logo

Qadimgi va o‘rta asrlarda Koreya san’ati. (arxeologik va yozma manbalar asosida) mavzusida

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1894.2275390625 KB
Qadimgi va o‘rta asrlarda Koreya san’ati.  (arxeologik va yozma manbalar
asosida)   mavzusida
 
Mundarija
Kirish… ……………………………………………………………………….4-7
1 Bob. Qadimgi Koreya madaniyatining xususiyatlari
1.1. Koreya   yarim   oroli   tosh   davri   moddiy   madaniyati… ………………….7-12
1.2. Bronza davri  va   i lk temir asri  maddiy   madaniyati… …………………….12-16
II  Bob .  Qadimgi   va   ilk   o’rta   asrlar   Koreya   tarixi   va   madaniyati
2.1. Qadimgi Joseon davlati madaniyati …………………………………….18-24
2.2.  Uch   qirollik   davrida   i jtimoiy madaniy hayot ……………………………24-38
3-bob.  K oreya o`rta asrlar san’ati 
3.1. Uch Davlat davrida  q urilish va arxitektura si …………………………..38-45
3.2. Yagona Silla davrida budda me’morchiligi va haykaltaroshligining gullab-
yashnashi ……………………………………………………………………46-63
3.3. Uch  qirollik  va birlashgan kuchlar davri musiqa madaniyati  va  tasviriy
san’ti ………………………………………………………………………..63-72
Xulosa ………………………………………………………………………72-75
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
Ilovalar.
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi:   Bugungi   kunda   O'zbekiston   va   Koreyani   o'zaro
strategik hamkorlik aloqalari birlashtirmoqda. Tabiiyki, ikki mamlakat xalqlarining
o'zaro   qiziqishlari   ham   kundan   kunga   oshib   bormoqda.   Koreya   Respublikasi
O'zbekiston   iqtisodiyotining   eng   yirik   investorlaridan   biri   hisoblanadi.   Minglab
koreyslar   O’zbekistonga   tashrif   buyurmoqdalar,   o'z   navbatida,   ko'plab
o‘zbekistonliklar Koreyaga biznes, ish, o'qish va dam olish uchun borishi natijasida
koreyslar   o'zbek   va   rus   tillarida,   o'zbekistonliklar   esa   koreys   tilida   bemalol
so'zlashmoqdalar.   Aynan  yaqin   aloqalar   tufayli   har   ikki   mamlakat   haqida  yanada
ko'proq ma'lumotga ega bo'lishga intilish ham tabiiy holatdir. Dissertasiya qadimgi
va   o’rta   asrlar   Koreya   san’atiga   bag’ishlangan   bo’lib,   bu   tarix   Koreya   fuqarosi
sifatida O’zbek ilmiy jamoatchiligiga yetkazib berilmoqda. O’zbekistonda Koreya
madaniyati va san’atini o’rganishga qiziqish ortib bormoqda.  2019 yil aprel oyida
Koreya   Respublikasi   Prezidenti   Mun   Chje   In   O’zbekistonga   tashrif   buyurdi.   Shu
tashrif   davomida   Toshkent   shahrida   Koreya   madaniyati   va   san’ati   uyi   ochildi.
Koreya   madaniyati   va   san’ati   uyi   madaniyatlarni   o’zaro   boyitish   markazi,   keng
jamoatchilik   va   o’sib   borayotgan   avlod   uchun   sevimli   joy,   shuningdek,
O’zbekistondagi   koreys   diasporasi,   bu   yerda   ishlayotgan   koreyslar   va   barcha
o’zbeklar   uchun   umumiy   uyga   aylandi.   Koreya   Respublikasi   fuqarolari   bilan
uchrashuvda   bugungi   kunda   O’zbekistonda   koreys   millatiga   mansub   200   mingga
yaqin   fuqaro   istiqomat   qilishi,   yuzlab   koreyslar   O’zbekiston   respublikasining
yuksak   mukofotlari   bilan   taqdirlangan.   O’zbekistonda   Koreys   madaniyati   oid
o’nlab   markazlar   faoliyat   ko’rsatmoqda.   Respublika   oliy   o’quv   yurtlarida   koreys
filologiyasi   o’rganiladi,   maktab   va   liseylarda   esa,   koreys   tili   o’rgatiladi.   Koreys
millatiga   mansub   fuqarolar   uchun   milliy   madaniyati,   tili,   an’analari   va   urf-
odatlarini saqlash va rivojlantirish uchun zarur sharoitlar yaratilgan.  Koreya san’ati
tarixi   bilan   bog'liq   tarzda   bayon   qilingan   ma’lumotlar   va   tafsilotlar   kelgusida
maktab,   litsey,   kollej   va   oliy   o'quv   yurtlari   uchun   tayyorlanadigan   tarix
2 darsliklarini   to'ldirib,   o'quvchi   va   talabalarning   Koreya   haqidagi   bilimlari   yanada
boyishiga   xizmat   qiladi.   O’zbekiston   va   Janubiy   Koreya   davlatlari   o’rtasidagi
do’stona   munosabatlarni   rivojlantirishda   har   ikki   mamlakatning   boy   o’tmishi
madaniyati   va   san’atini   o’rganish   muhim   hisoblanadi.   Koreya   san’ati   tarixi   va
madaniyatiga   jalb   qilish   orqali   mazkur   mamlakatning   murakkab   tarixini,
koreyslarning   uzoq   tarixiy   davr   bilan   bog'liq   bo'lgan   dunyoqarashi   va   tafakkur
tarzini,   ularning   erkinlikka   intiluvchi   ruhi   hamda   mehnatsevarligini,   iste'dodi   va
erishgan yutuqlarini yoritish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. 
Tadqiqot obyekti va predmeti:
Koreya   yarim   oroli   mintaqasidan   tarixning   qadimgi   va   o’rta   asrlar   san’ati
rivojini ko’rsatuvchi ko’plab arxeologik ashyolar va tarixiy manbalar mavjud. Ular
koreys  xalqining turmush  tarzi, madaniyati  va san’ati  haqida   noyob ma’lumotlar
beradi.   Ularning   davriy   sanalari,   aholisining   iqtisodiy   xo’jalik   asoslari,   tarixiy
jihatdan   qaysi   davrga   tegishli   ekanligi   ilmiy   tahlil   etilgan.   Koreya   yarim   oroli
mintaqasidan   tarixning   qadimgi   va   o’rta   asrlar   san’atiga   doir   ma’lumotlar
tadqiqotning   obektini   tashkil   qiladi.   Koreya   san’atiga   tegishli,   manbalar,
yodgorliklar va artefaktlar tadqiqotning predmetini tashkil qiladi.
Tadqiqotning   o’rganilganlik   darajasi:   Jahon   miqyosida   Koreya   yarim
oroli qadimgi va o’rta asrlar san’ati haqida ko’plab tadqiotlar olib borilgan. Tomsk
uneversiteti   tarixchilari   tomonidan   “Koreya   madaniyati”   (Qadimgi   davrlardan
1910 yilgacha) deb nomlangan fundamental tadqiqot e’lon qilingan. Unda   Koreya
amaliy   va   tasviriy   san’tining   rivojlanishi,   Uch   davlat   va   birlashgan   kuchlar   davri
musiqa   madaniyati,   Koreya   saroy   va   xalq   musiqa   madaniyati,   O’rta   asrlar   budda
me’morchiligi   va   haykaltaroshligining   gullab-yashnashi   kabi   masalalar   alohida
tadqiq   qilingan.   M.I   Nikitinaning     “ Qadimgi   Koreyaning   afsona   va   ritullarigi
bog’liq   sheriyati”,   A.V.   Pogodayeva ning   «Koreya   badiiy   madniyati”   asarlarida
mavzuga doir muhim ma’lumotlar keltiriladi.  A.V. Solovyevning Koreya madaniyati
tarixi  doir fundamental tadqiqotlarida Samguk davri buddaviy haykaltaroshlikning
rivojlanishi   va   keng   tarqalishi   bilan   ajralib   turishi,   yagona   ikonografik   tizimning
shakllanishi,   Xitoydan   olib   kelingan   haykallar   va   budda   miniatyuralariga   taqlid
3 qilish bilan boshlanish batavsil yoritib beriladi. Buddaning o’zi joylashgan yagona
va   guruh   obyektlari;   shuningdek,   bodhisattvas   tasvirlari,   ko’pincha
Avalokiteshvara   va   Maitreya   tasvirlangan.   Asosiy   xom   ashyo   oddiy   yoki   zarhal
bronza   bo’lgan     hamda   tosh,   loy   va   yog’ochdan   yasalgan   haykallar   topilgan.
O’zbekistonlik   tarixchilardan   V.Xan   “Koreya   tarixi”   asarida   Koreya   tarixini
yoritish   bilan   birga   bu   yurtning   madaniyati,   san’ati   tarixiga   doir   qiziqarli
ma’lumotlarni ham keltirib o’tadi.
Tadqiqotning   davriy   chegarasi.   Qadimgi   va   o’rta   asrlar   davrini   o’z   ichiga
qamrab   oladi.   Bu   davrda   Koreya   yarim   oroli   mintaqasi   bo’ylab   ko’plab   ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi.
Tadqiqotning maqsadi.  Koreya yarim orolining qadimgi va o’rta asrlar davri
tarixi,   moddiy   madaniyati   va   san’atini   birgalikda,   tadqiqot   obyekti   sifatida
o’rganishdir. 
Tadqiqotning vazifalari.   Mana shu maqsaddan kelib chiqib, muammo ilmiy
yechimini topishda quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutilgan:
- Koreya   yarim   orolining   qadimgi   va   o’rta   asrlar   davri   moddiy
madaniyati va san’atini tarqalish geografiyasini o’rganish;
- qadimgi   va   o’rta   asrlar   davri   san’atini   tarixiy   obida   va   arxeologik
obyektlarda kuzatish;
- faktik   materiallarni     yaxlit   bir   ilmiy   tizimga   solib,   chuqur   tahlildan
o’tkazish va tegishli ilmiy xulosalar asosida umumlashtirish. 
Tadqiqot   metodlari:   Tadqiqot   materiallari   tarixiylik,   ilmiy   xolislik   va
obyektivlik   prinsiplari   asosida   tahlil   qilindi.   Shuningdek,   tarixiy-qiyosiy   tahlil,
qadriyatlar   uyg’unligi   kabi   tamoyillarga   amal   qilindi   va   ilmiy-metodologik   omil,
tarixiy-falsafiy qarashlar hamda uslublarga jiddiy e’tibor berildi. 
Tadqiqotdan kutilayotgan ilmiy yangilik:
-Tadqiqotda   Koreya   yarim   orolining   qadimgi   va   o’rta   asrlar   davri   moddiy
madaniyati va san’ati, turfa  xil urf-odatlari yaxlit  bir ilmiy tizimga solib o’rganib
chiqildi.
4 -Qadimgi   va   o’rta   asrlar   Koreya   san’atining   turli   sohalarining   rivojlanish
darajasi, o’ziga xos xususiyatlari ochib berildi.
Tadqiqotda   chop   etilgan   ilmiy   adabiyotlar   va   ko’pgina   arxeologik
ma’lumotlar o’rganib chiqilib, yangicha qarashlar asosida qaytadan tahlil qilindi;
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi:  Dissertasiya mavzusi bo’yicha ilmiy
jurnallar va ilmiy anjuman to’plamlarida 2 ta maqola e’lon qilingan.
Dissertasiya   tuzilishi   va   xajmi:   Tadqiqot   kirish,   uchta   bob,   xulosa,
foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro’yxati va illyustrativ material-albom ilovalaridan
iborat.   Dissertasiyaning   hajmi   88   bet,   adabiyotlar   ro’yxati   va   illyustrasiyalardan
iborat.
1 Bob. QADIMGI KOREYA MADANIYATINING XUSUSIYATLARI
1.1. Корея ярим ороли тош даври моддий маданияти.
Koreya   yarim   orolidagi   ibtidoiy   madaniyat   ilk   paleolit   davriga   (600-500
ming   yil   avval)   borib   taqalishi   mumkin.   Turli   joylarda   moddiy   madniyat   izlari
topilgan.   Koreyada   qadimgi   tosh   asrining   50   dan   ortiq   yodgorliklari   topilgan,
ammo ularning bir nechtasi yaxshi o’rganilgan, shuning uchun mahalliy tosh davri
madaniyatlarning   aniq   tasviri   yo’q.   Tosh   davri   quyi   paleolit   bosqichida   (600-500
ming yil avval) boshlangan 1
.
Paleolit   odamlari  g’orlarda  yoki  tosh   qoyalari  ostida   yashagan.   Ma’lumki,
tarixni arxeologik jihatdan puxta va atroflicha o’rganishda juda ko’p tomonlarni
hisobga   olish,   ya’ni   har   bir   ashyoviy   topilmalarni   umumlashtirgan   holda,   ular
qanday holatda va qayerdan topilganligini to’g’ri talqin qila bilish taqozo etiladi.
Masalan,   topilmalar   qo’lga   kiritilgan   arxeologik   yodgorliklar   turlarining   qaysi
davrga, qanday ma’daniy qatlamlarga oidligini  to’g’ri  tasavvur  qilishga  harakat
qilish   kerak.   Bu   xususiyatlar   odatda   darsliklarda   o’z   aksini   topa   boradi.
Arxeologik   qidiruv   ishlari   tufayli   yangidan-yangi   materiallarning   doimiy
to’plana   borishi   natijasida   mavjud   darsliklar   kundalik   fan   muvaffaqiyatlaridan
1
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехни- ческий   университет. − Томск: Изд-во Томского политехниче- ского университета, 
2014. С.6-17
5 orqada   qolib   boradi.   Paleolit   davri   arxeologiyasi   arxeologiya   fanining   odam
ajdodlarining   eng   qadimgi   madaniyatlari   izlarini   o’rganadigan   sohasidir.
Paleolitshunoslikning   shakllanishi   va   taraqqiy   qilishi   odamning   paydo   bo’lishi
masalasi,   ya’ni   antropogenez   bilan   chambarchas   bog’liqdir.   Paleolitning   ilk
bosqichida   zamonaviy   odamdan   farq   qiluvchi,   hali   qo’pol   tosh   qurollardan
foydalangan   odam   jismoniy   tipi   yashagan   bo’lsa,   paleolitning   oxirlariga   kelib
esa,   sizu   bizdan   farq   qilmaydigan   yuqori   darajadagi   madaniyatlarga   ega
zamonaviy odamlar tarix sahnasiga keladilar. Ular haqiqiy kishilik jamiyatlariga,
toshdan,   suyakdan,   hayvon   shoxlaridan   ishlangan   yuzlab   buyumlarga,   tilga,
ijtimoiy   tashkilotga,   dinga,   oilaga,   ko’mish   marosimlariga   va   h.k.   larga   ega
bo’ladilar. Shunday qilib, xomo sapiyens sapiyens antropologik tipining va uning
bilan   bog’liq   asosiy   madaniy   elementlarning   paydo   bo’lishidek   murakkab
jarayonlar   paleolit   davrida   sodir   bo’ladi   va   bu   holatlar   paleolit   davriga   muhim
ahamiyat kasb etadi.
Ba’zan ular tekisliklarda quyosh yaxshi isitadigan va suv havzalariga yaqin
joylarda uylar qurishgan. O’zlashtiruvchi turdagi asosiy iqtisodiy faoliyat qadimgi
Koreya   aholisi   uchun:   ov   qilish,   baliq   ovlash   va   termachilik   edi.   Keyingi
bosqichda urug’chilikning matriarxat bosqichi shakllanadi.
Hayvonlarni   ovlash   va   tana   go’shtini   nimtalash   uchun   nafaqat   suyak   va
shox,   balki   ibtidoiy   tosh   qurollar   ham   ishlatilgan.   Qadimgi   odamlar   yog’ochdan
yasalgan tosh buyumlardan foydalanganlar.
Yuqori   paleolit   davri   tosh   buyumlarining   qayta   ishlash   texnologiyasining
o’zgarishi   bilan   ajralib   turadi.   Ular   ikki   tomonlama   chaqmoqlash   orqali
tayyorlanadi   va  qo’pol  retushga   ega  bo’ladi.   Mezolit  davriga  kelib  esa   kamon  va
o’q paydo bo’lib, bu ovning mahsuldorligini sezilarli darajada oshirdi.
Koreyaning   quyi   paleolit   yodgorliklari,   masalan,   Chongokni   (Geonggi)
joylashgan joy, Yevropa, Afrika, Hindiston va Janubi-Sharqiy Osiyodagi qadimiy
yodgorliklar   bilan   o’xshashliklarga   ega.   O’rta   paleolit   madaniyati-Kulpho   1
(Shimoliy   Hamgyong)   va   Sokchanni   (Janubiy   Chuncheon)   quyi   qatlamlari
Shimoliy-Sharqiy   Xitoydan   topilgan   deyarli   o’xshash.   Kulpo   2   va   Sokchanni
6 yuqori   paleolit   materiallari   tipologik   jihatdan   Rossiyaning   uzoq   Sharq,   Sibir,
Mo’g’uliston va Shimoliy Xitoy yodgorliklariga o’xshaydi 2
.
Ilk   va   so’nggi   paleolit   o’rtasidagi   sezilarli   farq   jiddiy   muammo   bo’lib
qolmoqda:   O’rta   paleolit   davri   haqida   juda   kam   dalillar   mavjud   va   paleolit
davrining   oxiri   (8   ming   yil   oldin)   va   neolit   davri   boshlari   (miloddan   avvalgi   4
ming yil) o’rtasidagi farq mavjud. Shunday qilib, qadimgi va yangi tosh asrlarining
madaniy   davomiyligi   buziladi.   Yarim   orolning   so’nggi   paleolit   aholisining
koreyslarning ajdodlariga aloqasi yo’q.
Neolit   davri   Koreyada   taxminan   miloddan   avvalgi   2-1   ming   yilliklargacha
davom   etgan.   Daryo   vodiylari   bilan   bog’liq   beshta   asosiy   viloyat   markazlari
mavjud   edi:   1)Shimoli,   Sharqiy,   Tumangan   daryosi   havzasi;   2)   Pusan   viloyati-
Daryo   og’zi.   Naktongan;   3)   Seul   tumani   Hangan   daryosining   quyi   oqimi;   4)
Xvanxe yarim oroli qator kichik daryolar vodiylari; 5) Pxenyan tumani-quyi oqimi
Janubiy koreyalik arxeologlar neolit davrida Koreyada 50 minggacha odam
yashagan,   deb   hisoblashadi.   Turar   joylar   ikki   turdagi   aholi   manzilgohlari   bilan
farqlanadi 3
.
1.   "Qayroqtoshdan   foydalangan   jamolar   madaniyati"   ga   tegishli
manzilgohlar   yuzlab   yillar   davomida   odamlar   yashaydigan   joy   yaqinida   yeyilgan
mollyuskalarning   tashlangan   qobiqlaridan   hosil   bo’lgan.   Bunday   to’xtash   joylari
dengiz bo’yida va daryolar og’zida joylashgan edi. Mamlakat bo’ylab yuzdan ortiq
bunday   joylar   topilgan.   U   ilk   neolitda   paydo   bo’ladi,   temir   asri   boshlangunga
qadar davom  etadi, ammo rivojlangan so’ngi  neolit davrida u ikkinchi turni siqib
chiqara boshlaydi.
2.   Ochiq   makonlar,   past   xavfsiz   holatga   tepaliklar   ustida   aholi   punktlari
joylashgan bo’lib, pasttekisliklar bevosita yaqin terassa yoki tog’ yonbag’rida axoli
turarjoylar   qurishgan.   Endilikda   odamlar   o’troq   turmush   tarziga   o’tishadi,   ishlab
chiqruvchi   xo’jalik   turmush   tarzi   hisoblanmish   dehqonchilik   xo’jaligi   paydo
2
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехни- ческий   университет. − Томск: Изд-во Томского политехниче- ского университета, 
2014. С.8
3
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехни- ческий   университет. − Томск: Изд-во Томского политехниче- ского университета, 
2014.с.8
7 bo’ladi.   So’nggi   neolit   davriga   kelib,   aholi   tariq,   loviya,   janubda   esa   sholi   kabi
ekinlarini ekishni o’zlashtirishgan. Yerga motiga bilan ishlov berishgan.
Neolit davrida insoniyat birinchi texnika inqilobni boshdan kechirmoqda edi
(ishlab   chiqarish   tipidagi   iqtisodiyotga   o’tish,   sopol   ishlab   chiqarishning   paydo
bo’lishi).   Neolit   bosqichida   Koreya   aholisi   silliqlangan   tosh   buyumlaridan
foydalangan 4
.
Kulolchilik va to’qimachilik soxasi keng tarqalgan. Neolit davrining so’nggi
bosqichlarida:   miloddan   avvalgi   1800-1700   yillardan   miloddan   avvalgi   1000
yilgacha   qishloq   xo’jaligining   ibtidoiy   shakllari   paydo   bo’ldi.   Bu   yerda   shuni
aytish lozimki, Koreyada neolit davri bir muncha uzoqroq davom etgan.
Shox   va   toshdan   yasalgan   buyumlar   yerga   ishlov   berish   uchun   ishlatilgan,
tosh   xavonchalar   yig’ilgan   donlarni   maydalash   uchun   ishlatilgan.   Neolit   davrida
barcha   mintaqalarda   bo’lgani   kabi   matriarxat   davri   yuqori   darajada   rivojlangan.
Neolit  davrining o’rtalarida ijtioiy hayotda juft  nikoh shakllana boradi. Bir  necha
yaqin avlodlarning qabila jamoasiga bosqichma-bosqich birlashishi boshlanadi. Bu
davrda ijtimoiy tabaqalanish mavjud bo’lmagan.
Aholi   punktlari   hajmi   sezilarli   darajada   ortib   boradi,   yuz   yoki   undan   ortiq
alohida uylardan iborat aholi manzilgohlari shakllanadi.
Ma’naviy   hayotda   oilaning   homiy   ruhlariga   sig’inish,   hosildorlik
ma’budalariga e’tiqod qilish ustunlikka ega edi. Koreya neolit davri jamoalari o’z
davriga   nisbatan   ancha   yuksak   moddiy   madaniyat   yaratganlar.   San’at   namunasi
darajasidagi   zargarlik   buyumlarini   yaratish   ko’nikmalarga   ega   bo’lishgan.
Munchoqlar (jasper) noyob toshlardan yasalgan. Shuningdek, uzuk shaklida sirg’a,
chig’anoqlardan taqinchoqlar va (hairpins) bilakuzuklar tayorlangan 5
.
Koreya   yarim   orolining   neolit   davri   asosiy   bosqichlari   va   xo’jalik
madaniyatlari:
4
 Тихонов   В.М.,   Кан   М.   История   Кореи:   В   2   т.   М.:   Наталис,   2011.
5
 История   Кореи.   Новое   прочтение   /   под.   ред.   А.В.   Торкунова.     М.,  2003. С.23-38.
8 1. Eng qadimgi bosqich (miloddan avvalgi 4-5 ming yilliklar) silliq yumaloq
sopol madaniyati. Shu bilan birga bu madaniyat, yarim orolning janubdan, Yapon
orollariga chegara joylarda ham tarqalgan edi.
2.   Miloddan   avvalgi   4-3   ming   yilliklar   taroqsimon   naqshli   kulolchilik
ananalarini tashuvchilarining kirib kelishi. Bu butun Koreya yarim orolini qamrab
olgan   birinchi   madaniyat   hisoblanadi.   Sopol   idishlarning   yuqori   va   o’rta   qismiga
"Rojdestvo daraxti" shaklidagi naqsh qo’llanilgan.
3.   So’nggi   neolit   (miloddan   avvalgi   2-1   ming   yillar)   sirlangan     kulolchilik
madaniyati   tashuvchilarining   kirib   kelishi   (Sharqiy   Osiyo   tipidagi   mongoloidlar).
Toshga ishlov berish tartibining takomillashuvi yuz berdi. Tosh o’zaklarning shakli
tubdan   o’zgaradi:   o’tkirlashtirilgan   pastki   qismi,   qalinlashgan   pastki   qismi   va
cho’zilgan   tomoq   bilan   bo’lib,   bezak   avval   o’zaklarning   pastki   va   o’rta
qismlaridan, so’ngra bo’ynidan yo’qoladi.
1.2. Bronza davri ва иlk temir asri маддий маданияти.
Metall davri ikkiga: jez va temir asrlariga bo’linadi.   Jez davri odamzodning
turmushida   metall   qurollardan   jez   bilan   birga   tosh   qurollardan   foydalangan   asri
hisoblanadi.   Jezdan   turli-tuman   mehnat   va   jangavor   qurollar,   yasan-tusan
buyumlar ishlab chiqarilgan. Temir asri temir metallurgiyasining paydo bo’lishi va
keng   tarqalishi   bilan   xarakterlanib,   bu   davrda   asosan   turli-tuman   temir   qurollar
ishlab chiqarilgan. Temir asri hozirgacha davom etadi. Arxeologik tushunchada bu
davr «ilk temir asri» deb ham ataladi.
Jez olish turli moddalarning qo’shib eritilishidan paydo bo’lgan. Masalan, u
mis,  rux,  qo’rg’oshin,   mishyak  yoki  sinklardan   iborat  qorishma  eritmasidan  hosil
bo’ladi.   Metallurglar   qaysi   moddadan   qancha   foiz   aralashma   qo’shishni   o’z
tajribalaridan   bilishgan.   Masalan,   sifatli   jez   olish   uchun   90   %   mis,   10   %   rux
qo’shilishi  bilan  misdan   qattiqroq  metall  paydo  bo’lgan.  Shunday  qilib,  jez  qurol
misga nisbatan ancha qattiq va kesuvchan bo’lgan. Undan har xil buyumlar quyish
ham   ancha   yengil   kechgan.   Jez   ancha   past   tempraturada,   ya’ni   700-900   C 0
  da
erigan.   Ya’ni  misga   qaraganda  biroz  past  issiqlikda  erigan.  Misni   eritish   1083  S 0
9 issiqlikni  talab qilardi 6
. Biroq mis ham, jez qurollar ham toshni turmushdan  siqib
chiqara olmadi. Bunga sabab, ayrim holatlarda tosh qurollarning tarkibi mo’l ediva
bu   bilan   kesish,   parchalash   kabi   ishlar   jez   qurollarga   qaraganda   unumli   edi.
Bundan   tashqari,   tosh   qurol   zahiralari   mo’l-ko’l   edi,   jez   eritmasiga   qo’shadigan
rux moddasi esa doim ham topila bermasdi. 
Mis   va   rux   ro’dasi   zahirasi   mo’l   tumanlarda   yashagan   qabilalar   metalldan
foydalanish   bo’yicha   ixtisoslashgan   bo’lib,   metall   bilan   nafaqat   o’zlarini,
shuningdek,   qo’shni   mamlakatlarni   ham   ta’minlardi.   Mis   zahiralari   Eronda,
Markaziy Osiyoda, Araviyada va Armanistonda mo’l bo’lsa, rux zahiralari Eron va
Araviyada ko’p edi. Qadimgi mis konlari Ovropaning Ispaniya, Fransiya, Avstriya,
Vengeriya   va   Angliya   mamlakatlarida,   qadimgi   rux   konlari   esa   Ispaniya   va
Angliyada   ko’p   uchratiladi.   Mis   va   rux   Xitoyning   janubiy   tumanlarida,   Shimoliy
Vetnamda   ochilib,   foydalanilgan.   Sobiq   Ittifoqning   Kavkazida,   Uralda   va
Qozog’istonda   yirik   metallurgiya   markazlari   topilgan.   Shunday   konlar   Irtish
viloyatida hamda yenisey havzasida mavjud.
Eng   qadimgi   vaqtlarda   metalldan   ishlangan   qurollar   tosh   qurollar   shaklini
takrorlardi.   Keyinchalik   asta-sekin   odamzod   metallurgiya   texnologiyasini   puxta
o’rgandi   va   turli-tuman   qurollar   ishlab   chiqa   boshladilar.   Jumladan,   turmushda
keng   qo’llanilgan   qurollardan   bolta,   bolg’a,   qachov,   ushmak,   motiga,   o’roq,
pichoq,   xanjar,   qilich,   nayza   paykoni,   yoy   paykoni   kabi   qurol-aslahalarni   ishlab
chiqib,   ulardan   keng   foydalanganlar.   Jez   asrining   xronologik   chegarasini   aniq
belgilash qiyin. Eng avval mil. avv. 3 minginchi yillikning o’rtalarida jez Janubiy
Eronda, Mesopotomiya va Janubiy-Sharqiy Osiyoda ma’lum edi. Mil. avv. 2 ming
yillikda jez Misrda va Hindistonda ham ma’lum edi. Xitoyda jez mil. avv. XVIII
asrdan ma’lum. Amerikada jez faqat mil. avv. 1 ming yillikda ma’lum bo’ladi 7
.
Koreyada   tosh   davri   madaniyatidan   ilk   metallga   o’tish   miloddan   avvalgi   1
ming   yillikda   amalga   oshirilgan   bo’lib,   bu   madaniyat   ananalari   juda   kam
o’rganilgan.   Mahalliy   paleometall   madaniyatini   shakllanish   yo’llari   va   vaqti
6
 Жўрақулов М.Ибтидоий жамият тарихи.  Самарканд-2014. 147-б
7
 Жўрақулов М.Ибтидоий жамият тарихи.  Самарканд-2014. 151-б
10 to’g’risida ma’lumotlar mavjud emas. O’zaro eksklyuziv ekstremal nuqtai nazarlar
mavjud:   yoki   bu   Xitoydan   madaniy   ta’sir   olish   yoki   paleometallurgiyaning   bir
nechta   o’choqlarining   mahalliy   madaniyat   shakllanishi.   Bronza   davrining
boshlanishi   masalasida   aniq   bir   fikrlar   mavjud   emas.   Janubiy   Koreya   va   G’arb
tadqiqotchilarining aksariyati bronza davrining boshlanishini miloddan avvalgi XI-
X   asrlar   bilan   bog’lashadi.   Bronza   davri   miloddan   avvalgi   3-2   asrlar   boshlarida
tugagan 8
. Uning o’rnini ilk temir asri (miloddan avvalgi 2 asrning ikkinchi yarmi,
milodiy 2 asr) egallaydi, garchi Koreyaning Shimoliy-g’arbiy qismida, ya’ni Xitoy
bilan   madaniy   aloqaga   ega   hududida   temir   asrining   dastlabki   izlari   miloddan
avvalgi IV asrga to’g’ri keladi 9
.
Ushbu madaniyatga xos bo’lgan eng xarakterli yodgorliklar: 
1) bronza davri qabrlari; 
2)   toshdan   yasalgan   taqinchoqlar   uchraydigan   moddiy   madaniyat
namunalari; 
3) Charxda yasalgan sopol buyumlar; 
4) dolmenlar; 
5) tosh   tobutlarga davn qilish.
Moddiy   madaniyatning   o’ziga   xos   xususiyatlari   bu   marosim   buyularining
ayrim   turlari   bo’lgan.   Skripka   shaklidagi   xanjarlar   (pipxen),   qisqa   50   sm   gacha,
pichoq vazifasini ham bajarib, pastki qismi o’tkir, o’rtasida tig’li qismi bo’lib, asta-
sekin oxirigacha torayib boradi.
Bu   madaniyatlarda   bronzadan   yasalgan   bolta   (tonbu)   ham   keng   tarqalgan
edi. Urushda va ovda ikkita yuzali bronza o’q uchlari ishlatilgan, ba’zida buyumlar
bronza qo’l pichoqlaridan yasalgan (todja) va keskichlar (tonkil) mavjud bo’lgan.
Madaniy   marosimlardan   foydalanish   obyektlari-nometall,   qo’ng’iroqlar
bo’lgan.   Bronza   tangalarga  maxsus,   diniy  va   sehrli   ma’no   berilgan.   Ular   ruhoniy
8
 Чжунхо Сон., Корея Южная и Северная. Полная история. Москва-2021. С-42.
9
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехни- ческий   университет. − Томск: Изд-во Томского политехниче- ского университета, 
2014.с.5-17.
11 yoki   shomanning   muhim   atributi   hisoblangan,   uning   yordamida   qul   xizmatkori
qo’lida yorug’likni to’plashi va uni boshqarishi mumkin edi.
Ko’zgular   ruhoniylar   va   zodagonlarga   sig’inish   bilan   shug’ullanadiganlar
qabrlariga,   ko’pincha   singan   shaklda   quyilgan.   Qazishmalarda   topilgan   ikkita   bir
xil   metall   buyum   to’liq   tahlil   qilingan   emas.   Ushbu   buyum   orqa   tomonida   va
geometrik naqshlarda ikkita yoki uchta tutqich, ushlagichi bor bo’lgan.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   deyarli   barcha   bronza   buyumlar   jamiyatning
yuqori   qatlami   tomonidan   tasarruf   etilgan.   Mahsulotlarning   aksariyati   tosh,
yog’och   va   suyakdan   ishlangan.   Qishloq   xo’jaligi   ishlari   uchun   yarim   oy
shaklidagi   tig’li   o’roq   ishlatilgan.   Yog’ochni   qayta   ishlash   uchun   tosh   pog’onali
iskanalar ishlatilgan (ular Janubiy Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyodan kirib kelgan).
Kulolchilik   buyumlari   naqshning   yo’qligi   bilan   ajralib   turadi.   Bu
silliqlangan kulolchilik davri hisoblanadi. Ko’za shaklidagi kulolchilik  madaniyati
keng  tarqalgan  edi 10
.  (tanasi  keng  yumaloq  va  bo’yni   va  pastki   qismi   tor  bo’lgan
pishirilgan-qizil idishlar). 
Uy-joylar   to’rtburchak   shaklida   yarim   yerto’la   bo’lib,   guvaladan   yasalgan
bo’lib,   tomini   qo’llab-quvvatlovchi   ustunlar   mavjud.   Har   bir   qishloqda   jamoat
binolari   mavjud   bo’lgan.   Bu   binolar   bronza   davri   jamoalirining   hayotida   muhim
o’rin tutgan.
Bu davrga kelib qishloq xo’jaligida muhim o’zgarishlar ro’y bermoqda edi.
Miloddan   avvalgi   5-IV   asrlarga   kelib   sholi   ekish   madaniyati   yarim   orol   bo’ylab
keng   tarqaldi.   So’nggi   bronza   davriga   kelib,   proto   koreyslar   aspik   guruch   ekish
texnikasi   bilan   allaqachon   tanish   edilar   (urug’ni   sochishdan   oldin   dalalarga   suv
berildi).   Tabiatga   moslab,   sovuqqa   chidamli   guruch   turi   yetishtirish   yo’lga
qo’yildi.
Donli   ekinlardan   arpa,   bug’doy,   tariq,   dukkakli   ekinlar,   sabzavot   va
mevalardan bodring, o’rik, shaftoli yetishtirilgan. Hosildorlik past darajani tashkil
qilgan.   Chorvachilik   yordamchi   ahamiyatga   ega   edi.   Cho’chqalar,   itlar,   sigirlar
10
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехни- ческий   университет. − Томск: Изд-во Томского политехниче- ского университета, 
2014.с.5-17.
12 boqilgan.   Aholining   turmush   tarzi   don   va   baliqlarni   iste’mol   qilishga   qattiq
bog’langan edi.
Bronza   davri   jamoalarida   dafn   qilish   marosimi   sezilarli   farqlarni   namoyish
etadi.   Tosh   tobutlarga   dafn   qilish-tosh   plitalar   bilan   qoplangan   qabrlar   bilan
bog’liq edi. Dastlab tosh tobutlarga dafni etish faqat urug’ aslzodalari tegishli edi.
Ammo keyinchalik oddiy jamoat a’zolari ham shu tarzda dafn etilgan. Maqbaralar,
aslzodalar qabrlari ustiga ikkita taxta uchinchisini  qo’llab - quvvatlaydigan stolga
o’xshash   inshootlar   -   og’ir   va   keng   qilib   qurilgan 11
.  Dolmenlar-bu  megalitlarning
bir   turi,   Yevroosiyoning   muhim   qismiga   xos   bo’lgan   keng   ko’lamli   tosh
tuzilmalar. Dolmens Koreya bronza davrining "tashrif qog’oziga" ga aylandi. Ular
asosan unumdor vodiylarda uchraydi.
Dolmenlarning   ikki   turi   mavjud:   klassik   (yoki   Shimoliy     Manchuriyada   va
Hangan daryosining shimolida keng tarqalgan; stol shaklida - ikkita katta tayanch
keng va og’ir tomni qo’llab - quvvatlaydi) va Janubiy (poydevor shaklida-tagkursi:
juda katta tom, past va cho’zilgan tayanchlar).
Dafn   marosimlari   va   ibodat   obyektlari   ham   bor   bo’lgan.   Boshliqlar   va
oqsoqollarni   dafn   etish   ajdodlarga   sig’inishning   shakllanishida   muhim   rol
o’ynagan.
Bronza   davri   madaniyatining   yana   bir   hodisasi   -   bu   daryolar   bo’yidagi
toshlarda topilgan petrogliflardir. Petrogliflar orasida hayvonlarning tasvirlari ham,
geometrik   shakllar   ham   mavjud.   Asosan,   divergent   chiziqlar   bilan   aylana   hosil
qlinishi   quyoshga   sig’inishning   dalilidir.   Ma’naviy   madaniyatni   aks   ettiruvchi
artefaktlar  juda kam  topilgan. Shubhasiz,  dolmenlar  jamiyatning diniy hayotining
asosi bo’lgan.
Koreyslarning   fikriga   ko’ra,   ajdodlarning   ruhlari   jamoaning   qo’riqchilari
bo’lib, ular g’allaning unumdorligi va hosiliga javobgar bo’lgan. "Ajdodlar ruhlari"
haqidagi   g’oyalarga   va   "donlarning   ruhlari"   birlashdi.   Shuningdek,   toshlar   va
tog’larga   sig’inish   dolmenlar   bilan   bog’liq   bo’lib,   keyinchalik   bu   udumning
11
 Глухарева  	О.Н.  	Искусство  	Кореи.  	М.,  	1982. С-24.
13 rivojlanishini   ko’rsatadi.   Jamoaning   ma’naviy   hayoti   dastlabki,   sinkretik   shaklda
dolmenlarga   qaratilgan   edi.   Shuningdek,   diniy   e’tiqod   daryolar   qirg’oqlari
yaqinidagi toshlarga o’yilgan petrogliflarda ham aks ettiriladi.
Bronza   davri   Koreyada   markazlashgan,   umummafkuraga   aylangan   yagona
din   yo’q   edi 12
.   Turli   marosimlar   (niqoblardagi   sehrli   raqslar),   g’oyalar   (Quyosh,
qushlar,   toshbaqalarning   sehrli   ahamiyati   haqida)   yagona   izchil   tizimga
birlashtirilmagan;   shamanlar   va   sehrgarlar   hali   sig’inishning   professional
xizmatchilariga aylanmagan edi.
Dastlabki   metallga   o’tish   moddiy   ishlab   chiqarishda   va   ibtidoiy   urug’
hayotida   erkaklarning   rolini   kuchaytirishni   belgilab   berdi.   Asta-sekin   jamiyatda
patriarxal   hayot   tarzi   shakllangan.   Ovchilik,   paleometallurgiya,   kulolchilik   va
to’quvchilik   hunarmandchiligi   bilan   birga   stasionar   motiga   dehqonchilik   asosiy
mashg’ulotiga aylanadi.
Temir   mahsulotlari   juda   ilk   paydo   bo’ladi   va   so’nggi   bronza   davri   davriga
hamroh   bo’ladi.   Avval   qurol,   keyin   ot   jabduqlari   buyumlarini   yasay   boshladilar.
Dafn marosimidagi temir buyumlar baland bo’yinli silliq qora keramika va egilgan
korolla, lak idishlari, sayqallangan tosh buyumlar bilan birga uchraydi.
Dafn   qilishning   va   dafn   marosimining   boshqacha   ko’rinishi   ham   mavjud
bo’lgan.   Sof   tuproqli   tepaliklarda   chuqurlarga   ko’mish   dastlabki   bosqichlarda,
toshli   tepaliklarda   –tosh   plomba   bilan   qoplangan   dolmen   tipidagi   inshootlarda
uchraydi.
Temir davrining dastlabki  boshlanish sanasi  ko’pincha miloddan avvalgi 7-
V asrlar deb yuritiladi, ular asosan bronza davrining oxiriga to’g’ri keladi. Bu ikki
davr oralig’ini aniq ajratib bo’lmaydi. Bu davrlarda Koreya yarim  oroli hududida
ilk davlat tuzilmalarining shakllanishini sodir bo’ldi.
Ilk temir davridan keyin Koreya yarim orolining uchta dastlabki davlatlarida
(milodiy   III-IV   asrlardan   boshlab)   rivojlangan   temir   davri   madaniyati   yuzaga
12
 Толстокулаков   И.А.   Очерк   истории   корейской   культуры:   учебное пособие. Владивосток, 2002. 
С.12-34.
14 keladi. Ularning paydo bo’lishidan oldin qabila ittifoqlari va birinchi  davlatgacha
bo’lgan bosqichlar davri bo’lgan 13
.
Qadimgi Joseon davlatchiligi muammosi fanda yaxshi o’rganilgan. Qadimgi
koreyslarning   bir   qator   siyosiy   birlashmalarida   birinchisi   qadimgi   Joseon 14
,   deb
nomlanadi.   Uning   o’ziga   xos   madaniy   majmuasini   paydo   bo’lishini   neolit
davrining   oxiridan   boshlab   kuzatishimiz   mumkin.     Paleometall   davrda   ilk
protoshahar   ananasi   mavjudligi   shubhasizdir.   Shu   muammo   bilan   shug’ullangan
olimlarning taxminlarga ko’ra, qadimgi Joseon Liadong yarim orolining hududini,
Manchuriyaning janubi-Sharqiy va Koreyaning shimoli-g’arbiy qismini egallagan,
qadimgi   Joseon   madaniyati   Koreya   madaniyati   bilan   o’zaro   kuchli   bog’liqlik
mavjud.
Qadimgi   Joseon   davlatchiligi,   madaniyati   bilan   tanishish   juda   munozarali
bo’lib, afsonalarga ko’ra, bu miloddan avvalgi 2333-108 yillarni o’z ichiga oladi.
Xitoy   yilnomalaridan   uning   siyosiy   tarixi   miloddan   avvalgi   1122-1121   yillarda
ma’lumdir.   Xitoy   solnamalarida   keltirilgan   fikrlar   koreys   mifologik   chizig’iga
tubdan   zid   keladi,   unga   ko’ra   qadimgi   Joseon   asoschisi   va   barcha   koreyslarning
ajdodi Tangundir.
Ushbu davlat  shakllanishining kelib chiqishi  va Xitoy yoki Koreya tarixiga
bog’liqligi   haqidagi   munozaralardan   tashqari,   fan   o’z   madaniyatining   qo’llab-
quvvatlovchi, tipik yodgorliklarini asoslab bera olgan emas.
Qadimgi   Joseonni   mintaqa   va   koreys   xalqi   tarixida   birinchi   bo’lib,   avval
harbiy,   so’ngra   qarindosh   qabilalarning   siyosiy   ittifoqi,   so’nggi   bosqichda
davlatchilik   elementlari   paydo   bo’lgan   deb,   baholash   mumkin.   Puyo,   Chinguk,
Kurening dastlabki tarixini ham nazardan chetda tutib bo’lmaydi 15
.
Yangi davr va milodning birinchi asrlarida Puyo, Chinguk, Kurelar nafaqat
Koreya   yarim   orolini,   balki   unga   tutash   materik   hududini   ham   egallab   olishdi.
13
 Тихонов   В.М.,   Кан   М.   История   Кореи:   В   2   т.   М.:   Наталис,   2011.с.23-40.
14
 Бутин  	Ю.М.  	Древний  	Чосон.  	Новосибирск,  	1982. С-46
15
 	
Бутин  	Ю.М.  	Древний  	Чосон.  	Новосибирск,  	1982.с.8-113.,  Чжунхо Сон., Корея Южная и Северная. 
Полная история. Москва-2021. 13-26.
15 Ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning turli darajaga ega edi. Madaniy jihatdan
eng rivojlangan qabilalar qoloq qabilalar uchun diqqatga sazovor markazga aylandi
va   oxir-oqibat   ular   atrofida   Gogureo,   Bayekje   va   Silla   davlatlarini   tashkil   etish
jarayoni   boshlandi.   V -IV   asrlarda   ko’plab   qabilalar   va   kommunal   birlashmalar
ushbu   uchta   davlat   bilan   almashtirildi.   Ular   yarim   orolda   gegemonlik   uchun
kurashga qo’shildilar.
II Боб. Қадимги ва илк ўрта асрлар Корея тарихи ва маданияти
2.1. Qadimgi Joseon davlati madaniyati
Har   ikki   Koreyada   keng   tarqalgan   tashkil   topishi   afsonaga   ko’ra,   Qadimgi
Choson davlatining asoschisi osmon kishisi ajdodi Tangun hisoblangan. Rivoyatga
ko'ra,   osmon   hukmdori   Xvaninning   katta   o'g'li   Xvanunosmon   odamlarni
boshqarish   maqsadida   ko'p   marotaba   yuqoridan   yerga   qaragan.   Bu   xabarni
eshitgan  Xvanun  o'g'lini  uch  ming yordamchi   (ruhlar)   mulozimlar   ko'magida  uch
muhri   bilan   yerga   yuborgan   Xvanun   uch   boshli   Txeboksan   tog'ining   eng   yuqori
cho'qqisida   ruhlar   uchun   qurbonlik   qilinadigan   daraxt   oldiga   tushgan.   U
keyinchalik bu yerda "ruhlar ibodatxonasi" yoki "muqaddas shahar"ga asos solgan.
Yomg'ir, shamol va bulut ruhlar yordamida Xvanun 360 ish (360 kundagi har bir
yum ush)ni va odamlarni boshqargan. U insonlarga turli bilim va ko'nikmalar: turli
giyohlarning   yerdan   unib   chiqish   muddati;   bemorlarni   davolash;   yaxshilikni
yomonlikdan   ajratish;   jazo   turlarini   o'rgatgan.   Kunlardan   birida   Xvanun   oldiga
ayiq   va   yo'lbars   kelib,   o'zlarini   insonga   aylantirishni   so'ragan.   Xvanun   ularga
g'orda   yuz   kun   sehrli   shuvoq   va   sarimsoq   piyozni   yeyishni   va   quyoshdan
yashiringan   holda   yashashni   shart   qilib   qo'ygan.   Bu   shartni   bajarishda   yolbarsga
sabr va matonat yetishmagan U ma’lum muddat o'tgach g'ordan chiqqan.  Ayiq esa
shartni   bajarib,   21   kundan   keyin   go'zal   bir   qizga   aylangan.   U   o'zini   yolg'iz   his
qilgan. Shu bois har kuni qurbonlik qilinadigan daraxt oldiga kelib, unga farzand
ato qilishini so'rab iltijo qilgan. Uning iltijolarini eshitgan Xvanun inson qiyofasiga
kirib,   unga   uylangan.   Natijada   ularning   nikohidan   Tangun   dunyoga   kelgan.
Tangun   eram   izgacha   bo l gan   2333   yilda   Koreya   yarim   orolida   Choson 16
  ("Tong
16
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013. С.7-24.
16 ufori") degan davlatni tuzib, uni 1500 yil boshqargan hamda 1908 yoshga kirganda
hukmdorlik   ramzini   topshirib,   tog'   ruhiga   aylangan   ekan.   Koreys   davlatining
asoschisi   Tangun   haqidagi   rivoyat   koreys   milliy   shuurining   muhim   qismi
hisoblanadi.   Garchi,   Chosonning   paydo   bo l ish   davri   juda   qadimiylashtirilganiga
qaramay,   yuqoridagi   rivoyat   ushbu   mazmunda   dastlab   XIII   asr   ikkinchi   yarmida
buddaviy   rohib   Iryon   tomonidan   yozilgan   "Samguk   yusa"   ("U   nutilgan   uch
davlatning ishlari", 1285 y.) nomli manbada uchraydi. Keyingi ikki asr davomida
Tangun   haqidagi   afsona   ba'zi   o'zgarishlar   bilan   boshqa   tarixiy   manbalarda   ham
zikr   qilingan.   Ma l umki,   turli   afsona   va   rivoyatlar,   ayniqsa,   tarixiy   rivoyatlar
afsonaviy voqealarga asoslangan  bo l ib, tarixiylikdan biroz yiroq bo l adi. Xususan,
Tangun haqidagi afsona ham qandaydir xayoliy jamiyatning o'ziga xos variantidir.
Unda   Koreya   yarim   oroli   aholisining   ilk   temir   davridagi   dunyoqarashi   xalqona
epos   tarzida   tasvirlangan.   Lekin   shunga   qaramay   mazkur   rivoyatlarda   koreyslar
tarixiga oid ayrim qiziqarli ma l umotlar uchrashi bilan ham ahamiyatlidir. Umuman
olganda,   yuqorida   keltirilgan   afsonaning   ahamiyati   quyidagilarda   birmuncha
yorqin   namoyon   bo l adi.   Birinchidan,   aynan   mazkur   afsona   orqali   koreys
etnosining   shakllanishi   qadimgi   qabilala lar n ing   qaysi   totem   ajdod   (bo'ri   va
yo'lbars)ga   e'tiqod   qilganligi   haqidagi   ma l umotga   ega   bo l amiz.   Ikkinchidan,   ayiq
haqidagi   syujet   barqaror   bo l ib,   unda   yo l bars   haqidagi   ma l umot   uchramasligi,
mazkur hayvonlar totem ajdod bo’lgan ikki qadimgi qabila yoki qabila uyushmasi
orasidagi   o'zaro   kurashda   ayiq   qabilasi   g'olib   b o’l ganligidan   dalolat   beradi.
Ma ’l umki,   koguryo   va   yemek   kabi   qadimgi   koreys   qabilalarining   totem   ajdodi
ayiq b o’l gan bo’lsa, sharqiy qavmlar - yo l barsni totem hisoblaganlar.
Qadimgi Chosonning paydo b o’l ishi borasida Tangun haqidagi rivoyat bilan
birga,   yana   bir   qadimgi   Xitoy   yilnomasi   mavjud.   Chunonchi,   "Choson"   nomi
eramizgacha   b o’lg an   VII   asrdayoq   Xitoyda   ma ’l um   b o’l gan.   Buni   Xitoy
yilnomalaridagi   savdo   aloqalari   to'g'risidagi   m a’ umotlar   tasdiqlaydi.   "Samguk
yusa"dan 1300 yil avva) eramizgacha b o’l gan 1 asrda Xitoy tarixchisi Sima Syan
17 tomonidan bitilgan "Shi  szi 17
" ("Tarixiy xotiralar") nomli  yilnomada yozilishicha,
Chosonga asli xitoylik b o’l gan Si-szi (koreyscha - Kija) asos solgan. Si-Szining asl
ismi Syuy-yuy (Si bu qaram viloyat nomi, szi esa zodagonlik darajasi) b o’l gan Si-
szi haqida yana boshqa Xitoy manbaiarida ham m a’l umotlar uchraydi.
Qadim   gi   Choson   Koreya   yarim   oroli   asosiy   xususiyatlari   shimoli-g'arbida
va  Xitoyning   Lyaodun   va   Lyaosi   mintaqasida   joylashgan.   Ichki   va  tashqi   nizolar
ta'sirida   qadimgi   Chosonning   chegarasi   o'zgarib   turgan.   Afsonaga   ko'ra,   davlat
poytaxti   Vangomson   (Pxenyan)   bo'lgan.   Dastlab,   bu   shahar   Lyaodun   hududida
bo'lgan  va poytaxt   eram  izgacha  bo'lgan  IV asrda  xitoyliklar   hujumlari   natijasida
k o’ chirilgan.   Biz   "qadimgi   chosonliklar"   haqida   to'xtalganimizda   shuni   nazarda
tutishimiz kerakki, "qadimgi chosonliklar" turli qabilalar birlashmasi hisoblangan.
Choson   iqtisodiyotining   asosiy   tarmog'i   dehqonchilik   bo'lgan.   Chorvachilik   esa
qo'shimcha   xo'jalik   mashg'uloti   bo'lgan.   Koreyslarda   xitoyliklarga   qaraganda
metall   quyish   texnologiyasi   va   temir   buyumlarni   ishlab   chiqarish,   ayniqsa,
bronzadan   turli   kundalik   ehtiyoj   buyumlarini   tayyorlash   ham   rivojlangan.
Shuningdek,   mahalliy   aholi   orasida   amaliy   san'at   namunalari,   xususan,   qo'l
mehnatiga   asoslangan   taqinchoqlar,   xanjar   va   kulolchilik   buyumlarini   tayyorlash
rivojlangan. Bu davrda ijtimoiy tabaqalashuv ham kuchaygan. Aholining aksariyat
qismi qullardan iborat bo'lgan bo'lsa-da, lekin qulchilik qanday darajada bo'lganligi
masalasi   birmuncha   bahsli   hisoblanadi.   Hukmdorlar   sulolasi   (van)   meros   tarzida
o'tgan.   Davlat   boshqaruvi   tizimi   shakllangan.   Xitoy   manbalarida   tebu,   paksa,
changun atamalarining uchrashi koreys davlatidagi vazirlar, maslahatchilar hamda
qo'shin   sarkardalari   yoki   shunga   o'xshash   boshqaruv   tizimi   haqida   ma’lumotlar
beradi. Biroq, ba'zi olimlar mamlakatda davlat amaldorlari bilan bog'liq lavozimlar
bo'lganiga   shubha   bilan   qaraydilar.   Kijada   qadimgi   Chosonda   "Sakkizta
taqiqlovchi   bandlar"   nomli   kodeksdan   iborat   huquqiy   tizim   bo'lganligi   haqida
ma'lumotla rn i   uchratam   iz.   O’ z   navbatida   shuni   ham   aytib   o'tish   joizki,   mazkur
huquqiy   hujjatning   uchta   bandigina   bizgacha   yetib   kelgan.   Hujjatning   birinchi
17
 Чжунхо Сон., Корея Южная и Северная. Полная история. Москва-2021.с 15-26.
18 bandida   odam   o'ldirgan   kishiga   o'lim   jazosi   berilishi,   ikkinchisida   jismoniy   zarar
yetkazgan odam don mahsulotlari bilan xun to'lashi  to'g'risida yozilgan. Uchinchi
bandda esa, o'g'rilik qilgan kishining ushbu xonadon quiiga aylantirilishi borasida
fikr bildirilgan. Garchi, gunohkor kishi 500 000 von jarima to'lash orqali qullikdan
ozod bo'lgan bo'lishiga qaramay, u jamiyatdan ajratilgan. Choson kodeksida bayon
qilingan "Xan shu" (Xan sulolasi tarixi)da ta'kidlanishicha: "Agar kimki pul to'lab
qulliqdan ozod bo'lgan bo'lsa ham, unga nisbatan o'g'ri deb qarash saqlanib qolgan.
Shu   bois,   u   bilan   hech   kim   oila   qurmagan" 18
.   Aynan   mazkur   band   koreys
jamiyatida sinfiy tabaqalashuv va xususiy mulk instituti bo'lganidan dalolat beradi.
Manbada   ta'kidlanishicha,   mazkur   bandning   joriy   etilishi   odam   lar   orasida
o'g'rilikning   butkul   yo'qolishiga   olib   kelgan.   Qonunlar   majm   uida   oilada   er   yoki
xotinni   xiyonati   uchun   jazolash   to'g'risida   maxsus   band   bo'lgan.   Qolaversa,   bu
borada "Xan shu"da yozilishicha, "...ayol o'z eriga vafodor bo'lgan va u fohishalik
qilmagan".
Sharqiy Chjoy zam onida qadimgi Choson bilan 7 ta Xitoy davlati (Si, Sin,
Chjao, Chu, Vey, Xan va Yan) orasida Yan podsholigi (eramizgacha bo'lgan IV asr
-   222   yil)   chegaradosh   bo'lgan.   Xitoy   podsholari   orasidagi   o'zaro   kurashlar
qadimgi   koreys   davlatiga   ham   ta'sir   qilgan.   Turli   davrlarda   Yan   podsholigi   bilan
sodir   bo’lgan   urushlar,   ayniqsa,   ularning   harbiy   muvaffaqiyati   Chosonning
hududiy yaxlitligiga doimiy xavf solib turgan Bu o’rinda eramizgacha bo’lgan IV
asrning   oxirgi   choragida   Choson   hukmdorining   Yan   podshosiga   hujum
qilmaslikshartini   ilgari   so’rab,   elchilarini   yuborishi   ham   o'z   -   o'zidan   bo'lmagan.
Biroq, 283 yilga kelib Sin hukumati 6 podsholik o’rtasida ittifoqning tuzilishi va Si
podsholigining mag'lubiyatga uchrashi Yan podshosining Chosonga bostirib kirishi
bilan   yakunlangan.   Natijada,   Choson   g'arb   tomondan   o'zining   katta   yerlaridan
mahrum  bo'lgan.  O’z  navbatida, eramizgacha bo'lgan  222 yilda  Yan podsholigini
Sin   bosib   oldi.   Xitoy   hududini   o'z   tasarrufiga   olgan   Sin   hukumati   Chosonning
boshqa yerlariga ham egalik qildi. Lekin, Xitoy hududini birlashtirgan birinchi Sin
18
 Чжунхо Сон., Корея Южная и Северная. Полная история. Москва-2021.с15-26.
19 imperatori Sin Shi Xuan vafotidan so'ng eramizgacha bo'lgan 209 yilda taxt uchun
kechgan   kurashlardan   foydalangan   Choson   sobiq   Yan   podsholigining   sharqiy
yerlarini   bosib   olgan 19
.   Eramizgacha   bo'lgan   III   -   II   asrlarda   Chosonning   g'arbiy
tumanlariga Xitoy aholisi (Yan, Sin va Chjaodan) ko‘chib o'tgan. Ko'chib o‘tganlar
asosan  qochoqlar va oddiy fuqarolar  b o’l gan. Chosonning hukmdori  b o’l gan Van
Chun g'arbiy chegaralarni kengaytirish orqali uni mustahkamlash tarafdori b o’l gan.
Eramizgacha   b o’l gan   195   yili   Yandan   ko'plab   aholi   ko'chib   o’t gan.   Ularni   Vey
Man (koreyscha Vi Man) boshqarib, Choson hukumatiga o'zining xizmatini taklif
qilgan.   Van   Chun   uni   sarkarda   etib   tayinlagan   va   unga   Xitoydan   k o’ch ib   kelgan
qochoqlar   yashagan   g'arbiy   yerlarni   boshqarishni   taklif   etgan.   Eramizgacha
b o’l gan   194   yili   Vi   Manning   kuch-qudrati   oshib,   Van   Chunga   qarshi   qo'zg‘olon
k o’t argan va uni hokimiyatdan ag'darib tashlagan. Aynan shu davrdan boshlab   Vi
Man   yangi   sulolaga   asos   solgan.   Keyinchalik   uning   davomchisi   o’ g'illari   va
nabiralari  bo'lgan.   Vi   Man  okcho,  chinbon,  imdun  kabi  koreys   qabilalarini  o'ziga
bo'ysundirgan.   Ba'zi   vaqtlarda   Choson   va   Xan   sulolasi   orasida   vassallik   asosida
tinchlik   o’rn atilgan.   Biroq,   Xitoyni   bunday   vaziyat   qoniqtirmagan.   Xitoyning
asosiy   maqsadi   Choson   hududini   bosib   olish   bo'lgan.   Bu   maqsadga   qaratilgan
separatistik harakatlarni qo'llab - quvvatlagan Chunonchi, eramizgacha bo'lgan 128
yilda Xan imperatori homiyligida mahalliy hukmdorlardan biri Chosondan ajralib
chiqib,   alohida   xanlar   tasarrufidagi   viloyatni   tashkil   qilgan.   Vaqt   o'tgan   sari
Choson   va   Xitoy   o'rtasidagi   o'zaro   munosabatlar   yomonlashib   borgan.
Eramizgacha   bo‘lgan   109   yili   Xitoy   imperatori   Udi   Chosonga   qarshi   50   minglik
o'z qo'shinini yuborgan 20
. Biroq u jangda yengilgan. Eramizgacha bo'lgan 108 yili
Xitoy   o'z   harbiy   yurishlarini   boshlab,   Vongomsonni   qamal   qilgan.   Qamalda
qolganlar   orasida   betartiblik   boshlangan   va   ayrim   Choson   zodagonlari   xanlar
tomoniga   o’ tgan;   mamlakat   hukmdori   Van   Ugo   (Vi   Man   nabirasi)   o'ldirilgan   va
Qadimgi Choson poytaxtida yong'in boshlangan Xanlar bosib olgan hududda 4 ta
19
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
С-17.
20
 Курбанов  	С.О.  	Курс  	лекций  	по  	истории  	Кореи.  	Спб.,  	2002. С-23-34.
20 harbiy   viloyat:   Lolan   (koreyscha   Annan),   fiyuantu   (koreyscha   Xyontxo),   Lintun
(koreyscha Im dun) va Chenfan (koreyscha Chinbon) tashkil qilingan .
Xitoy manbalarida, xususan, III asrning ikkinchi yarmida yozilgan "San -go
chji" ("Uch davlat tavsifi") da koreys qabilalari "sharqiy varvarlar" ( "d u n -i") deb
nomlangan.   Unga   80   ming   aholisi   bo'lgan   Puye,   Koguryo   (30   ming   uy),   Sharqiy
Ye   (20   ming   uy),   Sharqiy   Okcho   (5   ming   uy)   bilan   birga   Shimoliy   Okcho   va
Chindan   iborat   "uch   xan"   -   Maxan,   Chinxan   hamda   Pyonxandan   qabilalar
birlashmasi   kirgan.   Umuman   olganda,   janubdan   tashqari   barcha   koreys   qabilalari
Qadimgi Choson o'rnida tashkil etilgan 4 ta viloyatga kirgan.  Koreys qabilalarining
asosiy   mashg'uloti   dehqonchilikdan   iborat   bo'lgan.   Ular   Xitoy   bilan   ipak   mato,
marvarid,   rangli   tosh,   teri,   temir   savdo   qilgan.   Puyeda   "qasrlar,   omborlar,
qamoqxona   va   shahar   devorlari   bo'lgan"ligidan   shahar   infratuzilmasi   to'g'risida
ma' l umotga   ega   bo' l amiz.   Puye   va   Koguryo   aholisining   ijtimoiy   tabaqalar
zodagonlardan tashkil topgan van ("katta uy"), oddiy odamlar ("kambag`al uylar")
va   qullardan   iborat   bo'lgan.   Hukmdor   vanlar   bir   vaqtning   o'zida   kohin   ham
bo'lishgan. Odatda, kohin faoliyati van bilan bog'liq bo' l gan. Jumladan, Puyeda suv
toshqini,   qurg’oqchilik   yoki   hosilsizlikning   aybdori   van   bo'lib,   bunday   holatda   u
hokimiyatdan   voz   kechgan   yoki   o'z-o'zini   o'ldirgan.   Shu   asnoda   vanga   tanlash
imkoniyati   berilgan.   Okcho   va   Ye   birlashmasida   yagona   hukmdor   bo'lmagan.
Aholi   Koguryo   o'lpon   yig'uvchisi   tomonidan   boshqarilgan.   "San   -go   chji"da
yozilishicha,   Okcho   aholisi   o'lpon   tarzida   baliq,   kanopdan   to'qilgan   mato,   tuz   va
dengiz   mahsulotlari   hamda   chiroyli   qizlar   bilan   ta'minlab   turgan.   Odatda,   van
lavozimiga   "ga"   deb   nomlangan   zodagonlar   sulolasidan   tayinlangan.   Puyeda
"zodagon xonadonlar" ot, sigir, cho'chqa, it kabi uy hayvonlari bilan nomlanganligi
ularda   totemistik   qarashlar   bo'lganligidan   dalolat   beradi.   Shuningdek,   afsonaga
ko'ra,   Puye   hukmdorlaridan   biri   o'zining   kelib   chiqishini   oltin   qurbaqa   bilan
bog'laydi.   Xitoy   manbalarida   yozilishicha,   Puye   zodagonlari   teri   bilan   qoplangan
ipak va jun matoli kiyimlar kiygan va bosh kiyimlarini oltin hamda kum ush bilan
bezagan. Koguryolik boylar ham oltin va kum ush bilan bezatilgan ipak va kimxob
kiyim   larni   kiyganlar .   Odiy   xalq   ("kambag'al   oilalar")ni   "xaxo"   deyilgan.
21 Koguryodagi   sinfiy   tabaqalanish   haqida   "San-go   chji"da,   "katta   u   ylar"
dehqonchilik   bilan   shug'ullanmaydi   va   to'kin-sochinlikda   yashaydi,   "kambag'al
uylar"lar   esa   ularga   non,   tuz   va   baliq   yetkazib   beradi,   deb   yozilgan.   Koreya
hududida amal qilingan Xitoy qonunlariga ko'ra, Puyeda o'g'ri l ik uchun 20 baravar
miqdorda   jarima   to'langan.   Odam   o'ldirgan   shaxsga   nisbatan   o'lim   jazosi   berilib,
uning oilasi qulga aylantirilgan (aynan bunday qoida Koguryoda ham bo'lgan) 21
.
2.2. Уч қироллик даврида иjtimoiy madaniy hayot.
Eramizgacha   bo’lgan   I   asrda   Koreya   yarim   oroli   va   Manjuriya   hududida
uchta kuchli davlat: Silla (mel. avv 668 - melodiy 57 yy.), Koguryo (mel. avv. 668
-   m   elodiy   37   yy.)   va   Pekche   (mel.   avv.   660   -   melodiy   18   yy.)   bo'lgan.
Shuningdek, bu davrda yarim orolning janubida Kaya davlati, shimolda, yarim orol
tashqarisida Boxay davlati hukmronlik qilgan.  Shunga qaram ay koreys tarixchilari
bu   davrni   "uch   pndsholik   davri"   deb   nomlashadi.   Qolaversa,   Silla,   Koguryo   va
Pekche davlatlari  bir  tarixiy davrda bo'lgan va bu qariyb VII asrni  tashkil  qilgan.
Yuqoridagi   uch   podsholikning   m   a’naviy   hayotida   buddaviylik   va   konfutsiylik
dinlari   muhim   rol   o'ynagan   bo'lib,   bu   dinlar   koreys   m   adaniyati   va   dunyoqarashi
asosini tashkil etgan. Shubhasiz, mazkur davlatlarning uzoq m uddat hukm ronlik
qilishiga   yarim   oroldagi   siyosiy   m   uhit   va   tarixiy   o'ziga   xoslik   bilan   birga   m
adaniyatning   umum   lashuvi   ham   ta'sir   qilgan.   Mazkur   koreys   davlatlarining   tarix
sahifalarida paydo bo'lish sanasi borasidagi m a'lum otlar ilk marotaba 1145 yilda
yozilgan   "Sam   -   guk   sagi 22
"   ("Uch   podsholikning   tarixiy   yozuvlari")da   yoki
birinchi   koreys   yilnomasi   Kim   Busikda   uchraydi.   Biroq,   zamonaviy   koreys
tarixchilarining ta'kidlashlaricha, mazkur sana tarixiy haqiqatdan biroz yiroq bo'lib,
afsonaviy hisoblanadi. Umuman olganda, yuqoridagi davlatlam ing tashkil topishi
uzoq davom etgan tarixiy jarayon bo'lib, ushbu davlatlarning tashkil topish sanasi
aynan   aniq   bir   sanani   emas,   balki   uzoq   tarixiy   davmi   qamrab   oladi.   Manbalarda
Silla   paydo   bo'lganIigi   haqida   yozilgan   bo'lsa-da,   bir   qator   olim   lar   mazkur
21
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013.  С. 14-45
22
 Толстокулаков   И.А.   Очерк   истории   корейской   культуры:   учебное пособие. Владивосток, 2002.  
С.23 - 34
22 davlatlar orasida birinchi bo'lib Koguryo paydo bo'lgan, deb hisoblaydilar. Chunki
bu   davlat   rasman   davlat   tarzida   shakllanishiga   qadar   ham   ilk   davlatchilik
asoslariga ega bo'lgan "Sam guk sagi"dagi afsonaga ko'ra, Koguryoning asoschisi
Jum ong (Tonmyon) - osmon odami Xe Mosu (osmon podshosining o'g'li) o'g'li va
daryo hukmron Xabekin qizining farzandi bo'lgan 23
.  U bolalik davridan qobiliyatli
bo'lgan. Ayniqsa, u kamon otishda mohir mergan bo'lgan. Jumong Shimoliy Puye
vanining   o'g'illari   bilan   birga   voyaga   yetgan.   Ular   Jum   ongga   hasad   qilib,   uni
o'ldirmoqchi   bo'lgan.   Biroq,   bu   yomon   xabarni   onasidan   eshitgan   Jum   ong   uch
o'Ttog'i bilan janubga qochib ketgan. U bu yerda yangi davlatga asos solgan va bu
davlatni   Koguryo   deb   nomlagan.   Jum   ong   o'zining   urug'   nomi   Xeni   Koga
almashtirgan.   Mazkur   rivoyat   ayrim   syujetlari   bilan   Puye   davlatining   asoschisi
afsonaviy   qahramon   Tonmyon   haqidagi   qadimgi   rivoyatga   o'xshab   ketadi.   Shu
bois,   yuqoridagi   fikrlarga   asoslanib   aytish   mumkinki,   bu   rivoyatlarda
koguryoliklam ing puyelardan ajralishi manzarasi aks etgan. Dastlab, Koguryoning
poytaxti   Kunneson   qal'asida   bo’lgan   bo’lib,   V   asrda   Pxenyanga   k o’ chirilgan.
Koguryoliklar koreys davlatchiligining dastlabki guruhiga kiruvchi yemek urug'iga
mansub   bo’lib,   ulardan   (bu)   -   yonno   (yoki   sono),   chollo,   sunno,   kvanno   va   keru
nomli   5   ta   urug'   birlashmasidan   tashkil   topgan .   Kog uryo   (keyinchalik   ko-guryo)
qabilasi ajralib chiqqan. Bu davrda dastlab yonno qabilasi yetakchilik qilgan, lekin
biroz vaqt o'tib hokimiyatga keru guruhi kelgan. Keyinchalik 5 uyushma Koguryo
davlatining   5   ta   ma’muriy-hududiy   viloyatlariga   asos   bo’lgan.   Olimlar
koguryolikla rning   u rug’ chilikdan   hududiy   (davlatchilik)ga   o'tish   davrini
eramizgacha   bo’lgan   I   asrdan   to   eramizning   IV   asrigacha   bo’lgan   davr   bilan
bo g’l ashadi.   Koreys   yilnomalarida   yozilishicha,   koguryoliklar   jangovar   xalq
bo’lib, I asrda piryu, xenin, kalsa, sharqiy va   g’ arbiy okcho, yanmek, kema, kuda,
chona,   chuna   kabi   qabilar   (qabila/urug'   uyushmalari)ni   birlashtirgan.   Ayniqsa,
Koguryo   hududi   buyuk   Van   Txedjo   (53-146   yy.)   va   tarixda   Yerlarni
kengaytiruvchi nomi bilan mashhur bo’lgan Van Kvanetxo (391-413 yy.) davrida
Koguryo   davlati   sezilarli   tarzda   kengaygan.   Jumladan,   Van   Kvanetxo   davrida
23
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013. С.24-41
23 mamlakat hududiga Manjuriyaning deyarli  barcha yerlari va yarim orolning katta
qismi kirgan. Yillar o‘tishi bilan Koguryo Sharqiy Osiyodagi  eng kuchli davlatga
aylangan.   Bu   davlat   nafaqat   koreys   davlatlari   (Puye,   Pekche,   Kaya,   Silla),   balki
Syuantu,   Lyaodun   va   Lolan   kabi   Xitoyning   Xan   viloyatlari,   Vey,   dastlabki   va
keyingi   Yan,   Suy   va   Tan   imperiyalari   bilan   jang   qilgan.   598   yilda   Koguryo
askarlari Xitoyning Lyaodun viloyatiga hujum qilgan 24
. Suy imperatori Vendi esa
Koguryoga   300   ming   kishilik   qo'shinini   yuborgan.   Biroq,   to'fon   tufayli   dengiz
qo'shinlarining   muvaffaqiyatsizlikka   uchrashi,   askarlar   orasida   epidemiya
tarqalishi,   doimiy   yog'ingarchilik   bois   Suy   armiyasi   80-90   foiz   qo'shinidan
ajralgan.   612   yilda   Suy   imperatori   Yandi   1   mln.   130   ming   kishilik   qo'shin
to'plagan.   Yilnomalardagi   ma'lumotlarga   ko'ra,   yordamchi   qo'shinlar   bilan   Suy
armiyasining   soni   3   mln.   atrofida   bo'lgan.   Ular   Manjuriyadagi   Koguryo   qal'asini
qamal   qilishda   jonbozlik   ko'rsatishmagan.   Yandi   buyrug'iga   ko'ra,   Xitoy
lashkarboshilari  mustaqi l   qaror  chiqara  olmaganlar.  Ular     o'z  qo'shinining   har  bir
harakati borasida doimiy ma'lumot berib turganlar. Shu bois ham Koguryo qal'alari
zabt   etilmagan.   Yandi   Manjuriya   qal'alarini   bosib   olish   uchun   ortiqcha   kuch
sarflamay,   200   ming   kishilik   dengiz   armiyasi   va   305   ming   kishilik   quruqlik
askarlarini  Pxenyanga qarshi  yo'naltirgan. Xitoy floti  qamalga  tushib chekinishga
majbur   bo’lgan.   Quruqlik   qo'shin!ari   janglar   natijasida   qattiq   charchagan   va   son
jihatdan   kamaygan   holda   Pxenyanga   hujum   qilgan.   Natijada   suy   lashkarboshilari
chekinishgan.   Lekin   Salsu   daryosidan   o'tishdagi   kechuvda   Xitoy   jangchilariga
koguryolilar   hujumi   tufayli   ular   katta   talafot   ko'rib,   305   ming   kishilik   armiyadan
2700 kishigina tirik qaytgan. 613 va 614 yillarda Yandi ikki marta Koguryo ustiga
yurish   qilgan,   lekin   bu   gal   ham   xitoyliklar   koreyslar   yerlarini   bosib   ololmagan.
Koguryoga   qilingan   natijasiz   va   sharmandali   urushlar   hamda   Xitoyning   o'zidagi
hukm   dor   sulolaga   qarshi   bo’lgan   qo'zg'olonlar   natijasida   Suy   sulolasi   inqirozga
uchrab,   Tan   sulolasi   hokimiyatga   kelgan.   M a’l um   muddat   ikki   davlat   o’ tasida
o'zaro   do'stona   munosabat   bo’lgan 25
.   Biroq,   Koguryodagi   davlat   to'ntarishi
24
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013. С.48-61
25
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013. С.48-60
24 natijasida  hokimiyatga kelgan  Yon  Gesomun  (amalda hukmdor  bo’lgan  b o’l sada,
hokimiyatga   van   o'tqazilgan)   Tan   sulolasiga   qarshi   siyosat   olib   borgan.   Sillaga
qarshi Pekche bilan harbiy ittifoqning tuzilishi, Sillaning Tan sulolasidan yordam
so'rab   murojaati   Koguryo   va   Tan   sulolasi   orasida   urushga   sabab   bo’lgan.   644
yilning kuzida Tan sulolasi imperatori Tay-szun Koguryoga qarshi hujum boshladi.
645   yilning   bahorida   Tanlarning   500   kemadan   iborat   floti   va   quruqlikdagi
piyodalardan tashkil topgan katta armiyasi Koguryoga urush ochgan. Natijada yana
qator   qa l a ’ lar   bosib   olindi   va   jangla rn ing   eng   yuqori   nuqtasi   Ansi   qa l asi
himoyasida   bo’lib,   Xitoy   askarlari   qanchalik   harakat   qilishmasin,   uni   egallay
olishmagan.   647   va   648   yillarda   Tay-szunning   yana   Koguryoni   bosib   olish
y o’l idagi   hujumi   muvaffaqiyatsizlikka   uchragan.   Tay-szun   Koguryo   bilan
urushishni  to'xtatishni  vasiyat  qilgan holda 649 yilda vafot etgan. Biroq, m  a'lum
muddat   o'tgandan   so'ng   Koguryo-Tan   urushi   qayta   boshlangan.   666   yili   Yon
Gesomun   vafot   etgan   va   uning   o'g'illari   orasida   hokimiyat   uchun   kurash
boshlangan.   Uning   o'g'illaridan   biri   Xitoyga   qochib   ketadi   va   u   yerda   Tan
sulolasidan   yordam   so'raydi.   667   yili   Tanlar   Koguryoga   qarshi   katta   urush
boshlaydi   va   ulami   janubdan   Silla   qofllab-quvvatlaydi.   668   yili   qator   janglardan
so'ng   Koguryo   davlat   tarzida   barham   topdi.   Koguryo   vani,   uning   amaldorlari   va
200   ming   kishidan   iborat   asirlar   Xitoyga   haydab   ketildi.   Uning   hududining   katta
qismi Xitoy harbiy noibligi va unchalik katta bo lmagan janubi esa Silla tasarrufiga
o'tgan.   Koreya   yarim   oro   lidan   tashqarida   bo’lgan   yerlarda   esa   Boxay   ( Parxe)
davlati tashkil qilindi va uni Koguryo zodagonlari vakili boshqargan.
Pekje qirolligi.   Dastlab Pekche Koreya yarim oroli janubidagi maxan yoki
boshqacha   aytganda   chinxan-maxan   jamoasi   (ilk   davlatchilik   shakli)   tarkibiga
kirgan. Xitoy va koreys yilnomalarida Pekchening kelib chiqishi borasida to'rt xil
qarash mavjud. Jumladan, "Samguk sagi 26
"da Pekchening tashkil topishiga oid ikki
xil fikr bildirilgan. Birinchisiga ko'ra, Pekche Koguryoning asoschisi  Jumongning
o'g'li   Onjo   tomonidan   tashkil   qilingan.   Rivoyatga   ko'ra,   Jumongning   birinchi
26
 Ким Бусик Самгук Саги. Кн. 2: Летописи Когуре. Летописи Пэкче. Хронологические   таблицы   /  
Издание   текста,   пер.,   вступ.   ст.   и   комм. М.Н. Пака. М., 1995. С.89.
25 nikohidan tug'ilgan katta o'g'li va vorisi Yuri Shimoliy Puyeda, ikkinchi xotinidan
tug'ilgan   Piryu   va   Onjo   ismli   o'g'illari   Koguryoda   yashagan.   Yuri   Koguryoga
kelgan vaqtda Piryu va Onjo janubga jo'nab ketgan. Aynan bu yerda Ondjo yangi
davlatga   asos   solgan.   Ikkinchi   taxminga   ko'ra,   Piryu   va   Onjo   Jumongning   o'gay
o'g'illari   b o’l ishgan.   Ba'zi   olimlar   fikricha,   Piryu   va   Onjo   tarixiy   shaxslar   emas,
balki Pekche aholisi shakllanishiga asos bo’lgan .
Piryu   Koguryo   bosib   olgan   piryu   urug'i,   Onjo   esa   okcho   qabilasining
nomidan   kelib   chiqqan.   Aynan   bu   qarashga   asoslanib,   koreys   tarixchilari
Pekchening   paydo   bo'lish   davrini   eramizgacha   bo'lgan   I   asr   deb   hisoblaydilar.
Yapon tarixiy hujjatlariga ko'ra, Pekchening asoschisi  Tonmyondir. "Chjou shu 27
"
("Chjou   tarixi")   nomli   Xitoy   yilnomasiga   ko'ra,   Pekche   davlatiga   Kutxe   degan
kishi   asos   solgan.   Bu   o'rinda,   gap   Puye   vani   -   Vi   Kutxe   to'g'risida   ketayotgan
bo'lsa kerak. Pekcheda Kutxe nomli ibodatxona bo'lib, u yerda Pekche davlatining
asoschisiga bag'ishlab qurbonlik qilinar ekan.  Yilnomada yozilishicha, Pekchening
paydo   bo'lish   tarixi   eramizgacha   bo'lgan   III   asrga   to'g'ri   keladi.   Hukmdor   sulola
vakillari   Puye   nasabiga   ega   boMishi   bilan   birga,   Xe,   Sa,   Yon,   Xyon,   Chin,   Kol,
Pek va Mok nom li 8 ta zodagonlar urug'idan ham bo’lgan. Tashkil topgandan to
eramizning   60-yillarigacha   Pekche   dastlab   moxe   urugM,   60-yillardan   to   III   asm
ing   oxirigacha   Silla   davlati   bilan   to'qnashuvda   bo’lgan.   III—IV   asrlarda
Pekchening asosiy raqibi Koguryo bo’lgan Ular orasidagi dastlabki jang 369 yilda
b o’l ib,   unda   Pekche   Koguryoning   20   minglik   qo'shinini   tor-mor   etib,   ko'plarini
asirga   olgan.   371   va   377   yillarda   Pekche   Koguryo   poytaxti   Pxenyanni   qamal
qilgan   b o’l sa-da,   uni   butkul   bosib   ola   bilmagan.   Natijada,   392   va   395   yillarda
Pekche   Koguryodan   bir   necha   janglarda   ma g’l ub   b o’l gan.   Biroq,   Koguryo   bilan
jang   qilish   barobarida   Pekche   tashqi   janglarni   ham   amalga   oshirgan   IV   asm   ing
ikkinchi   yarmida   Pekche   nafaqat   Koreya   yarim   oroli   hududini,   balki   Lyaosi,
Shandun kabi Xitoy viloyatlarini va Kyusyu nomli yapon orolini bosib olib, yarim
oroldagi   eng   katta,   kuchli   davlatga   aylangan   475   yildagi   navbatdagi   hujum   dan
27
 Ким   Бусик   Самгук   Саги.   Кн.   1:   Летописи   Силла   /   Издание   текста, пер., вступ. ст. и комм. М.Н. 
Пака. М., 2001. С.35
26 so'ng   koguryoliklar   Pekche   ning   poytaxti   Xansonni   bosib   oldi   va   hukm   dor   van
Kero  o’l dirildi. Pekchening asosiy yeri bo’lgan Xangan daryosi bo'ylaridagi yerlar
Koguryoga o'tib ketishibois, poytaxt Kimgan daryosi qirg'og‘idagi Unjin shahriga
ko'chirilgan.   O'zaro   urushlardagi   ma g’l ubiyat   davlatning   ichki   ahvoli   yom
onlashuviga   sabab   bo’ldi.   Qiyin   ahvolga   tushib   qolgan   dehqonlar   Koguryo   va
Sillaga   qochib   o'tishdi.   Qolaversa,   hokimiyat   va   toj   uchun   bo’lgan   kurashlar
natijasida bir necha vanlar oldiriladi (477 va 501 yillar). Koguryoga qarshi ku rash
yo'lida   Pekche   Xitoyning   janubiy   suloiaiari   va   Silla   bilan   ittifoq   tuzgan.   493-yili
ikki   davlat   podsholari   o'rtasida   bitim   tuziladi   hamda   keigusi   yil   Pekche   Sillaning
Koguryoga qarshi kurashishi uchun harbiy qo'shin yuboradi. Pekche hukmdori van
Son (523-554 yy.) bilan bog'liq avvalgi qudratini tiklash va islohotlar o'tkazish m
aqsadida   yangi   hukmdor   mamlakat   poytaxtini   Sabi   shahriga   ko'chiradi.
Markazlashgan boshqaruvni amalga oshirish maqsadida 22 okrug rahbarlarini van
urug'idan   tayinlaydi.   Shuningdek,   5   viloyatga   qo'shin   kiritib,   ma'muriy   islohotlar
o‘tkazadi.   Bu   davrda   Koguryo   bilan   to'qnashuv   davom   etadi.   551   yilda   Pekche
Silla   bilan   birga   Koguryoni   Xangan   daryosi   bo'ylaridagi   avval   bosib   olgan
hududlaridan siqib chiqargan. Biroq, 553 yili Silla yangi yerlarni bosib oladi. 554
yili   van   Son   Sillaga   qarshi   yuborgan   qo'shini   jangda   mag'lub   bo'ladi   hamda   van
o'zini   o'ldiradi.   Pekche   Sillaga   qarshi   Koguryoning   Tan   imperiyasiga   qarshi
bo‘ l gan   hukmdori   Yon   Gesomun   davrida   Koguryo   bilan   birlashadi.   Koguryo   va
Silla   bilan   urush   holatida   bo'lgan   Pekche   boshqa   mamlakatlar   bilan   ko'p
tomonlama diplomatik munosabatlar o'rnatib, ularning zarur vaqtda yordam berishi
haqida   va'dasini   olishga   harakat   qiladi.   Pekche   davlati   Xitoyning   janubiy
sulolalari,   Szin   va   Sun   imperiyalari,   Janubiy   Si   bilan   do'stona   aloqa   o’rnatadi   va
VI-VII   asrlarda   Suy   hamda   Tan   imperiyalariga   bi r   necha   marta   elchilarini
yuboradi.   VII   asrda   Pekche   Yaponiya   bilan   do'stona   aloqa   o'matadi.   VII   asrda
Koguryo   yordamida   Pekche   Sillaga   hujum   qiladi.   642   yil   u   Sillaning   40   ta
qal'alarini,   655   yilda   esa   Koguryo   Pekchening   harbiy   ko'magida   33   ta   Silla
qal'alarini  bosib oladi 28
.   O’ z navbatida, Silla Xitoyning Tan imperiyasiga  yordam
28
 Ким   Бусик   Самгук   Саги.   Кн.   1:   Летописи   Силла   /   Издание   текста, пер., вступ. ст. и комм. М.Н. 
27 so'rab   murojaat   qiladi.   Koguryo   hukmdori   Yon   Gesomun   oTimi   tufayli   Koguryo
davlati   qulashidan   avval   Tan   imperiyasi   va   Silla   birm   uncha   kuchsiz   bo’lgan
Pekche   bilan   hisob-kitob   qiladi.   660   yilda   Pekchening   xar   tomonidan   Tan
imperiyasining   135   minglik   qo'shini   va   50   minglik   sillaliklar   bostirib   kiradi.   Tez
orada   mamlakat   poytaxti   qamal   qilinadi   va   Pekche   vani   qochib   ketadi.   Lekin,
m a’l um   muddat   o'tgandan   keyin   u   asirga   tushadi.   Shundan   so'ng,   Pekche   davlat
tarzida   barham   topadi   va   uning   avvalgi   yerlarida   beshta   Xitoy   harbiy   okruglari
tashkil qihnadi. 
Silla   davlati.   Silla 29
  davlati   Koguryo   va   Pekchega   nisbatan   keyinroq,
chinxan qabilalari - yansan, koxo, chinji, kari va koyalarning birlashuvi natijasida
vujudga   kelgan.   Dastlab   qabilalar   ittifoqi   Saro   ("San   -go   chji"   nomli   manbaga
ko'ra)   deb   atalgan   Undan   tashqari,   Xitoy   manbalarida   Sillo,   Sara,   koreys
manbalarida esa Sonabol, Soyabol va Sorabol kabi nomlar bilan atalgan. "Sam guk
sagi" m a’l umotlariga ko'ra, bu olti qabila Qadim gi Choson bilan bevosita bog'liq:
"Dastlab   Chosondan   ko'chib   kelganlar   tog'   va   darala rn ing   o'rta   qismiga
joylashganlar   va   bu   yerda   oltita   qishloqcha   barpo   etganlar.   Ular   Chinxan
qabilasining   oltita   jamoasi   (bu)   edi".   Afsonaga   ko'ra,   Koxo   qish l og'i   oqsoqoli
bolani   quvontirgan   qovoqqa   o'xshagan   tuxumni   tashlab   nola   qilayotgan   va   keyin
ko'zdan   g'oyib   bo'lgan   otni   ko'rgan.   Bu   bola   juda   aqlli   bo'lgan l igi   bois,   uni
hukmdor   qilib   tayinlashgan   va   unga   Pak   ("pak   "   chinxan   tilida   "qovoq"   degani)
deb   ism   berishgan.   U   Sillaning   birinchi   hukmdori   Pak   Xyokkose   va   Paklar
sulolaning dastlabki vakili bo'lgan. Olti qabila (32 yil, "Sam guk sagi" m anbasiga
ko'ra)   qayta   nomlanib,   yangi   -   Li,   Chxoe,   Son,   Chon,   Pe   va   Sol   kabi   nasablarga
ega   bodishgan.   Koguryo   va   Pekchedan   farqli   ravishda,   bu   yerda   bitta   van
sulolasiga mansub bo'lganlar hukmronlik qilmasdan, balki Pak sulolasidan tashqari
Sok   va   Kim   urug'idan   bo'lganlar   hukmdor   sifatida   mamlakatni   boshqargan.
Dastlab   Silla   katta   mavqega   ega   bo'lm   gan   II   as rn ing   ikkinchi   yarmidan   boshlab
Пака. М., 2001.  C -95/
29
 Ким   Бусик   Самгук   Саги.   Кн.   1:   Летописи   Силла   /   Издание   текста, пер., вступ. ст. и комм. М.Н. 
Пака. М., 2001.
28 maorif   rivoj   topishi   bilan,   bu   yerga   vaqt-vaqti   bilan   Lolan   viloyatidan
xitoyliklarning,   shuningdek,   yaponlar   va   moxe   qabilalarining   hujumlari   bo'lib
turgan.   Ammo   qarama-qarshilik   ularning   qo'shnilari   Kaya   bilan   bo'lgan.   O’ zaro
urushlarda   goh   Sillaning,   goh   Kayaning   qo' l i   baland   kelgan 30
.   II   asr   boshlarida
sillaliklar   3   marta   Kaya   yerlariga   bostirib   kirganlar.   I   asrning   ikkinchi   yarmida
Silla   Pekche   tomonidan   amalga   oshirilgan   hujumlarning   asosiy   obyekti   bo'lgan.
Keyinroq   mamlakatlar   vaqtinchalik   yarash   sulhini   imzolashgan.   Hatto,   Silla   va
Pekchening   birlashgan   qo‘shin l ari   moxe   qabilasiga   qarshi   kurash   olib   borgan.
Ammo 165 yildan boshlab mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlar yana buzilib, 167
va 170 yilda o'zaro urush olib borganlar.
Bu   davr   Koreys   davlatida   yerga   xususiy   mulkchilik   bo’lmagan.   Davlatni
mustahkamlash   uchun  amaldorlarga  hadya  etish   tizimiga  asoslangan   yerga  davlat
egaligi (van) qaror topa boshlagan. Hukmdorlar amaldorlarga yerdan vaqtinchalik
foydalanish   uchun   hadya   etishgan   yoki   dehqonlar   orqali   yer   mulklaridan
foydalanishgan.   Mustabid   hokimiyatga   ega   bo’lgan   ilk   koreys   davlatida
monarxiyaga asoslangan van hokimiyati bo’lgan. Koguryo vani Mobonaning (48-
53)   zulmkorligi   haqida   "Samguk   sagi" 31
  shunday   yozadi:   "Kundan-kunga   van
yanada   qattiqqo'1   va   zulmkor   bo’lib   bormoqda,   qachon   u   o‘tirsa,   odamlar   u
o'tirishi   uchim   joy   hozirlashgan,   qachon   u   yotsa,   unga   yostiq   qo'yishgan,   agarda
kim   da-kim   gap   qaytarsa,   yovuzlik   bilan   shavqatsizlarcha   oldirilgan .   Agar
xizmatchilaridan   birortasi   tushuntirishga   urinsa,   u   kamondan   otib   o'ldirilgan.
Pekchelik van Kinchxo haqida Kim Busik shunday ma'lumot beradi: "U qahrli va
qattiqqo'l,   rahmsiz,   pastkash   va   injiq,   kuch-qudratga   tayangan.   Shu   sababli
odamlar   undan   nafratlanganlar".   Barcha   davlatlarga   kuchli   tabaqalanishmavjud
bo'lgan.   Silladagi   tabaqaviy   tizim   kolpxum   deb   nomlanib,   u   qarindoshchilikka
asoslangan. Ushbu tizim uch komponentdan iborat bo'lgan. Birinchi va ikkinchisi
hukmdorlar   xonadoniga   tegishli   bo‘lgan   qon-qarindoshlar   guruhi:   1)   songol
("oqsuyaklar") - podsholar sulolasi vakillari (Pak, Sok va Kim sulolalari avlodlari);
30
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013.  C .48-69.
31
 Ким   Бусик.   Самгук   Саги.   Кн. 3:   Разные   описания   биографии /   Изда- ние текста, пер., вступ. ст. и комм. 
М.Н. Пака. М., 2002. c -45.
29 2)  chingol  ("haqiqiy suyak")  - singollar  avlodining asosiy  chizig'i  va Sillaga asos
solgan   chinxan   jamoasining   avlodlari.   Uchinchi   komponent   ko'pchilikni   tashkil
etib,   6   ta   tupxum   tabaqaviy   guruhini   tashkil   etgan.   Ular   podsho   xonadoni   bilan
bog'liq   bo'lmagan.   Shuning   uchun   ular   oliy   darajadagi   davlat   lavozimlariga   ega
bo'la   olmaganlar.   Har   bir   kishining   hayoti   qaysidir   ijtimoiy   tabaqa   bilan
belgilangan. Dehqonlar hech qanday tabaqaga kirmagan va ular pxyonmin (oddiy
xalq)   deb   atalgan.   Barcha   uchta   podsholikning   ijtimoiy   asosini   erkin   dehqonlar
tashkil   etgan.   Davlatning   asosini   tashkil   etuvchi   jamoalarga   tegishli   b o’ lgan
dehqonlar   o'zlarining   mavqelari   bo'yicha   bosib   olingan   yerlardagi   dehqonlardan
yuqori   turganlar.   Dehqonlar   doimo   oshib   boruvchi   qarzlarini   to'lay   olmasliklari
sababli bir qism yerlaridan ayrilib borganlar, ula rn ing bolalariga  ( nobi) qul sifatida
qaraganlar.   Koguryoda   "Samguk   sagi" 32
dagi   ma'lumotlarga   ko'ra,   xonavayron
bo'lgan dehqonlar batraklarga, qurg'oqchilik bo'lgan yillari daydilarga aylanganlar.
Pekcheda  ocharchilik yillari  jamoa  dehqonlari   qarzlari   evaziga  o'z  bolalarini  ham
qullikka   sotganlar.   Bu   yillarda   kannibalizm   ham   bo'lganligi   qo'lyozmalarda
yozilgan:   "Shu   darajada   odamlar   yo'qchilikdan   ochlikka   maxhkum   bo'ldilarki,
hattoki   ( odamlar)   bir-birlarini  yeganlar,  buning ustiga  qaroqchilik ham   avj  olgan,
van   esa   ularni   tinchitishi   kerak   edi"("Sam   guk   sagi").   Silla   haqida   ham   shunday
ma'lumotlar   mavjud.   Barcha   podsholiklarda   davlat   boshqaruvi   tizimida   ham
bunday qiyinchiliklar bn'lgan. Koguryoda 372 yili Xitoy ta'siri ostida amaldorla rn i
tayyorlaydigan   maxsus   muassasa   -   Txexak   tashkil   etilgan 33
.   Lavozimlar   tizimida
bunday ranglar birinchi vazir, chap va o'ng vazirlar, viloyat boshliqlari va barchasi
12   rangdan   iborat   bo'lgan.   Fekcbeda   ham   "chap"   va   "o‘ng"   vazirlar   lavozimlari
bo'lgan.   Qo'lyozmalarda   Pekche   vani   Koi   (234-286   yy.)   davrida   birinchi   toifaga
kiruvchi   ranglami   tashkil   etuvchi   6   ta   lavozim   haqida   ma'lumotlar   uchraydi.
Jumladan,: 1) "Van buyrug'iga aloqador vazifalar"; 2) "omborlar va xazinalar"; 3)
"urf-odatlar   va   marosimlar";   4)   "sudlar   va   hukm   chiqaruvchilar";   5)   "vanni
32
 Ким   Бусик.   Самгук   Саги.   Кн. 3:   Разные   описания   биографии /   Изда- ние текста, пер., вступ. ст. и 
комм. М.Н. Пака. М., 2002.  C -45.
33
 Чжунхо Сон., Корея Южная и Северная. Полная история. Москва-2021.  C .34.
30 qo'riqlovchi   qo'shinlar";   6)   "tashqi   harbiy   ishlar"   bilan   shug'ullanishgan.   Bundan
tashqari, 15 ta oliy amaldorlar darajasi bo'lgan. Darajalarga bog'liq holda ular turli
xil   kiyimlar   kiygan   (6   ta   oliy   amaldorlar   darajasi   kumush   rangdagi   shlyapalar
kiyganlar,   quyiroq   darajadagi   amaldorlari   esa   belbog'larining   ranglariga   qarab
ajratilgan).   Pekcheda   "ichki"   va   "tashqi"   boshqaruv   tarmoqlari   mahkamalari   soni
belgilangan.   Birinchisiga   Davlat   Kengashi   organlari,   poytaxt   va   viloyat
amaldorlari,   don,   qurol,   marosimlar,   buddaviylik,   dorixona,   o'rmonchilik,
yilqichilik va bog'dorchilik mahkamalari kirgan. Tashqi boshqaruv mahkamalariga
esa   harbiy   mahkama,   adliya   mahkamasi,   ta ’l im,   jamoat   ishlari,   ipakchilik,
astronomiya,   bozorlar,   van   qarindoshlarining   ishlari   va   saroy   ishlari   kirgan.
Pekchedagi kabi Sillada ham VI asrdan boshlab kiyimlaridagi turli darajaga qarab
ajratilgan:   van,   bosh   vazir   va   mahkama   boshlig'i,   umumiy   ishlar   mahkamasi,
harbiy   mahkama,   amaldorlar   bo'yicha   mahkama,   adliya,   soliq   va   moliya,   davlat
zaxiralari,   transport   va   xabarlar,   marosimlar,   tashqi   aloqalar,   bozorlar   boshqaruvi
va   boshqalar.   Barcha   davlatlarda   jinoiy   huquq   tizimi   shakllangan.   Koguryoda
davlatga   xoinlik,   jang   maydonini   tashlab   qochish   va   qotillik   uchun   o’l im   jazosi
q o’l lanilgan.   O’ g' i rlik   sodir   etilganda   o'g'ri   keltirilgan   zararni   qoplashi   shart
bo’lgan, chorvani  o’l dirgani uchun esa aybdor qullikka mahkum etilgan. Pekcheda
van   Koi   boshqaruvi   davrida   amaldorla r   pora   olganligi,   davlat   xazinasini
o'marganligi   uchun   yetkazilgan   kamomadni   uch   hissa   qilib   to’lashi   bilan   birga
ularga umrbod qamoq jazosi belgilanishi haqidagi qonun ishlab chiqilgan. Yovvoyi
bosqinchilik   odatlaridan   voz   kechilgan.   248   yili   Koguryo   vani   Chunchxon
vanlarning   dafn   marosimida   qurbonlik   keltirishini   taqiqlagan.   502   yilda   xuddi
shunday qaror Sillada ham maripkan Chidjin tomonidan chiqarilgan.   Ushbu uchta
davlatda ham temir eritish, madaniyati unga ishlov berish, qim m atbaho toshlar va
boshqa   m   ateriallarga   ishlov   berish   m   adaniyati   yuqori   darajada   rivojlangan.
Qurilish  va arxitektura yuqori  darajada taraqqiy etgan (saroylar, ibodatxonalar  va
qabrtoshlar).   Masalan,   Koguryo   yerosti   qabrtoshi   (eng   mashhuri   -   N°   3   Anak
qabrtoshi) - bu birbutunlikdagi ajoyib arxitektura majmuasi hisoblanadi.  Bu davrda
o'z   davri   uchun   ilg'or   qurilish   materiali   -   pishgan   g'isht   va   cherepitsalardan
31 foydalanilgan.   Pekcheda   ishlab   chiqarilgan   g'ishtlarga   feniks,   olov,   lotos   yoki
fantastik   ajoyibotlar   tushirilgan.   Sillada   esa   yirik   irrigatsiya   inshootlari-Sije   suv
ombori   qurilgan.   Buddaviylikning   paydo   bo'lishi   bilan   Budda   tasviri   tushirilgan
miniatyura   shaklidan   boshlab,   yirik   o'lchamdagi   haykallar   yasalgan.   Masalan,
o'tirgan   holdagi   Budda   haykalining   balandligi   5   metr   bo'lib,   27   tonna   mis,   5   kg
oltin   sarflangan   (574   y.) 34
.   Koreya   haykaltaroshlari,   masalan,   pekchelik   ustalar
tomonidan   yapon   ibodatxonalari   uchun   Budda   va   buddaviy   avliyolarning
haykallarini tayyorlab berganlar. Rassom chilikning badiiy darajasi borasida, jahon
san'ati   durdonalari   qatoriga   kiruvchi   Koguryo   ibodatxonalaridagi   freskalar
(devorga   ishlangan   rasm)   orqali   mushohada   qilish   mumkin.   Ushbu   freskalar
koguryoliklarning   hayoti   va   turmushi   haqida   yaqqol   tasavvurga   ega   bo'lish
imkonini beradi. Anak qabrtoshidagi freskalarda yuzlab kishilar, jang tasviri, ov m
anzarasi, ziyofat, saroy am aldorlari va orkestrla rn ing tantanali chiqishlari, xo'ja l ik
buyumlari   va   h   k.   tasvirlangan.   Boshqa   freskalarda   esa   marhumlarni   saqlovchi
dunyoning to‘rt   tomoni   ruhi   -  ko'k  ajdarho (Sharq  ruhi), oq  yo' l bars  (G'arb  ruhi),
qirmizi   qush   (Janub   ruhi)   va   ilon   o'ralgan   toshbaqa   (Shimol   ruhi)   aks   etgan.
Koguryo   ustalari   yapon   ibodatxonalari   uchun   ham   turli   tasvirlar   tayyorlaganlar.
Arxeologik qazilma ishlari jarayonida Koreyaning turli qismlaridan yashma (rangli
tosh), nefrit, oyna, qim m atbaho toshla r , kumush va oltindan tayyorlangan - zirak,
munchoq,   popuk,   qo'ng'iroqlar,   bilaguzuklar,   uzuk,   belbog'   kabi   zeb-ziynat
buyumlari   topilgan.   Amaliy   san'atning   haqiqiy   namunasi   -   bu   og'irligi   12
kilogramm   bo' l gan,   26   ta   jonivorning   tasviri   tushirilgan   Pekcheda   Astronomik
bilimlarning   mavjudligi   to'g‘risida   Koguryo   daxmalaridagi   va   Silladagi
Chxomsonde   observatoriyasi   (yulduzlar   kuzatiladigan   m   inorajdagi   osmon
yoritkichlari   va   yulduzlar   turkumining   (jumladan,   Katta   Ayiq)   tasviri   guvohlik
beradi. Tarixiy fanla r  asosi 100 ta kitobdan iborat Koguryo yilnomalari (" O’ 'tmish
haqida   qaydlar"),   Pekche   "Sogi"   tarixi   ("Tarixiy   qaydlar",   384   y.)   kabilarga
tayanadi.   Pekcheda   "Xaritalar   to'plami"   ("Tojok")   jamlangan.   Falsafiy
34
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013.  C .36-37.
32 dunyoqarash   kurtaklari   Xitoy   ta'siridagi   Qadimgi   Chosonga   borib   taqaladi.
Qadimgi   koreys   faylasuflari   olamni   o'zaro   ta'sirga   ega   bo’lgan   ikki   asosning   bir
joyga   jamlangani   sifatida   tasavvur   etishgan:   ya'ni   erkak   jinsiga   mansub   ijobiy,
yorqin, faol ibtido yan va ayol jinsidagi salbiy, passiv qora ibtido im. Yer - markaz
va sariq rang, daraxt - sharq va yashil rang, metall g'arb va oq rang, olov - janub va
qizil   rang,   suv   -   shimol   va   qora   rang.   5   unsu rning   qorishuvi   esa   turli
xodislaryaratilishiga olib kelgan. Dastlabki 5 unsur qirollik sulolalarini ifodalaydi .
Har bir sulola Osmon bilan tabiat unsurlari: yer, suv, olov, metall yoki daraxtning
sifatlarini   va   "yaxshi   fazilatlarini"   olishi   uchun   hukmron   bo’lgan.   Unsurlar   birin-
ketin   bir-biri   bilan   almashadi:   yer   -daraxtga,   daraxt   -   metallga,   metall   -   olovga,
olov   -   suvga   aylanadi.   Ushbu   davriy   almashinuv   hukmron   sulolalar   tomonidan
ham ma'qullangan. Imki va yankining holatiga insoniy qalb yoki jon asos bo’lgan.
Koreyslar   ularni   bir   nechta   inson   o’l imidan   keyin   esa   ular   "jin   "   yoki   "ruh   "ga
aylanadi,   deb   bilishgan.   Koreyslarda   uyg‘onadigan   qalb   to'g'risidagi   tushuncha
bo’lgan. Bu reinkarnatsiya g'oyasi bilan asoslangan bo’lib, marhumning ruhi yana
qaytadan hayvon yoki insonda gavdalanishiga ishonishdir. Bu g'oya "ruhning qayta
tug'ilishi" to'g'risidagi buddaviylik tasavvurlariga yaqindir. Biroq, Koreyada u birm
uncha qadimiy, totemistik an'anaga ega.  
372 yilga kelib esa Koguryoda oliy konfutsiylik o'quv muassasasi - txekakga
asos solinadi 35
. U yerda aslzodalar oilasidan chiqqanlar ta'lim olishgan. Ular bilan
bir   qatorda   viloyatlarda   oddiy   qatlam   vakillari   uchun   kendan   deb   nomlangan
konfutsiylik   o'quv   muassasalari   ham   mavjud   bo'lgan.   IV   asrda   konfutsiylik
Pekchega, VI asrga kelib esa Sillaga kirib kelgan. Bu davrda konfutsiylik falsafasi
asosida   ilohiy   kuch   va   buyumlar   tartibi   sifatida   Osmonga   sig'inishgan.
Konfutsiylik davlat qurilishi va ijtimoiy munosabatlar asosiga qurilgan bo'lib, unda
ota-onalarni   e'zozlash,   fuqarolam   ing   davlat   boshlig'iga   sodiqligi,   kichiklarning
kattalarga,   xotinlarning   erlariga   bo'ysunishi   targ'ib   qilinadi.   Koreys   konfutsiyligi
tez moslashuvchanlik asosida mahalliy e'tiqodiy qarashlarni qabul qilgan. Masalan,
35
 Тян   В.Д.   Буддийские   храмы   средневековой   Кореи.   М.,   2001.  C -24.
33 unda ajdodlar, buyuk shaxslar (Konfutsiy, Xitoy afsonaviy tarixiy qahram onlari va
koreys   tarixidagi   buyuk   shaxslar),   kultlar   (joylar,   tog'lar,   daryolar   hamda   ruhlar
asrovchisi,   tabiat   kuchlari   timsollari   -   osmon,   yer,   shamol,   yomg'ir   va   b.)   qaror
topgan,   ularning   sharafiga   maqbaralar   qurilgan   va   qurbonlik   keltirilgan
Konfutsiylikda   ajdodlar   kultining   xususiyati   shundan   iboratki,   ular   marhumlar
ruhiga   avlodlarning   munosabatiga   bog'liq.   Chunki   yaqinlar   marhumlar   ruhini
yo'qlab turishsa, marhumlar u dunyoda xotirjam yashashi mumkin. O’z navbatida,
ruhlar   ham   avlodlari   hayotiga   ta'sir   eta   oladilar.   Konfutsiylik   dastlabki   5   unsur
haqidagi ta'lim  otni ham o'ziga olgan. Buni jamiyatdagi 5 munosabat  (monarx va
fuqaro,   ota-onalar   va   farzandlar,   erlar   va   xotinlar,   aka-ukalar,   do'stlar   o'rtasidagi
munosabatlar) to'g'risidagi va 5 ta axloqiy sifatlar (ezgulik, to'g'ri fikr, to'g'ri hatti
harakat,   bilishga   intilish   va   halollik)   to'g'risidagi   konfutsiylik   ta'limotida   yaqqol
kuzatish   mumkin.   Buddaviylik   -   aniqrog'i,   uning   Maxayana   tarzida   mashhur
bo'lgan   yo'nalishi   Koreyaga   Hindiston   va   Xitoy   missionerlari   tomonidan   milodiy
IV   asrda   kirib   kelgan.   Koreya   yarim   orolida   buddaviylik   mahalliy   e'tiqodlarga
moslashgan holda o'zining alohida xususiyatiga ega bo'lgan. Buddaga sig'inishning
an'anaviy   obyektlari   hisoblangan   ajdodlar   ruhi   tabiat   ruhiga   qarshi   qo'yilmaydi,
balki   ular   bilan   birga   e'zozlangan.   Sillada,   buddaviylik   bayramlari   sakkiz   ruhga:
osmon,   ulug'vor   tog'lar,   yirik   daryolar,   ajdarholarga   bag'ishlangan   Pxalgvanxe
bayrami bilan birga o'tkazilgan. Koguryoda osmon yoritkichlari  ruhiga va G'orlar
ruhiga sig'inilgan, Pekcheda esa - Osmon va Yer ruhlariga sig'inilgan. Qisqa vaqt
ichida buddaviylik har uch podsholikdagi koreys aslzodalari orasida keng tarqalib,
davlat diniga aylangan 36
. Ilk bosqichlarda uning dunyoviy xohishni mahv etish va
poklanishga qaratilgan hayot yo'lini olib borish bilan bog'liq zohidlik tarafi ajralib
turgan. Zohidlik targ'iboti  "8 ko'rsatma-taqiqlar" dasturini  (bu dastur  davlat  ta'lim
otiga  aylangan)   taklif   etgan   Silla   qiroli   maslahatchisi   ruhoniy  Xeryan   nomi   bilan
bog'liq.   Sakkiz   ko'rsatma   taqiqlar   quyidagilarni   bildirgan:   tirik   jonni   halok   etma,
o'g'rilik   bilan   bulg'anma,   shahvoniy   maylga   va   dangasalikka   bo’lib   qolma,
36
  Хан В. История Кореи. Ташкент -2013.  C -39.
34 so'zlashda  shosbqaloq  va kaltabin bo'lma, ichimliklarni  isrof qilma, o'zingni  katta
olma,   xushbo'y   islardan   foydalanma,   gullardan   nari   yur,   lazzatlanish,   xayolotga
cho'mish va eshitishdan saqlan. Koreyada ortodoksal buddaviylikdan farq qiluvchi
oqimlar paydo bo'lgan. Bular Von Xyo (617— 687)ning "Xedonchon" yo'nalishi",
Iy  San  (624-702)  asos  solgan   "Xedon  xvaom  chon"   oqimi  va   ruhoniy  Von  Kvan
qarashlari   keng   yoyilgan.   Von   Xyo   mast   qiluvchi   ichimliklarni   iste'mol   qilishni,
qo'shiqlar va raqslardan zavq olishni ayb sanamagan, hattoki, an'anaviy darveshona
zohidlikka qarshi chiqqan holda u uylangan.   Uning uchun Maxayana haqiqatining
ma'nosi   halovatga   erishish   o'zini   tiyishda   emas,   balki   "ruhlar   dunyosida".   Agar
insonning   qalbi   axloqsiz   bo'lsa,   ahd   va   o'zini   tiyish   befoydadir:   "ag’darilgan
idishga   hech   narsa   tushmaydi,   garchi   yomg'ir   yog'ayotgan   bo'lsa   ham;   teshik
idishda hech narsa tegmaydi". Do'zax ham, jannat ham aynan bitta qalbda bo'lishi
mumkin: "butun olam - faqat mening ongimda, dunyoning barcha qonunlari esa -
mening yuragimda". Unga, hattoki, barcha narsala rning   ibtidosi va asosi  bo'lmish
dao ham kiradi. Iy San bo'yicha, baqiqat ham qalbda bo'ladi. Haqiqat yo'liga amal
qilishni   insonlarning   hatti-harakatidan   aniqlash   kerak:   "Buddaviylik   qonunlari
tenglikdan kelib chiqadi. Shu bois, ular uchun   aslzoda, manfur, yuqori, past degan
qarash   majud   em   as".   Haqiqat   yo'liga   asoslangan   boshqaruv,   agar   qirol   kulbada
yashayotgan   bo'lsa   ham   boy   poytaxtda   yashab   yolg'on   yo'lga   asoslangan
boshqaruvdan   afzalroqdir.   Von   Kvan   ham   buddaviylik   aqidalaridan   ma'lum
jihatdan   farq   qiluvchi   ta'limot   bilan   chiqqan.   Masalan,   u   tirik   jonni   o'ldirish
mumkin   deb   hisoblaydi   (to'g‘ri,   ma'nisiz   holatlarda   emas),   bu   bilan   ortodoksal
buddaviylik   ta'lim   otida   bo'linish   ro'y   bergan.   Qolaversa,   uning   axloqiy   aqidalari
asosida   urush   paytida   chekinmaslik   yotadi.   Daosizm   -   Lao   szi   va   Chjuan-szi
ta'limoti   Koreyaga   VII   asr   boshlarida   kirib   kelgan.   Daotsizmga   ko‘ra,   dunyo
asosida   olamning   harakatlanish   va   o’ zgarish   qonuni   do   ("dao"   -   yo'l)   yotadi 37
.
Barcha   narsalar   doimiy   o'zgarishdadir.   Davlatning   halokati   hukmdorning   daoga
halaqit   berganidadir.   Qachonki,   Pekche   hukmdori   Koguryoga   hujumini   to'xtatsa,
37
 Воробьёв М.В. Корея до второй трети   VII в.: этнос, общество, культура   и   окружающий   мир   /   М.В.  
Воробьев.   СПб.:   Петербург- ское востоковедение, 1997.  C -78.
35 sarkarda  Mak   Go  Xe   ham   hujumga   o'tmay   ittifoqni   o'rtaga   tashlaydi .  Daosizmga
buddaviylik va konfutsiylikning asosiy tarkibiy qismi sifatida qarala boshladi. 
3-BOB. KOREYA O`RTA ASRLAR SAN’ATI 
3.1. Uch Davlat davrida  q urilish va arxitektura si
Samguk   davri   bir   necha   yo’nalishlarni   birlashtirgan   ilk   feodal   Koreyaning
me’moriy   an’analarining   shakllanishi   bilan   ajralib   turadi.   Bu   davrda   shahar
qurilishi,   dunyoviy   (shu   jumladan   saroy)   va   ibodatxona   me’morchiligi,
monumental dafn marosimi va turar-joy qurilishi shakllangan. So’nggi ikki jihatni
paleometal   davrning   madaniy   an’analarining   davomi   deb   hisoblash   mumkin.
Dunyoviy va ibodatxona me’morchiligi buddaviylik asosida shakllangan. Qal’alar
qurilishi va shaharsozlikda Xitoyning madaniy ta’siri kuchli bo’lgan.  
Oddiy   odamlarning   uylari   o’tgan   davrning   xususiyatlarini   saqlab   qolgan.
Ular yog’och bino uchun asos bo’lib xizmat qilgan tartibsiz platformada qurilgan.
Xom g’ishdan yasalgan uy-joy  tipi deyarli yo’qoldi.
Ijtimoiy   mavqyega   qarab,   turar   joylarning   devorlari   plitka   bilan   qoplangan
bo’lib, tomni qo’llab-quvvatlaydigan doira shaklidagi mahalliy tosh ustunlar bilan
o’ralgan.   Oddiy   uylar   somon   va   boshqa   materiallar   bilan   qoplangan   bo’lib,
yog’och   ustunlardan   asosiga   tiklangan.   Eng   kambag’al   oilalar   juda   kichik,   bir
xonali uylarga ega edilar. Faqat o’choq bilan yonma-yon oshxona, tomli  kulbalar
bundan   mustasno   edi.   Aslzodalar   Xitoy   an’analari   ta’sirida   bo’lgan   va   saroy
me’morchiligi sohasi bilan bog’liq saroy tipidagi inshootlarda yashagan va xizmat
qilgan.   Buddizm   Koreyaga   yangi   me’moriy   shakllar   va   texnik   yechimlarni   olib
keldi. Bino uchun toshdan poydevor qurish, egri yuzasi va burchaklari ko’tarilgan
tomlar qurish ana’nasi kirib keldi 38
.
Samguk shaharsozligi bo’yicha arxeologik materiallar juda kam bo’lib, bori
ham   ustunlar   uchun   tosh   poydevor   yoki   asoslar,   qal’a   devorlari   va   tosh   plitkalar
parchalari   bilan ifodalanadi.  Saroylar,  muassasa   binolari   va  jamoat  joylari  haqida
ma’lumotlar   mavjud   emas.   Ularni   Gogureo   freskalari   va   yozma   manbalari   orqali
38
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C -52.
36 o’rganish   mumkin.   Ular   uzunligi   6-8   m   gacha   bo’lgan   katta,   bir   necha   qavatli
pavilon   inshootlar   edi.     Bu   turdagi   binolar   yog’ochdan   qurilgan   bo’lib,   plitkalar
bilan qoplangan, uchta darvozasi bo’lgan tosh devor bilan o’ralgan, tosh zinapoya
binoga   olib   borgan.   Devorli   perimetr   ichida   hovlini   tashkil   yetuvchi   bir   nechta
pavilonlar bo’lishi mumkin edi 39
.
Uning   kattaligi   va   joylashishi   turar   joy   egalarining   boyligi   va   ijtimoiy
mavqyeiga bevosita bog’liq edi. Ammo barcha mulklar qurilish qulayligi, ikki-uch
qavatli   tomni   qo’llab-quvvatlovchi   ustunning   mavjudligi,   ayvonni   o’rab   turgan
dizayni   va   hokazolardan   iborat   tipologik   xususiyatlar   bilan   bog’liq   edi.   Haqiqiy
saroy   majmualarida   oliy   tabaqa   vakillari   (qirol   oilasi   vakillari,   yetakchi   davlat
arboblari) yashagan.
Juda   xilma-xil   me’moriy   yechimni   kuzatishimiz   mumkin:   bezaksiz   oddiy
yarim   silindrdan   yuqori   darajada   badiiy,   yoki   lotus   gullari   tasvirlangan   maxsus
naqshlar bilan bezatilgan.
V   asrning   boshlarida   qurilgan   zamonaviy   Pxenyanda   xuddi   shu   nomdagi
tog’dagi   Taesong   qal’asi   istehkomlarning   yorqin   misolidir.   Poytaxt   Gogureo   bu
yerga   ko’chirilganda,   u   Vang   uchun   vaqtinchalik   boshpana   bo’lib   xizmat   qilgan.
Koguryoliklar  qal’ani   shunday  qurganki,  uni  uch  tomondan  daryolar   o’rab olgan,
faqat   shimoldan   suv   himoyasi   bo’lmagan.   Shaharning   mudofaa   qobiliyati   shu
orqali oshirilgan.
  Tayesonson-bu   yumaloq   yoki   oval   shakli   bilan   ajralib   turadigan   to’lin   oy
qal’asi   (manvolson)   deb   nomlangan   klassik   inshoot.   Barcha   Gogureo
istehkomlarining devorlarining qoldiqlari shuni ko’rsatadiki, ularning yuqori qismi
qirrali   qirraga   ega   va   devor   bilan   mustahkamlangan.   Shuningdek,   yarimorolda
panvolson   qal’alarining   namunalari   yoki   konfigurasiyasi   oy   diskining   yarmiga
yaqin bo’lgan yarim oy shaklidagi qal’alari mavjud.
Koguresanlar   ham,  Sillanlar  ham   kuch-quvvat  va   moddiy  resurslarni  tejash
maqsadida   tekisliklarda   qal’alar   qurishni   afzal   ko’rdilar.   Daryoning   burilishini
39
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-79.
37 tuproq   qo’li   bilan   to’sib   qo’ydilar.   Silladagi   bunday   istehkomlar   2   asr   boshlariga
to’g’ri   keladi.   Keyingi   bosqichlarda   Goguryoning   tog’li   hududlari   aholisi
o’zlarining tortishish kuchi bilan ushlab turilgan ulkan tosh bloklardan quruq devor
yordamida   kuchli   tog’   qal’alarini   qurishni   o’rgandilar.   Ushbu   usulning   asosini
megalitlarda-dastlabki   metall   davridagi   dolmenlarda   izlash   kerak.   Gogureo
qal’alari minoralar, qurol otish uchun platformalar va boshqa istehkom elementlari
bo’lgan   haqiqiy   tog’   qal’alariga   aylandi.   Ular   tosh   qoplamasi   bilan
mustahkamlangan   g’ishtli   mudofaa   devorlari   bilan   o’ralgan.   Bunday   joylarning
qoldiqlarini   yarimorolning   hamma   joyida   ko’rish   mumkin.   Qal’alardan   tashqari,
uchta   davlat   aholisi   o’z   chegaralari   bo’ylab   mudofaa   devorlarini   qurishgan;
Sillaning   chegara   tog’li   hududlarida   470   yilda   qurilgan   monumental   tosh   devor
qisman saqlanib qolingan.
Fortifikasiyaning   mantiqiy   davomi   istehkomlar   va   qal’alar   yaqinida   paydo
bo’lgan shaharlarni qurish edi. Samguk davrining boshlarida Gogureo, Bayekje va
Sillaning   dastlabki   poytaxtlari   bo’lib   xizmat   qilgan   Xvando,   Xvansong   va
Geumseong shaharlari paydo bo’ldi.
Qadimgi   koreyslar   o’zlarining   tuzilmalari   uchun   burilish   yoki   tog’li   daryo
bo’yida tabiiy chegaralari bo’lgan go’zal  joylarni afzal ko’rgan mohir va tinimsiz
quruvchilar   ekanliklarini   isbotladilar.   Bu   tanlov   o’zlarini   dushman   hujumlaridan
himoya qilish zarurati bilan belgilandi.
Uch qirollikning so’nggi poytaxtlari 40
 Pxenyan (Gogureo), Sabi (Bayekje) va
Geongju (Silla) Xitoy shaharsozlik ana’nalriga binoan qurilgan; ular baland tashqi
devorlar   bilan   o’ralgan,   eshiklari   asosiy   yo’nalishlarga   yo’naltirilgan   va   yaxshi
mustahkamlangan   ichki   va   tashqi   shaharlardan   iborat   edi.   So’nggi   Silla   poytaxti
Kyongju   tartibli   shaharsozlikning   namunasi   bo’lib   xizmat   qiladi.   Mashhur
Cheomseongde   rasadxonasi   (632-647)   ham   shu   yerda   joylashgan   bo’lib,   uni
nafaqat   ilmiy,   balki   monumental   uslubdagi   muhim   me’moriy   inshoot   sifatida
baholash   kerak   edi.   Balandligi   9,17   m   va   pastki   diametri   5,2   m   bo’lgan   minora
ulkan shisha shaklida qurilgan va juda oddiy me’moriy yechimga ega bo’lgan.
40
 Тихонов   В.М.,   Кан   М.   История   Кореи:   В   2   т.   М.:   Наталис,   2011. 56-78.
38 Koreyaga   Xitoy   diniy   g’oyalarining   kirib   kelishi   bilan   dunyoviy   qurilish
ana’nalari     bilan   bir   qatorda   budda   an’analari   va   kanonlariga   asoslangan
ibodatxona   me’morchiligi   rivojlandi.   Klassik   budda   ibodatxonasi   bir   necha
inshootlardan   iborat   bo’lgan:   tashqi   darvoza,   asosiy   pavilon,   xutbalar   uchun
ibodatxona, qo’ng’iroq (ba’zan nog’ora)  minorasi, xazina, kitob omborxonasi, bir
yoki   bir  necha   ko’p  qavatli  binolar   shular  jumlasidandir.  IV  asr  oxiridan   boshlab
Koreyada   qurilgan   birinchi   ibodatxona   inshootlari   shu   namunada   qurilgan.   Xitoy
missionerlari   rahbarligida   ular   koreyslarga   tanish   bo’lgan   turar-joy   va   diniy
binolardan   keskin   farq   qiluvchi   inshootlar   quriladi.   Bu   binolar   misli   ko’rilmagan
me’moriy shakllar va yorqin rang-barang bezaklar bilan bezatilgan edi.
Janubiy   koreyalik   mutaxassislar   tomonidan   533-566   yillarda   qurilgan   eng
yirik   budda   inshoot,   mashhur   Sillan   Xvanens   ibodatxonasi   (Geongju   mahallasi)
hisoblanadi. Janubdan shimolga cho’zilgan ibodatxona ansambli  19 ming kvadrat
metr maydonni egallagan va tosh devor bilan o’ralgan.
Bayekje   me’morligi   Puyo   janubidagi   Budda   Maitreya   sharafiga   Miriks
ibodatxonasi   (Iksan,   Shimoliy   Jeolla,   600-634)   bilan   ifodalanadi;   tarixchilar   uni
uzoq Sharqdagi eng yirik Budda inshootlaridan biri deb hisoblaydi 41
.
Yog’och ibodatxona binolaridan farqli o’laroq, budda monastirlarining tosh
yoki   g’ishtli   binolari   yaxshiroq   saqlanib   qolgan.   Dastlab   binolar   yog’ochdan
qurilgan,   ammo   keyin   binolarning     qurilish   materiallari   o’zgargan.   Bizgacha
Miriks ibodatxonasining tosh binosi qisman saqlanib qolgan.
Ehromlar   arxitekturasi   qat’iyligi   va   hyech   qanday   bezak   yo’qligi   bilan
ajralib   turardi.   Ehrom   past   tosh   platformada   joylashgan   bo’lib,   monolit   kub
shaklida pastki qavatdan va balandligi va kattaligi pasaygan va 4 ta katta prizmatik
plitalarni   o’z   ichiga   olgan   keyingi   qavatlardan   iborat   edi;   to’g’ri   soyabon   turli
qavatlarni bir-biridan ajratib turardi. Zotan, uch qirollik davrida koreys binolariga
xos   tillingchun   (tomi   egri   chiziqli   binolar)   me’moriy   uslubi   VII   asrda   paydo
bo’lgan.
41
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-79.
39 Bayekje ibodatxona binolarida "bir pavilon-bir ehrom" tamoyili qo’llanilgan
bo’lsa,   Sillada     "uch   pavilon   uchun   bir   ehrom"   tamoyili   ishlatilgan.   Bundan
tashqari,   Silla   me’morlari   budda   stupalar   yoki   ibodatxonalar   va   ziyoratgohlarni
saqlash uchun ichki xonasi bo’lgan ehromliqurilmalar, shuningdek, tekis yoki uch
o’lchovli   tosh   tasvirlar   ko’rinishidagi   dekorativ   bezaklarni   qurishga   kirishdilar.
Ushbu   turdagi   ehrom   aniq   tuzilishga   ega   edi   va   uchta   elementdan   iborat   edi.
Poydevor, marosim xonasi  va figurali tomi bo’lgan asosiy ustun mavjud. Bunday
yodgorlik ehromlari qimmatbaho tosh turlaridan qurilgan: marmar va granit; ularga
tatbiq   etilgan   bareleflar   hanuzgacha   budda   tasviriy   san’atining   namunalari   bo’lib
xizmat qilmoqda 42
.
Poydevorning   ajoyib   namunasi   granit   ehromning   Silladagi   Punxvanlar
ibodatxonasi   (Geongju,   634)   edi.   Bu   5   va   7   qavatli   inshoot   bo’lgan,   ammo
balandligi   taxminan   9   m   bo’lgan   uchta   qavati   saqlanib   qolingan.   Birinchi
bo’g’inda   har   tomondan   to’rtta   eshik   olib   kiriladigan   kichik   mehrob   mavjud.
Eshiklarning   yon   tomonlarida   budda   ilohlari   tasvirlangan   bareleflar,   ehromning
burchaklari sherlarning tosh haykallari bilan "qo’riqlangan"(budda mifologiyasiga
ko’ra - "Buddaning itlari").
  Saroy   va   ibodatxonalar,   turar-joy   va   jamoat   binolarining   hajmi   tobora
kattalashib   borgan.   Dabdabali   bayram   va   marosimlar   uchun   katta   maydonlar
yaratish an’anasi mavjud bo’lgan. Samguk arxitekturasi monumental shaklga ega.
Poydevorning   soddalashtirilgan   usulidan   tez-tez   foydalanish   to’liq   poydevor
o’rniga ustun ostidagi yumaloq tosh tagkursidan foydalanishgan. Bayekje binolari
yarim   doira   va   yumaloq   frontal   plitkalar,   bezakli   g’ishtlar   va   landshaft   tasvirlari
bilan bezatilgan badiiy plitalardan foydalanish bilan ajralib turadi.
Uchta   davlatning   qadimiy   maqbaralari,   asosan   Gogureo   va   Bayekje   ham
me’morchilik   rivojlanishining   yuqori   darajasidan   dalolat   beradi.   Uchala   davlat
ham maqbaralar yoki qabrlar shaklida dafn inshootlarini jadal qurish bilan ajralib
turadi.
42
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-79.
40 Qabrlarning maqbara turi juda kam uchraydi. Bunday qurilish turi Gogureo
poytaxti   Hvando   (412-413)   atrofida   saqlanib   qolgan.   Tepalikda   joylashgan   yetti
bosqichli   piramida   Changguncheon   ("qo’mondonning   qabri")   janubi-g’arbiy
tomondan   kirish   joyi   bo’lgan   va   13   m   balandlikda   joylashgan.   Marhumning
shaxsiyati dafn marosimida turgan mashhur Kvangetovan qabrtoshida ko’rsatilgan,
unda   413   yilda   vafot   etgan   Vang   Kvangetoning   va   uning   xotini   bu   yerda   dafn
etilganligi   aytiladi.   Qadimgi   Koguryo   maqbaralari   zinali   piramidalar   shaklida
monumental   massivlik   va   hajm   va   konturlarning   qattiq   assetizmi   bilan   ajralib
turadi.
Goguryo,   Bayekje   va   Silla   zodagonlarining   qabrlari   yanada   keng   bo’lgan.
Shift   va   devorlarda   freskalar   bilan   bezatilgan   tosh   yoki   g’isht   kameralarini   o’z
ichiga   olgan   ulkan   tepaliklar   bo’lgan.   Samsilcheon   tepaligi   yoki   "uch   kamerali
qabr" ostida (Ji’an, 4-V asrlar) murakkab me’moriy yechim yashiringan.
Hukmdor   Goguryo   uyining   20   tagacha   qabrlari   Mujin   qishlog’i   (Pxenyan
mahallasi)   yaqinida   joylashgan.   V   asrning   20-yillari   oxirida   Xvandodan
ko’chirilgan Goguryo Tonmen-Vanning afsonaviy asoschisi  shu yerda joylashgan
deb, taxmin qilishadi. Unga tegishli qabr tepasi ostida poydevorda balandligi 8,15
m   bo’lgan   kvadrat   piramida   yashiringan.   Tosh   zinapoyalar   uning   tepasiga   olib
boradi.   Qabrning   ichki   tuzilishi   juda   kamtar:   kirish   zali,   dafn   xonasi   va   uning
atrofidagi   kichik   galereya   mavjud.   Sharqiy   devor   va   shiftda   gullab-yashnayotgan
lotus tasvirlangan freskalarning qoldiqlari saqlanib qolingan.
Bayekje   dafn   marosimlari   arxitekturasi   Gogureo   yodgorliklaridan   sezilarli
darajada   past   bo’lgan.   Bu   davlatning   yagona   shohona   dafn   marosimi   VI   asrning
birinchi   choragidagi   shoh   Muren-van   maqbarasi   (Konju,   Janubiy   Chuncheon)
hisoblanadi. 
  Tosh kriptolari ehtiyotkorlik bilan qilingan tosh yoki g’isht devorlari bilan
ajralib   turadi.   Ulardan   ba’zilari   hatto   ulug’vorligi   bilan   olimlarni   ham   hayratda
qoldiradilar.   Ularning   devorlari   5-6   m   uzunlikdagi   kesilgan   va   sayqallangan   tosh
plitalar bilan o’ralgan va dafn marosimlari ustidagi ulkan tepaliklar yumaloq tabiiy
tepaliklarga  o’xshaydi.   Biroq,  tepaliklarning  asosiy   xazinalari   noyob  va   boy  dafn
41 inventarizasiyasi,   shuningdek,   janr   sahnalari   va   qadimgi   koreyslar   atrofidagi
dunyoni aks ettiruvchi ajoyib badiiy mahorat freskalari yaxshi saqlanib qolgan.
Haykaltaroshlik.   Samguk   davri   buddaviy   haykaltaroshlikning   rivojlanishi
va keng tarqalishi bilan ajralib turardi. Yagona ikonografik tizimning shakllanishi
Xitoydan   olib   kelingan   haykallar   va   budda   miniatyuralariga   taqlid   qilish   bilan
boshlandi.   Syujet   jihatidan   bu   Buddaning   turli   xil   reyenkarnasiyalari   tasvirlari;
Buddaning o’zi  joylashgan yagona va guruh obyektlari;  shuningdek, bodhisattvas
tasvirlari, ko’pincha Avalokiteshvara va Maitreya tasvirlangan. Asosiy xom ashyo
oddiy   yoki   zarhal   bronza   bo’lgan     hamda   tosh,   loy   va   yog’ochdan   yasalgan
haykallar topilgan.
Koreys haykaltaroshligining saqlanib qolgan namunalari VI asrning o’rtalari
tegishlidir.   Koreyadagi   birinchi   budda   tasvirlari   sonlarning   biroz   qo’polligi   va
burchakliligi,   frontal   va   planar   ishlov   berish   va   rivojlanmagan   nisbatlar   bilan
ajralib turadi.
Buddaning   eng   qadimgi   bronza   haykalchasi   Xachhonni   (Janubiy
Geongsang) da topilgan Shakyamunining ibtidoiy figurasi hisoblanadi.
Ponsannidan   topilgan   (Shimoliy   Xvanxe,   571)   zarhal   bronzadan   yasalgan
Sinme   triadasi   (yilning   an’anaviy   nomi   bilan   atalgan)   yarim   oroldagi   shu   turdagi
eng yirik topilma hisoblanadi. Uning markazi Budda Amitabhaning figurasi bo’lib,
alangali   katta   uchli   halo   fonida   tasvirlangan.   Asosiy   figuraning   yon   tomonlarida
Parivarlar   yoki   Budda   bilan  birga  uchraydi.   Haloning  teskari   tomonidagi   sana   va
xayr-ehson   yozuvlari   haykaltaroshlik   guruhining   mahalliy   ustalar   ekanligidan
dalolat   beradi.   563   yilga   oid   "kyumi"   (ishlab   chiqarilgan   yili   bo’yicha)   zarrin
triadasi ham ma’lum bo’lib u Seuldan topilgan.
Bayekje   haykaltaroshlari   ijodining   o’ziga   xosligi   Koreyaning   o’zida   ham,
Yapon   arxipelagida   ham   topilmalarda   ham   uchraydi.   Ushbu   davlat   ustalari   o’z
mahsulotlariga yumshoqlik va harakat ifodasini singdirishdi. Bu esa katta reallikni
anglatadi.   VII   asrning   boshlarida   Avalokiteshvara   (Horyuji   ibodatxonasi,
Yaponiya) yoki "Pakchi Avalokiteshvara" ning ikki metrli figurasi, Yaponiyadek,
kofur yog’ochidan o’yib ishlangan.
42 Haykal   yashil   ranglarda   bo’yalgan   va   ko’p   bronza   bezak   bilan   jihozlangan
ochiq   bilakuzuklar,   marjon   va   baland   diadema   bo’lgan.   Uning   asosiy   ajralib
turadigan   xususiyati-bu   shaklning   cho’zilgan,   tekis   yechimi   tufayli   namoyon
bo’lgan ulug’vor aniqlik hisoblanadi.
VI asrda Sillada plastik vositalar yanada xilma-xil bo’lib qoldi: bronza, loy
va   yog’och   bilan   bir   qatorda   quruq   qora   lak   ustalarga   tafsilotlar   va   hissiy
kayfiyatni   yetkazishda   ko’proq   ekspresivlikka   erishishga,   budda   haykaltaroshlik
panteonining o’z  milliy uslubini  yaratishga  imkon berdi. Buddaviy  obrazlarda  VI
asrdan   boshlab   koreyslarning   milliy   etnik   turining   xususiyatlari   paydo   bo’ladi   va
ilohning   hissiy   xotirjamligi   orqasida   ruhiy   kuch   va   buyuklikni   go’zal   insonning
ideal xususiyatlari bilan birlashtirgan kuchli shaxs taxmin qilinadi.
Budda   Xudo   obrazining   bu   talqini   Silladan   "tafakkurli   Maitreya"   uslubida
tayyorlangan bir nechta bronza miniatyuralarga xosdir.
Samguk davri haykaltaroshligi nafaqat budda eksponatlari bilan ifodalanadi,
balki   boshqa   uzoq   Sharq   mamlakatlarida   bo’lgani   kabi,   bu   yerda   ham   dafn
marosimi   haykalchasi   ishlab   chiqilgan.   Bular   tosh   yoki   loy   umumlashtirilgan,
ba’zan esa   odamlar   va  hayvonlarning  tahlil  qilingan  tasvirlari   edi. Qabrlarda  ular
himoya   funksiyasini   olib   borishgan   yoki   marhum   uchun   haqiqiy   odamlar,
hayvonlar va narsalarning o’rnini bosuvchi sifatida xizmat qilishgan.
3.2. Yagona Silla davrida budda me’morchiligi va haykaltaroshligining
gullab-yashnashi
Silla me’morchiligining rivojlanishi quyidagilarga chambarchas bog’liq:
1) uch qirollik davrida yaratilgan me’morchilik an’analari bilan;
2) hokimiyat ramzi ulug’vor va hashamatli bezatilgan binolar bo’lgan kuchli
markazlashgan davlatning ehtiyojlari.
Birlashgan   Sillada   deyarli   yangi   saroylar   va   qal’alar   barpo   etilmagan,
zodagonlar Samguk davrida yaratilgan majmualarni kengaytirish va rekonstruksiya
qilishdan   mamnun   edilar.   Uy-joy   qurilishi   qat’iy   tartibga   solingan:   uyning   turi,
hajmi va bezatilishi uning egasining unvoni va ijtimoiy mavqyeiga bog’liq edi.
43 Diniy me’morchilik sohasida-butunlay boshqacha holat mavjud edi. Bu davr
budda   monastirlari   va   ibodatxona   qurilishining   eng   yuqori   gullagan   davri
hisoblanadi.   Butun   mamlakat   bo’ylab   ko’plab   diniy   binolar   paydo   bo’ladi.
Markaziy hukumat tomonidan qurilish ishlarini tartibga solish darajasi pasayadi va
mahalliy   feodallar   va   ruhoniylarga   budda   monastirlari   va   ibodatxonalarini   qurish
huquqi   berilgan.   VII-X   asrlarga   oid   monastir   va   ibodatxonalarning   butun
ansambllari   mavjud   bo’lib,   ularning   eng   mashhurlari   Silla   poytaxti   Geongju
yaqinida   joylashgan,   Kamyansa,   Pondoks,   Volgvanlar   ibodatxonalari   va
monastirlari   (Shimoliy   Geongsang),   mintaqalardagi   eng   mashhuri   esa   Xvaomlar
ibodatxonasi   bo’lgan   (754).   Barchasi   bo’lib   Birlashgan   Sillada   qurilgan   50   dan
ortiq yirik ibodatxonalar ma’lum. Ularning o’ndan ortig’i ular hozirgi paytda ham
saqlanib qolgan.
Silla   monastirlarining   eng   kattasi   va   eng   mashhuri   Pulguksa   yoki   Geongju
yaqinida qurilgan "Budda Qirolligi ibodatxonasi" (Shimoliy Geongsang, 751-774)
edi.   1995   yilda   Pulguks   majmuasi,   shu   jumladan   Sokkuram   g’or   ibodatxonasi
YuNESKO   tomonidan   muhofaza   qilinadigan   jahon   madaniyati   xazinalari
ro’yxatiga kiritilgan.
Uning   misolida   ibodatxona   uchun   ajratilgan   maydon   hajmini
kamaytirishning aniq ko’rinishi mavjud. Shu bilan birga, u binolarning ulug’vorligi
va   tashqi   bezaklari   bilan   kishida   yorqin   taassurot   qoldiradi.   Keyingi   Xoseon
davrida   deyarli   barcha   yog’och   binolar   rekonstruksiya   qilingan,   ammo   tosh
inshootlar ming yildan oshiq vaqtdan beri mavjud.
Pulguksa   tinchlik   va   osoyishtalik,   atrofdagi   tabiat   bilan   uyg’unlik   aurasini
saqlab   qoldi.   Bu   boshqa   ko’plab   budda   monastirlaridan   farq   qiladi.   Koreyaning
"milliy   xazinalari"   deb   tan   olingan   oltita   qadimiy   yodgorlik   mavjud:   ikki   qavatli
granit   zinapoya,   yuqori   qismi   Cheongge   ("ko’k   bulutlar   ko’prigi"),   pastki   qismi
Pegunge ("oq bulutlar ko’prigi") deb nomlanadi; 8 asr buddalarining ikkita bronza
haykali Amitabha va Vairochana; ikki xudolar Sokkathap ("Shakyamuni xudosi")
va Tabothap ("xazina xudosi") 43
.
43
 Тян   В.Д.   Буддийские   храмы   средневековой   Кореи.   М.,   2001.  C -56-70.
44 Majmuada   Koreyaning   dastlabki   me’morchiligining   noyob   yodgorliklari
bo’lgan   ikkita   ajoyib   ehromlar   alohida   mavqyega   ega.   8,2   m   balandlikdagi
monumental   Sokkathap   (VIII   asro’rtalari)-bu   ehrom   minorasining   klassik
namunasi   bo’lib,   uning   strukturaviy   shakllarining   ravshanligi,   qatlamlar   orasiga
biroz ko’tarilgan burchaklari bo’lgan katta monolit shiftlari bilan ajralib turadi.
Asl   me’moriy g’oya  o’n  metrli   Tabothap  ehrom  (751)   da mujassamlangan,
Me’morlar   qattiq   granitdan   mayda   tayyorlangan   ochiq   qurilish   inshootlarini
qurishgan.   Ehrom   tuzilishi   qalin   tosh   ustunlarga   joylashtirilgan   oltita   qismdan
iborat.   Maydonining   har   ikki   tomonida   panjara   bilan   juda   tik   zinapoya   mavjud.
Arslonlarning   tosh   haykallari   kompozisiyani   to’ldirish   uchun   takkursining
burchaklarida   joylashgan.   Sakkiz   burchakli   lotus   shaklidagi   tayanchga
joylashtirilgan   muqaddas   budda   ark   sarira   shaklida   qilingan   inshootning   yuqori
qismi alohida inoyat bilan ajralib turadi.
Kamyansa monastirlar xudolari (682), Yisong xudosi (Shimoliy Geongsang,
7-asr: boshqa Silla monastirlar ehromlar ikki bosqichli bazasi yuqorida ko’tarilgan
uch   qavatni   bilan   Tang   to’rtburchak   binolar   an’anaviy   uslubda   barpo   etildi.
Thapcheongni ehromi (Shimoliy Chuncheon, 8 asrning ikkinchi yarmi.) va hokazo.
Ushbu binolarning xususiyatlari "Silla ehromi uslubi" nomini olgan 44
.
Noyob   me’moriy   tuzilish   va   Birlashgan   Silla   ibodatxonasi
me’morchiligining   namunasi-bu   Pulguks   majmuasining   bir   qismi   bo’lgan
Sokkuram   g’ori   yoki   "Ibodatxona   g’ori   bo’lgan   tepalik"   (742-764);   bu   sun’iy
g’orda,   baland   tog’da   yaratilgan   dunyodagi   yagona   budda   ibodatxonasidir.
Ibodatxona   binosi   tog’   yonbag’rida   granit   bloklardan   qurilgan   va   keyin   tuproq
bilan   to’ldirilgan.   G’or   oldidagi   platformadan   dengiz   va   quyosh   chiqishining
ajoyib ko’rinishi ochiladi. Ibodatxona keng yo’lak bilan bog’langan ikkita xonadan
(old tomoni, tekis kvadrat shaklida va gumbazli sharsimon shiftli yumaloq asosiy
zal)   iborat   edi.   Buddaviy   tushunchada   ular   dunyoviy   va   boshqa   dunyo
olamlarining   timsoli   bo’lib   xizmat   qilgan.   Asosiy   zalning   markazida
44
 Тян   В.Д.   Буддийские   храмы   средневековой   Кореи.   М.,   2001.  C . 70-78.
45 o’tirganlarning   haykali   bor   edi.   Budda   Shakyamuni   shogirdlar   va   bodxisattvalar
bilan   tasvirlangan.   Sokkuram   me’morlari   Kogure   tepaliklarini   qurish   ishlariga
rahbarlik   qildilar,   ammo   ibodatxonaning   Markaziy   zalining   sharsimon   qismini
yaratish   uchun   tubdan   yangi   yechimlarni   qo’lladilar.   Inshootning   ulug’vorligi   va
g’ayrioddiyligi   Sillaliklarning   ijodiy   salohiyatining   yuksak   rivojlanganligidan
dalolat   beradi.   Budda   me’morchiligi   Koreyada   VII-VIII   asrlardagi   kabi   hyech
qachon bunday yuksaklikka erishmaydi.
VII   asr   oxiriga   kelib,   butun   Koreya   yarim   oroli   uchun   umumiy   bo’lgan,
Tang   estetikasiga   asoslangan   uslub   shakllandi.   Birlashgan   Silla   ustalari   Samguk
davridagi   monumental   tosh   haykaltaroshlik   va   bronza   Budda   haykaltaroshligi
an’analarini   davom   yettirdilar.   Ustalar   VII   asrda   yangi   yo’nalish   Xitoy   va
Hindistondagi   tosh   ibodatxonalarining   ulkan   Budda   haykallariga   taqlid   sifatida
paydo bo’lgan tosh haykaltaroshligini yaratdilar.
Yagona   Sillaning   ilk   davridagi   eng   mashhur   tosh   haykallari   safiga
Sachxonvonlar   va   Sokchanlar   ibodatxonalaridagi   (VII   asr   o’rtalari)   darvoza
qo’riqchilarining haykallari kiradi. Yagona Silla yumaloq tosh haykalining asosiy
durdonasi   haqli   ravishda   Sokkuram   g’or   ibodatxonasi   markazida   o’tirgan   Budda
Shakyamunining   uch   metrli   haykali   hisoblanadi 45
.   U   yengil,   oqish   soyalardan,
granitdan yasalgan va markaziy zal gumbazi ostida qad ko’targan.
Me’morlar   o’zlarining   ijodlarini   shu   tarzda   tashkil   qildilarki,
Shakyamunining   yuzi   har   kuni   Yapon   dengizi   ustida   ko’tarilgan   quyosh   nurlari
bilan   yorishib   turgan.   Sokkuram   Budda   lotus   barglari   bilan   ulkan   yumaloq   halo
bilan   o’ralgan   koreys   yuziga   ega.   Halo   haykalning   bir   qismi   emas,   balki   uning
boshi   orqasidagi   devorda   yasalgan.   Haykaltaroshlik   durdonalariga   Kyonju
yaqinidagi   ko’plab   budda   ibodatxonalaridan   ilohlarning   kichik   figuralari   ham
kiradi.
Birlashgan   Silladagi   buddaviy   haykaltaroshlikning   maxsus   yo’nalishi-bu
ibodatxona   ichidagi   Budda   haykallari   oldida   yoki   asosiy   pavilonga   kirish   joyida
45
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
46 joylashtiriladigan   tosh   mayoqlarni   yasashdir.   Ular   ibodatxona   landshaftlarining
dekorativ elementiga aylandi.
Eng   qiziqarli   mayoq   Sanzaj   ("ikki   sher")dan   Popchus   deb   nomlangan.
Chunki   orqa   oyoqlarida   bir-birlariga   tumshug’i   bilan   turgan   ikkita   sher   buning
uchun poydevor bo’lib xizmat qiladi.
VII-VIII   asrlardagi   budda   plastikasi   ibodatxonalar   va   boy   maskanlarning
qarorgohlarini   bezashga   mo’ljallangan   edi.   8   asr   Silla   haykaltaroshligining
rivojlanish   tarixida   u   realistik   va   shartli   ramziy   tendensiyalarning   raqobati   bilan
ajralib   turadi.   Bronza   haykaltaroshlikning   realizmi   asta-sekin   haykal   tasvirining
sxematizmi   bilan   almashtiriladi.   Katta   haykallar   ham,   kichik   haykallar   ham
ustalarning yangi qarashlari bilan ajralib turadi.
IX asrning aksariyat asarlarida an’anaviy tarzda yakuniy g’alaba kuzatiladi,
odatdagi   muzlatilgan   yuz   ifodasi   bilan   farq   qiladi,   odatiy   imo-ishoralarning   juda
cheklangan; shaklning qatiyligi va ma’lum bir sxematizm bilan almashtiriladi. IX
asrning   ikkinchi   yarmida   Sillada   Budda   Vairochanasiga   sig’inish   yanada
kuchayaadi,   uning   haykallari   keng   ko’lmada   yaratildi,   ammo   faqat   Pulguks
ibodatxonasidagi monumental tasvir bizning kunlarimizgacha to’liq yetib keldi.
Mamlakat   tog’   ibodatxonalaridagi   qoyatosh   o’ymakorligi   Birlashgan   Silla
Budda   haykaltaroshligining   rivojlanishida   muhim   rol   o’ynagan.   Silla   poytaxti
Kyongjuning janubida, Namsan tog’ tizmasida muhim tarixiy va badiiy yodgorlik -
"Buddalar vodiysi 46
" (Pulgok) deb nomlangan; tosh yoriqlarida yasalgan bir nechta
budda releflari mavjud. Yunchigok vodiysidagi budda haykallari (Namsan tog’lari,
801) va Pangosan tog’laridagi tosh uchlik (835) ham mashhur.
Budda ikonografiyasining cho’qqisi Sokkuram g’or ibodatxonasining baland
relefi (742-764) bo’lib, unda 40 dan ortiq relef va haykallar yaratilgan.
Ushbu   g’or   ibodatxonasi   zallari   va   koridorlarining   devorlari   budda
ilohlarining   relef   tasvirlari   va   granit   plitalarga   o’yilgan   bodxisattvalar   bilan   bitta
uslubdagi yechim bilan bezatilgan.
46
 Мифология   и   верования   народов   Восточной   и   Юго-Восточной Азии. М., 1973.  C .34-52/
47   Budda   an’analariga   parallel   ravishda   Shendao   konfusiylik   turiga   mansub
haykal   yoki   "Ruhlar   xiyoboni"   VII-VIII   asrlardagi   dafn   inshootlarining
monumental   tosh   ustida   o’rnatildi   va   bu   askarlar,   amaldorlar   va   muqaddas
hayvonlarning tosh haykallarini qurishda, qabrni himoya qilishni tasvirlashda, dafn
marosimlari   yaqinida   ifodalangan.   Bunday   yodgorliklarda   Birlashgan   Sillaning
birinchi   Vang,   Tayejong-Murel   (VII   asr   o’rtalari)   va  Vang   Mun-mu  (VII   asrning
ikkinchi yarmi) kabi tarixiy shaxslar dafn etilgan.
Vang   Munmu   qabrida   harbiy   va   fuqarolik   amaldorlarining   to’rtta   granit
haykali   o’rnatilgan.   Tosh   haykallar   atoqli   Silla   jangchisi   kim   Yuxin   (VII   asrning
ikkinchi   yarmi)   qabrini   qo’riqlaydi.   Qabr   atrofida   o’n   ikki   yillik   sikl   hayvonlari-
sichqon, ho’kiz, yo’lbarsning boshlari tasvirlanib, ikki qator qilib o’rnatilgan.
Dafn   marosimlaridagi   monumental   haykallar   budda   xudolarining
haykallaridan   sezilarli   darajada   farq   qiladi.   Ular   davlatchilikni   mustahkamlash
g’oyasiga   singib   ketgan   va   davlatning   homiysi   hamda   asoschisiga   an’anaviy
koreys ruhini hurmat qilish uchun xizmat qilgan 47
.
Koryo   me’morlari   Budda   ibodatxonalari   va   monastirlari   qurilishini   davom
ettirdilar;   uch  qirolik  va  Birlashgan  Silla  ibodatxonasi  me’morchiligidan   ularning
ijodlari   kichikroq   miqyosda,   ammo   ayni   paytda   puxta   va   me’moriy   bezakning
qat’iyligi   bilan   ajralib   turardi.   Ammo,   ko’plab   urushlar   madaniy   yodgorliklarni,
shu jumladan me’moriy inshootlarni buzilishiga sabab bo’lgan. Shunday bo’lsa-da,
orqaga Vang sulolasi hukmronligining oxirigacha saqlangan eng qadimgi yog’och
binolar   mavjud.   Pusoksa   (Yong-poon,   Shimoliy   Geongsang)   va   Sudoksa   (Yesan)
Budda   ibodatxonalarining   yog’och   pavilonlari   va   zallari,   Kesimsa   va   Changansa
ibodatxona majmualarining tosh inshootlari bizgacha saqlanib qolgan.
Konfusiy   mafkurasi   vakillarining   bosimiga   qaramay,   haykaltaroshlikda
buddizm o’z ta’siri sezilarli saqlab qoldi. Binobarin, ibodatxona qurilishi, ayniqsa,
Kymgansan   va   Tayebeksan   tog’   tizmalarining   eng   so’lim   joylarida   davom   yetdi.
Pusox,   Qosims,   Sudox,   Changans   va   boshqa   monastirlarning   ajoyib   me’moriy
47
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
48 ansambllari   bunyod   yetildi.   Koreys   ibodatxonalarining   aksariyati   mo’g’ullar
davrida   to’liq   yoki   qisman   vayron   qilingan.   Ammo   ular   Koreya   urushi   (1950-
1953) davrida eng kuchli zarar ko’rdi.
Budda   me’morlari   Birlashgan   Sillada   rivojlangan   va   bu   davrdagi   saroy
inshootlarga   juda   yaqin   bo’lgan   Ibodatxona   me’morchiligining   klassik   tartibiga
amal qildilar. Ularning ixtiyorida texnik yangiliklar, turli xil dekorativ pardozlash
texnikasi   paydo   bo’lishi   esa   binolarga   o’ziga   xos   ekspressivlik   va   ulug’vorlik
berishga   imkon   berdi.   Zamonaviy   tadqiqotchilar   uchun   qimmatbaho   yog’och
turlaridan   qurilgan   ibodatxona   pavilonlari   va   tosh   ehromlar   alohida   qiziqish
uyg’otmoqda.
  Pusoksa   ibodatxonasining   Muryansudjon   pavilyoni   (1376)   buddaviy   tartib
shakllari va yangi qurilish texnikalarining uyg’unligini yaqqol namoyish etadi 48
.
Bu nafaqat koreys me’morchiligining klassik yodgorligi, balki Janubiy Xitoy
me’morlaridan   qarz   olgan   va   har   qanday   joyga   osongina   ko’chirilishi   mumkin
bo’lgan   kartonli   bo’linmalar   bilan   havo   inshootlarini   qurishni   nazarda   tutgan
Chuxingpo-ning   yangi   konstruktiv   uslubining   odatiy   namunasidir.   Binoning
tartibini   tezda   o’zgartirishga   xizmat   qildi;   ammo   Chuxingponing   asosiy   ajralib
turadigan xususiyati  ochiq qavslar va maxsus tom edi. To’rtburchaklar shaklidagi
bir   qavatli   pavilon   baland   granit   stilobat   ustiga   qurilgan   bo’lib,   uning   jabhasi
bo’ylab   oltita   katta   yumaloq   ustunlar   bor   edi,   ularning   orasidagi   teshiklar   qat’iy
naqsh   bilan   ochilgan   panjara   bilan   yopilgan   edi.   Katta   gebl   tomi   qo’llab-
quvvatlovchi ustunlarga suyanib, strukturaning devorlaridan ancha yuqoriga chiqib
turgan silliq yegri chiziqqa ega edi. Tomning baland ko’tarilgan burchaklari uning
yengil ochilgan pavilon ustida harakatlanayotgandek taassurot qoldirdi.
Sudox   ibodatxonasining   Tayeunjon   pavilyoni   12   asrga   xos   me’moriy
bezakkga   boyligi   bilan   ajralib   turardi.   U   granit   ustiga   qad   ko’targan.   Uzoq
proyeksiyalangan  soyabonli  plitka bilan qoplangan tom  pavilonning baland zalini
g’ishtli peshtoq bilan qoplagan. Peshtoqdagi g’ishtlar butun tuzilishning soddaligi
48
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
49 va   qattiq   cheklanishining   xarakterini   kuchaytirdi.   So’nggi   Koreya
me’morchiligining   xususiyatlarini   Tayeunjong   Sogvanlar   monastiri   pavilyonining
saqlanib qolgan shakli bilan baholash mumkin (Gangvon, RK, 1386).
Kora  shahridagi  ibodatxona me’morchiligi  evolyusiyasini  Silla ehromlariga
xos   bo’lgan   qatiy   va   aniq   ko’rinishini   nihoyat   shu   davrda   yo’qotgan   tosh   zinalar
misolida kuzatish mumkin.
XI-XIII   asrlarda   ehromlar   uzunlashadi,   ularning   ko’pburchak   qavatlari
qalinlashadi, poyandoz balandligi kamayadi, lekin zinalar soni ortadi.
Koreys stupalari dekorativ bezakning yanada murakkablashishi bilan ajralib
turadi,   budda   xudolarning   haykallari   va   bareleflari   inshootning   ajralmas   qismiga
aylanadi. Birlashgan Silla davridagi binolar bilan taqqoslaganda, koreys ehromlari
ko’p   qirraliligi,   ko’p   qatlamlari   va   boy   haykaltaroshlik   va   barelef   dekorasiyasi
bilan   ajralib   turardi.   Eng   yirik   Koreya   ehrom   Pogges   ibodatxonasida   besh-
qatlamlik   ehrom   edi.   Hozirgi   kungacha   saqlanib   qolgan   tosh   Koryo   ehromlari
orasida Purillardagi besh qavatli ehrom (Kayesong, KXDR, 951) eng mashhurdir. 
  Xyongxvasa   (Kayesong,   1020)   va   Xongboks   ibodatxonalari,   Volcheonsa
monastiri va Pohyensa ibodatxonasi (Shimoliy Pxyongan, 1044) va keongcheonsa
ibodatxonasidan o’n pog’onali ehromlar hisoblanadi.
Me’moriy   dizaynlarning   boyligi   ta’siri   kuchli   budda   rohiblarining   qabrlari
ustiga   qurilgan   va   tosh   mayoqlar   konturlarini   takrorlaydigan   chiroyli   yodgorlik
ehromlari   bilan   ajralib   turadi.   Ushbu   turdagi   eng   mashhur   yodgorliklar   orasida
popcheonsa   ibodatxonasidan   Hyenmethappi   stupalari,   Chontosdan   Silsanbi   va
Kodallardan Kodalthappilarni kritish mumkin 49
. 
Koryo   davriga   oid   ibodatxona   tosh   mayoqlari   Koreyadagi   qator
monastirlarda   saqlanib   qolgan   bo’lib,   me’moriy  qiyofasiga   ko’ra   ular   ehromlarga
o’xshaydi.
Ibodatxona   me’morlarining   katta   tajribasi   dunyoviy,   shu   jumladan   saroy,
qurilish   sohasida   ham   talabga   ega   edi.   Kagen   yaqinida   ko’plab   Qirollik   saroylari
49
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
50 qurilgan,   chunki   Kore   urf-odatlari   qirol   oilasining   har   bir   a’zosi   uchun   alohida
xonalar   yaratishni   talab   qilgan.   Eng   mashhurlari   Tayepeong   va   Manvolde   saroy
majmualari   edi.   Poytaxtning   Sharqiy   qismida,   sonaksan   tog’i   yetagida   Manvolde
saroyi   ("to’lin   oy   saroyi")   qurilgan   bo’lib,   u   Kore   asoschisi   Van   Gon   va   uning
birinchi   merosxo’rlarining   qarorgohi   bo’lib   xizmat   qilgan.   Bugungi   kungacha
binolarning   faqat   granit   poydevorlari   va   tosh   zinapoyalarning   parchalari   saqlanib
qolgan.
Koryo   dunyoviy   arxitekturasi   dekorativ   suv   havzalari   va   sharsharalar,
g’orlar   va   tog’lar   bilan   sun’iy   landshaft   zonalarini   yaratish   bilan   ajralib   turardi.
Zangori yoki malaxit soyalarining sirlangan g’ishtdan yasalgan dekorativ panjarasi
po’stloq   Park   arxitekturasida   keng   qo’llanilgan   bo’lib,   u   parkning   ichki   qismini
segmentlash   va   majmuaning   turar-joy   va   xizmat   ko’rsatish   qismidan   ajratishga
xizmat qilgan 50
.
Mintaqada   doimiy   ravishda   davom   yetayotgan   tashqi   tahdid   sharoitida
nafaqat   davlatning   chegaralarini,   balki   uning   eng   muhim   siyosiy   va   madaniy
markazlarini   ham   dushmandan   himoya   qilish   uchun   mo’ljallangan   istehkom
qurilishi   alohida   ahamiyatga   ega   bo’ldi.   Kegen   va   Sogen,   shuningdek,   Shimoliy
Koreyadagi qal’alar xavfsizligiga alohida e’tibor qaratildi.
Shimoliy   chegaralar   bo’ylab   koreyslar   mudofaa   inshootlarining   butun
tarmog’ini   yaratdilar:   qal’alar,   tosh   devorlar   va   tuproqli   devorlar.   1011   yilda
Xitanlardan   himoya   qilish   uchun   uzunligi   500   km   dan   ortiq   bo’lgan   ulkan   tosh
devor qurildi 51
.
Shahar   me’morchiligi   ikki   xil   vazifani   bajargan:   bir   tomondan,   u   shahar
xavfsizligini   ta’minlashga,   boshqa   tomondan–koreys   feodal   aslzodalarining
yashashi   va   hayoti   uchun   qulay   sharoit   yaratishga   mo’ljallangan   edi.   Koreys
me’morlari kuchli uzoq Sharq qo’shnisining tajribasidan foydalanishni rad etib, o’z
yechimini taqdim yetishlari kerak edi. Xitoy shaharsozligining asoslari binolarni va
50
 Тян   В.Д.   Буддийские   храмы   средневековой   Кореи.   М.,   2001.  C .12-24.
51
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
51 butun   shaharni   Janubiy-Shimoliy   o’qi   bo’ylab   yo’naltirilgan   qat’iy   nosimmetrik
reja asosida  keng tekis joylarda shaharlarni yaratishni  ta’minladi. Ammo, Koreya
yarim   orolining   mustahkam   tog’li   hududi   sharoitida   bu   tartiblar   qo’llanilmas   edi.
Saroylar   va   ibodatxonalar   ansambllarini   atrofdagi   landshaft   sharoitlari   bilan
bog’lashni   o’rgangan   Kore   me’morlari   nafaqat   tabiiy   landshaftga   hayratlanarli
darajada   mos   keladigan   inshootlarni   yaratdilar,   balki   o’zlarining   shaharsozlik
tamoyillari va me’yorlarini ishlab chiqdilar 52
.
Janub-shimol bo’ylab joylashgan shaharlarda bir nechta pavilonlardan iborat
katta   saroylar   faqat   jamoat   ehtiyojlari   uchun   (masalan,   jamoat   joylari)   yoki   Van
oilasi   uchun   qurilgan.   Tog’li   yerlarda   uy-joyga   ega   bo’lgan   Korening   kichik
boylari   bir   nechta   binolar   va   kichik   bog’ni   o’z   ichiga   olgan   assimetrik   hovlilar
bilan   kifoyalanar   edi.   Shahar   zodagonlari   mulklarining   notekisligi   butun   shahar
ko’rinishining buzilishiga olib keldi.
Asosiy qurilish materiallari granit, g’isht va turli xil o’rmonlar edi. Bu yerda
qurilish   ishlarini   olib   borish   uchun   texnik   asos-bu   tayanch   ustunlariga   katta
tomning   bosimini   maxsus   tirgaklar   yordamida   teng   taqsimlashni   ta’minlaydigan
tizim edi.
Binoning   devorlari   hyech   qanday   muhim   vazifani   bajarmasdi,   shuning
uchun ular yorug’lik bo’limi shaklida yasalgan.
Old xonalarning pollari g’isht yoki moyga namlangan maxsus qalin qog’oz
bilan   qoplangan   bo’lib,   bu   ham   Koreya   milliy   me’morchiligining   o’ziga   xos
xususiyati   hisoblanadi.   Yuqorida   tavsiflangan   texnikalarning   aksariyati   Janubiy
Xitoy chuxingpo uslubiga xosdir.
Old   xonalar   qattiq   to’rtburchaklar   o’lchamlarga   ega   edi.   Baland   granit
asoslarda, bir qavatda qurilgan. Katta silliq tomlar pavilonlar devorlariga nisbatan
ancha oldinga chiqib, plitkalar bilan qoplangan. Shunisi e’tiborga loyiqki, bunday
Xitoy   binolari   chayqalish   bilan   ajralib   tursa,   koreys   pavilonlari   juda   baland   edi.
Old binolarning ichki va tashqi devorlari ba’zan chiroyli naqshlar bilan qoplangan.
52
 Тян   В.Д.   Буддийские   храмы   средневековой   Кореи.   М.,   2001.  C .30-44.
52 Yog’och   haykaltaroshlik   va   rangtasvirning   asl   asarlari   sifatida   shakli   va   amaliy
naqshlari   xilma-xil   bo’lgan   qavslar-tugonlarni   idrok   yetish   mumkin.   Inshootning
yog’och   yelementlarini   jilolash   koreys   quruvchilariga   yog’och   to’qimasini
ko’rsatishga imkon berdi va me’moriy bezak usullaridan biriga aylandi.
Haykaltaroshlik.   Budda   haykaltaroshlik   Koreya   tasviriy   san’atida   muhim
o’rin   tutgan.   Ammo   u   yendi   Silla   haykallarining   ifodali   va   chuqur   ma’naviy
obrazlarini takrorlay olmagan, shuning uchun uning badiiy ahamiyatining ma’lum
darajada   pasayishini   kuzatish   mumkin.   Koreys   haykaltaroshligining   badiiy
qiymatining   zaiflashishiga   kidan   va   mo’g’ullarning   bosqinlari   ta’sir   ko’rsatdi.
Ularning   koreys   haykaltaroshlariga   madaniy   ta’siri   bilan   birga,   Oliy   budda
ruhoniylar   tomonidan   tartibga   rioya   qilinishi   ustidan   qat’iy   nazorat
haykaltaroshlarning   ijodiy   yerkinligini   cheklab   qo’ydi   va   ularning   asarlarining
umumiy xususiyatiga ta’sir ko’rsatdi. Silladan farqli o’laroq, rassomlik va xattotlik
Koreada   tasviriy   san’atning   yetakchi   turi   sanala   boshlandi.   Shuning   uchun
haykaltaroshlikka   u   yerda   san’at   sifatida   yemas,   balki   ustalarning   mavqyei   va
ularning ijodiga ta’sir ko’rsatuvchi hunar sifatida qaraldi.
Birlashgan   Sillada   yuqori   darajada   rivojlangan   monumental   tosh
haykaltaroshlik   va   tosh   barelef   san’ati   yo’qolib   bormoqda.   Budda   va   uning
izdoshlarining tosh haykallari juda kam uchraydi va shunga qaramay, 10-asrda bir
guruh   noma’lum   ustalar   Koreyadagi   Maitreyaning   eng   katta   tik   turgan   haykalini
yaratdilar (968-1006 yillarda bunyod etilgan). Koreys haykaltaroshlari ulkan granit
bloklardan Kvangchoksa monastiri (Nonsan, Janubiy Chuncheon) uchun balandligi
21,45 m bo’lgan haykalni o’yib yasadilar 53
.
Haykal   Maitreya   ko’rinishiga   nisbatan   nomutanosib   ravishda   katta   bo’lgan
ikki qavatli to’rtburchaklar bilan tasvirlangan. Uni badiiy xususiyatlar bilan emas,
balki   ulug’vorligi   va   mahorati   bilan   hayratga   soladigan   ko’proq   hunarmand
mahsuloti sifatida baholash mumkin.
53
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
53 10-12   asrlarda     uy   mehroblari   uchun   kichik   bronza   va   loydan   yasalgan
haykalchalar   mashhur   bo’lgan.   Ular   uylar   va   saroylarga   joylashtirilgan   va
ibodatxonalar va monastirlarda turli xil pozlar va kiyimlarda arhatlar tasvirlangan
yuzlab haykalchalarni o’z ichiga olgan butun pavilonlar yaratilgan.
X-XI   asrlarda   Sillaning   bronza   plastikasini   o’ziga   singdirgan   cho’yan
haykaltaroshlik keng tarqaldi. Haykaltaroshlik mahoratining yangi yo’nalishiga bir
necha   saqlanib   qolgan   temir   haykallar   misol   bo’ladi:   temirdan   yasalgan   Budda
boshi   (X-XI   asrlar),   oyoqlarini   chalishtirgan   holda     o’tirgan   Budda   va   boshqalar
fikrimiz isbotidir.
Budda tasvirlarini bronza quyish tajribasi katta hayotiylik va hissiylik bilan
ajralib turadigan ifodali va aniq tasvirlarni yaratishga imkon berdi, shu bilan birga
temir haykallar badiiy yechimning ma’lum bir qisqaligi va Xudo obrazining ba’zi
idealizasiyasi bilan ajralib turadi.
Korening   dunyoviy   haykali   vafot   etgan   hukmdorlar   xotirasini
abadiylashtirish   uchun   yaratilgan   yagona   yeksponatlar   bilan   ifodalanadi.   Koreys
shohlarining   dafn   marosimlari   harbiy   va   fuqarolik   amaldorlari   va   muqaddas
hayvonlarning tosh haykallari bilan bezatilgan;  haykallar  o’lchamlarining aniqligi
va   ustunligi   bilan   ajralib   turardi.   Ular   X - X V   asrlardagi   budda   haykaltaroshligi
bilan bir xil odatiylik va sxematizm bilan ajralib turardi 54
.
Diniy   va   dunyoviy   haykaltaroshlikning   ekspresivligi   va   badiiy
ahamiyatining   butun   davr   davomida   va   ayniqsa   so’nggi   bosqichda
pasayishini   Konfusiy   tizimining   tobora   kuchayib   borayotgan   ta’siri   bilan
izohlash mumkin. Ilk o’rta asr Koreya haykaltaroshligida Sug’d kishilarining
ham   tasviri   uchraydi.   Bunga   ma’lum   tarixiy   voqyealar   sabab   bo’lgan.   VIII
asrning   boshlarida   Fors   va   Xuroson   kuchlarini   o’z   armiyasi   safiga
birlashtirgan arablar Movarounnahr yerlariga bostirib kiradi.   O’ziga nisbatan
bir necha barobar kuchli dushmanga teng kela olmay mahalliy davlatlar birin-
ketin mag’lubiyatga uchray boshlaydi. Qutayba boshliq arab askarlari shahar
54
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
54 va qishloqlarni talab, ibodatxonalarga o’t qo’yadi. U yerdagi boyliklarga ega
chiqib, kitoblar va xujjatlarni yo’q qiladilar. Arablar boy - badavlat oilalarni
uylaridan quvib chiqib, ularning turar joylarini o’ziniki qilib oladi. Masalan,
Qutayba   Samarqandni   egallagach,   podsho   G’urakdan   (Gurak)   o’z   saroyini
arablarga   topshirib,   shahardan   chiqib   ketishini   talab   qiladi 55
.   Savdogarlar
shahri   Poykendni   olganda,   arablar   sarkardasi   Qutayba,   yerdagi   boylikni
ko’rib,   bunday   boylikni   Xalifalik   xazinasi   Bag’dodda   ham   ko’rmaganligini
aytadi. Poykendlik badavlat oilalardan bo’lgan Xina Qutaybaga o’zi va oilasi
ozodligi  uchun  1 mln.  dirham   taklif   qiladi. Arablar  tomonidan  olib  borilgan
bosqinchilik   siyosati   avj   olgan   sharoitda   mahalliy   xalqlarning   ma’lum   bir
qismi   xorijiy   davlatlar   hududida   boshpana   topishga   majbur   bo’ladilar.
Ayniqsa,   chet   el   bilan   yaqindan   aloqada  bo’lgan   badavlat   dehqonlar   va  boy
savdogarlar bu ishni uddasidan tezroq chiqadilar.
Ma’lumki, Xitoyning bir necha shaharlari va Silla (Quriya) davlati poytahti
Kenchjuda sug’d-turk savdogarlarining qarorgohlari bo’lgan. Shuning uchun
arablar   bosqini   davrida   sug’d-turk   aristokratlarining   ma’lum   bir   qismi
birinchi   navbatda   Xitoy   va   Silla   davlatlarida   doimiy   boshpana   topadilar.
Ulardan   ba’zilari,   keyinchalik   Xitoy   imperatori   va   Silla   qiroli   xizmatida
bo’lib, alohida hurmat va e’tiborga sazovor bo’lgan bo’lishi mumkin. Bunga
Sillaning 38 va 42 qirollari qabri oldidan topilgan haykallar  ichida sug’d va
turk aristokrat vakillariga tegishli haykallarning mavjudligi guvohlik beradi. 56
Sillaning   38   qiroli   Wonseog   (785-798)   qabri   oldidan   topilgan   4   ta
granitdan   tayyorlangan   haykalning   2   tasi   O’rta   Osiyolik   etnik   gruppaga
tegishli 57
.   Ularning   biri   qirol   mozoriga   qaraganda   o’ng   tomonda,   ikkinchisi
chap   tomonda.   O’ng   tomondagi   haykal   soqolli   erkak   kishi   bo’lib,   boshini
chap   tomonga   biroz   burib   turibdi.   Antropologik   nuqtai-nazardan   yuzi
yevropoid qiyofada. U chap qo’lida hassaga o’xshash predmetni ushlab, o’ng
55
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. М., 1970. С. 207
56
 А. Анарбаев . Араблар босқини ва суғд-турк зодогонларининг тақдири.   Ўзбекистон Археологияси . 2016. №
2  б-23-29
57
 Анарбаев А.   Узбекистан и Корея   (Силла)   на Великом Шелковом пути   //  Another   of   the   Silk   Road .  Korea   Silk
Road   Project .  Geong   Gi , 2013.   P . 5-6, 11-14
55 qo’lini   musht   qilgan   holda   bukib,   ko’kragiga   qo’yib   turibdi.   Bosh   kiyimsiz,
sochi orqaga taralib, maxsus lenta bilan peshonasidan olib, orqaga boylangan.
Lentaning   ikki   uchi   orqada   sochga   o’xshab   osilib,   yelkasiga   tushib   turibdi.
Ustidagi   kiyimi   uzun,   tovonigacha   yetgan,   ikki   tomoni   oyog’ini   tepa
qismidan   to   pastigacha   kesilgan,   ochiq.   Belida   charm   kamar,   unga   o’ng
tomondan   dumaloq   ko’rinishdagi   hamyon,   chap   tomondan   charm   lenta
osilgan.   Haykal   ustidagi   kostyum   kompleksiga   ichki   ko’ylak,   shim   va   etik
ham kiradi.
Ikkinchi   haykal   ham   soqolli   erkak   kishi,   bosh   kiyimsiz   yevropeoid
qiyofada bo’lib, birinchi haykaldan farqi, boshi o’ng tomonga biroz burilgan.
Soqoli   birinchi   haykalnikidan   uzunroq.   O’ng   qo’lida   hassaga   o’xshash
predmetni  ushlab,  chap qo’lini  musht  qilgan holda bukib, ko’kragiga qo’yib
turibdi.   Belida   charm   kamar-belbog’.   Bu   yerda,   birinchi   haykaldan   farq
qilgan   xolda,   hamyon   kamar-belbog’ning   chap   tomoniga   osilgan,   o’ng
tomonda   charm   lenta   osilib   turibdi.   Haykalning   qolgan   atributlari   birinchi
haykalnikiga o’xshash 58
.
Ushbu   kostyumga   o’xshash   kiyimlar   Sug’d,   Baqtriya   va   Xorazmda
miloddan   avvalgi   I   -milodiy   eraning   III   asrlarda   keng   tarqalgan.   Kushon
podsholarining  ustida   ham   shunday   kostyumlarni   ko’rish   mumkin.   Ayniqsa,
VI-VII   asrlarga   mansub   Panjikent   devoriy   rasmlarda   bunga   o’xshash
kostyumlar  ko’p uchraydi.  Qiyosiy  tahlil   qilish  natijasida  quyidagi  xulosaga
kelish mumkin. Kostyumning tikilishi va umumiy ko’rinishida yuz- ikki yuz
yil   ichida   sezilarli   o’zgarishlar   sodir   bo’lmaydi.   Lekin,   kostyum
kompleksidagi   predmetlarda   ba’zi   bir   o’zgarishlarni   ko’rsa   bo’ladi 59
.
Masalan,   VI-VII   asrni   boshlariga   mansub   Panjikent   devoriy   rasmlarda
belbog’dagi   hamyonning   asosiy   qismi   to’rtburchak,   faqat   birgina   sur’atda
hamyonning   tag   qismi   yarim   dumaloq   ko’rinishda   tasvirlangan,   xolos.   VII
58
 А. Анарбаев. Араблар босқини ва суғд-турк зодогонларининг тақдири. Ўзбекистон Археологияси. 2016. №
2 б-23-29
59
 А. Анарбаев. Араблар босқини ва суғд-турк зодогонларининг тақдири. Ўзбекистон Археологияси . 2016. №
2  б-23-29
56 asrning   o’rtalari   va   uning   ikkinchi   yarmiga   oid   Afrosiyob   devoriy
rasmlaridagi   hamyonlarning   asosiy   qismi   dumaloq   ko’rinishda   tasvirlangan.
Faqat ikki rasmda hamyon to’rtburchak ko’rinishda tasvirlangan.
Yuqoridagilardan   ko’rinib   turibdiki,   kostyumlardagi   sezilarli   o’zgarishlar   VII
asrning   o’rtalariga   to’g’ri   keladi   va   shu   ko’rinishda   arablar   bosqini   davrigacha
yetib   keladi.   O’zga   yurtlarda   boshpana   topgan   Movarounnahrlik   boy-badavlat
oilalar o’z urf odati, kundalik turmush tarzi va usti-boshini saqlab qolishga harakat
qilishgan.   Demak,   Silla   davlati   38-qirolining   qabri   oldidan   topilgan   ikki
haykalning   antopologik   qiyofasi   va   usti   boshini   har   tomonlama   qiyosiy   izohlab,
quyidagi   xulosaga   kelish   mumkin:   birinchidan,   ushbu   haykallar   sug’diylarga
tegishliligi   aniq;   ikkinchidan,   haykallar   VII   asrning   ikkinchi   yarmi   yoki   arablar
bosqini   davrida   Sillaga   borib   qolgan   sug’diylar   vakillariga   bag’ishlab   o’rnatilgan
bo’lishi mumkin.
Ikkinchi   obyekt   -   bu   Sillaning   42   qirolining   qabri   va   uning   oldidagi   haykallar
kompleksi   hisoblanadi.   Qirol   Heungdeok   826-836   yillarda   xukmronlik   qilgan.
Uning   qabri   Kyonchju   shahrining   yonida   joylashgan.   Qirol   qabrining   oldida
granitdan yasalgan 4 ta haykal saqlangan  bo’lib, undan 2-tasi  xaqida to’xtalamiz.
Haykallar   odam   bo’yidan   baland   bo’lib,   yuqorida   tilga   olingan   haykallarga
o’xshash stilda yasalgan. Qirol qabriga qaraganda o’ng tomondagi haykal, avvalgi
haykallardan   farqi,   soqol-muylabi   olingan.   Ustidagi   kastyumi   avvalgi
haykallardagi   kastyumlarga   o’xshab   haykalning   tovonigacha   tushib   turibdi,   ikki
yoni   kesilgan-ochiq.   Yenglari   shimarilgan.   Chap   qo’lida   xassaga   o’xshash
predmetni   ushlagan.   O’ng   qo’lini   musht   qilib,   kukragida   ushlab   turibdi.   Bosh
keyimi   yo’q,   sochi   orqaga   taralgan   bo’lib,   mahsus   lenta   bilan   peshonasidan   olib,
orqasiga   gul   band   ko’rinishida   tugilgan.   Lentaning   ikki   uchi   o’rilgan   ikki   soch
ko’rinishida   orqasida   beligacha   osilib   turibdi.   Haykalning   belida   kamar-belbog’.
O’ng tomonda xanjar osilgan, chap tomonda esa dumaloq ko’rinishda hamyon va
lentasimon  predmet  osilgan.  Haykalning  oyog’idagi   etikka  shimning pastki  qismi
kirgizilgan.
57 Chap tomondagi haykal ham birinchi haykal stilida yasalgan. Egnidagi kiyimi -
kostyumi   va   boshini   lenta   bilan   bog’lanishi   bir   hil.   Lekin,   bu   yerda   hassasimon
predmet   haykalning   o’ng   qo’lida.   Chap   qo’lida   esa   qandaydir   narsani   ushlagan
holda   egib,   ko’kragida   ushlab   turibdi.   Belida   kamar-belbog’,   unga   chap   tomonda
xanjar, o’ng tomonda dumaloq ko’rinishda hamyon va lentasimon predmet osilgan.
Tahliliy   tadqiqotning   natijasiga   qaraganda,   o’ng   tomondagi   haykalning   yuzi
oz bo’lsada kengroq, burni ham nisbatan keng. Chap tomondagi haykalning burni
qirraliroq   bo’lib,   yuzining   ko’rinishidan   yoshroqqa   o’xshaydi.   Haykallarning
antropologik qiyofasi yevropoid irqinining ikki daryo oralig’i tipiga mansub bo’lib,
etnik jihatdan turkiydir.
Xitoyning   Shansi   viloyati   poytahti   Sian   xalqaro   aeroporti   yaqinidagi   Tan
dinastiyasi   davriga   (aniqrog’i   VII   asrning   ikkinchi   yarmi—VIII   asrni
boshlari)   oid   mavzoleyda   olib   borilgan   arxeologik   qazishmalarda   ham
toshdan   yasalgan   haykallar   topilgan.   Bu   haykallar   to’liq   saqlanmagan.   Bu
yerda ham yuqorida tilga olingan belbog’ va unga osilgan hamyonni ko’rish
mumkin.   Shuning   uchun   ushbu   haykallarni   ham   Tan   dinastiyasi   davlat
idoralarida   xizmat   qilgan,   kelib   chiqishi   sug’dlik,   toshkentlik   va   farg’onalik
tarixiy shaxslarga atab o’rnatilgan yodgorlik, deyish mumkin.
O’zbekistonning   tarixiy   o’lkalari   hisoblangan   Sug’d,   Toshkent   va
Farg’onaning   Xitoy   bilan   o’zaro   aloqalari   ikki   ming   yildan   uzoqroq   tarixga
ega.   Bu   haqida   Xitoy   yozma   manbaalar   va   arxeologik   topilmalar   guvohlik
beradi.   Milodiy   eraning   birinchi   asrlarida   Xitoyning   bir   necha   shaharlarida
sug’d aristokratlarining xalqaro savdo  bilan bog’liq vakillari, savdo rastalari
va   turar-joylari   bo’lgan.   Masalan,   VI-IX   asrlarda   Xitoyning   30   ga   yaqin
shaharlarida   sug’diylar   savdo-sotiq   ishlari   bilan   shug’ullanganlar.
Aniqlanishicha,   ma’lum   bir   guruh   sug’dlik,   toshkentlik   va   farg’onaliklar
Xitoyning   bir   necha   shaharlarida   istiqomat   qilib,   savdo   bilan
shug’ullanganlar. Poytaht shaharlar Chang'an va Luoyang-da ularning alohida
mahallalari bo’lgan 60
. Ayniqsa, ularning Luoyang shahridagi o’rni juda katta
60
 Rong Xinjiang. The Migrations Settlements jn the Sogdians in the Northern Dynasties, Sui and Tang // China 
Archaeology and Art Digest. IV.I 2000. P. 119, see map 1
58 hisoblangan.   Bu   davrda   (VIII   asr)   samarqandlik   Ap   Lushan   va   toshkentlik
Shi   Siming   sug’diylarning   sardorlari   sifatida   Xitoyda   mashhur   bo’lishgan   .
An Lushan etnik kelib chiqishi turk bo’lib, 9 tilni bilgan, dovyurak va mohir
jangchi, qator viloyatlarda hokim lavozimida faoliyat ko’rsatgan. Xubilayxon
davrida   (XIII   asrning   ikkinchi   yarmi)   toshkentlik   Ahmad   Fanokatiy   va
buxorolik   Umar   Kamoliddin   davlatning   yuqori   lovozimlarida   ishlab,   katta
hurmat   va   e’tiborga   sazovor   bo’lishgan 61
.   Ayniqsa,   An   Lushan   va   Umar
Kamoliddinlar Xitoy tarixida muhim iz qoldirganlar.
Arablar   bosqini   yuz yilga  yaqin davom   etadi.  Bu  davr   ichida Movarounnahrda
forslashish   prosessi   davom   etadi.   Dastlabki   yillarda   boshqaruv   va   hisob-kitob
ishlari   arab   va   fors   tillarida   olib   borilgan   bo’lsa,   keyinchalik,   asosan,   fors   tilida
olib   boriladi.   Bu   prosess   shaharlarda   tezroq   kechadi.   Natijada,   shaharlarda   asta-
sekinlik bilan sug’d tilini o’rnini fors tili egallaydi. Mahalliy aristokratlarning ba’zi
bir   vakillari   arablar   xizmatiga   o’tib,   yuqori   martabalarga   erishadi.   Masalan,
ustrushonalik,   kelib   chiqishi   turk   Haydar   al-Afshin   Xalifalik   armiyasining
ko’mondoni   darajasiga   ko’tariladi.   Abbosiylar   davrining   dastlabki   yillaridayoq
Xalifalik   markazi   Bag’dodda   xorazmliklar,   sug’diylar,   ustrushonaliklar,
farg’onaliklar joylashgan mahallalar paydo bo’ladi. Arablargacha shakllangan fan
va madaniyat butunlay yo’q bo’lib ketmadi. Aksincha, uning yutug’i xalq orasida
saqlanib   qoldi.   Shu   asosida   voyaga   yetgan   al-Farobiy,   al-Xorazmiy,   al-Farg’oniy
va al Beruniy kabi buyuk allomalar arab fani nomi bilan dunyoga mashhur bo’lgan
ilm-fanni   yuqori   cho’qqilarga   ko’tardilar.   hamma   shaharlarida   savdo   qilganlar.
Xususan, Xitoyning 30 ga yaqin shaharlarida Movarounnahrlik savdogarlar savdo
qilishgan.   Ayniqsa,   Xitoyning   poytaht   shaharlari   Chan’an,   Luoyang   va   Silla
poytahti   Kenchju   da   ularning   katta   mahallalari   bo’lgan.   Arablar   bosqini   tufayli
samarqanlik,   buxorolik,   ustrushonalik,   toshkentlik   va   farg’onalik   ko’plab   boy-
badavlat oilalar Xitoy va Silla davlati shaharlarida doimiy boshpana topadilar. Ular
ichidan   yetishib   chiqqan   An   Lushan   singari   buyuk   shaxslar   Xitoy   va   Silla
davlatlari   siyosiy   va   iqtisodiy   hayotida   muhim   o’rin   egallagan.   Bizning
61
  Хўжаев   А .  Буюк   ипак   йўли .  Тошкент , 2007.  Б .173, 233-240
59 fikrimizcha,   yuqorida   izoh   berilgan   haykallar,   kelib   chiqishi   O’zbekistonning
tarixiy   o’lkalaridan   hisoblangan   buyuk   shaxslarning   Silla   qirolligi   va   Xitoy
imperiyasi oldidagi xizmatlari evaziga o’rnatilgan 62
.
Ma’lum   bo’lishicha,   milodiy   eraning   birinchi   asrlaridan   boshlab
O’zbekistonning   tarixiy   o’lkalari   hisoblanmish   Sug’d,   Toshkent   va   Farg’onadan
chiqqan   savdogarlar   Xitoyning   bir   necha   shaharlarida   savdo-sotiq   bilan
shug’ullanishgan.   Arablar   bosqini   arafasida   ular   Xitoy   va   Sillaning   aksariyat
hamma shaharlarida savdo qilganlar. Xususan, Xitoyning 30 ga yaqin shaharlarida
Movarounnahrlik   savdogarlar   savdo   qilishgan.   Ayniqsa,   Xitoyning   poytaht
shaharlari   Chan’an,   Luoyang   va   Silla   poytahti   Kenchju   da   ularning   katta
mahallalari bo’lgan. Arablar bosqini tufayli samarqanlik, buxorolik, ustrushonalik,
toshkentlik   va   farg’onalik   ko’plab   boy-badavlat   oilalar   Xitoy   va   Silla   davlati
shaharlarida doimiy boshpana topadilar. Ular ichidan yetishib chiqqan An Lushan
singari   buyuk   shaxslar   Xitoy   va   Silla   davlatlari   siyosiy   va   iqtisodiy   hayotida
muhim   o’rin   egallagan.   Bizning   fikrimizcha,   yuqorida   izoh   berilgan   haykallar,
kelib   chiqishi   O’zbekistonning   tarixiy   o’lkalaridan   hisoblangan   buyuk
shaxslarning   Silla   qirolligi   va   Xitoy   imperiyasi   oldidagi   xizmatlari   evaziga
o’rnatilgan.
3.3. Uch  qirollik  va birlashgan kuchlar davri musiqa madaniyati  va
tasviriy san’ti
Samguk   davridagi   musiqiy   ijod   uch   davlatning   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishining   dastlabki   feodal   tabiatini   aks   ettirdi.   U   ikki   oqimga   bo’lingan:
qo’shiq   va   raqs   xalq   an’analari   va   hukmron   tabaqaning   g’oyaviy   va   estetik
ehtiyojlariga   xizmat   qiladigan   aristokratik   doiralar   (yoki   saroy)   musiqasi.   Xalq
musiqasi   qadimiy   qo’shiq   an’analariga   asoslangan   edi,   shuning   uchun   asosan
oddiy   odamlarning   turmush   tarzi   haqida   qo’shiqlar   mavjud   ("Aso",   "Spinner
qo’shig’i"),  yaxshi   hayotga umid  ("Phunnen"  /   "boy hosil"),  koreys   qishlog’ining
hayoti ("Sodone"), bu o’rta asr qo’shiq janrining prototipiga aylandi.
62
 А. Анарбаев. Араблар босқини ва суғд-турк зодогонларининг тақдири. Ўзбекистон Археологияси. 2016. №
2 б-23-29
60 Koguryo   freskalari   uchta   davlat   aristokratiyasi   hayotida   musiqiy
madaniyatning muhim rolini tasdiqlaydi: ular raqs va musiqa truppalari, ta’sirchan
orkestrlar ishtirokidagi bayramlar va yurishlarni tasvirlaydi. Goguryoning ko’plab
raqs tartiblari harbiy (qilich bilan niqoblangan raqs) va qishloq xo’jaligi (nori yoki
tosolga)   mavzusini   aks   ettiradi.   Silla   va   Bayekjeda   talchum   niqobli   raqslari   juda
mashhur bo’lgan. Goguryoning raqs va musiqa madaniyati  qayta qurildi, natijada
xalchum   (xanjar   raqsi),   pukchum   (baraban   raqsi),   malchum   (Goguryo   otliqlari
raqsi)   va   boshqa   raqs   turlari   paydo   bo’ldi.   Shuningdek,   bu   davrda   puchechxum
raqsi   (muxlislar   bilan   raqs),   noyob   samochxum   raqsi   (raqqoslar   uzun   tor   lentalar
bilan   bosh   kiyim   kiyishgan   va   o’ziga   xos   bosh   harakatlari   yordamida   ularning
magistral atrofida aylanishiga sabab bo’lgan), bu dunyoda hyech qanday o’xshashi
bo’lmagan raqs turlaridan hisoblanadi.
Samguk   davrida   Koreyaning   asosiy   musiqa   asboblari   ham   paydo   bo’ladi:
kayagym,   changu,   chotte,   hagym   va   boshqalar.   Ajoyib   milliy   asbob   ikki
tomonlama   ish   yuzasiga   ega   edi,   ya’ni   changu   baraban,   qum   soati   shaklida
qilingan.
Xitoy musiqiy an’analarining inqirozi birinchi navbatda Goguryoda, so’ngra
hamma joyda ikkita perkussiya va zarbli musiqa asboblarining paydo bo’lishi deb
hisoblanadi - peongjong (16 ta bronza qo’ng’iroqli) va peongyong (undan osilgan
tosh yoki metall parchali) 63
.
Solnomalarda kayagym uchun 185 ta, pipa uchun 212 ta (bir vaqtning o’zida
ham   skripka,   ham   kichik   gitaraga   o’xshash   to’rt   torli   kamonli   asbob)   va   xagym
(pipaning ikki  torli analogi), chotte nay uchun 860 ta musiqa haqida ma’lumotlar
mavjud.
Puflab  chalinadigan  musiqa  asbobi,  torli   va zarbli   cholg’ularning bir  necha
turlari   asosida   uchta   davlatda   ko’plab   saroy   va   harbiy   sahna   asarlari   yaratildi.
Muyongchon   devoriy   suratlaridan   birida   yuzlab   musiqachilar   ishtirokidagi   kortej
tasvirlangan, ularning orkestrida 37 turdagi 13 ta jez va zarbli cholg’ular mavjud.
63
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .105-113.
61 Musiqa nafaqat saroy marosimlarida muhim rol o’ynadi, balki odamlarning
kundalik hayoti, buddaga sig’inish xizmatlari va zamonaviy teatrning kashshofiga
aylangan   qadimiy   aktyorlarning   chiqishlari   bilan   birga   uchraydi.   Nori   tipidagi
ommaviy   xalq   raqslari   zarbli   dehqon   orkestri   jo’rligida   olib   borildi.   Budda
ibodatxonalarida ibodat qo’shiqlarini ijro etish o’ziga xos musiqiy hamrohlikni va
musiqa madaniyatining maxsus yo’nalishiga rioya qilishni talab qildi. Musiqiy ijro
janrida   ishlagan   niqobli   aktyorlar   choyon   (kundalik   yoki   ertak   syujetlarida   qisqa
raqs   miniatyurasi)   nog’ora   va   nay   chalishgan.   Qo’shni   davlatlar   Xitoy   va
Yaponiyada   uchta   qirollikning   musiqa   va   raqs   san’atining   mashhurligi   haqidagi
ma’lumotlar mavjud 64
.
Birlashgan   Silla   musiqasi   va   xoreografiyasi   Samguk   davrining   eng   yaxshi
an’analarini   davom   ettirdi.   Silla   musiqachilari   uchta   davlatda   ixtiro   qilingan
asboblardan foydalanganlar: torlar (komungo, kayagym, pipha, hagym) va puflama
asboblar   (teham,   chunham,   soham),   bu   keng   akustik   diapazondagi
kompozisiyalarni yaratish va ko’paytirish imkonini berdi. Yangi musiqiy janrning
poydevori qo’yildi. Vokal va raqs ijrosida uch yoki to’rttagacha jo’r musiqachilar,
ikki yoki uchta raqqoslar va bir nechta vokalchilar ishtirok etishgan. Shunday qilib,
vokal va raqs guruhlari paydo bo’ladi. Koreya musiqiy madaniyatining yangi turi
sifatida   "Napsori"   xalq   qo’shiqlarining   qadimiy   matnlari   va   "Chinsori",   talxum,
kamu (quvur raqsi), sanemu (raqs va yakkaxon ashula) raqslari saqlanib qolingan.
Birlashtirilgan Silla xoreografiyasi va musiqasi hali ham Xitoy va Yaponiya
musiqa san’atiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Koryo   musiqa   madaniyatida   ikkita   yetakchi   yo’nalish   mavjud:   Saroy
musiqasi va Kaye xalq qo’shiq madaniyati.
Koreya   aristokratiya   saroy   musiqa   rivojlanishini   da’vat,   u   Sung   Xitoy
klassik konfusiylik hyanak musiqasi asosida paydo bo’lgan. Saroy musiqasi davlat
va   diniy   marosimlari,   saroy   bayramlari   va   aslzodalarning   boshqa   ko’ngilochoar
tadbirlarda   hamroh   bo’ldi.   Shunisi   e’tiborga   loyiqki,   Xitoyda   klassik   kuylangan
64
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .51-76.
62 musiqa   izsiz   g’oyib   bo’ldi   va   Koreyada   Saroy   musiqasi   saqlanib   qoldi   va   shu
kungacha ijro etilmoqda. Koreys musiqachilari koreyslarga tanish bo’lgan musiqa
asboblarini komungo, kayagym, nog’ora va nay asboblarini mukammallashtirdilar.
Vaqt o’tishi bilan koreys musiqa asboblari klassik musiqa tarkibi sifatida saqlanib,
zamonaviy milliy musiqa madaniyatida o’zgarishsiz foydalanib kelinmoqda.
Koreys   o’rta   asr   folklori   (kaye)   bebaho   san’at   namunasi   bo’lib,   oddiy
odamlarning og’ir hayotini ulug’lagan va feodallarning bekorchilik va hokimiyatni
sevishini qoralangan oddiy xalqning musiqiy an’analarini ifodalaydi. Xalq kayelari
orasida marosim, lirik, mehnat, komik va satirik qo’shiqlar bo’lgan 65
.
Choyenmu raqslari xalq va saroy an’analarining o’ziga xos simbiozi sifatida
tan   olinishi   kerak.   Koreys   xoreografiyasining   bu   turi   XI   asrda   taniqli   sahna   va
raqslar   ijrochisi   nomini  oldi.  U  niqoblarda  ajoyib  raqs  spektakllarini  yaratdi,  ular
asta-sekin   o’nlab   aktyorlar   va   musiqachilar   ishtirokida   teatrlashtirilgan   tomosha
shaklini oldi. Choyenmu raqslari Koreya yarim orolida juda mashhur edi. Ular tez-
tez   qo’shiq   aytish   bilan   birga   ijro   etilganligi   sababli,   bir   xil   choyenmu-kama
(qo’shiq   bilan   raqs)   rivojlandi.   Eng   mashhur   raqs   turlalari   edi.   Ular   chonsamu
("jangchi raqsi") va sajamu (Arslon niqob raqsi) deb nomlangan.
Morai-ilon   raqsi   (yovuz   ruhlarni   haydab   chiqarish   uchun)   va   niqobli
spektakllar   kabi   teatr   turlari   xalq   orasida   mashhur   bo’lgan.   San’atning   bu   turlari
maxsus   davlat   idorasi   tomonidan   boshqarilgan.   Poytaxtda   vaqti-vaqti   bilan
ommaviy tantanalar o’tkazilib, unda turli qo’shiq va raqslar ijro etilgan. 
Sobiq   podsho   Xitoyga   nisbatan   mustaqil   mavqyeini   mustahkamlash
maqsadida   1899   yilda   Koreyaning   imperiya   deb  e’lon   qilishi   yangi   zarb  qilingan
imperator   Kojonning   nufuzini   oshirishga   qaratilgan   tadbirlar   bilan   birga   kechdi.
Shu   munosabat   bilan   sud   marosimi   Konfusiy   musiqiy   va   xoreografiya   san’ati
tadbirlarning   ta’sirli   o’tkazilishiga   hissa   qo’shdi.   Mustaqil   ravishda   ijro   etilgan
yoki   marosim   raqslari   bilan   birga   ijro   etilgan   AACning   qadimiy   musiqasi   yana
yuksak   hurmatga   sazovor   bo’lib,   qayta   tug’ilgan   va   gullab-yashnagan.   Imperator
65
 Никитина   М.И.   Корейская   поэзия   XVI-XIX   вв.   в   жанре   сиджо.   –СПб., 1993.  C .113.
63 hokimiyatining   obro’sini   oshirish   maqsadi   boshqa   jihatlarga   ham   tegishli
bo’lganligi   sababli,   saroy   musiqiy   an’analari   qirol   xonadonining   ichki   muqaddas
marosimi   bo’lishini   to’xtatdi   va   kengroq   auditoriyaga   ega   bo’ldi.   1874   yilda
mulklarning   tugatilishi   aktyorlar   va   musiqachilarning   ijtimoiy   mavqyeining
oshishiga olib keldi, ularga maxsus ma’lumot olgan odamlar sifatida muomala qila
boshladilar 66
.
Konfusiy musiqasi mutaxassislari va ixlosmandlari doirasi sezilarli darajada
kengaydi   va   an’anaviy   milliy   madaniyatni   saqlab   qolish   u   bilan   bog’liq   bo’lib
qoldi.   Shu   bilan   birga,   saroy   muhiti   mutaxassislari   Yevropa   musiqiy   an’analari
bilan tanishish, yevropaliklardan saboq olish va yangi asboblar bilan ishlash uchun
eng   yaxshi   imkoniyatlarga   ega   edilar.   G’arb   klassik   va   ommaviy   musiqasining
tarqalishi   ham   saroy   ahlidan   boshlangan.   Musiqasining   keng   auditoriyaga
chiqarilishi   va   Yevropa   asarlarining   paydo   bo’lishi   koreys   milliy   teatri   va
zamonaviy musiqa madaniyatining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi.
Koreyslar   birinchi   navbatda   nasroniylarning   muqaddas   musiqasi,   so’ngra
harbiy   orkestrlar   musiqasi   va   maktab   musiqa   ta’limi   dasturi   bilan   tanishdilar.
Yevropa   musiqasining   bu   uch   turi   ham   tegishli   institutlarni   idrok   etish   bilan
birgalikda o’zlashtirib olingan va ularning zarur elementlari sifatida qabul qilingan.
Bu,   ayniqsa,   cherkov   va   maktab   ta’limida   yaqqol   namoyon   bo’ldi.   G’arb   musiqa
madaniyatining tarqalishi avvalambor, uning maktab o’quv dasturiga kiritilishi ikki
xil musiqiy tizimning paydo bo’lishiga olib keldi.
Teatr san’ati muhitida fonsori qo’shiq janri yanada rivojlandi, natijada XIX
asr   oxiriga  kelib teatr  sahnasida  mustahkam  o’rnashdi.  XX asr  boshlarida  fansori
asosida   changgyk   klassik   milliy   operasi   shakllandi.   Uning   dramaturgiyasi   yangi
adabiyotga asoslanadi. O’z navbatida opera milliy drama teatrining peshqadamiga
aylanadi.   O’sha   paytda   musiqa   soxasi   Changgyk   phansori   va   Yevropa   musiqiy
an’analarining asl simbiozi davrini boshdan kechirayotgan edi.
66
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .105-113.
64 Qo’rg’on   freskalariga   asoslangan   uch   qirollik   (Koguryo,   Silla,   Pekche)
tasviriy an’analar tarixdan ma’lum. Koreya yarim orolning Shimoliy qismida juda
ko’p   sonli   freskalarga   ega   bo’lgan   70   ga   yaqin   yodgorlik   qazilgan.   Freska
yaratuvchilari   bo’yoqlarning   ikki   shakli   o’simliklardan   olingan   va   minerallardan
tayyorlangan   bo’yoqlardan.   Koguriyoda   oxralarni   hisobga   olmaganda   asosan
o’simliklardan   bo’yoqlar   olingan   bo’lib,   mineral   bo’yoqlar   Xitoydan   keltirilgan.
Qo’rg’on maqbaralarini har tomonlama o’rganish davomida devoriy suratlarni IV–
VII asrlar bilan davrlashtirildi 67
.
Ilk   fresklar   V   asrning   oxrigacha   bo’lgan   davrni   o’z   ichiga   olgan   bo’lib,
o’lchamning   qattiyligi,   o’tirgan   inson   tasvirlarining   frontal   joylashuvi   bilan   farq
qiladi. Odatda bunday freskalarda   marhum va uning xotini hamda marxumning uy-
xo’jaligi tasvirlangan.
O’rta   davrga   oid   rasmlar   VI   asr   bilan   davrlashtirilgan.   Ushbu   davrining
suratlarida   o’ziga   hoslik   marxumning   turli   rejalari   va   bo’lajak   harakatlarini
qiziqarli   o’tkazishni   holatlarini   aks   ettirish   hisoblanadi.   Jumladan,   bayram,   ov,
marosimlarda; odamlar tasviridan tashqari, shartli manzara ham taqdim yetiladi.
So’nggi freskalar VI  asrning oxiri VII  asrning boshlariga oid. Ular o’ziga
xosligi mifologik mazmundagi tasvirlarni tasvirlashida bo’lib, asosan to’rt ximoya
qiluvchi ruxlarni tasvirlaydi.
IV   asr   oxiri   –   V   asrning   birinchiyarmi   bilan   davrlanadigan   Samsilchxon
maqbrasi,   Sallyonxvachxon   («Tushgan   nilufar   maqbarasi»),   Kakchochxon,
Muyonchxon,   VI   asrga   oid   Sasinchxon   («to’rt   ximoyachi   rux   maqbarasi»)   ilk   va
rivojlangan o’rta asrlarga oid freskalar eng mashhur san’at namunalari hisoblanadi.
Dunyoga   mashhur   Sammyoning   uchta   maqbarasi   (Konso,   Janubiy   Pxyongan)
tasvirlari so’nggi davr na’munasi hisoblanadi 68
.
Koreya   tarixining   XI–   XVI   asrlar   oralig’idai   ko’plab   urushlar   va   ijtimoiy
g’alayonlar natijasida yuzaga kelgan yong’inlar va vayronagarchiliklar Koryoning
67
 Погодаева   А.В.   Художественная   культура   Кореи.   В   кн.:   Мировая культура в 2-х т. Т. 2. М., 2005. 
C .13-24.
68
 Толстокулаков   И.А.   Очерк   истории   корейской   культуры:   учебное пособие. Владивосток, 2002. 
119-139.
65 ko’plab   tasviriy   san’at   asarlari   nobud   bo’lishiga   olib   kelgan.   Natijada   va
zamonaviy tadqiqotchilarga faqat yozma manbalarda yoki kam sonli omon qolgan
san’at   asarlari   orqali   Koryo   amaliy   va   badiiy   san’ti   to’g’risida   ma’lumotga   ega
bo’lamiz.   Shuningdek,   Koreys   rassomlari   va   ularning   asarlari   haqidagi
ma’lumotlar   Koreya,   Xitoy   va   Yaponiyaning   bir   qator   tarixiy   asarlarida   saqlanib
qolgan. Albatta, asarlarda keltirilgan ma’lumotlar bizga rassomlarning mahoratini
aniqlash   imkoniyatini   bermaydi,   ammo   janrlarning   keng   tarqalishini   –   devoriy
suratlar, gravyura va budda haykaltaroshligini qay darajada rivojlanganligiga baho
berish imkonini beradi.
Manbalarda,   XI   asrda   buddaviy   rassomlar   qog’ozning   quyuq   fonida
oltinrang   siyoh   yordamida   o’yma   va   miniatyura   rangtasvir   san’atidan   keng
foydalanishgan.   Ularning   chizmalarda   buddaviylik   dinining   muqaddas   sutralar
tasvirlangan 69
. 
XII   asrda   bir   necha   yillar   davomida   Xitoyda   Sun   san’atini   o’rgangan
muallif   Li   Yonning   peyzaj   tasvirlari   mashhur   bo’lgan,   hattoki,   uning   rasmlari
yozma   manbalardan   ham   ma’lum.   Koreys   rassomchiligining   boshqa   ustalari   ham
mashhur   bo’lgan   Li   Gvanpxil,   Ko   Yuban;   iste’dodli   rassom,   XIV   asrning   yirik
shoiri   va   Konfusiy   olimi   Geongjudan   Li   Jehon   haqida   ma’lumotlar   saqlanib
qolgan.  Van Konmin nozik grafik usulda  chizgan  rassom sifatida mashhur bo’l gan .
Koreya   b adiiy   va   amaliy   san’at ining   mahsulotlari   orasida   eng   ko’zga
ko’ringan o’rinni  chinni   mahsulotlari   va kulolchilik yegallagan.   Jumladan, Koryo
kulollari Silla kulollarining yeng yaxshi  texnologik usullari va badiiy an’analarini
meros   qilib   olib   rivojlantirishgan,   ammo   ularning   estetik   afzalliklari   va   didiga
xitoylik   hamkasblari   sezilarli   ta’sir   ko’rsatgan.   X–   XIII   asrlar   Xitoy   va   Koreya
o’rtasida sopol mahsulotlarining keng almashinuvi bilan ajralib turadi 70
.
Sopol sohasining rivojini quyidagi to’rt davr orqali kuzatish mumkin:
69
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .58-70.
70
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C .87.
66  Silla kulolchiligidan yangi koreys kulolchiligiga o’tish davri ( X asr);
 Xitoy   sopol   ishlab   chiqarish   texnologiyasi   va   estetikasini   o’zlashtirish,
keramika ishlab chiqarish texnologiyasini ishlab chiqish va takomillashtirish (X asr
oxiriXII asr boshlari);
 Koreya   cyeladon   kulolchiligi   gurkiragan   va   rangli   sangam     bilan
mozaika texnikasi (XII asr o’rtasi XIII  asr.);
 Sopol   ishlab   chiqarishning   pasayishi,   “ bo’yalgan   Koryo ”   ning   paydo
bo’lishi (XIII   asr oxiri-XIV asr).
Koreys   bezak   madaniyatida   tasviriy   san’at   ham   o’z   o’rniga   ega
hisoblanadi.   Tarixan   Xitoy   bilan   iqtisodiy   va   madaniy   aloqalarning   jadal
rivojlanishi   Choson   rassomlariga   XIII–   XV   asrlardagi   Xitoy   rassomchilik   san’ati
bilan   tanishish   imkoniyatini   bergan.   XV–   XVI   asrlar   davomida   Koreya   tasviriy
san’ati   barcha   konfusiy   mafkurasi   ustun   bo’lgan   mamlakatlari   uchun   umumiy
bo’lgan,   mukammal   ma’naviy   va   jismoniy   uyg’unlik   idealini   o’zida   mujassam
etgan   estetik   me’yorlar   asosida   rivojlangan.   Tashqi   shakllarga   ye’tibor   berilib,
asarlarning vizual tomoniga ko’proq ta’sir ko’rsatgan buddaviylik san’ati sustlasha
borgan.   XIV   asr   oxiri–   XVI   asrlarda   buddaviylik   an’analarining   zaiflashuvi
konfusiychilikning rolining ortishiga imkon yaratgan. Natijada, muayyan qat’iylik
va   haddan   tashqari   tartibga   solish   bilan   ajralib,   u   shaklni   e’tiborsiz   qoldiib,
ramziylikka ye’tibor qaratilagn.
XV-XVI   asrlar   tasviriy   san’at   tizimida   rangtasvir   yetakchi   o’rinni
yegallaydi.   Mo’yqalam   ishlatish   mahorati   jamiyatda   yuqori   madaniyat   belgisi   va
Konfusiy fazilatlaridan biri sifatida qabul qilinadi. Shuning uchun 1392 yilda qirol
Li   Song   saroyida   Tohvaso   rassomlik   instituti   tashkil   yetildi   (u   XIX   asrga   qadar
mavjud   yedi).   Rassomchilik   akademiyasi   Min     sulosasining   rassomlik
akademiyasiga andazasida tashkil qilingan bo’lib, tashkilot vazifasi nafaqat mohir
rassomlarni tayyorlash, balki rassomlar faoliyati ustidan davlatni davlat nazoratini
o’rnatishga   ham   xizmat   qildi.   Tohvaso   Akademiyasida   tohva   deb   nomlangan
rassomlarning rasmiy guruhi tuzilgan. Eng malakali mutaxassis sifatida ular tasviri
san’atning   barcha   zamonaviy   janrlari   va   texnikasini   o’zlashtirishlari   muhim
67 hisoblangan, ammo Konfusiy akademiyasiga tegishli ekanliklari sababidan, ularni
asosan   portret   janrida   ishlashlari   zarur   bo’lgan.   Chunki,   konfusiy   dunyosidagi   bu
tasviriy   janr,   ajdodlarni   hurmat   qilish   marosimi   va   beshta   fazilat   bilan
chambarchas bog’liq e’tiqodga aylanadi. Uzoq Sharq mamlakatlarida hyech birida
portret janri Koreyadagi kabi muhim ahamiyat kasb etmagan.
Portret   janrining   eng   taniqli   vakillari   Kang   Xian   (1418-1465)   va   uning
izdoshi   Li   Sinxim   (1570-1631)   hisoblanishgan.   ular   ham   juda   yuqori   davlat
lavozimlarida ishlashgan. 
Shu davrda rasmiy  tohva  maktabi bilan paralel ravishda  muninxva  havaskor
rassomlar yo’nalishi rivojlandi.   Muninxva   vakillari o’zlarini koreys an’analarining
qo’riqchilari   deb   hisoblashgan,   ammo   shu   bilan   birga   rasmlarni   soyasini
tasvirlashda janubiy-sun texnikasidan foydalanganlar.
Koreya badiiy san’atida hattotlik muhim o’rin tutgan. Koreyalik rassomlar
xattotlikni   tasviriy   san’atning   bir   qismi   yoki   tasviriy   san’atning   mustaqil   turi
sifatida   ishlatishgan.   XV–   XVI   asrlarda   to’rt   buyuk   xattot   shahzoda   An   Pxyona,
Kim Gu, Xan Xo i Yan Saonlar koreys xalqiga boy meros qoldirishgan. Ularning
ijodkorligi   yuqori   darajadagi   texnik   mahorat   bilan   ajralib   turadi.   Xattotlik
yozuvlari rasmlar singari ibodatxonalar, saroylar va o’quv muassasalarini bezagan,
hatto   ziyoli   qatlam   vakillarining   shaxsiy   uylarida   ham   mavjud   bo’lgan.   Xattotlik
san’ati   savodxonlikning   eng   yuqori   ko’rinishi   sifatida   qadrlangan;   zodagonlar,
olimlar va rohiblar uni rassomlik asoslari bilan birga o’rganishga majbur edilar.
Umuman   olganda   dekorativ   va   amaliy   san’atda   o’ziga   xos   xususiyatlarga
ega bo’lgan asosiy uchta omil mavjud,
Birinchi −   chinni va to’qimachilik manufakturasi asosida san’at sanoatining
rivojlanishi
Ikkinchi   −   turli   sohadagi   ustalar   va   rassomlarining   mohirona   ijodkorligi:
kulolchilik,   chinni,   to’quvchilik,   gazlamalarni   bo’yash,   lok-bo’yoq,   metall
buyumlar, yog’ochsozlik.
Uchinchi   −   xalq   badiiy   hunarmandchiligi:   qo’lda   to’qish,   maishiy
kulolchilik, to’quvchilik, o’yinchoqlar. 
68 Barcha   yo’nalishlarning   umumiy   rivojlanishi   ikki   tendensiya   asosida
shakllandi:   An’anaviy   va   noan’anaviy.   Birinchisining   vakillari   yeski   naqshlarga
yergashdilar,   unutilgan   an’analarni   tiklashga,   qadimiy   ishlab   chiqarish   usullarini
tiklashga   intildilar.   Ikkinchisining   tarafdorlari   koreys   texnologiyasini   Yevropa
shakllari va bezaklari bilan birlashtirib, an’analarni yangilashga harakat qilishadi.
Xulosa
Koreya   davlati   madaniy   merosga   boy   davlatlardan   biri   bo‘lib,   bu   davlatda
bir   necha   asrlar   davomida   madaniyatning   turli   sohalari   rivojlangan   va   taraqqiy
etgan.   O‘rta   asrlarda   Koreyaning   tasviriy,   amaliy   va   me’morchilik   san’ati   ham
nihoyatda   rivojlandi.   O‘rta   asrlar   davri   maqbaralarida   ko‘plab   devoriy   surat
namunalari   uchraydi.   Ular   yorqin   bo‘yoqlarda   ishlangan,   voqea   va   hodisalarning
hayotiy va ifodali bo‘lishiga e’tibor berilgan. Kulolchilikda rang keng qo‘llanilgan.
Badiiy   kashtachilik   va   to‘qimachilik   G’arbiy   Osiyo   va   Yevropa   mamlakatlarida
yuqori   baholandi.   Koreya   yarim   orolidagi   paleolit   davridan   boshlab   o’ziga   xos
moddiy   madniyat   shakllangan.   Ma’lumki,   tarixni   arxeologik   jihatdan   puxta   va
atroflicha  o’rganishda  juda  ko’p  tomonlarni   hisobga  olish,  ya’ni   har  bir  ashyoviy
topilmalarni umumlashtirgan holda, ular qanday holatda va qayerdan topilganligini
to’g’ri   talqin   qila   bilish   taqozo   etiladi.   Masalan,   topilmalar   qo’lga   kiritilgan
arxeologik   yodgorliklar   turlarining   qaysi   davrga,   qanday   ma’daniy   qatlamlarga
oidligini   to’g’ri   tasavvur   qilishga   harakat   qilish   kerak.   Turli   joylarda   moddiy
madniyat   izlari   topilgan.   Ular   haqiqiy   kishilik   jamiyatlariga,   toshdan,   suyakdan,
hayvon   shoxlaridan   ishlangan   yuzlab   buyumlarga,   tilga,   ijtimoiy   tashkilotga,
dinga,   oilaga,   ko’mish   marosimlariga   ega   bo’ladilar.   Koreyada   qadimgi   tosh
asrining   50   dan   ortiq   yodgorliklari   topilgan,   ammo   ularning   bir   nechtasi   yaxshi
o’rganilgan, shuning uchun mahalliy tosh davri madaniyatlarning aniq tasviri yo’q.
Tosh davri quyi paleolit bosqichida (600-500 ming yil avval) boshlangan 71
. Ba’zan
ular tekisliklarda quyosh yaxshi isitadigan va suv havzalariga yaqin joylarda uylar
71
  Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен   до 1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;  
Томский   политехнический   университет. − Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014. 
C . 5 - 11 .
69 qurishgan. O’zlashtiruvchi turdagi asosiy iqtisodiy faoliyat qadimgi Koreya aholisi
uchun:   ov   qilish,   baliq   ovlash   va   termachilik   edi.   Keyingi   bosqichda
urug’chilikning matriarxat bosqichi shakllanadi.
Hayvonlarni   ovlash   va   tana   go’shtini   nimtalash   uchun   nafaqat   suyak   va
shox,   balki   ibtidoiy   tosh   qurollar   ham   ishlatilgan.   Qadimgi   odamlar   yog’ochdan
yasalgan tosh buyumlardan foydalanganlar.
Yuqori   paleolit   davri   tosh   buyumlarining   qayta   ishlash   texnologiyasining
o’zgarishi   bilan   ajralib   turadi.   Ular   ikki   tomonlama   chaqmoqlash   orqali
tayyorlanadi   va  qo’pol  retushga   ega  bo’ladi.   Mezolit  davriga  kelib  esa   kamon  va
o’q paydo bo’lib, bu ovning mahsuldorligini sezilarli darajada oshirdi. Neolit davri
Koreyada taxminan miloddan avvalgi 2-1 ming yilliklargacha davom etgan. Daryo
vodiylari   bilan   bog’liq   beshta   asosiy   viloyat   markazlari   mavjud   edi:   1)Shimoli,
Sharqiy, Tumangan daryosi havzasi; 2) Pusan viloyati-Daryo og’zi. Naktongan; 3)
Seul  tumani   Hangan  daryosining  quyi   oqimi;   4)   Xvanxe  yarim   oroli   qator   kichik
daryolar vodiylari; 5) Pxenyan tumani-quyi oqimi
Janubiy koreyalik arxeologlar neolit davrida Koreyada 50 minggacha odam
yashagan,   deb   hisoblashadi.   Turar   joylar   ikki   turdagi   aholi   manzilgohlari   bilan
farqlanadi.
Koreyada   tosh   davri   madaniyatidan   ilk   metallga   o’tish   miloddan   avvalgi   1
ming   yillikda   amalga   oshirilgan   bo’lib,   bu   madaniyat   ananalari   juda   kam
o’rganilgan.   Moddiy   madaniyatning   o’ziga   xos   xususiyatlari   bu   marosim
buyularining ayrim turlari bo’lgan. Skripka shaklidagi xanjarlar (pipxen), qisqa 50
sm gacha, pichoq vazifasini ham bajarib, pastki qismi o’tkir, o’rtasida tig’li qismi
bo’lib,   asta-sekin   oxirigacha   torayib   boradi.   Madaniy   marosimlardan   foydalanish
obyektlari-nometall,   qo’ng’iroqlar   bo’lgan.   Bronza   tangalarga   maxsus,   diniy   va
sehrli ma’no berilgan. Ular ruhoniy yoki shomanning muhim atributi hisoblangan,
uning   yordamida   qul   xizmatkori   qo’lida   yorug’likni   to’plashi   va   uni   boshqarishi
mumkin   edi.   Bronza   davri   madaniyatining   yana   bir   hodisasi   -   bu   daryolar
bo’yidagi   toshlarda   topilgan   petrogliflardir.   Petrogliflar   orasida   hayvonlarning
tasvirlari  ham,   geometrik  shakllar  ham   mavjud.  Asosan,   divergent   chiziqlar  bilan
70 aylana   hosil   qlinishi   quyoshga   sig’inishning   dalilidir.   Ma’naviy   madaniyatni   aks
ettiruvchi   artefaktlar   juda   kam   topilgan.   Shubhasiz,   dolmenlar   jamiyatning   diniy
hayotining asosi bo’lgan. Qadimgi koreyslarning bir qator siyosiy birlashmalarida
birinchisi qadimgi Joseon, deb nomlanadi. Uning o’ziga xos madaniy majmuasini
paydo   bo’lishini   neolit   davrining   oxiridan   boshlab   kuzatishimiz   mumkin.
Paleometall davrda ilk protoshahar ananasi mavjudligi shubhasizdir. Shu muammo
bilan shug’ullangan olimlarning taxminlarga ko’ra, qadimgi Joseon Liadong yarim
orolining   hududini,   Manchuriyaning   janubi-Sharqiy   va   Koreyaning   shimoli-
g’arbiy   qismini   egallagan,   qadimgi   Joseon   madaniyati   Koreya   madaniyati   bilan
o’zaro kuchli bog’liqlik mavjud.
Buddaviylikning   paydo   bo'lishi   bilan   Budda   tasviri   tushirilgan   miniatyura
shaklidan boshlab, yirik o'lcham dagi haykallar yasalgan.  Masalan, o'tirgan holdagi
Budda   haykalining   balandligi   5   metr   bo'lib,   27   tonna   mis,   5   kg   oltin   sarflangan
(574   y.).   Koreya   haykaltaroshlari,   masalan,   pekchelik   ustalar   tomonidan   yapon
ibodatxonalari   uchun   Budda   va   buddaviy   avliyolarning   haykallarini   tayyorlab
berganlar.   Rassomchilikning   badiiy   darajasi   borasida,   jahon   san'ati   durdonalari
qatoriga   kiruvchi   Koguryo   ibodatxonalaridagi   freskalar   (devorga   ishlangan   rasm)
orqali   mushohada   qilish   mumkin.   Ushbu   freskalar   koguryoliklarning   hayoti   va
turmushi   haqida   yaqqol   tasavvurga   ega   bo'lish   imkonini   beradi.   Anak
qabrtoshidagi freskalarda yuzlab kishilar, jang tasviri, ov manzarasi, ziyofat, saroy
amaldorlari va orkestrla rn ing tantanali chiqishlari, xo'ja l ik buyumlari tasvirlangan.
Boshqa freskalarda esa marhumlarni saqlovchi dunyoning to‘rt tomoni ruhi - ko'k
ajdarho   (Sharq   ruhi),   oq   yo'Ibars   (G'arb   ruhi),   qirmizi   qush   (Janub   ruhi)   va   ilon
o'ralgan toshbaqa (Shimol ruhi) aks etgan. Koguryo ustalari  yapon ibodatxonalari
uchun   ham   turli   tasvirlar   tayyorlaganlar.   Arxeologik   qazilma   ishlari   jarayonida
Koreyaning   turli   qismlaridan   yashma   (rangli   tosh),   nefrit,   oyna,   qimmatbaho
toshla r ,  kumush   va   oltindan  tayyorlangan   -   zirak,   munchoq,   popuk,  qo'ng'iroqlar,
bilaguzuklar, uzuk, belbog' kabi zeb-ziynat buyumlari topilgan. Amaliy san'atning
haqiqiy   namunasi   -   bu   og'irligi   12   kilogramm   bo'Igan,   26   ta   jonivorning   tasviri
71 tushirilgan   Pekchedagi   oltin   isiriqdon   b o’l gan   hamda   Sillada   tayyorlangan
naqshinkor oltin toj hisoblanadi.  
Koryo   davrida   tarixiy   yilnomalar   yozildi,   bu   yilnomalardan   bugungi
kungacha Kim Busikning "Sam guk sagi" ("Uch davlatning tarixiy yozuvlari") va
Kim Iryonning "Sam guk yusa" ("U ch davlatning unutilgan kunlari") asarlari yetib
kelgan.   Amaliy   ijod   haqida   gapirganda   van   saroylari   (Manvolde)   va   xilxonalar
(van Konmin va uning ayolining maqbarasi), buddaviy haykalchalar (Kvandokdagi
-   21,5   metrli,   Kim   gansan   tog'idagi   -   1,5   metrli,   Tejo   ibodatxonasidagi   -   10,9
metrli), qimmatbaho toshlardan turli buyumlar, chinni idishlar yasalganligini aytib
o'tish joiz. 
XV-XVI asrlar - islohotlar davri bo'lib, fan madaniy yutuqlar va madaniyat
sohasida   katta   yutuqlarga   erishilgan.   Ilmiy-texnikaviy   yo’nalishdagi   yutuqlar
avvalo   amaliy   ahamiyat   kasb   etgan.   Bu   davrda   ob-havo   va   bulutlarni   kuzatish
rivojlangan,   yulduzlar   xaritasi,   yomg'ir   miqdorini   o'lchovchi   asbob,   topografik
asboblar, aniq taqvim, notali yozuv, quyosh va suv soatlari yaratilgan. 1493 yili 9
jilddan   iborat   "Musiqa   xaqidagi   fan   asoslari"   nomli   musiqiy   ensiklopediya   e'lon
qilingan.   Sheriyatda   kasa   (katta   she'r)   va   sichjo   (Koryo   davrida   paydo   bo'lgan
uchbo'g'inlilik)   janrlari   rivojlangan.   Unda   tarixiy   voqealar   tasviri,   taqdir   haqidagi
falsafiy tasavvurlar, fuqarolar lirikasi aks etgan.  Folklor, novellalar va satirik proza
hamda   povestlarning   badiiy   ishloviga   asoslangan   nas r   paydo   b o’l di.   Sahna
san'atida niqob teatri va qo'g‘irchoq teatri paydo b o’l ib, unda o'tkir satira namoyish
qilingan.   Rassomchilik   dekorativ   rassomchilik,   peyzaj,   portret   va   animalistik
rassomchilikka   bo'lingan.   Agar   avvallari   me'morchilikda   ibodatxona   qurilishiga
e'tibor   qaratilgan   bo'lsa,   XV   asrdan   boshlab   ula rn ing   o' rn ini   xalq   arxitekturasi,
o'zining hashamati bilan ajralib turadigan vanlar saroylari egallay boshlagan.  
Xulosa   sifatida   adohida   ta’kidlash   lozimki,   qadimgi   va   o’rta   asrlar   Koreya
san’ati izchillikda rivojlanib bordi. Bu davrlarda yaratilgan san’at turlari va bebaho
san’at namunalari jahon san’atining noyob namunalari qatoriga kiradi.
72 Foydalanilgan adabiyotlar.1. А.   Анарбаев.   Араблар   босқини   ва   суғд-турк   зодогонларининг   тақдири.
Ўзбекистон Археологияси. 2016. № 2. б-23-29
2.	
Бамбук  	в  	снегу.  	Корейская  	лирика.  	М.,  	1978.
3. Болтач   Ю.В.   Из   истории   корейского   буддизма   //   Вестник   Центра
корейского   языка   и   культуры.    Вып.   2.   СПб.,   1997.
4.	
Бутин  	Ю.М.  	Древний  	Чосон.  	Новосибирск,  	1982.
5. Бутин   Ю.М.   Корея:   от   Чосона   к   трем   государствам   (II   в.   до   н.   э.	
IV
 	в.).  	Новосибирск,  	1984.
6. Великие   мыслители   Востока.   Научно-популярное   издание.   М.,
1999.
7.	
Верная Чхунхян. Корейские классические повести  	17-19 вв.  М.,  1990.
8. Воробьев М.В. Очерки культуры Кореи.  СПб., 2002.
9.	
Волков  	С.В.  	Ранняя  	история  	буддизма  	в  	Корее.  	М.,  	1985.
10. Волков   С.В.   Чиновничество   и   аристократия   в   ранней   истории
Ко- реи. М., 1987.
11. Воробьёв   М.В.   Корея   до   второй   трети   VII   в.:   этнос,   общество,
культура   и   окружающий   мир   /   М.В.   Воробьев.   СПб.:   Петербург-
ское востоковедение, 1997.
12. Главева   Д.Г.   Философия   восточноазиатского   региона   и   современ-
ная цивилизация.[Б.М.]: Восток, 1999.
13.	
Глухарева  	О.Н.  	Искусство  	Кореи.  	М.,  	1982.
14. Джарлыгасинова   Р.Ш.   Жилище   корейцев   //   Типы   традиционного
сельского жилища народов Юго-Восточной Азии. М., 1979.
15. Джарлыгасинова   Р.Ш.   Корейская   национальная   одежда   в   коллек-
циях   МАЭ   //   Сб.   МАЭ.   Т.   25.1969.
16. Джарлыгасинова   Р.Ш.   Корейские   мифы   о   культурных   героях   //   Ре-
лигия   и   мифология   народов   Восточной   и   Южной   Азии.   М.,   1970.
17. Джарлыгасинова   Р.Ш.   Этногенез   и   этническая   история   корейцев   по
данным эпиграфики. М., 1979.
18. Елисеев   Д.Д.   Корейская   средневековая   литература   пхэсоль.   М.,
1968.
19. История   Кореи.   Новое   прочтение   /   под.   ред.   А.В.   Торкунова.     М.,
2003.
20.	
Иллюстрированная  	история  	религии  	в  	2-х  	томах.  	Т.  	1.  	М.,  	1992.
21. Ионова   Ю.В.   Обряды,   обычаи   и   их   социальные   функции   в   Корее.
М., 1982.
22. Ионова   Ю.В.   Характерные   черты   одежды   корейцев   и   некоторые
вопросы   ее   развития   //   Сборник   МАЭ.   Т.   32.   1977.
23. Ионова   Ю.В.   Шаманство   в   Корее   (XIX   -   начало   XX   вв.)   //   Симво-
лика культов и ритуалов народов Зарубежной Азии. М., 1980.
73 24.История  	цветов.  	Корейская  	классическая  	проза. М.,  	1991.
25. Календарные   обычаи   народов   и   обряды   Восточной   Азии:   годовой
цикл. М., 1989.
26. Ким   В.Н.,   Пак   И.Л.,   Сайдазимова   У.Т.   Литература   страны
изучае- мого языка (Корея): учебное пособие. − Ташкент, 2009.
27. Ким   Бусик   Самгук   Саги.   Кн.   1:   Летописи   Силла   /   Издание   текста,
пер., вступ. ст. и комм. М.Н. Пака. М., 2001.
28. Ким   Бусик   Самгук   Саги.   Кн.   2:   Летописи   Когуре.   Летописи   Пэкче.
Хронологические   таблицы   /   Издание   текста,   пер.,   вступ.   ст.   и   комм.
М.Н. Пака. М., 1995.
29. Ким   Бусик.   Самгук   Саги.   Кн. 3:   Разные   описания   биографии /   Изда-
ние текста, пер., вступ. ст. и комм. М.Н. Пака. М., 2002.
30. Концевич   Л.Р.   Корейская   мифология   //   Мифология   народов   мира.   −
Т. 1. М., 1980.
31. Корейские   предания   и   легенды   из   средневековых   книг   /   сост.
Л.Р. Концевич. М., 1980.
32. Корейское   искусство   в   XVI-XVII   вв.   −   В   кн.:   История   стран   Азии   и
Африки   в   новое   время:   учебник.    Ч.   1.   М.,   1989.
33. Культура   Кореи :   учебное   пособие.   Часть   1   (с   древнейших   времен   до
1910   г.) /   сост.   Л.А.   Андронова;   Томский   политехнический   университет.
− Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2014.
34. Ксенофонтова   Р.А.   Старинная   корейская   керамика   //   Сб.   МАЭ .  Т.
41. 1987.
35.	
Курбанов  	С.О.  	Курс  	лекций  	по  	истории  	Кореи.  	Спб.,  	2002.
36. Ланьков   А.И.   Христианство   в   Корее   //   Проблемы   Дальнего   Востока.
–   №   2.   1999.
37. Мировая   художественная   культура   в   2-х   т.:   учебное   пособие   для
вузов / под ред. Б.А. Эренгросса. М.: Высшая школа, 2005.
38. Мифология   и   верования   народов   Восточной   и   Юго-Восточной
Азии. М., 1973.
39. Мифы   народов   мира:   Энциклопедия   в   2-х   томах.   М.,   1997.
40. Никитина   М.И.   Древняя   корейская   поэзия   в   связи   с   ритуалами   и
мифами. М., 1982.
41. Толстокулаков   И.А.   Очерк   истории   корейской   культуры:
учебное пособие. Владивосток, 2002.
42. Тихонов   В.М.,   Кан   М.   История   Кореи:   В   2   т.   М.:   Наталис,   2011.
43. Никитина   М.И.   Корейская   поэзия   XVI-XIX   вв.   в   жанре   сиджо.
–СПб., 1993.
44. Пак   Б.Д.   Корейцы   в   Российской   Империи.   Иркутск,   1994.
45. Пак   М.Н.   Очерк   по   историографии   Кореи.   М.,   1987.
46. Погодаева   А.В.   Художественная   культура   Кореи.   В   кн.:   Мировая
культура в 2-х т. Т. 2. М., 2005.
47. Религиозные   традиции   мира   в   2-х   томах.   М.,   1996.
74 48. Светозаров   С.В.   Конфуцианский   характер   в   традициях   Кореи.   В
кн.:   Российское   корееведение.   Альманах.   Вып.   2.    М.,   2001.
49. Симбирцева   Т.М.   Корея   на   перекрестке   эпох.   М.,   2000.
50. Син   Кёнсук.   Когда   она   придет?   //   Корея.   №   3.     2006.
51. Смертин   Ю.Г.   Кисен   «цветы   на   обочине».   //   Проблемы   Дальнего
Востока. № 2. 2003.
52. Соловьев   А.В.   Исторический   текст   в   контексте   изучения   истории
культуры   Кореи   (на   примере   текста   «Самгук   саги»)   //   Актуальные
проблемы корееведения: мат. конф. СПб., 2000.
53. Ткачева   А.А.   Новые   религии   Востока.   М.,   1991.
54. Троцевич   А.Ф.   Миф   и   сюжетная   проза   Кореи.   СПб.,   1996.
55. Тян   В.Д.   Буддийские   храмы   средневековой   Кореи.   М.,   2001.
56. Философская   лирика   Хан   Ен   Уна   //   Проблемы   Дальнего   Востока.
№   6.     2007,
57. Ха   Сонран.   Соседка.   //   Корея.    №   4.   2006,
58. Ким   Чегук.   Корейские   новеллы.   СПб.:   Петербургское   востокове-
дение, 2004.
59. Чон   Сунн   Хва.   Корейская   народная   живопись. //   Азия   и   Африка   се-
годня. № 6. 2007,
60. Элиаде   М.   Шаманизм:   архаические   техники   экстаза.     Киев:   София,
1998.
61. Юн   Дэнён.   Шаги   света   //   Корея.   №   2.   2006.
62. Rong Xinjiang. The Migrations Settlements jn the Sogdians in the Northern
Dynasties,   Sui   and   Tang   //   China   Archaeology   and   Art   Digest.   IV.I   2000.   P.
119, see map 1
63. Хан В. История Кореи. Ташкент -2013.
64. Хўжаев А. Буюк ипак йўли. Тошкент, 2007. Б.173, 233-240
65. Чжунхо   Сон.,   Корея   Южная   и   Северная.   Полная   история.
Москва-2021.
75 Qo’lda yasalgan tosh bolta. R i mgul g’oridan topildi
Koreya yarim oroli va uning atrofida paleolit madaniyatining tarqalishi xaritasi
Taroqli keramikaning
odatiy kemasi
76 Suyak baliq ovlash vositalari bilan o’ralgan mashhur 
Tonsamdon niqobi (Tonsamdon avtoturargohi)
Kandonggudagi neolit kulbalarini qayta qurish (Seul, ROK)
77 Qavariq (tayoqcha) naqshli idish. Sondo qobiq uyumidan topilgan 
Skripka shaklidagi xanjar (topilgan topilmalar bilan). Uzunligi-33,4 sm . Songunni
mashinalar ko’p topilgan (Janubiy Chungcheong vil.). 
Taxminan miloddan avvalgi 5-asrga to’g’ri keladi.
Skripka shaklidagi xanjarlarni taqsimlash xaritasi
78 Ikki bronza ko’zgu. Diametri 8,4 va 11,3 sm . Ulardan biri qabrga qo’yilishidan
oldin buziladi.
Yarim oy o’rish pichoqlari. Qishloqda topilgan. Xachhon vil. Shimoliy Chuncheon
(RK).
Qizil jilolangan ko’za shaklidagi idish
79 Ko'chxonaning eng katta "Shimoliy" dolmenlaridan biri
Shimoliy Cholla (RK)provintsiyasida toshbaqa shaklidagi dolmen
"Yozuvchilar" fragmenti Pangude
80 Lolan ishlab chiqarishning hashamatli belbog'i (I-II asr).
Yashma bilan qoplanib, oltindan qilingan
Tangunni "haqiqiy tarixiy shaxs" deb e'lon qilganidan so'ng, Shimoliy Koreya
hukumati Tangun va uning oilasi qoldiqlarini qazish natijasida topilgan va ular
uchun 1994 yilda katta maqbarani qurgan
Demon maskasi (quimen)bilan kafel qismi
81 Xvando tog ' qal'asi xarobalari-Xitoyning Chiang shahridagi Kogura shtatining
asosiy binosi
Miriksa ibodatxonasi maketi
Miriksa ibodatxonasi
 
Punxvansa ibodatxonasi 
82   Quangetho vana stela
Tonmen-vana maqbarasi
83 Pekchi Avalokiteshvara
Pulguks Ibodatxonasi. Chxonung (ko'k bulutlar ko'prigi)
84 Pulguks ibodatxonasi 
Pulguks ibodatxonasi 
85

Qadimgi va o‘rta asrlarda Koreya san’ati. (arxeologik va yozma manbalar asosida) mavzusida Mundarija Kirish… ……………………………………………………………………….4-7 1 Bob. Qadimgi Koreya madaniyatining xususiyatlari 1.1. Koreya yarim oroli tosh davri moddiy madaniyati… ………………….7-12 1.2. Bronza davri va i lk temir asri maddiy madaniyati… …………………….12-16 II Bob . Qadimgi va ilk o’rta asrlar Koreya tarixi va madaniyati 2.1. Qadimgi Joseon davlati madaniyati …………………………………….18-24 2.2. Uch qirollik davrida i jtimoiy madaniy hayot ……………………………24-38 3-bob. K oreya o`rta asrlar san’ati 3.1. Uch Davlat davrida q urilish va arxitektura si …………………………..38-45 3.2. Yagona Silla davrida budda me’morchiligi va haykaltaroshligining gullab- yashnashi ……………………………………………………………………46-63 3.3. Uch qirollik va birlashgan kuchlar davri musiqa madaniyati va tasviriy san’ti ………………………………………………………………………..63-72 Xulosa ………………………………………………………………………72-75 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. Ilovalar. 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda O'zbekiston va Koreyani o'zaro strategik hamkorlik aloqalari birlashtirmoqda. Tabiiyki, ikki mamlakat xalqlarining o'zaro qiziqishlari ham kundan kunga oshib bormoqda. Koreya Respublikasi O'zbekiston iqtisodiyotining eng yirik investorlaridan biri hisoblanadi. Minglab koreyslar O’zbekistonga tashrif buyurmoqdalar, o'z navbatida, ko'plab o‘zbekistonliklar Koreyaga biznes, ish, o'qish va dam olish uchun borishi natijasida koreyslar o'zbek va rus tillarida, o'zbekistonliklar esa koreys tilida bemalol so'zlashmoqdalar. Aynan yaqin aloqalar tufayli har ikki mamlakat haqida yanada ko'proq ma'lumotga ega bo'lishga intilish ham tabiiy holatdir. Dissertasiya qadimgi va o’rta asrlar Koreya san’atiga bag’ishlangan bo’lib, bu tarix Koreya fuqarosi sifatida O’zbek ilmiy jamoatchiligiga yetkazib berilmoqda. O’zbekistonda Koreya madaniyati va san’atini o’rganishga qiziqish ortib bormoqda. 2019 yil aprel oyida Koreya Respublikasi Prezidenti Mun Chje In O’zbekistonga tashrif buyurdi. Shu tashrif davomida Toshkent shahrida Koreya madaniyati va san’ati uyi ochildi. Koreya madaniyati va san’ati uyi madaniyatlarni o’zaro boyitish markazi, keng jamoatchilik va o’sib borayotgan avlod uchun sevimli joy, shuningdek, O’zbekistondagi koreys diasporasi, bu yerda ishlayotgan koreyslar va barcha o’zbeklar uchun umumiy uyga aylandi. Koreya Respublikasi fuqarolari bilan uchrashuvda bugungi kunda O’zbekistonda koreys millatiga mansub 200 mingga yaqin fuqaro istiqomat qilishi, yuzlab koreyslar O’zbekiston respublikasining yuksak mukofotlari bilan taqdirlangan. O’zbekistonda Koreys madaniyati oid o’nlab markazlar faoliyat ko’rsatmoqda. Respublika oliy o’quv yurtlarida koreys filologiyasi o’rganiladi, maktab va liseylarda esa, koreys tili o’rgatiladi. Koreys millatiga mansub fuqarolar uchun milliy madaniyati, tili, an’analari va urf- odatlarini saqlash va rivojlantirish uchun zarur sharoitlar yaratilgan. Koreya san’ati tarixi bilan bog'liq tarzda bayon qilingan ma’lumotlar va tafsilotlar kelgusida maktab, litsey, kollej va oliy o'quv yurtlari uchun tayyorlanadigan tarix 2

darsliklarini to'ldirib, o'quvchi va talabalarning Koreya haqidagi bilimlari yanada boyishiga xizmat qiladi. O’zbekiston va Janubiy Koreya davlatlari o’rtasidagi do’stona munosabatlarni rivojlantirishda har ikki mamlakatning boy o’tmishi madaniyati va san’atini o’rganish muhim hisoblanadi. Koreya san’ati tarixi va madaniyatiga jalb qilish orqali mazkur mamlakatning murakkab tarixini, koreyslarning uzoq tarixiy davr bilan bog'liq bo'lgan dunyoqarashi va tafakkur tarzini, ularning erkinlikka intiluvchi ruhi hamda mehnatsevarligini, iste'dodi va erishgan yutuqlarini yoritish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Koreya yarim oroli mintaqasidan tarixning qadimgi va o’rta asrlar san’ati rivojini ko’rsatuvchi ko’plab arxeologik ashyolar va tarixiy manbalar mavjud. Ular koreys xalqining turmush tarzi, madaniyati va san’ati haqida noyob ma’lumotlar beradi. Ularning davriy sanalari, aholisining iqtisodiy xo’jalik asoslari, tarixiy jihatdan qaysi davrga tegishli ekanligi ilmiy tahlil etilgan. Koreya yarim oroli mintaqasidan tarixning qadimgi va o’rta asrlar san’atiga doir ma’lumotlar tadqiqotning obektini tashkil qiladi. Koreya san’atiga tegishli, manbalar, yodgorliklar va artefaktlar tadqiqotning predmetini tashkil qiladi. Tadqiqotning o’rganilganlik darajasi: Jahon miqyosida Koreya yarim oroli qadimgi va o’rta asrlar san’ati haqida ko’plab tadqiotlar olib borilgan. Tomsk uneversiteti tarixchilari tomonidan “Koreya madaniyati” (Qadimgi davrlardan 1910 yilgacha) deb nomlangan fundamental tadqiqot e’lon qilingan. Unda Koreya amaliy va tasviriy san’tining rivojlanishi, Uch davlat va birlashgan kuchlar davri musiqa madaniyati, Koreya saroy va xalq musiqa madaniyati, O’rta asrlar budda me’morchiligi va haykaltaroshligining gullab-yashnashi kabi masalalar alohida tadqiq qilingan. M.I Nikitinaning “ Qadimgi Koreyaning afsona va ritullarigi bog’liq sheriyati”, A.V. Pogodayeva ning «Koreya badiiy madniyati” asarlarida mavzuga doir muhim ma’lumotlar keltiriladi. A.V. Solovyevning Koreya madaniyati tarixi doir fundamental tadqiqotlarida Samguk davri buddaviy haykaltaroshlikning rivojlanishi va keng tarqalishi bilan ajralib turishi, yagona ikonografik tizimning shakllanishi, Xitoydan olib kelingan haykallar va budda miniatyuralariga taqlid 3

qilish bilan boshlanish batavsil yoritib beriladi. Buddaning o’zi joylashgan yagona va guruh obyektlari; shuningdek, bodhisattvas tasvirlari, ko’pincha Avalokiteshvara va Maitreya tasvirlangan. Asosiy xom ashyo oddiy yoki zarhal bronza bo’lgan hamda tosh, loy va yog’ochdan yasalgan haykallar topilgan. O’zbekistonlik tarixchilardan V.Xan “Koreya tarixi” asarida Koreya tarixini yoritish bilan birga bu yurtning madaniyati, san’ati tarixiga doir qiziqarli ma’lumotlarni ham keltirib o’tadi. Tadqiqotning davriy chegarasi. Qadimgi va o’rta asrlar davrini o’z ichiga qamrab oladi. Bu davrda Koreya yarim oroli mintaqasi bo’ylab ko’plab ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. Tadqiqotning maqsadi. Koreya yarim orolining qadimgi va o’rta asrlar davri tarixi, moddiy madaniyati va san’atini birgalikda, tadqiqot obyekti sifatida o’rganishdir. Tadqiqotning vazifalari. Mana shu maqsaddan kelib chiqib, muammo ilmiy yechimini topishda quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutilgan: - Koreya yarim orolining qadimgi va o’rta asrlar davri moddiy madaniyati va san’atini tarqalish geografiyasini o’rganish; - qadimgi va o’rta asrlar davri san’atini tarixiy obida va arxeologik obyektlarda kuzatish; - faktik materiallarni yaxlit bir ilmiy tizimga solib, chuqur tahlildan o’tkazish va tegishli ilmiy xulosalar asosida umumlashtirish. Tadqiqot metodlari: Tadqiqot materiallari tarixiylik, ilmiy xolislik va obyektivlik prinsiplari asosida tahlil qilindi. Shuningdek, tarixiy-qiyosiy tahlil, qadriyatlar uyg’unligi kabi tamoyillarga amal qilindi va ilmiy-metodologik omil, tarixiy-falsafiy qarashlar hamda uslublarga jiddiy e’tibor berildi. Tadqiqotdan kutilayotgan ilmiy yangilik: -Tadqiqotda Koreya yarim orolining qadimgi va o’rta asrlar davri moddiy madaniyati va san’ati, turfa xil urf-odatlari yaxlit bir ilmiy tizimga solib o’rganib chiqildi. 4

-Qadimgi va o’rta asrlar Koreya san’atining turli sohalarining rivojlanish darajasi, o’ziga xos xususiyatlari ochib berildi. Tadqiqotda chop etilgan ilmiy adabiyotlar va ko’pgina arxeologik ma’lumotlar o’rganib chiqilib, yangicha qarashlar asosida qaytadan tahlil qilindi; Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi: Dissertasiya mavzusi bo’yicha ilmiy jurnallar va ilmiy anjuman to’plamlarida 2 ta maqola e’lon qilingan. Dissertasiya tuzilishi va xajmi: Tadqiqot kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan ilmiy adabiyotlar ro’yxati va illyustrativ material-albom ilovalaridan iborat. Dissertasiyaning hajmi 88 bet, adabiyotlar ro’yxati va illyustrasiyalardan iborat. 1 Bob. QADIMGI KOREYA MADANIYATINING XUSUSIYATLARI 1.1. Корея ярим ороли тош даври моддий маданияти. Koreya yarim orolidagi ibtidoiy madaniyat ilk paleolit davriga (600-500 ming yil avval) borib taqalishi mumkin. Turli joylarda moddiy madniyat izlari topilgan. Koreyada qadimgi tosh asrining 50 dan ortiq yodgorliklari topilgan, ammo ularning bir nechtasi yaxshi o’rganilgan, shuning uchun mahalliy tosh davri madaniyatlarning aniq tasviri yo’q. Tosh davri quyi paleolit bosqichida (600-500 ming yil avval) boshlangan 1 . Paleolit odamlari g’orlarda yoki tosh qoyalari ostida yashagan. Ma’lumki, tarixni arxeologik jihatdan puxta va atroflicha o’rganishda juda ko’p tomonlarni hisobga olish, ya’ni har bir ashyoviy topilmalarni umumlashtirgan holda, ular qanday holatda va qayerdan topilganligini to’g’ri talqin qila bilish taqozo etiladi. Masalan, topilmalar qo’lga kiritilgan arxeologik yodgorliklar turlarining qaysi davrga, qanday ma’daniy qatlamlarga oidligini to’g’ri tasavvur qilishga harakat qilish kerak. Bu xususiyatlar odatda darsliklarda o’z aksini topa boradi. Arxeologik qidiruv ishlari tufayli yangidan-yangi materiallarning doimiy to’plana borishi natijasida mavjud darsliklar kundalik fan muvaffaqiyatlaridan 1 Культура Кореи : учебное пособие. Часть 1 (с древнейших времен до 1910 г.) / сост. Л.А. Андронова; Томский политехни- ческий университет. − Томск: Изд-во Томского политехниче- ского университета, 2014. С.6-17 5