Mavzu:   O’zbekiston daryolari va xalq xo’jaligidagi ahamiyati.   Reja:   Kirish.   I Bob .   O’zbekiston daryolarining gidrografik turi.   1.1   O’zbekistonga tabiiy geografik tavsif.   1.2   O’zbekiston daryolarining geografik joylashuvi.   1.3   O’zbekistonning asosiy daryolari va ularning to’yinish manbalari .   II Bob.   O’zbekiston daryolarining qishloq xo’jaigi rivojlanishidagi o’rni va ahamiyati.   2.1   Qishloq xo’jaligini suv bilan ta’minlashda daryolarning roli va ulardan foydalanish .   2.2   Qishloq xo’jaligini rivojlanishida daryo suvlarining taqsimlanishi va minyerallashish darajasi .   2.3   O’zbekiston xo’jaligida daryolardan foydalanishda suvlarni toza saqlash.   Xulosa.   Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati.  

Kirish Har qanday  hududning  tabiiy  sharoiti,  iqlimi,  tabiiy  boyliklari  va  yer-suv  resurslari bilan  o’z  rivojlanish  taraqqiyotini  va  xalq  xo’jaligining  bacha  sohalarida  yangilik va  yuqori  cho’qqilar  pillapoyasini  belgilab  olmoqda.   Shunday  tabiiy  sharoiti  qulay hududlardan  hisoblangan  O’zbekiston  O’rta  Osiyoning  markaziy  qismida joylashgan.  O’zbekiston  materikning  ichki  qismida  joylashganligi  uchun  uning daryolari  okean  va  dengizlarga  quyilmaydi.  Binobarin,  berk  havzaga  qaraydi. O’zbekiston  xududida  daryolar  rel’efga  qarab  turlicha  joylashgan,  ya’ni  daryo tarmoqlarining  zichligi  bir  xil  emas. Tekislik  qismida  daryolarning  siyrak,  tog’li  qismlarda  esa  ancha  zich  joylashgan. Adirlar  qismida  ham  birmuncha  zichroq. O’zbekiston  daryolaridan  xalq  xo’jaligining  farcha  tarmoqlarida  foydalanilmoqda. Chunki  daryolar  muhim  tabiiy  boylik  sifatida  xalq  xo’jaligi  taraqqiyotida  juda muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Ayniqsa  bugungi  kunda  iqlimi  quruq,  sug’orib dehqonchilikka   asoslangan   O’zbekistoninmiz   uchun   daryolarning   xalq xo’jaligidagi   ahamiyati   katta.   Bunday   daryolar   qatoriga Sirdaryo ,   Amudaryo ,   Chirchiq ,   Ohangaron,   Surxondaryo,   Qoradaryo   va Sheroboddaryolar  kiradi.  Bu  daryolardan  xalq  xo’jaligida  foydalanish  uchun avvalo  ularni  toza  saqlash,  ifloslantirmaslik  chora-tadbirlari  ishlab  chiqilgan. O’zbekiston  daryolari  suvlarining  ifloslanishida  zavod  –fabrika,  communal xo’jalik,  transport  va  sog’lomlashtirish  tashkilotlaridan  chiqayotgan  300-350  mln kub  metr  iflos  oqovalar  sabab  bo’lmoqda.  Bubday  noxush  xolatlarni  oldini  olish uchun  mamlakatimizda  kanalizatsiya  va  tozalash  inshoatlari  mavjud. I Bob. O’zbekiston daryolarining gidrografik turi.   1.1 O’zbekistonga tabiiy geografik tavsif. O’zbekiston  O’rta  Osiyoning  markaziy  qismida  joylashgan.  Uning  hududini  asosiy qismi  Amudaryo  bilan  Sirdaryo  orasida  bo’lib,  mo’tadil  va  subtropik  iqlim mintaqalarida  joylashgan. O’zbekistoning  eng  shimoliy  nuqtasi  Ustyurt  platosining  shimoliy-sharqida,  Orol dengizi  qirg’og’ida  bo’lib  45 0   31 !   Shimoliy  kenglik.  Eng  janubiy  chekka  nuqtasi

Tyermiz shaxri  yonida,  Amudaryo  qirg’og’ida  37 0   11 !   Shimoliy  kenglik.  eng g’arbiy  nuqtasi  Ustyurt  platosida  56 0   00 !   Sharqiy  uzoqlikda ,  eng  sharqiy  nuqtasi esa  O’zbekiston  bilan  Qirg’iziston  chegarasida  O’zgan  shahri  yonida  bo’lib 73 0   10 !   Sharqiy  uzoqlikdadir.  O’zbekistonning  eng  shimoliy  va  janubiy  nuqtalari orasidagi  masofa  925  km,  eng  g’arbiy  nuqtasi  bilan  sharqiy  nuqtalari  orasidagi masofa  1400  km. O’zbekiston  janubiy  sharqda  Tojikiston  bilan  sharqda  Qirg’iziston  bilan  shimol  va shimoliy-g’arbda  Qozog’iston  bilan,  janubiy  g’arbda  esa  Turkmaniston  bilan chegaradosh.  Janubda  Surxon-Shyerobod  vodiysida  Amudaryo  orqali  Afg’oniston bilan  chegaradosh. Umumiy  chegara  uzunligi  6221  km,  shundan  137  km  Afg’oniston  O’zbekiston chegarasiga  tog’ri  keladi. O’zbekistonning  umumiy  maydoni  448,9  ming  km 2   bo’lib,  Norvegiya,  Finlandiya, Buyuk  Britanya  va  Italya  kabi  davlatlar  hududidan  katta.  O’zbekiston,  Belgiya, Gollandiya  va  Danya  kabi  davlatlarning  umumiy  maydonidan  ham  4 marta kattadir,  Shvetsarya  davlati  hududidan  10  marta  ziyod. O’zbekiston  geografik  o’rniga  ko’ra  juda  qulay,  uning  hududi  O’rta  Osiyo markazidagi  tabiiy  sharoiti  qulay  va  tabiiy  boyliklarga  syerob  bo’lgan  yerlarni  o’z ichiga  oladi.  O’zbekistonning  71%  qismini  tekisliklar  egallagan. O’zbekiston  O’rta  Yer  dengiz  atrofidagi  mamlakatlar  bilan  deyarli  bir  kenglikda joylashgan  lekin  iliq  okean  va  dengizlarda  uzoqda,  matyerik  ichkarisida joylashganligi  tufayli  tabiiy  sharoiti  jihatidan  butunlay  farq  qiladi.  Chunki O’zbekiston  hududining  shimoliy  qismi  ochiq  bo’lib  shimoldan  va  shimoliy- sharqdan  esuvchi  sovuq,  quruq  havo  oqimi  bemalol  ichki  qismlarga  etib  keladi. Aksincha,  janubda  baland  tog’larning  mavjudligi  esa  Hind  okeanidan  esadigan nam  va  iliq  havo  massalarini  O’zbekiston  hududiga  o’tishiga  yo’l  qo’ymaydi, oqibatda  subtropikka  xos  bo’lmagan   landshaft  vujudga  kelib ,  yoz  bulutsiz, syeroftob,  jazirama  issiq,  quruq,  qish  esa  ancha  sovuq  bo’ladi.  O’zbekiston suptropik  iqlim  mintaqasida  joylashgan  bo’lsada  cho’lga  xos  bo’lgan  landshaft bilan  tavsiflanadi.  Faqat  atrofi  tog’lar  bilan  o’ralgan  Surxon-Shyerobod vodiysidagina  quruq  subtropik  landshaft  mavjud. O’zbekiston  hududi  janubiy-sharqdan  shimoliy-g’arbga  qarab  cho’zilib  o’sha tomonga  pasayib  boradi,  yer  yuzasi  tuzulishi  jihatidan  Tojikiston  va Qirg’izistondan  keskin  farq  qiladi.  O’zbekiston  hududining  katta  qismi

dehqonchilik uchun  qulay  vodiylar  va  tekisliklar  va  tog’  oldi  tekisliklaridan  iborat. Tekislik  yerlari  ko’p  bo’lishi  va  bu  joylardan  Amudaryo,  Sirdaryo,   Zarafshon , Chirchiq,  Qashqadaryo  kabi  daryolarni  oqib  o’tishi,  iqlimning  qulayligi,  sug’orma dehqonchilikning  qadimda  rivojlanishiga  imkon  bergan. Arxeologlarning  malumotiga  ko’ra  Surxondaryo,  Quyi  Amudaryo,  Zarafshon, Farg’ona  va  Toshkent  vohalarida  miloddan  oldingi  3000-2000  yillarda  aholi sug’orma  dehqonchilik,  hunarmandchilik  bilan  shug’ullangan.  Metall  eritib  har-xil mehnat  va  ov  qurollari,  ziynat  buyumlari,  oyna  va  kulolchilik  buyumlari tayyorlaganlar  va  matolar  to’qiganlar. O’zbekistonning  geografik  joylashuvi  qulay  bo’lganligi  tufayli  g’arb  bilan  sharqni bog’lovchi  mashhur  “Ipak  yo’li”  o’tgan.  Bu  esa  uni  iqtisodiyotini  madaniyatini rivojlanishiga  sababchi  bo’lgan.  O’zbekiston  tabiiy  sharoiti  xilma-xil  yozda  ham qor  va  muz  bilan  qoplangan  balandligi  4688m  ga  etuvchi  Hazrati  Sulton  cho’qqisi, dengiz  sathidan  -12m  pastda  turuvchi  Mingbuloq  botig’i  mavjud. Respublikamizda  yozda  harorat  oftobda  70-80 0   etuvchi,  eng  kam  yog’in  tushuvchi (Orolbo’yida  70-80  mm)  cho’llar  bilan  birga  syernam  va  salqin  (700-1000  mm) tog’lari,  qishda  ham  yanvarning  o’rtacha  harorati  0 0   dan  pastga  tushmaydigan Surxon-Shyerobod  kabi  quruq  subtropik  vodiy  mavjud.  Tekislik  qismida  yuzlab chaqirimda   birorta  daryoni  uchratmaysiz ,  tog’larda  har  qadamda  jilg’a,  soy, sharshara  hosil  qiluvchi  sho’x  daryolarni  uchratasiz.  Yer  usti  boyliklaridan  tashqari yer  osti  boyliklari  bilan  ham  mashhur.  Uning  hududida  oltin,  mis,  volfram, qo’rg’oshin,  neft,  gaz,  ko’mir,  dala  shipati,  `alyuminiy  hom-ashyosi,  marmar, granit,  grafit,  har-xil  tuzlar  va  minyeral  hom-ashyo  boyliklari  mavjud.  O’zbekiston hududida  12  viloyat  va  Qoroqolpog’iston  Respublikasi  joylashgan. 1.2 O’zbekiston daryolarining geografik joylashuvi. O’zbekistonda  daryo  tarmoqlarining  zichligi  bir  xil  emas.  Umumiy  yer maydoninng  71  %  ishg’ol  qilgan  tekisliklarda,  daryo  tarmoqlari  siyrak  bo’lib 1km 2   ga  2 m  (qo’shni  respublikalarda  140  m  gacha),  17  %  hududni  egallagan adirlarda  daryo  tarmoqlari  zichlashib  boradi.  Lekin  sug’orish  shahobchalari ko’pligi  sababli  ularning  suvi  har  tomonga  tarqalib  sug’orishga  sarflab  yuboriladi. O’zbekiston  yer  maydonining  12  %  ishg’ol  qilgan  tog’li  qismida  1 m  kv  140-150 m  daryo  tarmoqlari  to’g’ri  keladi.  Respublikamizda  daryolarning  zichligi  relef  va yog’inga  bog’liq  bo’lib  tog’larning  g’arbiy  qismida  1000-1500  mm  yog’in

tushadigan yonbag’irlardan  boshlanuvchi  Norin,  Zarafshon,  Chirchiq,  Qoradaryo daryolari  ser  suv  aksincha  tekislik  qismida  esa  yog’in  80-200  mm  bug’lanish  1500- 2000  mm  ekanligi  oqimning  vujudga  kelishiga  to’sqinlik  qiladi.  O’zbekiston daryolari  asosan  tog’li  qismlarda  hamda  Qirg’iston  va  Tojikistondagi  tog’lardan suv  oladi.  Agar  Amudaryo  va  Sirdaryoning  yillik  oqimini  100  %  desak Amudaryoning  8 %,  Sirdaryoning  10  %  oqimi  O’zbekiston  hududida  vujudga keladi. Norin,  Qoradaryo,  So’x,  Chirchiq,  Zarafshon,  Qashqadayo  va  Surxondaryoning yuqori  oqimlari  respublikamiz  hududidan  tashqarida  joylashgan,  o’sha  joylarda suv   to’playdi   suvni   respublikamiz   hududida   sarflaydi.   1.3   O’zbekistonning asosiy daryolari va ularning to’yinish manbalari . Amudaryo  eng  sersuv,  suv  yig’adigan  maydoni  eng  katta  daryo,  qadimda  yunon  va rim  Oqsu,  arablar  Jayxun  mahalliy  xalqlar  Omul  deb  atagan.  Xinduqush  tog’ining shimol  yonbag’rida  4950  m  Vrevskiy  muzligidan  Vaxjir  nomi  bilan  boshlanadi. Vohandaryo  Zo’rko’ldan  keyin  Pomir  bilan  qo’shilib  Panj  o’ngdan  G’unt,  Bartang, Yazg’ulom,  Vanch,  Qizilsuv  kelib  qo’shiladi,  Panj  Vaxsh  bilan  qo’shilgach Amudaryo  deyiladi.  O’ngdan  Kofirnihon  ham  Surxondaryo  chapdan  Qunduzdaryo kelib  quyiladi. Amudaryoning  uzunligi  2540km.  shundan  1500  km  tekislikdagi  qismi  O’zbekiston hududidan  oqib  o’tadi. Sheroboddaryo  esa  Amudarryoga  ba’zi  yillari  quyiladi,  Ko’hittangdaryo  esa umuman  etib  kela  olmaydi. Amudaryo  havzasi  465  ming  km 2   shundan  227,3  km 2   tog’li  qismga  to’g’ri  keladi. Tog’li  qismida  tor  o’zanda  shiddat  bilan  oqib  o’tib  har  1 km 2   ga  4 m,  ayrim joylardan  10  m  pasayib  boradi. Suv  tezligi  tog’larda  sekundiga  6 m.gacha  boradi.  Aksincha  tekisliklarda  u nishab o’zanda  sekin  oqib  har  bir  km.ga  0,2-3  m  ga  pasayadi.  Oqimning  o’rtacha  tezligi sekundga  1-3  m.ga  tushib  qoladi.  Natijada  daryo  qirg’og’ini  tez  yuvib,  o’zanni  tez o’zgartirib  turadi.  Bu  hodisani  mahalliy  xalq  “Degish”  deb  ataydi:  Daryo qirqog’ini  sutkasiga  bir  necha  metrgacha  yuvadi.  1898  yil  Amudaryo  Karki  shahari yonida  6 minut  ichida  10  m  qirg’og’ini  o’pirib  yuvib  ketganligi  ma’lum.,  1932  yil To’rtko’l  yaqinida  500  m  qirg’oq  yuvilib  ketgan.