zahari nerv sistemasi faoliyatini buzadi va
qon tomirlar pareziga olib keladi. Kasallik haroratning ko’tarilishi,
organizmning zaharlanishi, nerv, yurak-tomir va boshqa sistemalarning
jarohatlanishi bilan kechadi. Kasallikning kechishiga qarab uning yengil,
o’rtacha og’rlikdagi va og’ir shakllari farqlanadi.
Laboratoriya tashxisi.
Bunda 2xil usuldan foydalaniladi:
Serologik usul . Provachek rikketsiyasi antigeni bilan agglutinatsiya
reaksiyasi, komplementni bog’lash, bilvosita gemagglutinatsiya reaksiyasi,
immun nurlanish reaksiyalaridir.
Rikketsiya toksinini neytrallash reaksiyasi yuqori sezuvchan va maxsus
bo’lib, murakkabligi tufayli kam qo’llaniladi. Kasallikni darhol aniqlash
uchun Nobl va Minkevichning qon-tomchi reaksiyasidan foydalanish
mumkin.
Biologik usul. Dengiz cho’chqalari va oq sichqonlarni zararlash. Kasallikni
endemik toshmali terlama kasalligidan farqlash uchun erkak dengiz
cho’chqachalari zararlantiriladi. Epidemik toshmali terlamada dengiz
cho’chqachasining harorati ko’tariladi, lekin periorxit kuzatilmaydi.

Davolash va oldini olish.
Toshmali terlamani davolash kompleks va qat’iy individual tarzda olib
boriladi. Kompleks davolash kasallikning sababiga qarshi (etiotrop),
patogenetik va boshqa belgilarga qarshi chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Bunda tetrasiklin qatoriga kiradigan antibiotiklar (tetrasiklin, xlortetrasiklin,
oksitetrasiklin va levomitsetin guruhi xloramitsetin, xloramfenikol,
xlorotsid) qo’llaniladi. Patogenetik davolash esa intoksikatsiyaga qarshi,
yurak-tomir va nerv sistemasi faoliyatini tiklashga qaratilgan bo’ladi.
Kasallikni oldini olish uchun umumiy va xususiy chora-tadbirlar ko’riladi.
Umumiy tadbirlarga ommaning sanitariya madaniyatini oshirish, bitliqilikka
qarshi kurash, bemorni kasalxonaga yotqizish, bemor bilan muloqotda
bo’lganlarni kuzatish va boshqalar kiradi. Xususiy oldini olish uchun burun
orqali (intranazal) zararlangan sichqonlarning o’pkasidan tayyorlangan
quruq, tirik kombinatsiyali vaksina(JKSV-E) ishlatiladi. Hozirgi paytda
Provachek rikketsiyalarining yuzaki antigenidan tayyorlangan, tozalangan
va konsentrlangan kimyoviy vaksinasi olingan.
Endemik(kalamushli) toshmali terlama qo’zg’atuvchisi

Endemik toshmali terlama Muzer rikketsiyalari qo’zg’atadigan
sichqonlar va kalamushlar orqali yuqadigan, o’tkir sporadic yuqumli kasallik
bo’lib, siklik kechishi va terida mayda toshmalar paydo bo’lishi bilan
xarakterlanadi.

Morfologik, biologic, irsiy, antigenlik va immunologik xususiyatlari bilan
Provachek rikketsiyalariga juda yaqin, ammo shakli kam o’zgaruvchan.
P.F.Zdrodovskiy bo’yicha karbol-fuksin bilan yoki Romanovskiy-Gimza
bo’yicha azur-eozin bilan bo’yab ko’rilganda, Muzer rikketsiyalari qizil
rangda kokksimon yoki mayda tayoqchasimon shaklda ko’rinadi. Ular
Provachek rikketsiyalaridan 3 baravar kichik, o’lchamlari 0,35-0,6 va 0,7-
1,3 mkm, shakli o’zgarib turadi, lekin Provachek rikketsiyalaridan farq qilib,
yirik tayoqchasimon va ipsimon shakllarni ham hosil qilishi mumkin.
Muzer rikketsiyalari hujayra devoir tarkibida oqsillar, yog’lar,
polisaxaridlar, fosfor, nuklein kislotalari va vitaminlardan tashqari, yashil
suv o’tlari va bakteriyalarga xos bo’lgan muram va diaminpimelin kislotalari
borligi aniqlangan. Muzer rikketsiyalari uchun hujayradan ajralmagan
zaharki substansiya borligi va gemolitik xususiyatlar xarakterlidir. Muzer
rikketsiyalari Provachek rikketsiyalari kabi 2xil antigen tutadi: xususiy,
turga xos, haroratga chidamsiz, efirda erimaydigan, ularni bir-biridan
serologik ajratishga imkon beradigan antigen va umumiy, turga xos
bo’lmagan, yuzaki joylashgan, haroratga chidamli, efirda eriydigan antigen.
Muzer rikketsiyalari rivojlanayotgan tovuq embrionining sariqli qopchasida,
oq sichqonlar o’pkasida va bir qavatli, tripsinlangan qorin pardasi epiteliysi
hosilalarida o’stiriladi.
Endemik toshmali terlama qo’zg’atuvchisi boshqa rikketsiyalar kabi
obligat hujayra ichi paraziti bo’lib, zararlangan hujayra sitoplazmasida
ko’payadi. Ular rivojlanish jarayonida hujayra sitoplazmasini to’liq
egallaydi va “Muzer hujayralari” deb atalgan o’ziga xos to’plamlar hosil
qiladi. Muzer rikketsiyalari tashqi muhit ta’siriga chidamsiz, ammo
Provachek rikketsiyalariga nisbatan chidamliroqdir.

Endemik toshmali terlama mayda yovvoyi kemiruvchi hayvonlar ichida
tarqalgan yuqumli zoonoz kasallik; kulrang, qora kalamushlar va sichqonlar
qo’zg’atuvchilarning tabiiy manbalari hisoblanadi(Rattus norvegicus,
Mus.decumans, R. alexandricus). Ular bir-biriga yaqinlashganda,
zararlangan hayvonlarning siydigi bilan ifloslangan ovqatlarni yeganda,
kalamush burgalarining najaslari orqali yoki ektoparazitlarni iste’mol
qilganda zararlanadilar. Aerogen yo’l bilan yoki jarihatlangan teri orqali
ham zararlanadilar. Kemiruvchilarning ektoparazitlari (burga, bit, kanalar)
zararlangan hayvonlar qonini so’rganda zararlanishi mumkin. Rikketsiyalar
ularning ichagida ko’payib, najasi bilan ko’p miqdorda ajraladi.
Endogen toshmali terlama kemiruvchilardan odamalarga quyidagi yo’llar
bilan yuqadi.
Aloqa yo’li, zararlangan burgalar najasi tekkanda yoki qashinganda.
Aerogen yo’l, zararlangan najas yuqori nafas yo’llariga tushganda.
Alimentar yo’l, zararlangan kemiruvchilar siydigi bilan ifloslangan oziq-
ovqat mahsulotlarini iste’mol qilganda.
Transmissiv yo’l, kemiruvchilarda parazitlik qiluvchi kanalar orqali.
Kasallik ,asaosan, kemiruvchilarga yaqin bo’ladiganlar: oziq-ovqat
mahsulotlari korxonalari ishchilari, sotuvchilar, omborxona xodimlari,
kemiruvchilaar bo’lgan xonadonlar va boshqalarda uchraydi.
Laboratoriya tashxisi.
Xususiy diagnostikum bilan qo’yilgan agglutinatsiya reaksiyasi
o’tkaziladi. Bunda Muzer antigeni bilan reaksiyaning titri Provachek
antigeni bilan o’tkazilgan reaksiyaning titriga nisbatan 3-4 marta ortiq
bo’ladi. Laboratoriya sharoitida keng qo’llaniladigan va eng ishonchli usul
komplementni bog’lash reaksiyasi, bunda komplementni biriktiruvchi
antitelolar bemor qonida kasallikning 6-7-kunidan boshlab aniqlanadi, 14-
16-kunga kelib titri ortadi va kasallikning 20-27-kunlarida eng yuqori
darajaga yetadi.
Epidemik toshmali terlamani endemik toshmali terlamadan farqlash uchun
Provachek va Muzer rikketsiyalari antigenlari bilan serologik testlar
o’tkaziladi. Bunda gomologik antigenlar bilan geterologik antigenlarga
nisbatan ancha yuqori titrlar aniqlanadi. Agar serologik testlar bilan
farqlashning iloji bo’lmasa, oq kalamush yoki dengiz cho’chqachasining
erkagi qorin bo’shlig’iga bemor qoni yuboriladi. Endemik toshmali

terlamada 1-4 kun ichida haroratning ko’tarilishi va periorxit (“scrotal
fenomen”) kuzatiladi.
Kasallikning oldini olish uchun dizenfeksiya, deratizatsiya chora-tadbirlari
o’tkaziladi. Davolashda tetrasiklin va levomitsetin guruhi antibiotiklaridan
foydalaniladi.

Marsel isitmasi kasalligining qo’zg’atuvchisi
Marsel isitmasi (Marseilles fever) R.conori qo’zg’atadigan o’tkir
yuqumli kasallik bo’lib, birlamchi affect (qattiqlik)ning borligi, harorat
ko’tarilishi, limfa tugunlarining zararlanishi va o’ziga xos toshmalar
(makulo-populez) toshishi bilan xarakterlanadi. Marsel isitmasining
qo’zg’atuvchisi R.conori 1910-yilda A.Konor va A.Brux tomonidan bayon
etilgan. Qo’zg’atuvchining o’ziga xos tomoni shundaki, ular faqat hujayra
sitoplazmasida emas, balki yadrosida ham ko’paya oladi.
Marsel isitmasi qo’zg’atuvchisi uzunligi 0,3-0,8 mkm bo’lgan
kokkobakteriyalar bo’lib, ba’zan yirik batsillyar va ipsimon shakllari ham
uchraydi, grammanfiy. P.F.Zdrodovskiy usuli bilan qizil rang bo’yaladi.
To’qima hosilalarida, rivojlanayotgan tovuq embrionining sariqli qopchasida
va laboratoriya hayvonlarining zararlangan mezoteliy hujayralarida yaxshi
o’sadi. Ko’payish 2kundan so’ng boshlanadi. Ayniqsa , 5-6-kunlari ularni
ko’plab aniqlash mumkin. O’zak ichida ko’payish jarayonida R.sibirica
kabi, bo’lingandan so’ng kuchayadigan faol harakatga ega. Marsel isitmasi
qo’zg’atuvchisi hujayra sitoplazmasida tarqoq holda joylashadi va hech
qachon Provachek rikketsiyalari kabi sitoplazmani to’liq egallamaydi.
R.conori qoya tog’ dog’li isitmasi, Shimoliy Osiyo toshmali terlamasi va
vezikulyar rikketsioz qo’zg’atuvchilari bilaan immunologic o’xshashdir.
Marsel isitmasi qo’zg’atuvchilariga laboratoriya hayvonlaridan: dengiz
cho’chqachalari, oq sichqonlar, kalamushlar, maymunlar, quyonlar,
olmaxonlar moyil.
Marsel isitmasi endemik, tabiiy manbali rikketsiozdir. Rikketsiyalar manba
va saqlanadigan joyi itlar kanasi Rhinocephalus sanguineusdir. Shuningdek ,
Rh.eversi, Rh.appendiculatus va boshqa kanalar ham tabiiy manbalar
hisoblanadi, ularning voyaga yetganlari tuxumlari va nimfalarida ham
qo’zg’atuvchilar bo’ladi. Qo’zg’atuvchilar kanalar organizmida 1,5 yilgacha
saqlanadi va transovarial yo’l bilan beriladi.
Marsel isitmasi yil fasllariga bog’liq bo’lib, may, oktabr oylarida, ayniqsa,
yozda ko’proq uchraydi, chunki itlardagi kanalar yoz oylarida ko’payadi.

Marsel isitmasi bilan ko’proq it boqadiganlar, issiq paytlarda ko’proq yerda
o’tiradigan odamlar kasallanadi.
Rikketsiyalar asosan, transmissiv yo’l bilan yuqadi. Bundan tashqari, aloqa
yo’li bilan, tananing har xil joylariga, ayniqsa, jarohatlangan teriga,
konyuktiva yoki burun shilliq pardasiga ezilgan, zararlangan kanalar
surtilganda, o’tishi mumkin.
Kana chaqqandan keyinroq qo’zg’atuvchi tushgan joyda “qora dog’” deb
ataladigan birlamchi affect hosil bo’ladi. So’ngra 2-3 mm li, markazi
qoraygan (nekroz) yallig’lanish sohasi yuzaga keladi. U yerdan
qo’zg’atuvchi yaqin atrofdagi limfa tugunlariga kirib, ko’payadi, to’planadi
va regionar limfadenitga sabab bo’ladi. So’ngra, limfa tugunlari to’sig’ini
buzib, qonga o’tadi va butun organizmga tarqaladi, rikketsiyemiya va
toksinemiya kuzatiladi. U esa, o’z navbatida, qon tomirlarning o’zgarishiga
olib keladi. Marsel isitmasi kasalligida allergik omil muhim ahamiyatga ega
bo’lib, bu holatda tanada, oyoq-qo’llarda xarakterli(makulo-papulez)
toshmalar toshishida namoyon bo’ladi.
Laboratoriya tashxisi.
Immunologik va biologik usullar qo’llaniladi. Serologik reaksiyalardan
komplementni bog’lash, bilvosita gemagglutinatsiya reaksiyalari va immune
nurlanish reaksiyasidan foydalaniladi. Organizmning hujayra immuniteti
holatini, asta-sekin rivojlanadigan yuqori sezuvchanlikni aniqlash uchun
makrofaglar migratsiyasini to’xtatish reaksiyasidan foydalaniladi.
Rikketsiyalarni bemor qonidan, toshmalardan, itlardan terib olingan
zararlangan kanalardan ajratib olingan so’ngra material erkak dengiz
cho’chqachalarining qorin bo’shlig’iga yuboriladi. Zararlangan moyak
mezoteliy hujayralarining o’zagida rikketsiyalarning ko’payishi kasallikning

aniqligini tasdiqlaydi. Kasallikni oldini olish uchun Marsel isitmasi endemik
o’choqlarida hamma itlar hisobga olinadi va dizenfeksiya chora-tadbirlari
o’tkaziladi. Davolash toshmali terlamani davolash kabi o’tkaziladi.

Shimoliy Osiyo kanali toshmali terlama qo’zg’atuvchisi

Shimoliy Osiyo kanali toshmali terlama (ixodo-rickettsiosis asiatica)
R.sibirica tomonidan kuzatiladigan o’tkir yuqumli kasallik bo’lib, bezarar
o’tishi, birlamchi affektning borligi, limfa tugunlarining kattalashishi va
bora-bora har xil tarqoq toshmalar toshishi bilan xarakterlanadi.
Shimoliy Osiyo kanali toshmali terlama qo’zg’atuvchisi Rickettsia sibirica
Zdrodovskiy(1948-y) zararlangan moyakning mezoteliy qavatida aniq
ko’zga tashlanadigan o’zak ichida ko’payish fenomenini bergan
(E.M.Golinevich, 1948-y), ammo o’zining morfologik, antigenlik,
immunologik va eksperimental tavsifi bilan R.rickettsii va R.conoriga yaqin
turadi. Boshqa patogen rikketsiyalar kabi shakli keskin o’zgaruvchan bo’lib,
kalta(0,7-2,5) va uzun tayoqchasimon yoki batsillar (3-5 mkm gacha)
shakllari ko’roq uchraydi. P.F.Zdrodovskiy usulida fuksin bilan bo’yab
ko’rilganda, ravshan qizil rangga bo’yaladi. Ular tarkibida mikrob tanasi
bilan mustahkam bog’langan zaharli substansiyalar saqlaydi. Boshqa
rikketsiyalar kabi past haroratda va quritilganda yaxshi saqlanadi.
Kanali rikketsioz rikketsiyalari tovuq embrioni va to’qima hosilalaridagi
hujayralar sitoplazmasi va yadrosi ichida ko’payadi. Bunda bo’linayotgan
hujayralar faol harakat qilish xususiyatiga ega. Rivojlanish vegetativ
(bo’linayotgan va harakatchan) va tinch holatda (harakatsiz) boradi.
Harakatchan shakllari xivchinsimon hosilalar saqlaydi. Antigen tuzilishi

bilan Provachek , Muzer va Bernet rikketsiyalaridan farq qiladi. Protey
OX19 bilan umumiy antigen tutadi. Rikketsiyalarning tabiiy manbalari 30
dan ortiq har xil mayda yovvoyi hayvonlar- olmaxon, dala, o’rmon va uy
sichqonlari, kulrang kalamushlar va boshqalar hisoblanadi. Dermacentor
urug’iga mansub kanalarning 20dan ortiq turi ham tabiiy manbalarni tashkil
qiladi. Qo’zg’atuvchilar kemiruvchilardan hayvonlarga kanalar orqali o’tadi.
Rikketsiyalar kanalarda transovarial yo’l bilan berilishi ham aniqlangan.
Odam transmissiv yo’l bilan (kanalar chaqqanda) zararlanadi. Kasallik
ko’pincha, bahor-yoz oylariga to’g’ri keladi, chunki may-iyun oylarida
tabiiy manbalardagi kanalar faollashadi. Kasallik yakka-yakka (sporadic)
holda uchraydi, asosan, katta yoshli odamlar kasallanadi, ammo yosh bolalar
va qari odamlar ham kasallanishi mumkin. Laboratoriya sharoitida odam
rikketsiyalar bilan ifloslangan materialni jarohatlangan teriga surtganda ham
zararlanishi mumkin.
Kasallik patogenezi epidemik toshmali terlama patogeneziga o’xshash,
ammo ayrim o’ziga xos tomonlarga ega. Ko’pincha bemor organizmiga
qo’zg’atuvchi tushgan joyda birlamchi affekt hosil bo’ladi va u yerda
rikketsiyalar ko’payadi. Keyin limfa yo’llari orqali tugunlariga tushadi va
regionar limfadenit rivojlanishiga sabab bo’ladi. Jarohatlangan limfa
tugunlari orqali rikketsiyalar qonga o’tadi va qon tomirlarning endoteliy
qavatiga kirib, ko’payadi, rikketsiyemiya va toksemiya ro’y beradi. U
epidemik toshmali terlamadagi kabi, lekin kamroq namoyon bo;lgan, qon
tomirlarning morfologik va funksional o’zgarishlariga olib keladi.
Kasallikning yashirin davri 3-5 kun. Bemorda harorat 39-40C ga
ko’tariladi. Kasallikning 3-4 kunida terida, ba’zan yuz, bo’yin, kaft va
tovonda toshmalar paydo bo’ladi. Toshma rozeola-papulasimon, og’ir
hollarda gemorragik(qon quyilishi) xarakterga ega bo’lishi mumkin.
Laboratoriya tashxisi.
Bunda serologik va biologik usullardan foydalaniladi. Serologik usulda
xususiy, korpuskular (“butun”) antigen bilan komplementni biriktirib olish
va bilvosita gemagglutinatsiya va bilvosita gemoliz reaksiyalaridan
foydalaniladi. Noaniq hollarda dengiz cho’chqachalarining qorin
bo’shlig’iga bemor qoni yuboriladi, oradan 6-10 kun o’tgach ularda harorat
ko’tarilishi va orxit (“scrotal fenomen”) kuzatiladi. Moyak to’qimasidan
surtma tayyorlab ko’rilganda, rikketsiyalar borligi aniqlanadi. Keyingi
paytlarda bu kasallikni aniqlashda lyuminessent-serologik usul ham keng

qo’llanilmoqda. Kasallikni oldini olish uchun kanalar hujumidan himoya
qilish va ularga qarshi kurash chora-tadbirlari ko’riladi. Davolashda
tetrasiklin qatoriga kiradigan antibiotiklardan foydalaniladi.

Ku-isitmasi qo’zg’atuvchisi

Ku-isitmasi (Q-fever) o’ziga xos zoonoz rikketsioz bo’lib, haroratning
ko’tarilishi, umumiy zaharlanish, har xil a’zo va sistemalarning
jarohatlanishi bilan xarakterlanadigan kasallik.
Kasallik birinchi marta 1933-yili Avstraliyaning Kvinslend shtatida
qushxona ishchilari orasida qayd etilgan.
O’zbekistonda Ku-isitmasi 1950-yilda N.I.Xodukin va V.A.Lisunkinalar
tomonidan (Sobiq Ittifoqda birinchi bo’lib) ajratib olingan va ularning
Bernet rikketsiyalari ekanligi virusologiya institutida aniqlangan. Ku-
isitmasi qo’zg’atuvchisi Coxiella urug’iga, Rickrttsiaceae oilasiga kiritilgan.
Chet ellarda ko’proq Coxiella burneti deyiladi, bizning mamlakatimizda
R.burneti deb ataladi.
Morfologiyasi .
Bernet rikketsiyalari mayda, sharsimon yoki tayoqchasimon shaklda
bo’lib, polimorf, harakatsiz, kattaligi 0,25-0,5 mkm dan 0,25-1,5 mkm gacha
bo’lgan mikroorganizmlardir. Ular ikkitadan, bo’lingan ip kabi zanjir hosil
qilib, hujayra ichida va hujayradan tashqarida joylashishi mumkin. Ular
grammanfiy, Romanovskiy-Gimza va Zdrodovskiy usullarida yaxshi
bo’yaladi. Birinchi usulda qizil-safsar, ikkinchisida esa qizil rangga kiradi.
Morozov usulida bo’yalganda, to’q jigarrang yoki qora rangda ko’rinadi.
Bernet rikketsiyalari har xil to’qima hosilalarida yaxshi o’sadi. Eng yaxshi
usul tovuq embrionining sariqli qopchasida o’stirish hisoblanadi. Embrion
zararlangan so’ng 5-8 kunda halok bo’ladi. Bernet rikketsiyalariga
laboratoriya hayvonlaridan eng sezgiri- dengiz cho’chqachalaridir. Boshqa
hayvonlarda ham (oq sichqonlar, kalamush, maymun va boshqalar) Ku-
rikketsioz paydo qilishi mumkin.

Bernet rikketsiyalari odddiy bo’linish yo’li bilan hujayra ichida ko’payadi.
Ular hujayra sitoplazmasida vakuola bilan o’ralgan, sharsimon va
tayoqchasimon shakllardan tashkil topgan koloniyalar hosil qiladi. Bu Ku-
rikketsioz uchun xarakterlidir. Bernet rikketsiyalari hujayradan tashqarida
ham joylashishi mumkin.
Epidemiologiyasi va patogenezi.
Ku-isitmasi tabiiy manbali zoonoz kasallik. Tabiatda yovvoyi
hayvonlar, qushlar va ularda parazitlik qiluvchi kanalar orqali shakllanadi.
Qo’zg’atuvchining tabiiy manbai mayda yovvoyi sut emizuvchilarning 60
dan ortiq , qushlarning 50 ga yaqin va kanalarning 70 dan ortiq turi
hisoblanadi. Zararlangan hayvonlar Bernet rikketsiyalarini sut, siydik, najas
va ko’p miqdorda yo’ldosh hamda qog’onoq suvi orqali ajratadi. Bernet
rikketsiyalari odamlarga alimentar, aerogen, muloqot va transmissiv yo’l
bilan yuqadi. Ular odam organizmiga ovqat hazm qilish, nafas yo’llari, ko’z
shilliq pardalari; tashqi shilliq qavatlar yoki jarohatlangan teri orqali tushadi.
Qo’zg’atuvchi organizmga qanday tushishidan qat’iy nazar , teri va shilliq
pardalar orqali, limfa tugunlarini chetlab, qonga o’tadi, oradan 4 soat
o’tgach ularning qonda borligi aniqlanadi. Qo’zg’atuvchi qondan
parenximatoz organlarga tarqaladi va ularning gistiotsitlarida ko’payadi.
Gistiotsitlarda rikketsiyalar bilan to’lgan vakuolalar hosil bo’ladi. Hujayra
qobig’i noziklashadi. Gistiotsitlar yemirilib, rikketsiyalar hujayralararo
bo’shliqqa tushadi. Yallig’lanish joyiga kelgan makrofaglarga kirib, ularda
ham ko’payadi. O’zidan zaharli moddalarni ajratadi. Rikketsiyalar aajratgan

moddalar ta’sirida sensibilizatsiyalanish tufayli allergiya holati yuzaga
keladi. Ku-isitmasi kasalligi bilan ko’pincha qishloq xo’jaligi va uy
hayvonlari bilan aloqador, qushxonalarda, go’sht-sut korxonalarida
ishlaydigan odamlar kasallanadi. Kasallikning yashirin davri o’rtacha 20
kun. 65-70% hollarda kasallik o’tkir boshlanadi: junjikish, yuqori harorat,
kuchli bosh og’rig’I, ishtaha yo’qolishi, terlash, muskul va bo’g’imlarda
og’riq kabi belgilar bemorlarni bezovta qiladi. Klinik kechishi har
xil(polimorf) bo’lib, ko’pincha terlamasimon, zotiljamsimon, grippsimon,
aralash va boshqa shakllari farqlanadi.

Rikketsioz , rikketsiya keltirib chiqaradigan odam va hayvonlarning yuqumli
kasalliklari guruhi : qon so'ruvchi artropodlar - infektsiya tashuvchisi orqali
tarqalishi bilan tavsiflanadi.
Odamlarda rikketsioz.Bularga quyidagilar kiradi: epidemik, yoki lousy, tif
va uning takroriy shakli - Brill kasalligi (tashuvchilar - bitlar); endemik, yoki
burga (kalamush), tif (patogen rezervuar - kalamush va sichqonlar,
tashuvchilar - burga): Marsel yoki O'rta er dengizi isitmasi (suv ombori -
Shomil va itlar, tashuvchilar - Shomil): Shomil Rikketsioz, yoki Shomil
bilan yuqadigan tif. Shimoliy Osiyo (suv ombori - kemiruvchilar, shomillar,
tashuvchilar - Shomil): Shimoliy Avstraliya Shomil tifi (suv ombori - mayda
hayvonlar, tashuvchilar - Shomil); chechaksimon va pufakchali Rikketsioz
(rezervuar — sichqon, tashuvchilar — Shomil); tsutsugamushi isitmasi, yoki
tsutsugamushi yoki yapon daryosi isitmasi (suv ombori - kemiruvchilar va
shomillar, vektorlar - Shomil); Ku isitmasi (suv ombori - yovvoyi va uy
hayvonlari va Shomillarning ko'p turlari, tashuvchilar - asosan Shomil);

xandaq (Volin xandaqi), yoki besh kunlik isitma (rezervuar - odam,
tashuvchi - tana biti): Shomil paroksismal Rikketsiya (rezervuar -
kemiruvchilar, tashuvchilar - Shomil). Ulardan noxush va burga tifi, xandaq
va Ku isitmasi, shomilli pufakchali va paroksismal Rikketsiya.
Rikketsiyoz infektsiyasi shomil chaqqanda yoki bit va burgalarning
kasallangan najaslari yara (tirnalgan) va shilliq qavatlarga tushganda sodir
bo ladi. Ayrim hollarda (Q-isitma) Rikketsiya kasal hayvonlarning oqishiʻ
(siydik, najas, sut) orqali tarqaladi. Rikketsiyada infektsiyaning rezervuari
(tif va xandaq isitmasidan tashqari) hayvonlar, asosan yovvoyi hayvonlar
(ayniqsa, kemiruvchilar), ularda infektsiya, qoida tariqasida,
asemptomatikdir. Qon so'ruvchi vektorlar kasal hayvonlardan yuqadi.
Bundan tashqari, rikketsiyalarning transovarial (avloddan naslga) o tishi
ʻ
mumkin bo lgan ko pgina Rikketsiyalar shomillarida tabiatdagi infeksiya
ʻ ʻ
rezervuari hisoblanadi. Tabiatda infektsiya rezervuarining mavjudligi
ko pchilik Rikketsiyaning tabiiy o choqlarini aniqlaydi.Ba zi
ʻ ʻ ʼ
Rikketsiyalarda (masalan, yomon tif) infektsiya manbai odam hisoblanadi.
Shaxsda Rikketsiya turli alomatlar bilan har xil zo'ravonlikdagi isitma
kasalliklari shaklida davom etadi; ba zi Rikketsiyalar xarakterli toshma bilan
ʼ
kechadi. Burga tifi (qo'zg'atuvchisi - Muser rikketsiyasi) zararlangan burga
najaslari shikastlangan teriga (taroqlarga) tushganda paydo bo'ladi;
inkubatsiya davri 5 dan 15 kungacha; xarakterli alomat nafaqat magistral va
ekstremitalarning terisida, balki kasallikning 4-5- kunida paydo bo'ladigan
yuzning yorqin pushti toshmasidir ; Kurs yomon tifga qaraganda
yumshoqroq. Vesikulyar R. bilan inkubatsiya davri 1-2 hafta;isitma
boshlanishidan bir hafta oldin, Shomil chaqishi joyida markazda qabariq
bilan muhr paydo bo'ladi, keyinchalik qora qoraqo'tir bilan qoplangan va
giperemiya zonasi bilan o'ralgan: toshma elementlari quriydi, qorong'i hosil
bo'ladi. qobiqlar. Paroksismal R.da inkubatsiya davri 7—10 kun; isitmaning
qaytalanishi xarakterlidir; Shomil chaqishi joyida siqilish va toshma odatda
yo'q. Shuningdek qarang: Tif , Volin isitmasi , Q isitmasi , Marsel isitmasi ,
Tsutsugamushi .
Rikketsiyani laboratoriya diagnostikasi uchun serologik usullar
(aglyutinatsiya reaksiyalari, gemagglyutinatsiya, komplement fiksatsiyasi va
boshqalar) qo llaniladi. Ba'zi hollarda bakteriologik tekshiruv o'tkaziladi.
ʻ
R.ni davolashning asosiy usuli antibiotiklardir. R.ning oldini olish - bu
tashuvchilarga qarshi kurash, masalan, tifda bitlar bilan kurashish,
dezinseksiya qilish, repellentlardan foydalanish , himoya (shom hujumidan)
kostyumlar, kasal suti va go'shtidan foydalanishga veterinariya-sanitariya

cheklovlari va majburiy ravishda. so'yilgan hayvonlar. Ba zi R.lar (tif, Qʼ
isitmasi) uchun faol immunizatsiya qo llaniladi .
ʻ
Hayvonlarda rikketsioz .
Veterinariya amaliyotida yuqumli gidroperikardit (kudrioz), Q isitmasi,
rikketsial keratokonyunktivit va rikketsial monositoz (erlixioz) keng
tarqalgan. Yuqumli gidroperikardit qoramol va cho'chqalarga ta'sir qiladi.
Birinchi marta 1838 yilda janubda F. Trigardt tomonidan tasvirlangan
Afrika. Patogenlar Cowdria ruminantium (kavsh qaytaruvchi hayvonlarda)
va C. suis (cho'chqalarda). Yuqumli qo'zg'atuvchining manbai kasal va
tuzalgan hayvonlardir; tashuvchilar ixodid shomillardir. Kasallik yuqori
isitma, yurak va nafas olish faoliyatining buzilishi, diareya, konvulsiyalar
bilan namoyon bo'ladi va o'tkir kursda odatda hayvonlarning o'limi bilan
tugaydi. Xarakterli patoanatomik belgi - perikard va tana bo'shliqlarida
ekssudatning to'planishi. Maxsus davolash ishlab chiqilmagan. Oldini olish:
kasal hayvonlarni izolyatsiya qilish, Shomillarni yo'q qilish, emlash.
Rikketsial keratokonjunktivit qoramol, tuya, cho'chqa, parrandalarda
kuzatiladi. Birinchi marta 1931 yilda Janubiy Afrikada tasvirlangan (D. V.
A. Kouls). Qo'zg'atuvchisi Ricolesia bovis. Yuqumli qo'zg'atuvchining
manbai kasal hayvonlardir; yuqtirish yo'li havo orqali. Kasallik ko'z
qovoqlarining shishishi bilan tavsiflanadi,hayvonlar tuzalgan kuni ).
Davolash: kollargol, sink sulfat eritmalari, antibiotikli malhamlar. Oldini
olish: bemorlarni izolyatsiya qilish, binolarni dezinfeksiya qilish. Rikketsial
monositoz qoramol va itlarga ta'sir qiladi. Birinchi marta 1935 yilda Jazoirda
tasvirlangan. Qoramollarda qo‘zg‘atuvchi Rickettsia bovis, R.ovina; R. canis
itlarida. Yuqumli qo'zg'atuvchining manbai kasal hayvonlar, suv ombori -
yaylov shomillari. Kasallik isitma bilan namoyon bo'ladi va ko'pincha
hayvonlarning tiklanishi bilan tugaydi, ular uzoq vaqt davomida rikketsiya
tashuvchisiga aylanadi. Xarakterli xususiyat - monositlarda rikketsiyalarning
aniqlanishi. Davolash: sulfanilamidlar. Oldini olish: bemorlarni izolyatsiya
qilish, Shomillarni yo'q qilish, binolarni dezinfeksiya qilish.
Laboratoriya tashxisi.
Serologik, allergik va biologik usullardan foydalaniladi. Serologik
reaksiyalardan komplementni bog’lovchi agglutinatsiya reaksiyalari va
Bernet rikketsiyalari antigeni bilan immunofluoressensiya (immune
nurlanish) reaksiyalari qo’llaniladi. Bu kasallikka allergic sinama ham xos
hisoblanadi. Allergen sifatida tovuq embrionida o’stirilgan, chiqindilardan
tozalangan va avtoklavda o’ldirilgan Bernet rikketsiyalaridan foydalaniladi.

Bernet rikketsiyalarini ajratish uchun 3-5ml bemor qoni dengiz
cho’chqachalarining qorin bo’shlig’iga yuboriladi. Zararlangan dengiz
cho’chqachasining talog’idan tayyorlangan emulsiya bilan tovuq embrionlari
zararlantiriladi.

Davolash va profilaktikasi.
Bemor biomitsin. Terramitsin, tetrasiklin, auromitsin kabi antibiotiklar
bilan kasalxonada davolangani ma’qul. Qishloq xo’jaligi hayvonlari va
chorva mollarining Ku-rikketsioz bilan zararlanishining oldi olinadi,
kanalarga qarshi kurash chora-tadbirlari ko’riladi. Shuningdek, zararlangan
hayvonlar suti qaynatiladi. Kasallikning maxsus profilaktikasi uchun
P.F.Zdrodovskiy va V.A.Geninglar taklif etgan tirik vaksina M-44 dan
foydalaniladi
Xulosa.

Bunday kasalliklarni oldini olish uchun aholiga yuqumli kasalliklarga
qarshi kurash haqida ma’lumot berish zarur. Dizenfeksiya deratizatsiya
usullarini o’rgatish kerak. Oziq-ovqatlar saqlanadigan omborxonalar,
umumiy ovqatlanish joylarida dizenfeksiya deratizatsiya ishlarini nazorat
qilish ham ko’pgina yuqumli kasalliklarni oldini olishga yordam beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Umumiy parazitologiya , S.Dadayev, G.Abduraxmanova, Toshkent-
2013
2. Epidemiologiya va tibbiy parazitologiya , Y.Fayziyev, X.Fayziyeva,
Toshkent-“ILM ZIYO”-2007
3. Mikrobiologiya fanining umumiy mikrobiologiya bo’limidan o’quv
uslubiy qo’llanma, Toshkent-2010
4. https://bestpractice.bmj.com/topics/ru-ru/1604
5. Lit .: Epizootologiya, umumiy ostida. ed. R. F. Sosova, Moskva, 1969
yil.
6. Lit .: Zdrodovskiy P.F., Golinevich E.M., Rikketsiya va rikketsioz
haqidagi ta'limot, 3-nashr, M., 1972 yil.
V. L. Vasilevskiy.

Mavzu: ,,Rikketsiozlar morfologiyasi, strukturasi, tarqalganligi keltirib chiqaruvchi kasalliklari laboratoriya diagnostikasi.’’ REJA: 1.MAVZUNING DOLZARBLIGI. 2.NAZARIY QISM. 1). Rikketsiozlar haqida tushuncha . 2). Toshmali terlama(tif)kasalligining qo’zg’atuvchisi, morfologiyasi,epidemiologiyasi,laborator tashxisi, davolash va profilaktikasi. 3). Endemik (kalamushli) toshmali terlama qo’zg’atuvchisi, morfologiyasi, laborator tashxisi, davolash va profilaktikasi. 4). Marsel isitmasi kasalligining qo’zg’atuvchisi, morfologiyasi, laborator tashxisi, davolash va profilaktikasi. 5). Shimoliy Osiyo kanali toshmali terlama qo’zg’atuvchisi, morfologiyasi, laborator tashxisi, davolash va profilaktikasi. 6). Ku-isitmasi qo’zg’atuvchisi, morfologiyasi, epidemiologiyasi va patogenezi, laboratoriya tashxisi, davolash va profilaktikasi. 3.AMALIY QISM. 4.XULOSA. 5.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

MAVZUNING DOLZARBLIGI. Har yili dunyoning turli mamlakatlarida rikketsiozlar va ular keltirib chiqaradigan kasalliklarga bag’ishlangan turli monografiyalar, maqolalar, ilmiy ishlar yozilmoqda. Bu kasallik juda keng tarqalganligi, va aholining ishchi kontingentini zararlashi, qiyin diagnostika qilinishidan dalolat beradi. Rikketsiozlar keltirib chiqaradigan kasalliklar ko’pincha eng aktiv va kuchga to’la bo’lgan aholi qatlamini zararlab, ko’pincha vaqtincha yoki butunlay ishga yaroqsiz qilib qo’yishi mumkin. Riketsial infektsiyalar (rikketsioz) butun dunyoda uchraydi va bit, burga, shomil yoki mikroskopik kana kabi ektoparazitlarning chaqishi bilan bog'liq. Odamlarda rikketsiyaga bir qancha turdosh bakteriya turlari, jumladan Rickettsia spp., Orientia tsutsugamushi va O. chuto, Anaplasma spp., Ehrlichia spp. va Neoehrlichia spp kabilar uchraydi. Rickettsia jinsi odatda dog'li isitma guruhiga (HFF) bo'linadi, bunda bemorlarda isitma va dog'li toshmalar paydo bo'ladi va tifoid guruhi (TG). Ba'zi tadqiqotchilar bu yerda irsiy guruhni ham o'z ichiga oladi, ammo bu keng tan olinmagan. Rikketsiozlar yuqumli kasalliklar orasida keng tarqalgan bo’lib, jahon statistik ma’lumotlariga qaraganda oxirgi o’n yil ichida yurtimizda bu kasallik 39,2% ga oshgan. Oxirgi yillar mobaynida ushbu kasallikni aniqlash va davolash borasida turli ishlar qilinayotgan bo’lsada , rikketsiozlar mavzusi dolzarbligicha saqlanib qolinmoqda. Rikketsiyalar ko'plab turlardan iborat bo'lib, ulardan 20 ga yaqini odamlarda infektsiyaga olib kelishi mumkin. Dunyoning turli geografik qismlarida patogenning har xil turlari uchraydi: masalan, Rickettsia conorii O'rta er dengizi isitmasi, Rickettsia australis esa avstraliyalik shomil rikketsiyasini keltirib chiqaradi.

Asosiy diagnostika omillari: isitma >38°C toshma qoraqo'tir rikketsiya bilan bog'liq limfadenopatiya Ko'proq asosiy diagnostika omillari: Xavf omillari tana bitlari bilan aloqa qilish kemiruvchilar (kalamushlar va sichqonlar) va ularning burgalari bilan aloqa qilish mikroskopik Shomil chaqishi (Janubiy-Sharqiy Osiyo, Okeaniya, Shimoliy Avstraliya) Ko'proq xavf omillari Diagnostik tadqiqotlar Tadqiqot birinchi bo'lib ko'rsatilgan batafsil qon tekshiruvi Jigar funktsiyasi testlari sarum elektrolitlari C-reaktiv oqsil (CRP) Ko'proq tadqiqotlar birinchi bo'lib ko'rsatilgan Ko'rib chiqish uchun tadqiqot ko'krak qafasi rentgenogrammasi Doksisiklin bilan sinov terapiyasi bakteriologik tadqiqotlar immunogistokimyoviy tadqiqot

Oxirgi paytlarda oziq-ovqat saqlanadigan omborlarga, aholi ovqatlanish joylarida dizenfeksiya, deratizatsiya ishlariga befarqlik ortib ketgan. Shu sababli kemiruvchilar orqali bu kasalliklarni yuqish ehtimoli ortgan. Ayniqsa, ko’chalarda daydi itlarning ko’payishi ham bunga yaqqol misol hisoblanadi. NAZARIY QISM. Rikketsiyalar mayda, bakteriyasimon, grammanfiy mikroorganizmlar bo’lib, Rickettsiales turkumiga kiritilgan. U Rickettsiaceae, Bartonellaceae, Anaplasmataceae oilalaridan iborat. Ko’pchilik rikketsiyalar zararsiz mikroorganizmlarga kiradi. Ularning 50 dan ortiq turi bo’g’imoyoqlilar ichagi va so’lak bezlaridan topilgan. Odam organizmida kasallik qo’zg’atadigan rikketsiyalar ancha kam. Ular turli bo’g’imoyoqlilar organizmida yashab qolmay, odam va boshqa sutemizuvchilar organizmiga tushadi va u yerda o’ziga xos patalogik jarayonni yuzaga keltiradi. Rickettsiaceae oilasiga odam organizmida kasallik keltirib chiqaradigan 3ta urug’: Ricketsia, Rocha Limae, Coxiella kiradi. Bu oilaga mansub rikketsiyalar kokksimon yoki tayoqchasimon, ko’pincha shakli o’zgaruvchan(polimorf) bo’lib, xivchinsiz, hujayra devorining tuzilishigrammanfiy bakteriyalarning hujayra devoriga o’xshash. Rikketsiyalar hujayra ichi parazitlari bo’lgani uchun sun’iy oziq muhitlarda o’smaydi. Rikketsiyalar organizmda endotoksinga o’xshash oqsil tabiatli , o’ziga xos zaharli moddalar ishlab chiqaradi. U juda chidamsiz bo’lib, turli fizik- kimyoviy omillar ta’sirida tez, 60*C da 30 daqiqada, xona haroratida 10-12

soatda yemiriladi, -60,-70*C da yaxshi saqlanadi. Formalin ta’sirida yoki qizdirilganda zaharliligini yo’qotib, antigenli xususiyatini saqlab qoladi. Bu xususiyati ekzotoksinga xos. Rikketsiyalar quyon va qo’y eritrotsitlarini gemoliz qilish xususiyatiga ega, ammo odam eritrotsitlarini gemolizlamaydi. Kasallik jarayonida bemor organizmida kuchli immunologic o’zgarishlar yuzaga keladi. Buni agglutinatsiya, neytrallash va komplementni biriktirib olish reaksiyalari yordamida aniqlanadi. Odam va hayvonlarda rikketsiyalar qo’zg’atadigan yuqumli kasalliklar guruhi rikketsiozlar deb ataladi. Ular dunyoning hamma mamlakatlarida uchraydi. Bulardan toshmali terlama va volin isitmasi epidemik antroponozlar bo’lib, kasallik manbai bemor va rikketsiya tashuvchilar hisoblanadi, kasallik odamlarga bitlar orqali o’tadi. Qolgan rikketsiozlar tabiiy manbali endemik zoonozlar bo’lib, qo’zg’atuvchilari ba’zi sutemizuvchi hayvonlar organizmida saqlanadi va qon so’ruvchi bo’g’imoyoqlilar: kanalar, burgalar va kanalarning tuxumlari orqali o’tadi. P.F.Zdrodovskiy bo’yicha rikketsiozlar 5guruhga bo’linadi. Epidemik toshmali terlama(tif), kanali dog’li isitma, sutsugamushi, Ku-isitmasi va paraksizmal rikketsiozlar. Toshmali terlama(tif) kasalligining qo’zg’atuvchisi Toshmali yoki tepkili terlama(typhys exanthematicus) ko’proq qon tomirlar va markaziy nerv sistemasing zararlanishi hamda o’ziga xos isitma va terida toshmalar toshishi bilan kechadigan o’tkir yuqumli kasallik. Provachek rikketsiyalari(Rickettsia prowazekii)qo’zg’atadi. Birinchi marta 1909-1910-yillarda amerikalik olimlar G.Rikkets va R.Uilder Meksika toshmali terlamasi bilan kasallangan bemor qonidan

Rikketsiozlar morfologiyasi, strukturasi, tarqalganligi keltirib chiqaruvchi kasalliklari laboratoriya diagnostikasi

12.08.2023

0

904.408203125 KB

Похожие