Sopolli madaniyatini diniy tasavurlari
![Sopolli madaniyatini diniy tasavurlari
MUNDARIJA.
Kirish ……………………………..………………….…………..………………. 3
Asosiy qism
I-BOB. Sopolli madaniyatining bronza davri yodgorliklari ………………….…..6
II-BOB. Sopolli madaniyatida o‘troq dehqonchilik madaniyati jamoalarining dafn
marosimlari .……………………………..………………………….…………….23
III-BOB. Bronza davri urug‘ jamoalari diniy tasavurlarining arxeologik
manbalarda
kuzatilishi …………………………………………………………………………53
Xulosa…………………………………………………….…………...………….65
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalari ro‘yxati ……………………………72
–
1](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_1.png)
![Kirish
Yurtimiz qadim o‘tmish tarixini tiklash, haqqoniy yoritish bugungi kundagi
dolzarb vazifalardan biridir. Bu haqda yurtboshimiz ham o‘z asarlarida tarix
ilmining dolzarb masalalariga alohida e’tibor qaratadilar 1
. Ota-bobolarimizdan
qolgan merosni o‘rganish, ularning urf-odatlari, udumlarini tiklash – bu tarixni
tiklash demakdir. Faqat uni xolislik bilan asl xolicha o‘rganish, tahlil qilish
o‘rganilayotgan davr haqida aniq va to‘g‘ri tasavvur hosil qilish imkonini beradi.
Istiqlol bergan buyuk ne’matlardan biri ham tariximizni, milliy qadriyatlarimizni,
o‘zligimizni chuqur o‘rganish uchun ulkan imkoniyatlar yaratdi. Xalqimiz orasida
tariximizni bilishga bo‘lgan qiziqishning keskin ortishi tufayli, ajdodlarimizning
qadim urf-odatlari, diniy e’tiqodi, madaniy, ma’naviy merosini o‘rganish tarix
ilmining dolzarb masalasi sifatida e’tirof etilmoqda.
Shimoliy Baqtriya hududiy jihatdan janubiy O‘zbekiston va janubiy-g‘arbiy
Tojikiston viloyatlarini o‘z ichiga oladi . So‘nggi bronza davrida bu hududlar kelib
chiqishi jihatidan har xil bo‘lgan uchta yirik tarixiy va etnomadaniy birliklarning
(Sopolli madaniyati, Bishkent-Vaxsh madaniyati va Andronova madaniyati
qabilalari) aloqa maydoniga aylanadi. Uning O‘zbekiston qismida Sopollitepa,
Jarqo‘ton, Ko‘zali, Mo‘lali, Bo‘ston, Kuchuktepa, Qiziltepa kabi o‘troq
dehqonchilik madaniyati yodgorliklari o‘rganilgan. Ular qadimgi qishloqlar, ilk
shahar harobalari, qadimgi qabriston yodgorliklari ko‘rinishida bizgacha etib
kelgan. Hozirgacha o‘sha davr o‘troq aholisining har xil nuqtalarda ikki mingdan
ortiq qabrlari ochilgan. Ularda aholining etnomadaniy hayoti, dafn
marosimlaridagi turli xil urf-odatlari va diniy e’tiqodi o‘z aksini topgan.
Shu bilan birga Sopolli madaniyatining so‘nggi Mo‘lali va Bo‘ston
bosqichlarida qadimgi dehqon jamoalarining ekologik, demografik va iqtisodiy
xo‘jalik zaruriyati tufayli Janubiy Tojikiston hududlariga kirib borishi kuzatiladi.
Ular Janubiy Tojikistonning dehqonchilik va chorvachilikka qulay uch vohasining
1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. –
Тошкент, Ўзбекистон, 1999. – Б. 132-154.; Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент, Маънавият, 208. –
Б. 176 – 178.
–
2](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_2.png)
![(Hisor vohasi, Vaxsh daryosining o‘rta oqimi va Tairsuv daryosining yuqori
oqimi hamda Parxar-Kulob vodiysi) tog‘ oldi hududlariga joylashadilar 2
. Bu
tipdagi yodgorliklarga Tandir-yo‘l, Nurek, Zarkamar, Qora pichoq, Kangurttut,
Xo‘ja G‘oyib, Parxar, Qizlar qal’a kabi qabristonlarni kiritish mumkin.
Janubiy-g‘arbiy Tojikistonning bir necha joylarida, jumladan Kangurttut,
Teguzak, Daxana, Baraki-Kurug kabi manzilgohlar uchratilganki, ularning
madaniy qatlamlarida Sopolli madaniyatining Mo‘lali va Bo‘ston bosqichlari sopol
buyumlari bilan shimoliy dasht qabilalari (andronova) madaniyati sopollari
birgalikda uchraydi.
Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qadimgi Baqtriya bronza davrida
sug‘orma dehqonchilik sivilizatsiyalarining dasht qabilalari bilan bevosita madaniy
aloqa ko‘prigiga aylangan va bu zaminda ilk davlatchilik asoslarining erta
shakllanishiga olib kelgan. Ayniqsa, shimoliy Baqtriya hududlarida olib borilgan
izlanishlar va ularning natijalari mil. avv. II-ming yillikning uchinchi chorak oxiri
va to‘rtinchi choragidan boshlab, shimoliy Baqtriya o‘troq dehqonchilik jamoalari
bilan cho‘l mintaqalari chorvador jamoalarining etnomadaniy uchrashuv, bir-birlari
bilan qorishuv, etnik jihatdan aralashuv maydoniga aylanadi 3
. Bu xilma-xil
etnomadaniy manzara shimoliy Baqtriya bronza davri qabilalarining dafn
marosimlari va shakllanib borayotgan diniy e’tiqodida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
shimoliy dasht qabilalarining (Andronova madaniyati) izlari Xisor vodiysida
Qumsoy, Xovalin rayonida Tuyun qabristoni, Vaxsh daryosining yuqori oqimida
Kirov nomli sovxoz hududidan topilgan manzilgoh, sharqiy Pomirdan va
BishkentVaxsh madaniyatiga tegishli Toshguzar manzilgohi misolida o‘rganilgan.
Bundan tashqari Jarqo‘tondan, Bo‘ston qabristonidan ularga tegishli sopol
parchalari va boshqa ashyoviy dalillar topilgan.
2 Виноградова Н.М. Юго-западный Таджикистан в эпоху поздней бронзы. – М., 204. – С. 12-13.
3 Аскаров А. Степной компонент в оседлых комплексах Бактрии и вопросы его интерпретации //
“Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций”. Тез. докл. Советско-французского симпозиума
по археологии Центральной Азии и соседних регионов. Алма-Ата, 1987. – Алма-Ата, 1989. – С. 57-58.
–
3](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_3.png)
![Shimoliy Baqtriyaning Tojikiston qismida yuqorida zikr etilgan
yodgorliklarda hozirgacha 550 dan ortiq qabrlar ochilgan. Ularda turli diniy
e’tiqod va turfa xil urf-odatlar asosidagi dafn marosimlari kuzatilgan.
Shunday qilib, hozirgi kunda birgina shimoliy Baqtriya hududlarida bronza
davriga oid xilma xil yodgorliklar, jumladan turli diniy e’tiqod va rang-barang
diniy urf-odatlar aks etgan yodgorliklar o‘rganilganki, ular haqida ilmiy
adabiyotlarda juda qisqa, zaruriy holatlardagina ma’lumotlar berilgan. Ammo, bu
bronza davri ajdodlarimizning diniy-ma’naviy va mafkuraviy hamda etnomadaniy
hayoti bilan bog’liq juda katta qatlam ma’lumotlar hozirgacha yaxlit bir ilmiy
tizimga solinib, tahlil etilmagan va tegishli ilmiy xulosalar asosida
umumlashtirilmagan. Bronza davri shimoliy Baqtriya o‘troq va chorvador
qabilalarning dafn marosimlari va diniy e’tiqodi birgalikda, maxsus tadqiqot
ob’ekti sifatida o‘rganilmagan. shimoliy Baqtriya aholisining dafn marosimlari va
diniy e`tiqodi ustida izlanishlar olib borish, bronza davrida yashagan
ajdodlarimizning diniy e’tiqodi bilan bog‘liq urf-odatlari, udumlari va diniy
mafkurasi qay darajada va qanday bo‘lganligini chuqur ilmiy asosda, atroflicha
o‘rganish ushbu mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
–
4](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_4.png)
![I-BOB. SOPLLI MADANIYA BRONZA DAVRI YODGORLIKLARI
1.1. Qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari
Shimoliy Baqtriyaning keng va xilma xil geografik iqlim sharoiti, uning
aholisi ishlab chiqarish xo‘jalik shakllarida o‘z aksini topgan va ko’p hollarda
ularning tarixiy rivojlanish yo‘llarini oldindan belgilab bergan. shu bois, bronza
davri yodgorliklari tog‘oldi hududlari va tog‘lar oralig‘idagi vohalarida, daryo
havzalarida joylashgan. Hududiy jihatdan ular shimoliy Baqtriya doirasida ikki
qismga – Janubiy O‘zbekiston va Janubiy – g‘arbiy Tojikiston hududlariga
bo‘linadi. Janubiy O‘zbekiston hududiy doirasida, uning tabiiy – geografik iqlim
sharoitiga ko‘ra, mil.avv. II ming yillikda qator katta va kichik hajmdagi
dehqonchilik vohalari shakllangan. U vohalarda hozirgi kunda bir nechta o‘troq
dehqonchilik madaniyati yodgorliklari borligi aniqlangan va o‘rganilgan. shimoliy
Baqtriyaning Tojikiston qismida esa, asosan bronza davrining chorvador qabilalari
yashagan hamda uning Janubiy O‘zbekistonga chegaradosh hududlarida bronza
davrining so‘nggi bosqichlarida qadimgi dehqonchilik bilan shug’ullangan
qabilalar yashaganliklari haqida guvohlik beruvchi yodgorliklar ham topilgan.
Yuqorida takidlaganimizdek, Janubiy O‘zbekiston hududida bronza davriga
oid bir necha qishloqlar va shaharmonand qishloq aholisining qabristonlari topib
organilgan. Ular asosan Ko‘xitang va Boysun tog‘ining janubiy – sharqiy tog‘oldi
hududlariga va tog‘ oralig‘idagi vodiylarga joylashgan. Ularni akademik
A.Asqarov, E.V.Rtveladze, professor A.Sagdullaev, t.f.d. sh.shaydullaevlar har biri
yodgorliklarning hududiy joylashishiga ko‘ra, bir necha dehqonchilik vohalariga
bo‘lib, o‘zlarining qarashlarini bayon etadilar.
Bizning fikrimizcha, qadimgi dehqonchilik vohalarini nomlash masalasida
birinchidan, uzoq davrlar mobaynida tarixan tarkib topgan tabiiy – geografik
toponim nomlari va u erlardan topib o‘rganilgan bronza davri yodgorliklaridan
kelib chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Janubiy O‘zbekiston hududida o‘rganilgan
bronza davri yodgorliklari asosida uni ikkita yirik qadimgi dehqonchilik vohalariga
–
5](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_5.png)
![va bitta tog’ vodiysi kichik vohalariga ajratish mumkin. Bular: sherobod, Boysun
dehqonchilik vohalari hamda Pashqurt tog‘ vodiysiga bo‘lib o‘rganish maqsadga
muvofiqdir.
Ikkinchidan, har bir bronza davrining yirik dehqonchilik vohasida daryo va
ularning havza tarmoqlari asosida bir nechtadan kichik vohalar tarkib topgan.
Yodgorliklarni rayonlashtirishda ularning geografik joylashish nomlaridan kelib
chiqilgan. shuni alohida ta’kidlash joizki, bu ikkita yirik qadimgi dehqonchilik
vohalari bir vaqtda shakllanmagan. Masalan, bronza davrining Sopolli madaniyati
bosqichlari davomida tub ma’nodagi qadimgi dehqonchilik vohasi faqat sherobod
va Pashqurt vodiylarida shakllangan. Boysun tog‘ oldi hududlarida esa, bronza
davrida hali tub ma’nodagi qadimgi dehqonchilik vohasi shakllanib ulgurmagan
edi. Chunki, bu hududlarga Sopolli madaniyatining Mo‘lali bosqichi davrida
dehqon jamoalarining ayrim guruhlari kirib kelishi kuzatiladi. Boysun tog‘ oldi
hududlarining qadimgi dehqonchilik vohasi sifatida shakllanishi so‘nggi bronza
(Sopolli madaniyatining Mo‘lali va Bo‘ston bosqichlari hamda bronzadan ilk temir
asriga o‘tish davrida, ya’ni Kuchuk I) davrida yuz beradi. Ammo, Pashqurt
vodiysida tarkib topgan Tillabuloq yodgorligi arxeologik topilmalar tahliliga ko‘ra,
sherobod dehqonchilik vohasi bilan bir vaqtda tarkib topganligini ko‘rsatmoqda.
Mana shu mulohazalardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, Janubiy
O‘zbekiston hududlarida qadimgi dehqonchilik madaniyati ilk bor sherobod
vohasida yuz beradi. sherobod dehqonchilik vohasi o‘zining suv manbai
imkoniyatiga ko‘ra, ikkita kichik vohani tashkil etadi. Ulardan birinchisi Muzrabod
kichik vohasidir. U Ko‘xitangtog‘ daralaridan, Muzrabod mavzesi yaqinida
sherobod dashtiga, undan Amudaryoga o‘tadigan Ulanbuloqsoy suv manbai
asosida tarkib topgan. Ulanbuloqsoyning quyi havzasida mahalliy aholi orasida
Sopollitepa, Kultepa, Kichiktepa deb atalgan bronza davri ajdodlarimizning
qishloqlari qad ko‘targan bo‘lib, ulardan ikkitasi (Kultepa va Kichiktepa) butunlay
hamda Sopollitepa qal’a-qo‘rg‘oni tashqarisidagi turar-joy majmualarining ham
–
6](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_6.png)
![ma’lum qismlari sherobod cho‘lini o‘zlashtirish vaqtida buzib tashlangan 4
.
Ulanbuloqsoyning o‘rta oqimida so‘nggi bronza va ilk temir davrining
Kuchuktepa, Pshaktepa, antik davrning sho‘rtepa, ilk o‘rta asrlar davriga tegishli
Munchoqtepa kabi yodgorliklari joylashgan. Bular orasida eng qadimiysi
Sopollitepa bo‘lib, uning umumiy maydoni qal’a-qo‘rg‘on va uning
tashqarisida joylashgan turar-joy maskanlari bilan taxminan 3 gektarni tashkil
etadi.
Sopollitepada olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida, u bronza
davri dehqon jamoalarining noyob manzili sifatida shakllangan protoshahar
ekanligi isbotlangan. Sopollitepada uchta qurilish davri aniqlangan. Davr o‘tishi
bilan ushbu manzilda aholi ko‘payib, yangi erlarni o‘zlashtirish uchun
Ulanbuloqsoy suv manbai kamlik qilganligi sababli, Sopollitepaning 3-qurilish
bosqichida dehqon jamoalarining bir qismi yangi erlar qidirib, sherobod
daryosining quyi havzalariga,
Bo‘stonsoyning yuqori oqimi yoqalariga borib o‘rnashganlar. Bu joyda olib
borilgan arxeologik qidiruv ishlarida Bo‘stonsoyning har ikkala sohillarida dehqon
jamoalarining qishloqlari, ular yaqinida qator bronza davrining qabristonlari paydo
bo‘lganligi aniqlangan. Ular orasida yirik yodgorlik 10 gektardan kam
bo‘lmagan, Bo‘stonsoy chap sohilini egallagan Jarqo‘ton qishlog‘i bo‘lib, tez
orada bu qishloq tipidagi aholi turar-joyi bronza davrining ilk shahriga aylanadi.
Jarqo‘ton ilk shahar maydonining janubida, shahar tashqarisida, maydoni 20
ga dan kam bo‘lmagan Jarqo‘ton shahar qabristoni tarkib topadi. Undan
janubroqda, Bo‘stonsoyning chap sohili bo‘ylab, yana uchta tabiiy tepaliklarda
Jarqo‘ton IV a, b, v qabristonlari paydo bo‘ladi. YOdgorlikning hududiy
o‘zlashtirilishini o ‘rganishga qaratilgan stratigrafik shurflar bu maskanda 50-60
yillar hayot davom etganligini ko’rsatadi. Bo’stonsoyning o‘ng sohilidan yana bir
necha qabriston va manzilgohlar topilib, ular Bo‘ston 1,2,3,4,5,6 nomlari ostida
4 Аскаров А. Сапаллитепа. – Ташкент, Фан. 1973. – С. 9-12.
–
7](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_7.png)
![o‘rganilgan. Mana shu yodgorliklar majmuai Bo’stonsoy kichik vohasini tashkil
etadi. Bo’stonsoyning quyi oqimida, qadimgi Zang kanali hududida, uning g’arbiy
o’zani suv bazasida ilk temir, antik va ilk o’rta asrlar davrining qator yodgorliklari
ro’yxatga olinadi 5
. Ularning eng qadimiysi Talashkantepa bo’lib, u ilk temir
davrining noyob qal`a-qo’rg’onidir.
Surxondaryo hududiy doirasida shakllangan ikkinchi yirik markaz – Boysun
qadimgi dehqonchilik vohasidir. U yuqorida ta`kidlaganimizdek, sherobod
dehqonchilik vodiysidan keyinroq, so’nggi bronza va ilk temir davrida
shakllangan. Boysuntog’ etaklarida, janubiy-g’arbdan shimoliy-sharqqa tomon
cho’zilgan tog’ oldi dashtlari qadimdan Bandixonsoy, Urgulsoy, Xo’jaipak,
Xalqajar, Sangardak, To’palangdaryo suv manbai asosida sug’orib kelingan. Ana
shu daryo va tog’ soylarining quyi havzalarida, ularning yoyilib ketgan tarmoqlari
bo’ylab so’nggi bronza davrida Boysun dehqonchilik vohasi shakllangan. Uning
hududiy doirasida uchta qadimgi dehqonchilik kichik vohalari tashkil topgan.
Ulardan birinchisi, Qiziriqdara dashtida joylashgan Bandixon kichik vohasidir. Bu
kichik vohada bir-birlariga parallel Urgulsoy va Bandixonsoylar o’tgan.
Bu maskanda akademik E.V.Rtveladze ilk bor izlanishlar olib borib, uch
tarixiy davrlarga oid yodgorliklar majmuasini topgan 6
. Ular asosan Urgulsoy
bo’ylab joylashgan. Ularning eng qadimiysi mahalliy aholi orasida Maydatepa
nomi bilan yuritilgan yodgorlik bo’lib, uning ostidan Kuchuk I davri qatlami
uchratilgan. Uning ustki qatlami esa, qadimgi Baqtriya davri bilan xarakterlanadi.
E.V.Rtveladze Maydatepani Bandixon I yodgorligi sifatida ro’yxatga olgan.
Demak, Bandixon kichik vohasi ilk bor so‘nggi bronza davridan boshlab,
qadimgi dehqon jamoalari tomonidan o‘zlashtirila boshlangan. YOdgorliklar
asosan, Urgulsoy bo’ylab joylashgan bo’lib, ular bir necha tarixiy davrlarni o’z
ichiga oladi. Bandixon kichik vohasining ilk bor o’zlashtirilishi Kuchuk I davriga
5 Ртвеладзе Е.В. Разведочное изучение бактрийских памятников на юге Узбекистана // «Дреняя Бактрия». –
Ленинград, 1974. – С. 74-75.
6 Ртвеладзе Э.В. Разведки в предгорьях Байсунтау // «Археологические открытия 1973 года». – М.– Л., 1974
– С. 489-49.
–
8](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_8.png)
![oid bo’lib, yodgorliklarning asosiy qismi qadimgi Baqtriya – ilk temir davriga
tegishlidir. Kichik vohada antik va ilk o’rta asrlar davriga tegishli yodgorliklar ham
uchraydi. Hozirgi vaqtda Bandixon vohasi kam suvli, chorva boqishga qulay
imkoniyatlarga ega. Kichik vohaning gullashi ilk temir, antik va ilk o’rta asrlar
davriga to’g’ri keladi. Demak, ilk o’rta asrlardan boshlab, Bandixon soyning suvi
keskin kamayib ketgan bo’lishi mumkin. CHunki, ushbu kichik vohada keyingi
davrlar tarixiga oid yodgorliklar uchratilmaydi.
Boysun qadimgi dehqonchilik vohasining markaziy qismini sho’rchi tumani
hududlari tashkil etadi. Bu sug’orma dehqonchilik madaniyati markazi qadimda
Boysuntog’ daralaridan chiqqan Xo’jaipak suv manbai asosida tashkil topgan.
Xo’jaipak daryosi o’zining quyi havzalaridan keng tarmoqlarga bo’linib
ketgan Xalqajar, Qiziljar, Qizilsuv yoyilma o’zanlari bo’ylab tarkib topgan o’nlab
kattakichik hajmdagi bronza va ilk temir davri jamoalarining manzilgohlari topib
o’rganilgan. Ana shunday yodgorliklar guruhi (Mo’lali manzili va qabristoni,
Achamayli, Xotamtoy qabristoni, Mirshodi, Bo’yrachi 1, 2, Qiziljar, Qizilcha 1, 2,
3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11) Mirshodi qishlog’i atroflarida mujassamlashgan bo’lib,
bu kichik vohada ilk bor o’rganilgan Mirshodi qishlog’i nomi bilan Mirshodi
kichik vohasi, deb ataldi. Mirshodi kichik vohasining bosh yodgorligi Qizilsuv
yoqasida joylashgan Qiziltepa 7
yodgorligi hisoblanadi. Bu yodgorliklardan Mo’lali
qishloq makoni va qabristoni, Xotamtoy qabristoni hamda Achamayli manzili
yodgorliklari Sopolli madaniyatiga tegishlidir.
Boysun qadimgi dehqonchilik vohasining uchinchi kichik vohasi Sangardak-
To‘palangsoy kichik vohasi bo’lib, bu mintaqada bronza davri yodgorliklari
kam uchratilgan. Kichik vohaning ikkita joyida bronza davri jamoalarining izlari
saqlangan. Ulardan birinchisi Denov bekligining qal`asi ostidan topilgan Mo’lali
davri jamoalarining izlari bo’lsa 8
, ikkinchisi Oltinsoy tumani hududidan topilgan
7 Сагдуллаев А.С. Усадьбы древней Бактрии. – Ташкент, Фан, 1987. – С. 7-11.
8 Ртвеладзе Э.В. К характеристике памятников Сурхандарьинской области ахеменидского времени // СА. –
№ 2. – М., 1975. – С. 265.
–
9](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_9.png)
![Sopolli madaniyatining Mo’lali bosqichiga tegishli kenotaf mozordir. Bu kichik
vohadan topilgan bronza davri jamoalarining dastlabki izlariga ko’ra,
SangardakTo’palang dehqonchilik kichik vohasi xali yaxlit bir sug’orish hududi
yoki kichik voha sifatida uzil-kesil shakllanib ulgurmagan. Kelajakda bronza
davrining yangidan-yangi yodgorliklarini topilishiga umid bog’lagan holda, uni
alohida qadimgi dehqonchilik kichik vohasi turkumiga kiritish mumkin.
Keyingi yillarda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida Sopolli
madaniyati jamoalarining bir guruhi Jarqo’ton bosqichida sherobod vohasidan
g’arbda joylashgan Ko’xitang tog’ oralig’idagi Pashqurt vodiysiga ham kirib
borganligi aniqlandi. Qadimgi dehqon jamoalarining dastlabki manzilgohi
Tillabuloq atrofi ochiq, harbiy strategiya jihatidan qulay, baland tabiiy tepalik
maydonida qad ko’targan. Tepalik atrofi Tillabuloq suvi oqimi yo’nalishida hosil
bo’lgan soy o’zani havzasi bo’ylab ekinbop tekisliklardan iborat. Demak, qadimgi
tillabuloqliklar shu joylarda dehqonchilik qilgan bo’lishlari mumkin. Hozirda
Pashqurt vodiysidagi qadimgi dehqon jamoalarining Tillabuloq qishloq makonidan
tashqari yana 10 ga yaqin joylarda bronza davri manzillari sh.shaydullaev
tomonidan aniqlandi. Pashqurt tog’ vodiysining tabiiy-geografik sharoiti vodiyda
nafaqat sug’orma dehqonchilik jamoalarining, balki lalmikor dehqonchilik va
yaylov chorvachilik xo’jaliklarini rivojlanishi uchun ham qulay imkoniyatlarga
ega. Uning Zarautkamar qoyatosh suratlari yodgorliklarini ham hisobga olganda,
uni Janubiy O’zbekistonning uzoq tarixiy ildizga ega Pashqurt lalmikor
dehqonchilik va yaylov chorvachilik xo’jaligi jamoalarining tog’ orasida tashkil
topgan vohasi sifatida o’rganish mumkin.
Shimoliy Baqtriya hududlaridan o’rganilgan bronza davri qadimgi
dehqonchilik madaniyati yodgorliklari, ularga xos xususiyatlarga ko’ra, ikki
guruhga bo’linadi. Birinchisi, Sopolli madaniyati tipidagi yodgorliklar, ikkinchisi
Kuchuk 1, Qizil 1, ya`ni CHust madaniyati tipidagi yodgorliklardir. Ularning
tarixiy va antropologik kelib chiqish ildizlari bir bo’lsada, ammo xronologik
jihatdan turli davrlarga tegishlidir. Ularning etnomadaniy rivojlanish darajasi,
–
10](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_10.png)
![antropologik qiyofasi, davriy sanalari va moddiy madaniyatining o’ziga xos
jihatlari keng ko’lamda o’rganilgan. Ayniqsa, Sopolli madaniyatining xronologik
izchillik asosida taklif etilgan bosqichlarining davriy ketma-ketmaligi birlamchi
manbalar asosida tuzilgan. shu bois, ushbu bobda keyingi izlanishlar tufayli paydo
bo’lgan ba`zi bir muammolar va ularning davriy sanalari bilan bog’liq yangicha
qarashlarni tahlil etish, umumlashtirish va o’z qarashlarimizni bayon etish ko’zda
tutilgan. CHunki, shimoliy Baqtriya yodgorliklarining mavjud xronologiyasi bilan
bog’liq ba`zi bir qarashlarga aniqliklar kiritish bronza davri dafn marosimlarini
o’rganishda tarixiy izchillikni ta`minlaydi.
Sopolli madaniyati va uning xronologiyasini dastlab, A.Asqarov uch
xronologik bosqichga, ya`ni Sopollitepa, Jarqo’ton va Mo’lali bosqichlariga
bo’linishini asosladi 9
. Ularning sanalarini (Sopolli bosqichi:170-150 yy,
Jarqo’ton bosqichi: 150-1350 yy, Mo’lali bosqichi:1350-100 yy) aniqladi.
Undan so’ng, arxeolog B.Abdullaev Jarqo’ton IVa qabristonining maydonida
qazishmalar olib borib, 731 ta qabr topilmalari asosida Sopolli madaniyati davriy
sanasiga Ko’zali bosqichi kiritilishini taklif qildi 10
. Uning yil sanasi mil. avv.
1350120 yillar bilan belgilandi. U.Raxmanov Jarqo’tonda kulolchilik bilan
bog’liq muammolar ustida izlanishlar olib borib, yodgorlikning vertikal va
gorizontal stratigrafiyasiga alohida e`tibor qaratadi. Jarqo’ton yodgorligi
hududlarini o’zlashtirilishining tarixiy va xronologik ketma-ketligini o’rganib,
Sopolli madaniyati uchun yakunlovchi Bo’ston bosqichini taklif qiladi 11 12
. Mo’lali
bosqichining yil sanasi mil. avv. 120-1050 yillar bilan, Bo’ston bosqichi esa
mil.avv. 1050-90 yillar bilan belgilanadi.
Sopolli madaniyati va uning bosqichlarga bo’linishi yuzasidan akademik
A.Asqarov va uning shogirdlari tomonidan taklif etilgan davriy ketma-ketlik ilmiy
jamoatchilik orasida qabul qilinib, uzoq yillar ilmiy muomalada bo’lib keldi.
9 Аскаров А. Древнеземледельческая культура ... – С. 90-112; Аскаров А., Абдуллаев Б. Раскопки
могильника Джаркутан (Результаты работ весной 1975 г.) // ИМКУ – Вып.14, –Ташкент, 1978. – С. 39-42.
10 Аскаров А., Абдуллаев Б. Джаркутан. –Ташкент, 1983. – С. 40-42.
11 Рахманов У. Керамическое производство эрохи бронзы Южного Узбекистана. – Самарканд, 1987. – С.12-
12 .
–
11](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_11.png)
![Biroq, keyingi yillarda Jarqo’ton yodgorligi va uni o’rganishga bo’lgan qiziqish
xalqaro ahamiyat kasb etib, Germaniya olimlari e`tiborini o’ziga tortmoqda.
Germaniyalik arxeolog D.Xuff o’zbek arxeologlari (sh.shaydullaev, T.shirinov va
boshqalar) bilan ijodiy hamkorlikda Jarqo’tondagi arxeologik izlanishlarda
qatnashib, ma`lum yutuqlarni qo’lga kiritdi. D. Xuff asosiy e`tiborni Jarqo’ton
ibodatxonasi ostida saqlangan qal`a-qo’rg’onni o’rganishga qaratadi. Darhaqiqat,
Jarqo’ton monumental ibodatxonasi o’rnida dastlab, qala-qo’rg’on bo’lib, tashqi
devor parametri bo’yicha aylana shaklida burjlar bo’lganligi, qal`aning ichki
tuzilishi keng to’g’ri burchakli bir necha xonalardan tashkil topganligini
aniqlaydilar.
Keyingi yillarda Jarqo’tondan topilgan noyob ahamiyatga ega bo’lgan
topilmalar, madaniy qatlamlar hajmi hamda S-14 analizlariga asoslanib, Sopolli
madaniyati va uning bosqichlari xronologiyasini 350-40 yilgacha
qadimiylashtirdilar, ya`ni Sopolli bosqichi sanasini mil. avv. 2150-190
yillarga, so’nggi Bo’ston bosqichini esa, 140-130 yillar bilan belgilandi 13
.
Madaniyatlarni qadimiylashtirish g’oyasi asosida O’rta Osiyo
yodgorliklaridan olingan radiokarbon analiz natijalari hamda ashyoviy dalillarning
qadimgi sharq yodgorliklari topilmalari bilan qiyosiy taqqoslash yotadi.
shuningdek, ular o’z vaqtida Sopollitepa va Jarqo’tondan olingan radiokarbon
sanalarni-(mil. avv. 1690 va 1560 yillar) S-14 metodining takomillashgan
(kalibrlashtirilgan) sanalariga asoslanib, Sopollitepa bosqichini F.Koll mil. avv.
2190-1880 yillargacha, Xibert esa mil. avv. 2277-1745 yillargacha
qadimiylashtirganlar Nemis olimi D.Xuff Berlin laboratoriyalarida Jarqo’tondan
olingan 23 ta ko’mir va kul qoldiqlarini kalibrlashgan radiokarbon analizdan
o’tkazib, ulardan Jarqo’ton bosqichiga oid qatlamlar (15ta analiz) mil. avv.
13 Асқаров А., Шайдуллаев Ш. Бақтриянинг бронза ва илк темир даври маданиятлари хронологияси //
“Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва е?зма манбаларда”. – Тошкент, 205. – Б. 36-47. 2
Асқаров А.,
Шайдуллаев Ш. Бақтриянинг бронза ва илк темир даври....... Б. 39.
–
12](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_12.png)
![1950160 yillarni bergan. Amerikada F.Xibert tomonidan o’tkazilgan
kalibrlashgan analizlar esa, mil. avv. 1950-1750 yillarni bergan 2
.
Yuqorida keltirilgan radiokarbon analiz natijalari arxeologik majmualarning
qiyosiy tipologik analizlariga nisbatan bir muncha zid. shu bilan birga, A.Asqarov
va sh. shaydullaevlarning keng qiyosiy tahlillari asosida taklif etgan Sopolli
madaniyati va uning bosqichlari sanalari haqidagi mulohazalari tarixiy haqiqatga
yaqinroqdir. Demak, yodgorliklar xronologiyasidagi tarixiy jarayonlarning
kechishi va bu jarayonlarni davriy ketma-ketlikda mantiqan rivojlanish
tendensiyasini hisobga olganda, Sopolli madaniyatining Sopollitepa bosqichi
davriy sanasi Nomozgoh VI davri xronologiyasi doirasidan chiqmaydi. shu
sababli, Sopolli madaniyati va bosqichlarini yangi aniq sanalari baxslidir. Buning
ustiga, na
Sopollitepa, na Jarqo’tonda Nomozgoh V davri sopollari uchramagan. O’rta
Osiyo qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklarining davriy sanalari
masalasida an`anaviy qarashlar asosida o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Nomozgoh-YAz1, Sopolli-Kuchuk1, Dashli-Tilla1 madaniyatlari o’rtasidagi
davomiylikni Jarqo’ton yodgorligi misolida o’rganish mumkinligini ta`kidlash joiz.
Ammo, Jarqo’ton yodgorligi ustki qismida uchragan Kuchuk 1 qatlami
qalinyupqaligiga qaraganda, Kuchuk 1 davriga 30 yil berish shubhalidir. Chust
madaniyati o’z vatani Farg’ona vodiysida 30-50 yilgacha bo’lgan davrni qamrab
olgan bo’lishi mumkin. Ammo, Qadimgi Baqtriyaga, Marg’iyonaga chustliklar
mil.avv. 100 yoki uzog’i bilan 110 yildan oldin kirib kelgan emas. Chunki,
Bo’ston-Kuchuk II o’rtasida davomiylik uzilmagan. Kuchuk 1 davri etnik
guruhlarning kirib kelishi bilan harbiy-siyosiy ziddiyatlar tufayli Sopolli shahar
madaniyati an`analari ma`lum vaqtga inqirozga uchraydi. shuning uchun ham
Kuchuk I davri sanasini mil. avv. 130-100 yillar bilan belgilash shubhalidir.
Bizningcha, Qadimgi Baqtriyada Kuchuk I davri sanasini mil. avv. 100-90 yillar
–
13](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_13.png)
![bilan, Sopolli madaniyati sanasini esa mil. avv. 200-110 yillar bilan belgilash
to’g’riroq bo’ladi
O’zbek-Olmon Baqtriya arxeologik ekspeditsiyasining yosh a`zolari Mayk
Toyfer va Kay Kanyutlar Sopolli madaniyatining davriy ketma-ketligi xususida o’z
qarashlari bilan yangilik kiritmoqchi bo’lganlar. Ular Sopolli madaniyatining 5
bosqichga bo’linishini tan olgan holda, Jarqo’ton bosqichidan keyin Ko’zali emas,
balki Mo’lali bosqichi keladi, deb ta`kidlaydilar. Bo’ston 6 va 7 ob`ektlarida uzoq
yillar davomida dala tadqiqotlari olib borayotgan professor N.A.Avanesova
ularning xulosalarini asossiz ekanligini ko’rsatib, ilmiy maqolalar orqali e`lon
qildi. 14
.
Qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari o’tgan asrning 70-yillaridan
boshlab janubiy Tojikiston hududlaridan ham topila boshladi. Masalan, Sopolli
madaniyatiga tegishli 2 ta qabriston Nurek GES hududida, Xisor vodiysida
Tandiryo’l va Zarkamar qabristonlari, Daxana va Teguzak 15
makonlari, Tairsuv
daryosi havzasida Kangurtut qabristoni va makoni hamda Baraki-Kurug
makoni 16
va nihoyat yana bir yodgorlik-Xo’ja G’oyib 17
, Kulob vodiysidan
o’rganilgan. Ulardan topilgan arxeologik majmualar, birinchi navbatda, kulolchilik
mahsulotlari Sopolli madaniyatining Mo’lali bosqichi topilmalariga o’xshashligi
bilan xarakterlanadi. Demak, Janubiy-g’arbiy Tojikiston hududlaridan o’rganilgan
qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari Sopolli madaniyatining Mo’lali
bosqichi sanasi bilan, ya`ni mil. avv. 130-120 yillar bilan belgilash mumkin.
1.2. CHorvador qabilalar madaniyati yodgorliklari
Tojikiston hududlari shimoliy Baqtriyaning ajralmas tarkibiy qismi
hisoblanadi. Uning hududlari qadimda ko’proq chorvachilik xo’jaligining
14 Аванесова Н.А. Проблеме относительной хронологии и периодизации Сапаллинской культуры //
Археология Узбекистана, – № 1. – Ташкент, 201. – С. 110-143.
15 Пьянкова Л.Т. О раскопках на поселении бронзового века Тегузак в 1980 году //АРТ. –Вып. XX . (1980).
–– Душанбе, 1987. – С. 117-125.
16 Виноградова Н.М.Новые памятники эпохи бронзы на территории Южного Таджикистана // Центральная
Азия.Новые памятники письменности и искусства. –М., 1987. – С. 76-91;
17 Виноградова Н.М., Ге?тцельт, Пьянкова Л.Т.Археологическая разведка в бассейне реки Кызылсу
(Южный Таджикистан) // РА, М., 203. – С. 103.
–
14](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_14.png)
![rivojlanishi uchun qulay imkoniyatlarga ega bo’lsada ammo Sopolli
madaniyatining Mo’lali bosqichidan boshlab, qadimgi dehqon jamoalarining ayrim
guruhlari Hisor vodiysiga ham kirib boradilar. Bunga dehqonchilik va chorvachilik
xo’jaliklarini birgalikda olib borish uchun qulay joy hisoblangan tog’ oldi
hududlari tanlangan. Bu mintaqalarda yomg’ir tez-tez yog’ib turishi sababli, bu
hudud lalmikor dehqonchilik va yaylov chorvachiligi uchun qulay joylar
hisoblangan. Sug’orma dehqonchilik uchun ham soy havzalarida keng
imkoniyatlar mavjud bo’lgan.
Janubiy-g’arbiy Tojikiston hududlarida olib borilgan arxeologik izlanishlar
natijalariga ko’ra, dehqonchilik madaniyati yodgorliklarini uch kichik vohaga
bo’lib o’rganish mumkinligi aniqlangan. Birinchisi – Hisor qadimgi dehqonchilik
kichik vohasi, ikkinchisi – Vaxsh daryosi yuqori oqimi soy havzalarida tashkil
topgan Teguzak kichik vohasi, uchinchisi – Qizilsuv soyi quyi oqimining sharqiy
irmoqlari havzasida tashkil topgan Parxar-Kulob kichik vohasidir 18
.
Bu uchala kichik vohalarda keyingi 25-30 yil ichida Sopolli madaniyatining
so’nggi bosqichlariga tegishli qator dehqonchilik qishloq-makonlari va qadimgi
qabristonlar topib o’rganildiki, ular orasida Kangurttut, Daxana, Teguzak
qishloqmakonlari va Tandiryo’l, Kangurttut, Nurek qabristonlari alohida diqqatga
sazovor yodgorliklardir. Bu yodgorliklar orqali Janubiy Tojikistonda qadimgi
dehqonchilik madaniyatining tarixiy ildizlarini so’nggi bronza davri bilan bog’lash
imkonini beradi.
Janubiy Tojikistondan Hisor vodiysining ikki joyida dehqonchilik bilan
shug’ullangan ajdodlarimizning qadimgi qabristonlari o’rganilgan. Ular Tandiryo’l
va Zarkamar qabristonlari bo’lib, bu arxeologik ob`ektlar haqida N.M.
Vinogradova asarlarida to’liq ma`lumot berilgan 19
. Bronza davri yolg’iz qabri
kushonlar davrining Tupxona va Qora pichoq mavzeida ham uchratilgan. Sopolli
18 Виноградова Н.М. Юго-Западный Таджикистан в эпоху поздней бронзы. М., 204. – С. 13.
19 Виноградова Н.М. Могильник Тандыр-йул в Южном Таджикистане. МАИКЦА, – Вып. 18, – Москва,
1991. –С. 68.; Юго-Западный Таджикистан в эпоху поздней бронзы. – М., 204. С. 13-22.
–
15](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_15.png)
![madaniyati jamoalarining izlari esa Hisor qal`asining ostidan topilgan. Mo’lali va
Bo’ston yodgorliklarining ayrim idishlari va mis boltalari qishloq xo’jaligi
ekinlarini ekish, parvarish qilish vaqtlarida Dushanbe shahri atroflaridagi
sharshara, Arakchin, Ramit mavzelarida uchratilgan. Janubiy Tojikiston
hududlaridan topib o’rganilgan bronza davri yodgorliklari va boshqa topilmalar
orasida eng qadimiysi mis boltalar bo’lib, mutaxassislar ularni Nomozgoh V
davriga tegishli ekanligini ta`kidlaydilar. Qolgan yodgorliklarning deyarli hammasi
Sopolli madaniyatining Mo’lali-Bo’ston bosqichlariga tegishli ekanligi aniqlangan.
Vaxsh daryosining yuqori oqimidagi Teguzak kichik vohasi da qadimgi
dehqonchilik madaniyatiga tegishli Kangurttut, Daxana, Teguzak, Baraki Kurug va
Nurek kabi yodgorliklar o’rganilgan. Kangurttut manzilgohi va qabristoni Dangara
tumanining tog’li vodiysida, Kangurttut qishlog’i yaqinidan topilgan. Ushbu
yodgorliklar Tairsuv daryosiga kelib qo’shiladigan Kangurttut va Dugoboz soylari
oralig’idagi sug’orishga qulay adirlik joylarni egallagan. Ularning shimoliy
tomonida, Tairsuv daryosi irmoqlarining yuqori havzalarida Nurek qabristoni,
Teguzak va Daxana manzilgohlari joylashgan. Ularda olib borilgan arxeologik
izlanishlar natijasida bu kichik voha yodgorliklarida Sopolli madaniyatining
Mo’lali bosqichi materiallari bilan Andronova hamda Bishkent-Vaxsh madaniyati
topilmalari birgalikda uchrashi kuzatiladi .
Uchinchi qadimgi dehqonchilik vohasi Qizilsuv soyining Ko’kchadaryoga
yaqin sharqiy irmoqlari havzasida tashkil topgan Parxar-Kulob kichik vohasi dir.
Bu kichik vohaning bir necha joylarida qadimgi dehqonchilik jamoalarining
moddiy madaniyat izlari saqlanib qolgan. Aslida Qizilsuv daryosi YAxsuv va
Tairsuv soylari asosida tarkib topgan bo’lib, uning YAxsuv tarmog’i havzasida
baland-past tepaliklardan iborat Parxar-Kulob tekisligi hosil bo’lgan. Aynan ana
shu joyda ushbu kichik mintaqaning ikkita dehqon jamoalariga tegishli qabristoni
joylashgan. Hozirgi kunda har ikkala qabriston maydonini, bugungi kundagi
qabristonlar egallagan. Ba`zan yangi qabrlarni qazish vaqtida bronza davriga
tegishli qabrlar ham uchratiladi. Afsuski, bu joylarda rejali arxeologik qazishmalar
–
16](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_16.png)
![o’tkazish man etilgan. Bir qadimgi qabr Xo’ja G’oyib Kulobiy qabristonidan, yana
biri Parxar shahri yaqinidagi O’rtaboz tepaligidan topilgan. Bu qadimgi qabriston,
hozirgi zamon qabrlarini qazish vaqtida buzib tashlangan. Ammo, vayron etilgan
qabrlardan topilgan sopol idishlar aynan Sopolli madaniyatining Mo’lali bosqichi
bilan xarakterlanadi. Buzilgan qabrlardan yana Andronova qabilalari madaniyatiga
tegishli bronza bilakuzuklar ham topilgan.
Kulob va Parxar o’lkashunoslik muzeylari eksponatlari orasida bronza
davrining tosh giralari *, bazalt toshidan ishlangan shon (sapojnaya kolodka)
topilgan 20
. Ular mahalliy aholi tomonidan o’z tomorqalarida erga ishlov berish
vaqtida topilib, muzey eksponatlari orasidan joy olgan. Ular ham ushbu kichik
vohaning bronza davri tarixidan guvohlik beradi.
Dehqon jamoalarining yana ikkita qabri shaartuz tumanining Qizil qal`a
shahri yaqinidan topilgan. Qabrda ikkita skelet yotgan bo’lib, ular juda boy
ashyoviy dalillar bilan dafn etilgan. Qabrda ikkita sopol idish, 80 dan ortiq
bronza, qimmatbaho toshlar, kumush, hatto oltin munchoq va bezaklar topilgan.
Ikkinchi qabrda ikkita sopol idish va bronzadan ishlangan pichoq uchratilgan. Bu
erdan topilgan sopol buyumlar qabrlarni Sopolli madaniyatining Mo’lali
bosqichiga tegishli ekanligini tasdiqlaydi. Bu topilmalar Janubiy Tojikiston
hududida to’rtinchi shaartuz kichik vohasi shakllana boshlaganligidan guvohlik
beradi.
Ta`kidlash joizki, Janubiy Tojikiston hududlarida uchratilgan qadimgi
dehqonchilik madaniyati yodgorliklarining birontasida na Sopollitepa, na Jarqo’ton
va na Tillabuloq yodgorliklaridagi monumental asos ko’zga tashlanmaydi. Bundan
ko’rinib turibdiki, Janubiy Tojikiston hududi sherobod vohasi kabi qadimgi
urbanizatsiya o’choqlarini shakllanishi darajasiga etib bormagan. Fundamental
asosdagi o’troq dehqonchilik madaniyati markazlarini tashkil topishi ilk temir
ya`ni Qadimgi Baqtriya davlat tizimlari shakllangan davrda yuz beradi.
20 Виноградова Н.М. Юго-Западный Таджикистан в эпоху поздней бронзы. М., 204. – С. 63-64.
–
17](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_17.png)
![shimoliy Baqtriyaning Tojikiston qismi bronza davrida tog’ vodiylari, katta
va kichik daryo va soylar hosil qilgan o’tloq adir va jilg’alar mintaqada yaylov
chorvachilik xo’jaligining rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochgan. shu bois bo’lsa
kerak, nafaqat mintaqaning qadimgi mahalliy qabilalari, hatto miloddan avvalgi
IIming yillikning ikkinchi yarmida sherobod va Boysun qadimgi dehqonchilik
vohalaridan bu mintaqaga kirib kelgan dehqon jamoalari ham tabiiy-geografik
sharoit va ekologik imkoniyatlar darajasidan kelib chiqib, chorvachilikni
rivojlantirishga ko’proq urg’u berganlar.
Ana shunday urug’ jamoalarining turkum yodgorliklari Kofirnigon va Vaxsh
daryolari quyi oqimlari adirlarida, Amudaryoga yaqin hududlarda keng tarqalgan.
Ular Vaxsh 1,2,3, Tigrovaya Balka, Oyko’l, Jarko’l, Ilk Tulxor, Ilk Aruktau,
Bishkent I, II, III va Isanboy kabi yodgorliklari bo’lib, ular turli xil ichki va tashqi
qurilish ko’rinishidagi qadimgi qabristonlar sifatida bizgacha etib kelgan.
CHorvadorlarning bir qabristoni Makoni-mor Qizilsuv daryosining Amudaryoga
qo’shilish yaqinidagi dashtga joylashgan. Kofirnigon daryosining quyi havzasi
dashtlaridan topilgan Aruktau, Tulxor, Bishkent yodgorliklarining tadqiqotchisi
A.M.Mandelshtam ularni Bishkent madaniyati nomi ostida o’rgangan. Aynan shu
tipdagi Vaxsh vodiysi yodgorliklarini o’rgangan B.A.Litvinskiy esa, ularni Vaxsh
madaniyati nomi bilan fanga kiritgan.
Janubiy-g’arbiy Tojikistonning bronza davri yodgorliklari kelib chiqish
tarixiy ildizlariga ko’ra, uchta etnik guruhlarga borib taqaladi. Bular:
- chorvador Bishkent va Vaxsh madaniyati etnik guruhlari;
- qadimgi dehqonchilik madaniyati etnik guruhlari;
- Evroosiyo dashtlarining andronova madaniyati etnik guruhlari.
Demak, janubiy-g’arbiy Tojikiston hududlari so’nggi bronza davrida turli
etnik guruhlarning o’zaro iqtisodiy va siyosiy hamda etnomadaniy aloqalar
markazi bo’lgan.
–
18](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_18.png)
![Bronza davrining tasodifiy topilgan yana bir ashyosi – bu dastasiga qadama
naqsh berilgan hanjar bo’lib, uning yil sanasi ham (mil. avv. II-ming yillikning
oxiri) belgilanadi 21
. Xisor vohasining antik davriga tegishli Tupxona qabristonidan
skeletning qo’l-oyoqlari bukilgan va yonboshlatilgan holatda ko’milgan ikkita
bronza davriga oid qabr ochilgan. Ulardan birida qo’y suyaklari va asosi
chaqmoqtoshdan ishlangan nukleus uchratilgan. B.A.Litvinskiy mana shu
nukleusga asoslanib, bu ikkala bronza davri qabrlarini ilk bronza davri bilan
belgilaydi 2
. Aslida u erdan topilgan sopol parchalari Mo’lali bosqichi sopollari
bilan xarakterlanadi. Bu tasodifiy topilmalar Janubiy-g’arbiy Tojikiston hududlari
bronza davri jamoalari tomonidan keng ko’lamda o’zlashtirilganligi haqida ishora
beradi. Ammo bu hududni arxeologik jihatdan o’rganish ishlari 1955 yildan
Bishkent vodiysida A.M.Mandelshtam izlanishlaridan keyin boshlanadi.
1955-1959 yillarda A.M.Mandelshtam Kofirnigon daryosi quyi havzalarida
antik davr mozor-qo’rg’onlarini o’rganish vaqtida bronza davriga tegishli
qabrlarga duch keladi. Ular ikki guruhdan iborat bo’lib, tadqiqotchi birinchisini –
“Ilk Tulxor” (75 ta mozor) va ikkinchisini – “Ilk Aruktau” (12 ta mozor-
qo’rg’on) yodgorliklari deb ataydi. Bu yodgorliklar Janubiy Tojikiston hududlarida
keng ko’lamda o’rganilgan ob`ektlar bo’lib, tadqiqotchi tomonidan qabrlarning
ichki tuzilishiga ko’ra, 4 xil turi aniqlangan. Ular orasida Ilk Tulxor ob`ektining 57
tasida qabrga qo’yilgan buyumlarining tarkibi va qabr tuzilishi jihatidan bir xil,
ya`ni qabrlar ayvonidan lahadga bir pillapoya orqali (yama so spuskom) kirilgan.
Bunday tuzilish va ashyoviy tarkib jihatidan bir xil mozorlar tadqiqotchi
tomonidan Janubiy Tojikiston bronza davri chorvadorlarining Bishkent
madaniyati, deb ataladi. Ularning davriy sanasi esa mil. avv. XIII-IX asrlar bilan
belgilandi 22
.
21 Кузьмина Е.Е. Металлические изделия
… – С. 52-53. 2
Литвинский Б.А. О
топорах эпохи бронзы … – С. 62.
22 Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в Южном Таджикистане. … – С. 78-92.
–
19](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_19.png)
![Afsuski, na tadqiqotchi, na uning izdoshlari Bishkent madaniyati
qabilalarining tarixiy kelib chiqish ildizlarini mahalliy qabilalar bilan bog’lamaydi.
Aksincha, A.M.Mandelshtamning farazlariga ko’ra, Bishkent madaniyati jamoalari
Baqtriyadan shimolroqda Zamonbobo va Andronova jamoalari chorvador
qabilalarning bu zaminga kirib kelishi bilan bog’laydi. shuningdek, Bishkent
arxeologik majmualarida uchraydigan dehqon jamoalariga xos topilmalarning
uchrashi, bu ikki madaniyat jamoalari o’rtasida bo’lib turadigan iqtisodiy va
etnomadaniy aloqalar tahlili bilan izohlaydi. A.M.Mandelshtamning bunday
xulosaga kelishida Buxoro vohasining Zamonbobo madaniyati qabrlari
tuzilishidagi o’xshashlik va uning sopol majmuasida uchraydigan sharsimon
(korpusli) tuzilishdagi xurmachalar asos bo’lgan. Biroq, xali Sopolli
madaniyatining Mo’lali va Bo’ston bosqichlari haqida, ularning arxeologik
majmualari to’g’risida ilmiy adabiyotlarda tegishli ma`lumotlar mavjud emas edi.
Sopolli madaniyati va uning bosqichlarini keng ko’lamda o’rganilishi natijasida
A.M.Mandalshtam tomonidan bildirilgan faraz haqiqatdan uzoqroq ekanligi
isbotlandi. Bu muammo, keyinroq, Janubiy-g’arbiy Tojikistonning Vaxsh va
Qizilsuv daryolari quyi havzalarida B.A.Litvinskiy tomonidan Vaxsh madaniyati
yodgorliklari ochib o’rganilgach, o’z ilmiy echimini topdi. U o’z qarashlarida,
ularning kelib chiqish tarixiy ildizlarini Janubiy Turkmaniston bronza davri
dehqon jamoalari bilan bog’laydi. Bir guruh dehqonchilik madaniyati jamoalari
shimoliy Afgoniston orqali Vaxsh va Qizilsuv daryolari havzalariga kirib
kelganlar. Bu zaminning tabiiy-geografik sharoiti va ekologik imkoniyatlari
Nomozgoh dehqon jamoalarini yangi sharoitga moslashib, chorvachilik xo’jaligini
yuritishga majbur bo’lganliklarini asoslashga qaratadi. Sopolli va Bishkent-Vaxsh
madaniyatlari orasida uzviy genetik aloqa borligi masalasida akademik A.Asqarov
ham o’zining aniq qarashlarini bayon etgan 23
.
Ularning izidan borgan tadqiqotchilar L.T.Pyankova va N.M.Vinogradovalar
u tadqiqotchilarning qarashlari asosida qandaydir tarixiy haqiqat borligini e`tirof
23 Аскаров А. Сапаллитепа. – Ташкент, Фан. 1973. – С. 128; Древнеземледельческая культура
эпохи бронзы юга Узбекистана. –Т., Фан. 1977, – С. 115.
–
20](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_20.png)
![etgan holda, Bishkent va Vaxsh madaniyatlarining kelib chiqish tarixiy ildizlari va
ularning yangi sharoitdagi rivojlanish yo’nalishlarini hisobga olib, Janubiy-G’arbiy
Tojikiston hududining qadimgi chorvador qabilalar madaniyatlarini birlashtirib,
Bishkent-Vaxsh madaniyati 24
, deb atashni taklif qiladilar.
Lekin, na B.A.Litvinskiy, na A.M.Mandelshtam va ularning izdoshlari
Bishkent va Vaxsh madaniyatining shakllanishida mahalliy Hisor madaniyati
jamoalarining ishtiroki haqida fikr bildirmaydilar. A.Asqarov bu masalada o’z
qarashlarini bayon etib, Ilk Tulxor yodgorligining antropologiyasi
andronovaliklarnikiga, ya`ni protoevropoidlar va o’rta er dengizi tiplaridan tubdan
farq qilib Bishkent-Vaxsh madaniyatining shakllanishida mahalliy Hisor jamoalari
ham qatnashgan, degan xulosaga keladi 3
. Bu fikr zaminida qandaydir tarixiy
haqiqat borligi ishonarlidir.
24 Пьянкова Л.Т. Древние скотоводы Бактрии (о вахшской и бишкентской культурах) //
Культура первобытной эпохи Таджикистана (от мезолита до бронзы). Тез.док. – Душанбе,
«Дониш». 1982. – С. 41-65. 3
Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы … –
С. 115.
–
21](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_21.png)
![II-BOB. Sopolli madaniyatida O‘troq dehqonchilik madaniyati
jamoalarining dafn marosimlari
O’lkamizda islom dinidan oldin amalda bo’lgan otashparastlik va
zardushtiylik diniga e`tiqod qiluvchi ajdodlarimizning o’ziga xos dafn marosimlari
kishi e`tiborini jalb etadi. Dafn marosimlari misolida o’sha davr odamlarining
umumiy yashash sharoiti, ularning ijtimoiy-iqtisodiy va diniy mafkurasi qanday
bo’lganligini ko’rish mumkin. Jamiyatdagi turli guruhlarning qarashlari va
qayg’ualamlari ularning qabrlarida namoyon bo’lgan diniy marosimlari orqali
ifodalanadi.
Sopollitepa manzilgohida olib borilgan qazuv ishlari natijasida ushbu
yodgorlik shimoliy Afg’onistonning Dashtli, Marg’iyonaning Gonur yodgorliklari
bilan o’zaro ijtimoiy-iqtisodiy, etnomadaniy va etnik aloqalar bo’lganligi
aniqlandi 25
.
Bronza davridan e`tiboran zardushtiylik dini chorvadorlar orasida ildiz otib,
quyosh eng muqaddas, oliy ibtido sifatida qadrlangan. Bu davr aholisi tog’
tepalarida, ko’l bo’ylarida, quyosh yaxshi ko’rinadigan joylarda quyoshga sig’inib,
yaylovga boy erni so’rashgan 26
. Bronza davrida vujudga kelgan o’troq
dehqonchilik vohalari aholisining diniy qarashlari dastlabki davrda dasht aholisi
diniy qarashlari bilan ko’p jihatdan o’xshash bo’lsada, o’troq aholining keyingi
tarixiy taraqqiyotida cho’l aholisidan keskin farq qila boshlaydi, din jamiyatni
boshqarishning ustuvor omiliga aylanadi. Tabiiyki o’troq dehqon hayotida er, suv,
havo, olov (quyosh) muhim o’ringa ega. Tabiat unsurlariga e`tiqod qilish
dehqonlar jamoasida tobora uyg’unlashib, aniq tizimga kirib boradi 3
.
Sopolli madaniyati aholisining dafn marosimlari va diniy e`tiqodi
madaniyatning barcha bosqichlarida o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.
25 Асқаров А. Сапаллитепа. ... – С. 23.
26 Эсанов М. Авесто жамиятининг археологик материалларда акс этиши. (Қадимги Бақтрия
ва Марғие?нанинг бронза даври моддий маданият е?дгорликлари мисолида) // т.ф.н. диссер. Т.:
207, – Б. 63. 3
Эсанов М. Авесто жамиятининг археологик материалларда акс этиши. .... – Б.
6.
–
22](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_22.png)
![Masalan, bu madaniyatning Sopolli va Jarqo’ton bosqichlari dafn marosimlarini
kuzatar ekanmiz, ular o’rtasida bir-biri bilan uzviy bog’liq, shu bilan birga, ularni
bir-biridan ajratib turuvchi o’ziga xos jihatlar ham ko’zga tashlanadi.
Sopollitepada olib borilgan qazish ishlari natijasida 138 ta qabr ochib
o’rganilgan 27
. Bu qabrlarda turli yoshlardagi 158 ta jasad ko’milgan 28
. Qabrlar
turar-joy doirasida, yashash uylarining poli, ostonasi, devori osti, oshxona poli
ostida joylashgan . Bu holat, ya`ni marhumning turar-joy maskanlari doirasida dafn
etilishi, o’sha davr odamlari tasuvvurida olamdan o’tgan yaqinlarini oila, jamoa
bilan birga bo’lishlarini aks ettirgan. shu bois Sopolli madaniyatining ilk
bosqichlarida marhumlarni turar-joy doirasidan uzoqroq joyga olib borib ko’mish
urf-odatlari bo’lmagan. Sopollitepa qabrlarida marhumlar asosan yakka holatda,
ba`zan juft holatda ko’milgan. U erda ochilgan qabrlarning 13 tasi juft, 12 tasi
kenotaf qabrlardir. shulardan 6 tasida odam o’rnida hayvon skeletlari, qolgan 6
tasida qabr bo’sh holatda ekanligi aniqlangan.
Qabrlarning tuzilishi asosan ayvonli lahad shaklida. Qabrlar ayvoni odatda
to’g’rito’rtburchak shaklida o’ra qazilgan bo’lib, uning chuqurligi 60 sm dan 1
metrgacha bo’lgan. Qabr ayvonining g’arbiy devori ostidan lahadga teshik
ochilgan. shu teshik orqali oval shaklida lahad qazilgan. Lahadning chuqurligi
ayvonga nisbatan 40-60 sm gacha chuqurroq qazilgan. Lahad teshigi
tuxumsimonoval shaklida, ba`zan to’g’rito’rtburchak shaklida bo’lib, yaxshi
saqlangan qabrlarda lahad teshigi xom g’isht bilan berkitilganligini ko’rish
mumkin. Lahadning shimoliy-g’arbiy burchagi to’risiga marhum jinsiga qarab
o’ng yoki chap yonboshi bilan boshi shimolga qaratib qo’yilgan. Bo’sh qolgan
sharqiy va janubiy-sharqiy qismiga mozorga qo’yilishi lozim bo’lgan buyumlar
joylashtirib chiqilgan. shaxsiy buyumlar asosan skelet yaqinida joylashgan. Lahad
og’zi teshigi yuqorida ta`kidlaganimizdek, g’ishtlar bilan berkitilgan bo’lib,
27 Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы .... – С. 38.
28 Аскаров А. Бронзовый век Южного Узбекистана (к проблеме возникновения локальных
очагов древневосточных цивилизаций) // Афтореф. дис... д-ра. ист.наук. – Москва, 1976. – С.1.
–
23](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_23.png)
![g’ishtlarning oralariga sopol parchalari terib chiqilgan, so’ng ustidan tuproq
tortilgan 29
.
Sopolli bosqichida qabrlardagi jasadlarning 80 % boshi shimol tomonga
qaratilgan 30
. Ma`lumki, dunyo to’rt tomonga bo’linsa, ularning ichida eng sovuq
hududlar shimoliy tomon hisoblanadi. Sovuq, izg’irin “Avesto”da qorong’ulik,
zimistonlik ramzi sifatida ifodalanib kelingan. Ushbu bosqichda marhumning
boshi shimolga qaratilishi, ularning tasavvurida o’lgan odam qorong’u dunyoga,
qaytib kelmaydigan tomonga ketayotganligi bilan bog’liq diniy qarash bo’lishi
mumkin.
Sopollitepa qabrlari orasida ba`zida o’ra qabrlar ham uchraydi. Ularning
ko’pchiligi chaqaloqlarga tegishli qabrlardir. Ammo yana uch holatda katta
yoshdagi erkaklarga tegishli o’ra qabrlar ham uchratilgan. Bulardan ikki holatda
erkak kishining skeletlari yorma qabr ichiga o’rnatilgan yog’och tobutga solib
ko’milgan (82,85 qabrlar). Tobutning ichki qismi burchagida maydalangan don
qoldiqlari (№85) ko’plab bronzadan mehnat qurollari va boshqa turmushda
ishlatiladigan buyumlar, tosh mo’nchoqlar, oltin marjonlar (82) topilgan 31
.
Sopollitepa bosqichida dafn etish ikki xil usulda bo’lib, bular qabrga marhum
jasadining qo’yilishi va mayitsiz qabrlardir. Qabrga marhum qo’yilishini ham uch
turga ajratish mumkin. Bular yakka, juft va odam bilan birga qo’yning
ko’milishidir. shu o’rinda kenotaf qabrlarni ham ikki turga bo’lish mumkin.
Bulardan, birinchisi, odam o’rni bo’sh (ehtimol u joyda loydan yasalgan
marhumning sxematik haykalchasi bo’lgan), ammo idishlarda ovqat qo’yilgan.
Ikkinchi holatda odam o’rniga kichik bir qo’y ko’milgan. Ba`zan kenotaf qabrlarda
hayvonlarning juft ko’milganlik holati ham uchraydi. Masalan, № 90 qabr, bu erda
29 Аскаров А. Бронзовый век Южного Узбекистана // Афтореф. дис.... д-ра. ист. наук. – Москва,
1976. – С.14.
30 Абдуллаев Б. Культура древнеземледельческих племен эпохи поздней бронзы Северной
Бактрии.// Автореф. дис....канд. ист. наук. – Новосибирск, 198. – С. 11-14.
31 Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга Узбекистана.... – С.4.
Аскаров А. Бронзовый век Южного Узбекистана (к проблеме возникновения локальных
очагов древневосточных цивилизаций) // дис... д-ра. ист. наук. – Самарканд, 1976. – С.58.
–
24](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_24.png)
![er-xotin o’rnida ikkita qo’yning jasadi dafn etilgan 32
. Bu tusdagi qabr erkak va
ayolga tegishli ekanligini ko’rsatish mumkin.
Sopollitepadagi dafn etish usuli Sopolli madaniyatining keyingi
bosqichlarida 33
va qo’shni hudud madaniyatlari Bishkent-Vaxsh madaniyatlari
yodgorliklarida ham asosiy dafn etish usuli sifatida kuzatiladi. Bu usul u davr
uchun yangilik emas edi. Xuddi shunday holat Janubiy Turkmanistonning ilk
dehqonchilik yodgorliklarida, eneolit davriga tegishli Qoratepa manzilgohidagi 26
ta qabrda uchratilib, marhumning boshi janub va janubiy-g’arbga qaratilgan.
Qabrlar asosan manzilgohning poli ostidan topilgan 34
. YAshash uyining ostonasi
ostiga va poli ostiga dafn etilganlik holati V.I.Sarianidi tomonidan Geoksyur
vohasidagi manzilgohlaridan ham topilgan 35
. Bu qabrlarning Sopollitepadan farqi,
qabrda dafn etish anjomlari juda kam. V.I. Sarianidi shimoliy Afg’onistondagi
Dashtli 1, 3 da ham marhumlar uyning ostonasi ostiga dafn etilganlik holatlari
topilgan. Demak, bu usulda dafn etish O’rta Osiyo hududidagi dehqon
jamoalarining eneolit va bronza davri uchun an`ana hisoblangan.
Bu davrda an`anaviy dafn marosimlarida ayrim o’zgarishlar yuz berganligini
ko’rish mumkin. Sopollitepada o’rganilgan qabrlarning 8 tasida (14, 15, 22, 32, 10,
36, 37, 45) marhum xum va ko’zalarga solib dafn etilgan. Ehtimol, bu qabrlar
otashparast ruhoniylar va ularning farzandlariga tegishli 36
bo’lishi mumkin.
Tuproqni muqaddasligini targ’ib qiluvchi din vakillari va ularning farzandlari xali
ostadonlar kashf etilmagan kezlarda xum va ko’zalarga solib dafn etish usuli
qo’llanilgan bo’lishi mumkin. Bunday usulda dafn etish zardushtiylikning ilk
ko’rinishlari paydo bo’lganligidan dalolat beradi. Taniqli avestoshunos olima
32 Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений в оседлоземледельческом
обществе Северной Бактрии // дис... канд. ист. наук. – Самарканд, 199. – С. 92.
33 Але?кшин В.А. Социальная структура и погребальный обряд древнеземледельческих
обществ. – Ленинград, Наука. 1986. – С. 29.
34 Массон В.М. Карадепе у Артыке // Тр. ЮТАКЭ, – Том Х, 1961. – Ашхабад, – С. 328-329.
35 Сарианиди В.И. Энеолитическое поселение Геоксюр. Тр. ЮТАКЭ, – Том Х, 1961. –
Ашхабад, – С. 229238.
36 Асқаров А. Ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи. –Тошкент, Университет, 207. – Б-
117.
–
25](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_25.png)
![M.Boysning ta`kidlashicha 37
, tanadan jon chiqishi bilan uni yovuz kuchlar
egallaydi. YOvuz kuchlar egallagan jasadni esa, muqaddas hisoblangan erga –
tuproqqa qo’yish mumkin bo’lmagan. Masalan, marhumning ko’zaga solib dafn
etilganlik holati 10-qabrda kuzatiladi. Bu qabr 1-2 yoshli bolaga tegishli bo’lib,
idish yonboshlatilgan holatda, og’zi shimolga qaratilgan. Idishning og’iz qismi
biroz singan, skelet g’ujanak holatda o’ng tomonga yonboshlatilgan va boshi
shimolga qaratilgan 5
. Qabrga ashyoviy dalillar qo’yilmagan. 15-qabr yorma qabr
bo’lib, unda katta xum joylashgan. Xumning og’zi shimol tomonga yonboshlatib
yotqizilgan. Uning ichida 7-8 yoshlardagi bola skeleti joylashgan bo’lib, u
g’ujanak holda, o’ng tomonga yonboshlatilgan, boshi esa shimolga qaratib
qo’yilgan. Xumning og’zi tog’oracha bilan yopilib, uning ustidan bir qator g’isht
terib chiqilgan. 32-qabrda chaqaloqning ko’za ichiga solib dafn etilganlik holati
uchraydi. Ko’zaning yuqori qismi deyarli sinib, parchalanib ketgan. CHaqaloqning
bosh suyak skeleti ham ezilib ketgan. Uni aniq qaysi tomonga qaratib
qo’yilganligini aniqlash qiyin. Bundan tashqari yana, ko’zaga solib dafn etilgan
marhumni 36-qabrda uchratish mumkin. Bu qabr asli jamoaviy qabr bo’lib, unga 5
ta odam dafn etilgan. Birinchisi 1 yoshli bolaga tegishli bo’lib, qabrning
burchagida ezilib ketgan ko’za ichiga Sopollitepa odati (tartibi) asosida dafn
etilgan. Bu qabrdagi qolgan 4 ta skelet ham 3 yoshdan 13 yoshgacha bo’lgan
bolalarga tegishli ekanligi aniqlangan. Qabrda ko’mish bilan bog’liq hech qanday
buyumlar uchramaydi. Yana bir shunga o’xshash № 45-qabr 54-xonaning
janubiyg’arbiy burchagi ostidan topilgan. Bu qabrda chaqaloq ko’zaga solinib,
boshi shimolga qaratib dafn etilgan. Ko’za deyarli sinib, parchalanganligi sababli
skelet juda yomon saqlangan.
Ko’rinib turibdiki, bolalar qabrlarida ularni ko’mish bilan bog’liq anjomlar
qo’yilmagan. Dafn anjomlarining bo’lmaslik holati Sopollitepa bosqichining
barcha yosh bolalar dafn etilgan qabrlariga xosdir. Bu holat balki ularning
37 Бойс М. Зороастрийцы: верования и обычаи. –
М., 1987. – С. 57. 5
Аскаров А. Сапаллитепа. ... – С.
54.
–
26](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_26.png)
![jamiyatda xali o’z o’rniga ega emasligining dalilidir. Biroq, Sopollitepada yosh
bolalarni ko’zaga solib dafn etish odati ayrim holatlardagina uchraydi. O’rganilgan
qabrlarning aksariyat ko’plarida marhum suyaklari majaqlangan va tartibsiz
joylashganligiga guvoh bo’lamiz. Bundan xulosa qilish mumkinki, marhumlar
qandaydir baxtsiz xodisaning qurboni bo’lgan bo’lishi mumkin. 36 - jamoaviy
qabrdagi bolalarning ko’proq shikast ko’rganligi sababli, zardushtiylik odatiga
ko’ra, jasad erni iflos qilmasligi uchun u ko’zaga solib dafn qilingan bo’lishi ham
mumkin.
Biroq, Sopolitepada katta yoshdagi kishilarning ham xumlarga solib dafn
etilganlik holatlari uchraydi. Bu ham ularning diniy e`tiqodlari bilan bog’liq
bo’lganligi haqiqatga yaqinroqdir. Erni muqaddas hisoblagan din vakillarining
farzandlari ko’zaga solib dafn etilgan, deb olsak, xumga ularning oila a`zolari
orasidagi katta yoshlilar, o’smirlar shu tartibda dafn etilgan bo’lishi mumkin.
Baxtsiz xodisada yoki jangda halok bo’lgan kishi xumga solib kelinib dafn etilgan
bo’lishi ham mumkin.
Sopollitepa bosqichining shu toifa qabrlariga 14-qabrni ko’rsatib o’tish
joizdir. Qabrda 40-45 yoshlardagi erkak kishi xumga solib dafn etilgan. Xumning
og’iz qismi erga qaratib yotqizilgan. Skelet orqasi bilan yotgan holda, oyoqlari
juda ham bukilgan holatda ikki tomonga og’ib ketgan. Uning o’ng qo’l kafti toz
suyagi ustida, chap qo’li chap oyoq suyagi ostida qolgan. Xumning tag qismida
marhumning terisi va hattoki kiyim qoldig’i saqlanib qolgan. Qabrda, xum atrofida
turli darajada saqlangan ko’p miqdorda sopol idishlar topilgan. 22-qabr
27xonaning poli ostidan topilib, qabrda 5 ta sopol idish, qo’yning bir necha
qovurg’asi va kurak suyagi borligi aniqlangan. Qabrning g’arbiy qismida uzunligi
110 sm kattalikdagi xum joylashgan bo’lib, u yonboshlatilgan holda og’zi
shimolga qaratilgan. Xumning tag qismida yana 5 ta idish ichida ovqat qoldiqlari
bilan saqlanib qolgan. Xumning ichida 25-30 yoshlardagi erkak kishining skeleti
odatga ko’ra joylashgan. Marhumning bosh miya qismi qattiq ezilgan bo’lib, yuz
qismi yaqinidan bronza bolta va uning dastasi topilgan. Skeletning elka suyagi
–
27](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_27.png)
![tomonida bronzadan ishlangan hanjar ko’rinishidagi pichoq topilgan 38
. Bu
topilmalar marhumning jangchi yoki sarkarda bo’lganligiga ishoradir.
Sopollitepada ayol kishining ham (№82) xumga solib dafn etilganlik holati
uchratilgan. Xumning atrofida turli xil ko’rinishdagi sopol idishlar va bronzadan
yasalgan buyumlar topilgan 39
.
Sopollitepa aholisining dafn an`analaridagi bu odat o’sha davr uchun yangilik
bo’lgan. CHunki neolit davri yodgorliklarida marhumni xumlarga solib dafn etish
uchratilmagan. Bunday holatlar bronza davridan boshlanib, Oltintepa, Dashli va
Xapuz-tepada ham uchratilgan 3
.
Sopollitepadagi ko’pgina mozorlarda hatto qabr bo’shlig’i mavjud , ya`ni
qabrga tuproq o’pirilib, qabr tuproqqa to’lmagan. Mozorlar, ularga qo’yilgan
ashyoviy dalillarga juda ham boy. Qabrlardagi ashyoviy buyumlar ularning abadiy
o’limga ishonmaganliklaridan dalolat beradi. Qabrlarda 10 tadan 30-40 tagacha
dafn etish anjomlari qo’yilgan bo’lsa, ularning asosan ko’p qismini sopol
buyumlar, undan so’ng bronzadan ishlangan buyumlar va har xil taqinchoqlar
tashkil etadi. shu bilan birga, T.shirinov Sopollitepa manzilgohida 4 mingga yaqin
toshdan yasalgan mehnat qurollari va qurollar borligini aytib, ularning izohini
beradi 40
. Qabrlardagi ko’mish bilan bog’liq buyumlar orasida hattoki yumshoq
buyumlar – teri, yog’och, bug’doy poya va novdalardan to’qilgan idishlar, kiyim
qoldiqlari uchraydiki, bular o’sha davr odamlarining real hayotini aniq tasavvur
etishga yordam beradi 41
.
Marhum “narigi dunyoga” kuzatilar ekan, qarindoshlari va jamoadagi yaqin
kishilari tomonidan maxsus ovqatlar tayyorlanib, idishlarga solib kuzatganlar.
38 Аскаров А. Сапаллитепа. ... – С. 56-6.
39 Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга
Узбекистана.... – С.4. 3
Сарианиди В.И. Древние земледельцы
Афганистана. – М., Наука, 1977. – С. 57.
40 Ширинов Т. Орудия производства и оружие эпохи бронзы Среднеазиатского междуречья. –
Т., Фан, 1986. – С. 36.
41 Аскаров А, Буряков Ю.Ф, Квирквелия О.Р, Радилиловский В.В Теоретические и
методологические проблемы исследования в археологии. – Т., Фан.1988. – С. 23.
–
28](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_28.png)
![Zero, ularning e`tiqodiga ko’ra, bular “narigi dunyo”ga etib olguncha marhumga
zarur bo’ladi, deb tasavvur qilganlar. Bunday tartibda dafn etish o’sha davr aholisi
onggida vafot etgan yaqinlarini hamisha o’zlarining yonlarida, ularga madat berib
turibdi, degan tushuncha kuchli bo’lganligiga ishoradir.
Sopollitepada katta yoshdagi ayollar qabridan muhrlar topilgan. Topilgan
muhrlarda qanotini yozib turgan burgut, ilon, tuya, to’ng’iz, tog’ echkisi, to’qay
mushugi kabi jonivorlarning tasvirlari va turli geometrik shakllar tushirilgan.
Ko’rinib turibdiki, bular katta patriarxal oilaning totemi bilan bog’liq tasvirlar
bo’lishi haqiqatga yaqinroqdir. Bir patriarxal oilaning totemi burgut bo’lsa,
ikkinchisiniki ilon, uchinchisiniki to’ng’iz va boshqalar bo’lganligidan dalolat
beradi. Har bir oila a`zolarining shaxsiy ismidan tashqari oilaviy totem nomlari
ham bo’lganki, ular o’zlarining kelib chiqishini shu hayvonlar bilan bog’laganlar.
Ularning totem muhrlari qabila bayrog’ida, urug’ oqsoqoli darvozasining
peshtoqida aks etgan. YAna ular to’g’nog’ich va soch to’g’nog’ichlar 42
shaklida
ishlanib, sardor boshida toj belgisi sifatida taqib yurilgan bo’lishi mumkin.
Ayollarning qabridan muhrning topilishi ayol kishi nasl davomiyligini
ta`minlovchi ilohiy siymo sifatida ulug’langan va qabilada alohida e`tiborga loyiq
bo’lgan. shu bilan birga ayollar oilasini, urug’ni boshqarishda erkaklar bilan
tengma-teng huquqqa ega bo’lganligining belgisidir.
Dafn anjomlari tahlil qilinganda, yosh bolalarga tegishli qabrlarda ko’mish
bilan bog’liq ashyolar deyarli uchramaydi. O’smirlar qabrlarida bittadan
to’rttagacha uchrasa, katta yoshlilar dafn etilgan qabrlarda ularning miqdori ancha
ko’pligi aniqlangan. Ko’rinib turibdi-ki, katta yoshdagilarning qabrida dafn etish
anjomlari ko’p. Bu shundan dalolat beradiki, insonlarni dafn etish uning
jamiyatdagi mavqeiga, xizmatiga qarab belgilangan. Qanchalik yoshi katta bo’lsa,
uni ko’pchilik bilgan va dafn marosimiga ko’pchilik qatnashgan.
42 Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга Узбекистана.... – С. 142.
–
29](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_29.png)
![O’rta Osiyo va Yaqin sharq mamlakatlari qadimgi davri dehqonchilik bilan
shug’ullangan qabilalarning dafn marosimlari ustida izlanish olib borgan
V.A.Alyokshin Sopollitepa qabrlaridan 8 ta erkak kishiga va 13 ta ayol kishiga
tegishli qabrlar ustida tahlil o’tkazib, ularni yoshlari bo’yicha guruhlarga ajratadi.
Erkaklarni ikki guruhga: 1-guruhga 4 ta 25-30 yoshlardagi, 2-guruhga 40-50
yoshlardagi erkaklar kirgan. Birinchi guruhga nisbatan ikkinchi guruhda dafn etish
anjomlari, bronza buyumlar ko’p topilgan. Ayollarni esa yoshiga qarab 4 guruhga
ajratadi. 1-guruh – 20-35 yosh; 2-guruh – 35-40 yosh, 3-guruh – 40-50 yosh,
4guruh – 60 yoshdan yuqori. Bu qabrlardagi dafn etish anjomlari tahliliga ko’ra,
qaysidir bir guruhni ustun qo’yish juda ham qiyin kechgan. CHunki, guruhlar
orasidagi qabrlarning ba`zilarida ko’p miqdorda sopol buyumlar (15 tadan 21
tagacha) bo’lsa, bronza buyumlari deyarli uchramaydi. Ayrimlarida esa, ko’p
miqdorda bronza buyumlar bo’lib, idishlar miqdori kam. Katta yoshli ayollar
qabriga o’simlik va go’shtli taomlar qo’yilgan. Erkaklarnikiga faqat go’shtli
taomlar qo’yilgan. YOsh yigit va qizlarnikida go’shtli taomlar mutlaqo
uchramaydi. Faqat boshoqli o’simlik donlaridan tayyorlangan suyuq taomlar
qo’yilgan 43
. Bundan ko’rinib turibdiki, erkaklarni jamiyatdagi o’rniga qarab,
ayollarni esa, ba`zi ayollar qabrida muhr borligini aytmaganda, bronza buyumlar
ko’p topilgan qabrlar jamiyatda uning yoki oilasining mavqei baland bo’lgan,
deyish mumkin. Deyarli qolgan ayol kishiga tegishli qabrlar bir xil dafn etish
anjomlari bilan ko’milgan.
Sopollitepa qabrlarida 6 ta holatda qabrga hayvonning – qo’yning
ko’milganlik holati uchraydi. Dafn marosimida nafaqat Sopollitepa bosqichida,
balki Sopolli madaniyatining keyingi bosqichlarida va xronologik jihatdan ularga
tengdosh Tojikiston hududi yodgorliklarida ham (Ilk Tulxor, Teguzak, Kangurttut)
hayvonni asosan, qo’yning qurbonlik qilinganlik holatlari uchraydi. Ushbu
bosqichda 63 ta katta yoshlilarga tegishli qabrda qurbonlik qilingan qo’yning
ma`lum bir a`zo qismlari, bir nechta qovurg’asi, 2 ta orqa oyog’i, bitta kuragi,
43 Але?кшин В.А. Социальная структура и погребальный обряд древнеземледельческих
обществ. –Ленинград, Наука. 1986. – С. 30-31.
–
30](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_30.png)
![ba`zan ko’krak qafasi ham idishga solib, qabrga qo’yilgan 44
. Bu shundan dalolat
beradiki, hayvonlar orasida qo’y dafn marosimlari uchun alohida ahamiyatga ega
bo’lgan. Buni bugungi kunda diniy marosim va dafn marosimlarida ham qurbonlik
uchun asosan qo’yning qurbonlik qilinishi, bu nafaqat ajdodlarimizdan qolgan
udum, balki qo’yning diniy marosimlarda o’ziga xos ma`no-mazmun kasb etishi
bilan bog’liqligini bildiradi. O’rganilgan qabrlar tahlili asosida shunday xulosaga
kelish mumkinki, sopollitepaliklarning ko’mish marosimida xumlarga va
ko’zalarga solib dafn qilish odatining mavjudligi, zardushtiylik dinining ilk
bosqichlari boshlanayotganligidan dalolat beradi. Dafn etishdagi xum va ko’zalarni
ossuariylarning ilk ko’rinishi deyish ham haqiqatga yaqindir.
Sherobod vohasida olib borilgan izlanishlar natijasida, olimlar bronza davri
yodgorliklarini ikki guruhga – markazi Sopollitepa qishloq-makoni bo’lgan
Ulanbuloqsoy va markazi Jarqo’ton ilk shahar bo’lgan Bo’stonsoyga
ajratadilar.
Jarqo’ton Sopolli madaniyatining noyob yodgorligi hisoblanadi. Jarqo’ton
yodgorligining tarixiy topografiyasiga ko’ra, akademik A.Asqarov uni 4 qismga
bo’ladi. Birinchisi, Jarqo’ton I, ya`ni mahalliy aholi orasida CHimqo’rg’on, deb
atalgan yodgorlikning “ark” (sitadel) qismi; Jarqo’ton II yodgorlikning
“shahriston” qismi; Jarqo’ton III yodgorlikning “qabriston” (qabriston) qismi;
Jarqo’ton IV ob`ekti ham bir necha tabiiy tepaliklardan iborat qabriston qismidir 45
.
Jarqo’ton qabristoni katta hududni o’z ichiga olib, ularni tadqiqotchilar
Jarqo’ton 3, Jarqo’ton 4a, b, v, deb nomlaydilar 46
. Jarqo’ton qabristonida 1974
yildan boshlab keng ko’lamda izlanishlar olib borilib, Jarqo’ton 4a ning 1 gektarlik
maydonidan 731 ta qabr ochilgan. Arxeologik materiallar tahliliga ko’ra, Jarqo’ton
44 Аскаров А. Бронзовый век Южного Узбекистана // дис....док. ист. наук. – Самарканд, 1976. –
С. 62.
45 Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга Узбекистана. – Т., Фан, 1977.
– С. 47- 48.
46 Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. –Т., Фан, 1983. – С. 17.
–
31](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_31.png)
![– 4a to’rt xronologik davrga tegishli ekanligi aniqlangan 47
. Tadqiqotchilar
Jarqo’ton yodgorligining 5-tepaligidan, ya`ni “shahriston” qismidagi turar-joy
majmualari ichidan sopollitepadagidek 50 dan ortiq qabrlarni ochishga muvaffaq
bo’lganlar . 1987-89 yilning o’zida xuddi shunday dafn etilgan 10 ta qabr, qurol-
aslahalari bilan 4-tepadan V.Ionesov tomonidan topib o’rganilgan 48
. Xuddi
shunday qabrlar yodgorlikning “ark” (sitadel) qismida yashash xonalari poli
ostidan topilgan. Ularning barchasi Sopolli madaniyatining Jarqo’ton bosqichiga
tegishli ekanligi aniqlangan. Qabristonda olib borilgan izlanishlar Jarqo’tonni
ikkiga bo’lish imkonini berdi. Ark va shahriston atroflaridan topilgan qabrlarni ilk
Jarqo’ton bosqichi, Jarqo’ton 3 va Jarqo’ton 4a,b,v qabristonlaridan topilgan
Jarqo’ton bosqichiga tegishli qabrlarni so’nggi Jarqo’ton bosqichi deb izohladilar.
Qabrning kirish qismi bir qator xom g’isht bilan berkitilgan bo’lib,
g’ishtlarning o’lchami 55x23x10,5 sm va 55x22x10 sm bo’lgan 5
. Jarqo’tondagi
qabrlar kirish ayvonchasidan keyin, bir zina ko’rinishidagi pastlikdan lahad
qazilgan.
Ilk Jarqo’ton davrining Sopollitepadan farqi, qabrlarda diniy marosim
odatlariga ko’ra, qo’yning odam bilan birgalikda ko’milganlik holatlari
uchramaydi. Sopollitepada marhum bo’lmasa, o’rniga qo’yni ko’mganlar. Ilk
Jarqo’ton davrida esa, marhumning jismi o’rniga matodan yoki yog’ochdan
qo’g’irchoq tayyorlash odat tusiga kira boshlagan. Afsuski, ular hozirgacha etib
kelmagan.
Jarqo’ton bosqichining ikkinchi fazasi ibodatxonaning qurilish davri bilan
tengdoshdir. shuning uchun bu davr qabrlari ilk shahardan tashqarida, alohida
qabristonga ko’milgan. Bularga Jarqo’ton 3 va Jarqo’ton 4a, b, v ob`ektlari kiradi.
Bu qabristonlarda Sopolli madaniyatining so’nggi Jarqo’ton bosqichidan tashqari
47 Абдуллаев Б. Новый памятник эпохи бронзы на юге Узбекистане // ОНУ, – №1, 1977. – С.
33-39; Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи броны юга Узбекистана.... – С. 48-49.
48 Ионесов В.И. Шеробод бўлими хисоботи. 1987. –Б. 16-19;
1988. – Б. 43-44. 5
Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. ... – С.
1.
–
32](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_32.png)
![Ko’zali, Mo’lali, Bo’ston davri qabrlari ham uchraydi. Qabrlarning ko’p
qismini Ko’zali bosqichi qabrlari tashki etadi. Demak, so’nggi Jarqo’ton davrida
shahar aholisi uchun monumental ibodatxonaning paydo bo’lishi, turli diniy
urfodatlarning markazlashishiga, tartibga solinishiga va mustahkamlanishiga olib
keladi.
So’nggi Jarqo’ton davrida marhumni dafn etish uchun alohida, turar-joy
manzillaridan chetda qabristonning paydo bo’lishi, odamlarning mafkuraviy
dunyoqarashi o’zgara boshlaganligidan, ularning onggida diniy g’oyalar chuqurroq
ildiz ota boshlaganligidan dalolat beradi. Qabristonning yashash manzilidan
chetroqda bo’lishi, manzilgohda toza havoning ifloslanmasligiga qaratilgan
e`tibordir.
So’nggi Jarqo’ton davriga tegishli 324 ta qabr o’rganilgan bo’lib, ulardan 306
tasi J 4a da, 3 ta J 4b da, 7 ta J 4v da, 4ta J 4g da va Bo’ston 7 qabristonida 1 ta
qabr borligi aniqlangan. Jarqo’ton bosqichining ikkinchi fazasi dafn marosimlarini
avvalgilari bilan solishtirilsa, bu davrda dafn etish odatlari o’zgarib borganligi
seziladi. Bu davrda marhumning boshi nafaqat shimolga, balki shimoliy-g’arb
tomonga ham qaratila boshlagan 1
. Demak, marhumning boshi asta-sekinlik bilan
g’arbga qaratila boshlashi, ularning diniy dunyoqarashlarida o’zgarish sodir
bo’layotganligining belgisidir. Balki, bu davrda quyoshga bo’lgan e`tiqodning
kuchayishi bilan quyosh botadigan tomonga qaratilgan bo’lishi mumkin. Odam
umrining tugashini quyosh botishiga qiyoslagan bo’lishlari mumkin.
Bu davrga tegishli 65 ta qabrda bronzadan ishlangan buyumlar topilgan.
Erkak kishiga tegishli 3 ta qabrda xanjar va ketmon ko’rinishidagi buyum,
pichoq,
1
Аскаров А. Бронзовый век Южного Узбекистана // Афтореф. дис... д-ра. ист. наук.
– Москва, 1976. – С. 12; Абдуллаев Б. Культура древнеземледельческих племен эпохи
поздней бронзы Северной Бактрии // Автореф. дис...канд. ист. наук. – Новосибирск, 198.
–
33](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_33.png)
![– С. 7; Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... // дис... канд.
ист. наук. – Самарканд, 199. – С. 9. Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. ... – С. 12.
tesha, bolta, nayza o’q uchlari topilgan. Ayollar qabridan esa, bronzadan
ishlangan oyna, braslet, sirg’a, surmadon, mehnat qurollari va boshqalar borligi
aniqlangan 49
.
So’nggi Jarqo’ton fazasida kenotaf qabrlarning soni kamayadi. Ular umumiy
qabrlarning 3/1% tashkil etadi 2
. Bu ko’rsatgich ushbu davrda mustahkam
boshqaruv tizimi o’rnatila boshlaganligidan, qabilalar o’rtasida bo’ladigan urushlar
ularning ustunligi bilan yakunlanganligidan, yovvoyi hayvonlarga qarshi maxsus
qurollar yasalib, ular bilan bo’ladigan to’qnashuvlar insonlar foydasiga hal
bo’lganligiga ishoradir. Ularda hayvonlarni qurbonlik qilish holati deyarli
uchramaydi. V.I.Ionesov o’z ishlarida, J- I davrida barcha kenotaf qabrlarda
idishlar toq bo’lsa, J- II davrida idishlar juft bo’lganligini ko’rsatib o’tadi.
Jarqo’tondagi J 4a va J 4v qabristonlari to’liq ochib o’rganilgan. Bu ikkala
qabriston bir-biriga yaqin, o’xshash va bir xil faoliyat bajarishiga qaramasdan,
ularni o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turuvchi farqlari ham aniqlangan. J 4v
qabristonida Bo’ston davri qabrlari ko’pchilikni (33,8%) tashkil etsa, bu
ko’rsatgich J 4a qabristonida ancha kam (8,2%) ligi bilan xarakterlanadi. Bu
qabristonlar kenotaf qabrlar bo’yicha yuqori ko’rsatgich bilan farq qiladi. J 4a
qabristonida barcha qabrlarning 15,3%, J 4v da 36,6% ni, hayvon suyaklarining
uchrash holati bo’yicha J 4a 11,5%, J 4v 46,6% ni, olov izlari va olov bilan bog’liq
belgilarning uchrashi J 4a qabristonida 2%, J 4v qabristonida 38%ni tashkil etadi.
J 4v qabrlaridagi buyumlar ichida oshxonada ishlatiladigan tamg’ali
xumchalar uchraydi. Idishlar orasida tag qismida uchburchak naqshli “dasht”
idishlari, odam haykalchalari, bronzadan mitti idishchalar, mitti o’roqlar, qirrali
boltasimon bolg’alar, ketmon va teshalar uchraydi. J 4v qabristonida sanab o’tilgan
bu arxeologik jihatdan qimmatli ashyolar J 4a qabrlaridan topilmagan. J 4a juft
49 Аскаров А. Бронзовый век Южного Узбекистана // Афтореф. дис... д-ра. ист. наук. –
Москва, 1976. – С. 11. 2
Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... //
дис... канд. ист. наук. – Самарканд, 199. – С. 99.
–
34](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_34.png)
![ko’milgan qabrlarning ko’pligi bilan ajralib turadi. Bular o’rtasidagi eng asosiy
farqni antropologlar T.K.Xodjaev, Xalilov va S.P.Mustafoqulovlar aniqlagan
bo’lib, ular J 4a aholisining miya qobig’i, yuz tuzilishi sopollitepaliklarnikiga
yaqinligini ko’rsatadilar.
YUqorida keltirilgan ma`lumotlardan ko’rinib turibdiki, J-4A qabristonidan
asosan Ko’zali bosqichining o’rtalarigacha foydalanilgan. Ko’zali bosqichining
o’rtalaridan boshlab, Mo’lali va Bo’ston bosqichlarida marhumlar J 4v
qabristoniga dafn etilgan.
Qabrga qo’yilgan buyumlarning asosiy qismini sopol buyumlar tashkil etadi.
Idishlar juda yaxshi pishirilgan bo’lib, ularning ba`zi birlarida, ko’zalarda ayrim
belgilar uchraydi. Jarqo’ton davriga tegishli 350 ta qabrdan 1491 ta turli xil
ko’rinish va vazifani bajaruvchi sopol idishlar topilgan. Bundan tashqari,
bronzadan turmushda ishlatiladigan mehnat qurollari va qurol aslahalar, to’qish
uchun bigiz (spitsa) (5 ta), hanjar, tikish bigizi (3 ta), chaqmoqtoshdan kamon o’q
uchlari (8 ta) topilgan. Ayollarga tegishli qabrlardan turli xil zeb-ziynat buyumlari
– soch to’g’nog’ich (34 ta), oyna (6 ta), braslet (40 ta), sirg’a (36 ta),
surmadon va turli xil toshlardan munchoqlar topilgan. Bu buyumlarning ko’plab
uchrashi, ularning rivojlanib borayotganligidan, o’z zamonasi uchun etarlicha
madaniyatga ega bo’lganligidan dalolat beradi.
Bu davrga tegishli 19 ta qabrda marhum bosh chanog’ining yonida idishlarda
shohli hayvon suyaklarining topilishi oz bo’lsada, hayvonlarni qurbonlik
qilganliklarini ko’rsatadi. Aniqrog’i, qo’y qurbonlik qilingan yoki ma`lum a`zo
qismlari qo’yilgan qabrlarda dafn anjomlarining ko’pligi bilan ham boshqa
qabrlardan ajralib turadi. Ularda ko’p miqdorda bronza buyumlar va sopol idishlar
topilgan. Bundan ko’rinib turibdiki, Jarqo’ton bosqichida qo’yning qurbonlik
qilinishi asosan, qabiladagi yoshi ulug’, o’z mehnati bilan qabilada obro’ga ega
bo’lgan shaxslarning qabrlaridagina uchratiladi.
–
35](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_35.png)
![Qabrlardagi ashyoviy dalillar va ularning tahlili, qo’shni hudud materiallari
bilan qiyosiy solishtirish natijasida, jarqo’tonliklarni Afg’oniston, Turkmaniston,
Tojikiston, Eron hududidagi dehqon jamoalari bilan o’zaro aloqa
o’rnatganliklariga guvoh bo’lamiz. Bularga misol qilib, Jarqo’ton qabristonidan
topilgan Jarqo’ton bosqichi sopol buyumlari Sopollitepa manzilgohining yuqori
qurilish gorizonti va Dashtli – 3, Nomozgoh tepa, Ulug’ tepa yodgorliklari sopol
buyumlarga o’xshashligini aytish mumkin. Bundan tashqari, Jarqo’ton
qabristonidan topilgan bronza muhrlarni shimoliy Afg’oniston, Janubiy
Turkmaniston va shimoliysharqiy Eron hududi yodgorliklaridan topilgan
muhrlarga qiyoslash mumkin. Ularning davriy sanasi mil.avv. II ming yillik bilan
belgilangan. Bunday qiyosiy topilmalar safi sopol buyumlar va muhrlar bilan
cheklanib qolmaydi. Ularni yana metall buyumlarda, tosh munchoqlarda, mehnat
qurollarida, kamon o’q uchlarining shakllarida ham ko’rish mumkin. Bundan
ko’rinib turibdiki, mil.avv. II ming yillikda O’rta Osiyo aholisi o’zaro bir-birlari
bilan ijtimoiy, iqtisodiy va etnomadaniy aloqada bo’lganlar.
Ko‘zali bosqichida qadimgi dehqonchilik madaniyatlarida bir qator yangi
munosabatlar paydo bo’ladi. Buni dafn marosimlarining murakkablashib borishida
ham ko’rish mumkin. Bu bosqichda nafaqat moddiy madaniyatda, balki diniy
mafkurada ham yangi o’zgarishlar yuz beradi. Ko’zali bosqichi qabrlarida yagona
diniy-mafkuraviy markaz – ibodatxonaning ta`sirini ko’rish mumkin.
Jarqo’ton qabrlarida olib borilgan izlanishlar natijasida Ko’zali bosqichiga
tegishli 161 ta qabr aniqlangan. Keyingi izlanishlarda bu ko’rsatgich 182 taga
etgan. Hozirgi kunda bu raqamlar yanada ko’paygan. Bu qabrlar butun Jarqo’ton
qabristonidagi tepaliklarning deyarli barchasidan topilgan. Qabrlar asosan, ayvonli
lahad ko’rinishida bo’lgan bo’lsada, ba`zan yorma qabrlar ham uchrab turadi. Bu
bosqich qabrlarining avvalgilaridan farqi, ko’p qabrlarda kirish ayvoni qabrning
shimoliy qismida joylashganligi bilan xarakterlanadi.
–
36](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_36.png)
![Ko’zali bosqichi qabrlarini o’rganish va kuzatish orqali, asosan uch xil
ko’rinishda dafn etish usuli qo’llanilganligi aniqlangan. Bular quyidagilar: 1)
yakka holatda; 2) odam bilan birga qo’yning ko’milganligi; 3) kenotaf qabrlar va
ularda marhumning mitti ko’rinishi uchratilgan. Asosan qabrlarning ko’p qismida
marhum yakka holatda odatdagidek yon tomoni bilan oyoq-qo’llari bukilgan holda
dafn etilgan. Hayvonlarni qurbonlik qilish, ularning ma`lum a`zo qismlarini
marhum bilan birga qabrga qo’yish odatlari ham kuzatiladi. Ko’zali bosqichiga
tegishli bir qabrda odam jasadining etidan tozalab ko’milish holati uchratilgan.
Ularning dafn marosimlarida o’zidan oldingi bosqichlarga nisbatan o’zgarish
yuz bera boshlaydi. Jarqo’ton bosqichida marhumning boshi biroz g’arbga
qaratilgan. Ko’zali bosqichiga kelib esa, deyarli barcha qabrlarda marhumning
boshi g’arbga qaratilgan 50
. Bu ularning dunyoqarashida insonlarning hayotlik
davrini quyoshli kunlar bilan qiyoslab, vafot etishini quyoshning botishi bilan
zaminga tushadigan qorong’ulikka, sokinlikka, qiyos qilib, o’zlarini bunga
ishontirganliklaridan guvohlik beradi. Qabrga marhum joylashtirilgandan so’ng
dafn etish anjomlari qabrning bo’sh qolgan tomoniga joylashtirib chiqilgan.
Erkaklarning qabrida asosan jasadning orqa tomoniga, ayollarda esa, old tomonga
joylashtirilgan.
Bu bosqichda dafn marosimlarining eng muhim xususiyati, qabrlarga dafn
anjomlari mitti nusxalarining qo’yilishini urf-odat tizimiga kiritilishidir. Bularni 22
ta qabrda bronzadan ishlangan kuraklar, sirg’alar, braslet va mehnat qurollarining
mitti ko’rinishlari uchrashida 2
kuzatish mumkin. Bular turmushda ishlatiladigan
buyumlarni tejash, ulardan hayotiy faoliyat davomida foydalanishda davom etish
uchun qilingan chora deyilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Ularni ramziy
nusxalarini tayyorlash esa ibodatxona ixtiyoriga to’laligicha o’tganligidan dalolat
beradi. Darhaqiqat, Jarqo’ton ibodatxonasining ishlab chiqaruvchi xo’jalik qismida
50 Абдуллаев Б. Культура древнеземледельческих племен эпохи поздней бронзы Северной
Бактрии // Автореф. дис...канд. ист. наук. – Новосибирск, 198. – С. 7; Аскаров А, Абдуллаев
Б. Джаркутан... – С-12. 2
Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. ... – С. 12.
–
37](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_37.png)
![maxsus ustaxonalar topilgan bo’lib, ularda Ko’zali davriga tegishli mitti bronza
buyumlari va sopol haykalchalar tayyorlanganligi aniqlangan.
Mayitsiz qabrlarning soni Sopolli va Jarqo’ton bosqichiga nisbatan ancha
ko’payib, umumiy qabrlarning 30% ni tashkil etadi. Birdaniga mayitsiz
qabrlarning ko’payib ketishi, mintaqaga o’zga etnik guruhlarning kirib kelishi
bilan harbiysiyosiy vaziyat murakkablashganidan va qabilalar o’rtasidagi
munosabatlarning keskinlashib ketganligidan darak beradi Bu O’rta Osiyo
hududlariga chorvador Andronova qabilalarining kirib kelishi bilan bog’liq jarayon
bo’lishi haqiqatga yaqindir. Bundan tashqari, J 4b qabristonidan Ko’zali davriga
tegishli 7 ta qabr aniqlangan bo’lib, bularda 30-35 yoshlardagi erkak kishilarning
tana a`zo qismlari bo’laklarga bo’lingan holda joylashtirilgan. Ularni yoshi va
ko’milish usuliga e`tibor qaratsak, jangovorlik qobiliyatiga ega kishilar ekanligiga
ishoradir. Ularni aynan bir joydaligi qanday o’lim topgan bo’lsalar ham shu
falokatga birga uchraganliklarini ko’rsatadi. Ko’zali bosqichida diniy mafkura
mustahkamlanib, barcha udum va urf-odat ishlari ibodatxona qo’liga o’ta
boshlagan. Bu qabrlar zardushtiylikdagi etidan tozalab so’ng dafn etish odati
paydo bo’la boshlaganligiga ishoradir.
Bu bosqich dafn marosimlarida qizil bo’yaqdan foydalanishga katta ahamiyat
berganlar. Odam va hayvon jasadlariga, ba`zan mitti bronza buyumlarga ham qizil
bo’yoq surtilgan. O’sha davr insonlar tasavvurida qizil rang quyoshning ramzi
sifatida aynan marosimlarda ishlatilganligini arxeologik ashyoviy dalillar to’liq
tasdiqlaydi.
Bu bosqichda ham hayvonni qurbonlik qilish holatlari bo’lganligini 13 ta
qabrda qo’yning suyaklari – kuragi, orqa oyog’i va qovurg’asi borligida ko’rish
mumkin. Kenotaf qabrlarda esa, hayvon suyaklarining uchrashi yuqori
ko’rsatgichda bo’lib, umumiy kenotaf qabrlarning 53% ini tashkil etadi.
Antropologlar Ko’zali bosqichi aholisining tuzilishini jarqo’tonliklarnikidan farqli
tomonlarini ko’rsatib o’tadilar. Bunga ko’ra, ko’zali bosqichi aholisi yuz tuzilishi
–
38](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_38.png)
![va peshonasi keng va katta, gavda tuzilishi ham katta bo’lgan 51
. A.Asqarovning
ta`kidlashicha, Ko’zali bosqichiga Xindiston madaniyatining ta`siri bo’lgan 52
. Bu
bosqichda o’zlariga qo’shni hududlardagi qabilalar bilan ham madaniy,
ijtimoiyiqtisodiy aloqada bo’lganliklarini ko’rsatuvchi ashyolar ham topilgan.
Bular 112 – qabrdan topilgan tilla sirg’a, 240 – qabrdan topilgan tozabog’yob
tipidagi bronzadan ishlangan brasletdir. Bu shundan dalolat beradiki, Ko’zali
bosqichida qo’shni qabilalar bilan mahalliy aholi o’rtasidagi munosabatlar
mustahkamlana borgan.
Sopolli madaniyatining Mo’lali bosqichi qishloq makoni va u bilan bir davrga
tegishli 7 ta qabr ilk bor, 1970 yilda arxeolog B.Turgunov tomonidan sho’rchi
tumani Qizilsoyning o’ng qirg’og’idan topilgan. Bu qabrlar tuzilishiga ko’ra, 2 tasi
to’g’ri to’rtburchak, qolganlari oval shaklida bo’lgan. Ushbu qabrlarda olib
borilgan izlanishlar ularni Jarqo’tonning so’nggi bosqichiga tegishli qabrlarga
o’xshashligi va davri bir ekanligi aniqlangan. shu sababli, Jarqo’tondagi bu davr
qabrlari ham Mo’lali bosqichi nomi bilan o’rganila boshlagan. Jarqo’ton
qabristonida Mo‘lali bosqichiga tegishli 30 dan ortiq qabrlar aniqlangan.
Jarqo’ton qabristonidan tashqari bu davriga tegishli qabrlar Bo’stonsoyning
o’ng qirg’og’ida o’nlab tepaliklarda ham uchratilgan. Bu davr moddiy
madaniyatida dasht etnomadaniy komponentining tarqalishi kuchayadi. Aholining
son jihatdan ortishi, ishlab chiqarishda ijtimoiy va mol-mulk differensiyasi ortib
borishi bilan xarakterlanadi.
Ushbu bosqich qabrlari tuzilishiga ko’ra, yorma va ayvonli lahad shaklidagi
qabrlardan iborat bo’lib, ayvonli lahad qabrlarning kirish ayvoni asosan qabrning
shimoliy qismida, ba`zi qabrlarda g’arbiy tomoniga joylashgan.
Mo’lali bosqichida marhumlar asosan yakka, ba`zan juft holatda dafn etilgan.
Bundan tashqari, kenotaf qabrlar va odam bilan hayvonning birgalikda dafn
51 Алексеев В.П., Ходжайов Т., Халилов Х. Население верховьев Амударьи по данным
палеоантропологии. – Т., Фан. 1984. – С. 184.
52 Аскаров А. Проблема становления раннегородской культуры на юге Узбекистана и ее связи
Индостаном // Древние культуры Средней Азии и Индии. – Л., Наука, 1984. – С. 87-97.
–
39](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_39.png)
![etilganlik holatlari uchraydi. Marhumlar asosan odatga ko’ra dafn etilgan. Ba`zan
yosh bolalarni va hatto to’rtta juft ko’milgan qabrlarda marhumlar xumlarga solib
ko’milgan. Bu odat Sopollitepa davridan davom etib kelayotgan udumlardan
biridir. Ushbu bosqichda marhumning boshini aniq bir tomonga qaratib qo’yish
odati o’z qat`iyligini yo’qotadi. Biroq, izlanishlar natijasida qabrlarning ko’plarida
skeletning boshi janubiy-g’arb va g’arb tomonga qaratilganligi aniqlangan. Demak,
Ko’zali bosqichidagi an`ana davom etadi. shu bilan birga, boshqa tomonlarga
qaratib qo’yilgan jasadlar ham topilgan. Ushbu hududda izlanish olib borgan
V.Ionesov Mo’lali bosqichi dafn marosimlaridagi bu holatni, marhumni
quyoshning joylashish holatdagi vaqtiga qarab joy tanlangan bo’lishi kerak, deb
ta`kidlaydi. YA`ni marhum bir kunning turli vaqtlarida vafot etib, turli vaqtlarida
dafn etilgan. shunga ko’ra, marhum ertalab dafn etilsa, sharq tomonga, kunduzi
janubga, kechqurun esa g’arb tomonga qaratib qo’yilgan.
Bu holatda dafn etilishiga, Ko’zali bosqichidan boshlab katta guruh bo’lib
kirib kelgan Andronova dasht qabilalarining ta`siri bo’lishi ham mumkin. CHunki,
Andronova qabilalarida marhumning boshini g’arbga qaratib qo’yish odati kuchli
bo’lgan. Bu ularning e`tiqodida marhumni qaytib kelmas, qorong’u dunyoga
ketganligiga ishora bo’lib, bu tartib dehqon jamoalari orasiga aynan ular kirib kela
boshlaganlaridan keyin kuchayadi. Ungacha dehqon jamoalari marhumni dafn
etishda yorug’lik bilan bog’liq bo’lgan tomonlarga qaratib qo’yish ko’pchilikni
tashkil etgan. Ular odamlarning o’limini qabul qilgan bo’lsalarda, shu hayotini,
mehnatini “narigi dunyo”da davom ettirishiga ishora beruvchi ashyoviy dalillar
qabrlarda uchraydi. Aynan Ko’zali bosqichidan boshlab, buyumlarning qabrlarga
kichik nusxalarini qo’yilishi, o’lgan odam endi qaytmasligi, hayotlik davrida
ishlatgan buyumlari kerak bo’lmasligi e`tiborga olinib, insonlar bu haqiqatni tan
ola boshlaganlar. Biroq, odamlar orasida bu an`anani birdagini yo’q qilib
bo’lmasligi inobatga olinsa, ularning nusxalarini qo’yilishi ular uchun eng to’g’ri
yo’l bo’lgan bo’lishi mumkin . shu sababli, dafn anjomlarining birdaniga
–
40](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_40.png)
![kamayishi, bronzadan mitti buyumlarning ko’payishi 53
Mo’lali bosqichida ham
yaxshi kuzatiladi. Qabrga qo’yilgan sopol idishlarning usti oq va to’q qizil rang
bilan qoplangan 54
.
Mo’lali bosqichida 54 ta kenotaf qabr aniqlangan bo’lib, barcha qabrlarning
umumiy qismidan 17% ni tashkil etadi. Bu ko’rsatgich Ko’zali davri kenotaf
qabrlaridan teng yarim ko’rsatgich pastligi bilan farqlanadi. Ko’zali bosqichida
o’zga qabilalar bilan bo’lgan to’qnashuvlar Mo’lali davriga kelib kamaygan
bo’lishi mumkin emas. CHunki aynan, Mo’lali davrida dasht chorvador
qabilalarining jadallik bilan kirib kelishi davom etadi. Demak, o’zga hududlardan
kirib kelgan qabilalarga qarshilik ko’rsata oladigan darajada etarli tajriba va harbiy
qurol-aslahalarga ega bo’lganlar. Ularni yasash usullari takomillashganligidan
dalolat beradi. Qolaversa, kirib kelgan qabilalar avval mahalliy aholi tomonidan
egallanmagan bo’sh hududlarga kelib joylashganlar. Bu orada ular mahalliy aholi
bilan asta-sekin, tinch yo’l orqali aloqa o’rnatgan bo’lishlari ham tabiiy holdir. shu
sababli, mayitsiz qabrlar ko’rsatgichi Ko’zaliga nisbatan ozchilikni tashkil etgan.
Bunday qabrlarda qopqoqli silindrakonussimon sopol idishlar, ya`ni mitti
ostadonlar uchratilgan. Ular xumdonda pishirilmay qizil bo’yoq bilan qoplangan.
Bunday idishlar deyarli barcha kenotaf qabrlar uchun xosdir. Bu alomatlar
quyoshga sig’inish, quyoshning erdagi parchasi “olov”ni muqaddas, deb
bilganliklarining nishonasidir. Kenotaf qabrlar uchun yog’ochdan, matodan yoki
loydan odamlarning mitti haykalchalarini yasash davom etadi. Ularning oldida
bronzadan mitti buyumlarning borligi ham aniqlangan. Mo’lali davriga kelib dafn
marosimlarida mayitni kuydirish odatlari ham paydo bo’la boshlaydi. Bu
Andronova qabilalarining ta`siri natijasidir.
Qabrlarni qazish jarayonida ba`zi qabrlarda olov izlari ham uchraydi. shu
bilan birga ko’p qabrlarda ko’mir va kul borligi aniqlangan. Ularning izlari jasad
53 Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. ... – С. 14.
54 Аскаров А. Бронзовый век Южного Узбекистана ... // дис... док.ист.наук. – Москва, 1976. – С.
16.
–
41](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_41.png)
![va dafn anjomlarining ustida ham uchraydi. Bu holat ham dehqon jamoalari
marosimlari uchun yot bo’lgan, chorvador qabilalar bilan birga kirib kelayotgan
dafn marosimlaridagi yangilik edi.
Mo’lali bosqichida dafn etish bilan bog’liq bo’lgan diniy marosimlar
quyidagicha izohlanadi.
1) mehnat qurollari va qurol-aslahalarni bronzadan mitti ko’rinishini
tayyorlash;
2) mayitsiz qabrlarga dafn marosimida qabrga qo’yish uchun oldindan
loydan diniy marosim idishlarini tayyorlash;
3) (ayrim holatlarda) marhumni qabrga qo’yishdan oldin, etini
suyagidan tozalab ajratib, so’ng uni tartib bilan qabrga joylashtirish ; 4)
qo’yni dafn etish holatlari kuzatiladi.
Bu bosqich dafn marosimida ham hayvon qurbonlik qilingan. Ushbu
bosqichga tegishli 51 ta qabrdan yoki qabrlarning umumiy qismidan 16,8% ida
hayvon suyaklari borligi buning isbotidir. Qurbonlik uchun ba`zan yirik shohli
hayvonning (qoramol) ham tanlangani, ayrim qabrlarda suyaklarining uchrashida
kuzatiladi. Yirik shohli hayvonlarni juda kam uchrashi, bu ma`lum bir guruh
a`zolarigagina tegishli bo’lgan, deyish mumkin.
Mo’lali bosqichi ro’zg’or buyumlari sopollitepaliklarnikiga o’xshashligi
buyumlarning tahlili asosida aniqlangan. Qabrlardan topilgan bronza kurakchadan
Sopollitepada, Ilk Tulxor qabristonida va Zomonbobo qabristoni topilmalari bilan
qiyoslanadi. Murg’ob vohasi, janubiy Tojikistondagi Nurek, Tandiryo’l, Toxirboy3
va Zarkamar qabristonida o’tkazilgan izlanishlar natijasida topilgan ashyolar, sopol
buyumlar Mo’lali bosqichi sopol buyumlaridan farq qilmaydi 55
. Nurek va
Tandiryo’lning davriy sanasi mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi bilan
belgilangan 56
. Toxirboy-3 yodgorligi sopollari ustiga solingan zigzak belgilar
55 Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. ... – С. 42-43.
56 Литвинский Б.А., Антонова Е.В., Виноградова Н.М., Раскопки могильники Тандирйул // АО,
1975г. – М., 1976. – 567-568; Пьянкова А.Т. Могильник эпохи бронзы Тигровая Балка // СА,
–
42](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_42.png)
![Mo’lali sopol idishlarida ham uchraydi. Bundan tashqari, yana Janubiy
Turkmanistondan, Eronning Kaytarex qabristoni (mil.avv. II ming yillik oxirlari)
sopollariga o’xshashligi aniqlangan. Mo’lali bosqichidan topilgan ikkita silindrli
idish Eron Seistoni – shaxri-Soxta manzilgohi 413-qabr sopollari bilan
qiyoslanadi 57
.
shunday qilib, Mo’lali bosqichi kulolchilik mahsulotlari O’rta Osiyo, Eron va
Afg’oniston yodgorliklari bilan bir davrga tegishli bo’lib, bular Bo’ston-3,
Mo’lali, Nurek, Tandiryo’l va Zarkamardir. Ularning sanasi mil.avv. XI – X asrlar
bilan belgilangan.
Sopolli madaniyati dafn marosimlarini rivojlanishida Bo‘ston bosqichi
muhim o’rin tutadi. Bo’ston bosqichi qabrlari arxeologlar tomonidan Bo’ston I, II,
III, IV, V, VI, VII deb nomlangan tepaliklarda joylashgan. Ushbu yodgorlikda
qazish ishlari 1974 yilda A.Asqarov tomonidan boshlanib, uning izdoshlari
tomonidan hozirgi kungacha davom etib kelmoqda . Ilk izlanishlar natijasida
Bo’ston davriga tegishli 168 ta qabr o’rganilgan. Keyingi yillar mobaynida
SamDU arxeologik guruhi N.A.Avanesova boshchiligida izlanishlar olib borilib,
bu bosqichga oid ko’plab yangiliklarni aniqlashga muvaffaq bo’ldilar. Bu davrning
o’ziga xos xususiyati shundaki, bir tomondan, bir necha asrlar davomida o’troq
dehqon jamoalari dafn marosimlarining rivojlanishi davom etayotgan bo’lsa,
ikkinchi tomondan, Sopolli madaniyati dafn an`analarining negizida yangi,
qadimgi Baqtriya diniy – madaniy mafkurasi rivojlana boshlaydi. Buni dafn
marosimlari amaliyotida mayitni yoqish – kuydirish odatlarining paydo bo’lishida
ko’rish mumkin. Dafn marosimlarida olovning o’rni muhim bo’lganligi Bo’ston VI
1974, – № 3, – С. 542-543.
57 Аскаров А. Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга Узбекистана.
Ташкент, 1977. – С. 96.; Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. ... – С. 42-43.
–
43](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_43.png)
![qabristoni orqali isbotlandi 58
. Bu qabristonda asosan Mo’lali va Bo’ston bosqichi
qabrlari joylashgan.
Ushbu qabristonda turli xil darajada saqlanib qolgan 230 dan ortiqlar
aniqlangan. Qabrlar tuzilishiga ko’ra, o’ra va asosan ayvonli lahad shaklida
bo’lgan. Qabrlarning lahad qismi to’g’ri burchak, oval (tuxumsimon) yoki aylana
shaklida bo’lgan.
Bu bosqichda marhumning dafn etilishini 3 turga ajratish mumkin. Bular –
yakka, juft skeletli qabrlar va odam bilan birga hayvon dafn etilgan qabrlardir.
Ularning orasida asosiy qismini yakka holatda ko’milgan qabrlar tashkil etadi.
Bundan tashqari, dafn marosimida Sopolli bosqichidan amalda bo’lgan odat,
marhumni xumga solib ko’mish an`anasini ham uchratish mumkin 59
. Bunday
qabrlar faqat bolalarga tegishli qabrlardagina kuzatiladi.
Marhumning qabrda joylashish holatini V.Ionesov xuddi Mo’lali
bosqichidagidek quyoshning harakatiga qarab qo’yilganligini aytadi. Qabrlardagi
ko’plab marhumlarning jasadi g’arb, va janubiy g’arbga qaratilgan 60
. Bu shundan
guvohlik beradiki, marhumni dafn etish oldidan uyushtiriladigan marosim va
marhumni dafn etish kunning ikkinchi yarmida, quyoshning nurlari maromida
taralgan vaqtda amalga oshirilgan. Marhumni qabrga joylashishida ham turli
xillikni kuzatish mumkin. Bular – ayol va erkaklar uchun tabiiy bo’lmagan holatda
ko’krak qafasigacha qattiq qisiltirilgan holda; marhum orqasi bilan yotgan holda,
qo’llari bukilgan, yoki tana bo’yicha uzaytirilgan, oyoqlari ikki tomonga yoyilgan
holatda; qorni bilan yotgan holda oyoqlari tizzasigacha qattiq bukilgan va qo’llari
biroz ko’tarilgan holatda; o’tirgan holatda, oyoqlari bukilgan (ayollar uchun) va
58 Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... // Автореф. дисс...
канд.ист.наук. – Самарканд. 199. – С. 17; Аванесова Н., Ташпулатова Н. Символика огня в
погребальной практике
Сапаллинской культуры (по материалам исследования могильника Бустан VI) // ИМКУ, – № 30,
1999. – С. 27-36.; Аванесова Н. К проблеме относительной хронологии и периодизации
Сапаллинской культуры // Ўзбекистон археологияси. 2010, № 1. – С. 119-127.
59 Аванесова Н.А., Ташпулатова Н. Символика огня в погребальной практике Сапаллинской
культуры (по материалам исследования могильника Бустан VI) // ИМКУ, – № 30, 1999. – С. 27.
60 Ионесов В.И. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... // Дисс... канд.ист.наук.
– Самарканд. 199. – С.111.
–
44](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_44.png)
![boshqalar. Dafn vaqtida marhumning qabrga joylashtirilishdagi bu o’zgarishlar
albatta o’sha davrdagi turli etnik guruhlarning ta`siri ekanligi haqiqatga yaqindir.
CHunki, aynan o’tirgan holatda dafn etish Tojikiston hududidagi Tandiryo’l
qabristonida ham uchratilgan 61
. Biroq, shunday xilma-xillik bo’lishiga qaramasdan,
erkaklarni o’ng, ayollar chap tomonga qo’l-oyoqlari bukilgan holatda ko’mish
ko’pchilikni tashkil etadi.
Bo’ston bosqichida dafn etish turli xil usulda amalga oshirilgan. Bular –
ingumatsiya; krematsiya, kenotaf qabrlarda marhum hamda dafn anjomlari
qo’yilmagan holatda uchrashi qayd etiladi.
Qabrdagi dafn anjomlari Ko’zali va Mo’lali bosqichlari singari xo’jalikda
ishlatiladigan buyumlar, bronzadan ishlangan qurol-aslaha va zeb-ziynat
buyumlarning mitti nusxalarini qo’yish davom etgan . shu bilan birga, qabrlarda
mitti ostadonlarning uchrashi ham kuzatiladi. Qabrlardan topilgan Sopolli
madaniyati idishlari orasida dasht qabilalari ta`sirida yasalgan sopol idishlar ham
uchratiladi. Ularning sirtiga to’g’ri burchak, zigzak, egri, siniq chiziqli naqshlar
solish odat tusiga aylanadi.
Qabriston hududida olib borilgan izlanishlar natijasida 22 ta to’liq kuydirilgan
va 8 ta qisman kuydirish usulida dafn etilgan qabrlar aniqlangan.
Bo’ston VI qabristonida olib borilgan izlanishlar natijasida, diniy
marosimlarda olovga sig’inish muhim rol o’ynaganligi aniqlandi. Turli diniy
marosimlarda olov turli xil ko’rinishlarda namoyon bo’lganligini aytish mumkin.
Bular: 1) odamning jasadini kuydirish uchun maxsus joy ko’rinishida; 2) odamni
to’liq yoki chala kuydirish; 3) marhumni xotirlash uchun o’tkaziladigan
marosimlarda qurbonlik qilish; 4) gulxan o’rni va kul qoldiqlari; 5) o’choq -
otashgohning e`zozlanishi; 6) ko’mir, otashgoh va kulning kichik ko’rinishdagi
holatlarining uchrashi; 7) idishlarda ko’mir yoki oxra qorishmalari; 8) odam
61 Виноградова Н.М. Исследования контактов земледельческого и степного населения на юге
Средней Азии (Южный Таджикистан) в эпоху поздней бронзы. «Археология, палеоэкология
и палеодемография Евразии. Москва, 200 – С. 91.; Юго-западный Таджикистан в эпоху
поздней бронзы. – М., ИВ РАН, 204. – С. 13.
–
45](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_45.png)
![jasadiga oxra sepish; 9) qabrda olovning ramziy shakli sifatida mel va gipsning
uchrashi; 10) ba`zi bir qabrlarning tag qismida oz miqdorda bo’lsada, olov izlarini
mavjudligi va yana bir necha ko’rinishlarda namoyon bo’ladi 62
. Bu kabi olovning
turli ko’rinishdagi ramzlari asosan diniy dunyoqarashda aks etib, Bo’ston bosqichi
aholisining e`tiqodi bilan bog’liq marosimlarda, udumlarida juda ko’p uchratish
mumkin. Buni qabristonda mayitni kuydirish uchun maxsus joy - inshoot
bo’lganligi va shu joyda odam suyagining kuygan holatlari, devorining kuyganligi
va kameraning stratigrafiyasi ham tasdiqlaydi 2
. Bu arxitektura qurilish usuliga
ko’ra, g’ishtdan qurilgan bo’lib, to’rtburchak shaklda, aniqrog’i hozirgi (yashik)
quti ko’rinishini eslatadi. Uning ustki qismi gulxan o’rni bilan qoplanganligi
aniqlangan.
Ma`lumki oriylarning “veda” sida diniy marosimlarda olovning o’rni
kattadir 3
. Bo’ston VI qabristonida mayitni kuydirish bilan bog’liq diniy marosim
ibodatxonada emas, balki qabristonning o’zida bajarilgan bo’lishi mumkin.
Bo’ston VI qabristonining umumiy maydoni 4,06 ga ni tashkil etadi.
Izlanishlar marhumni dafn etish turli usulda amalga oshirilganligini ko’rsatadi.
Bular ingumatsiya, marhumni yoqib, so’ng dafn etilishi va ramziy qabrlar.
Ingumatsiya – marhum g’ujanak holatda yonboshlatib, qorni bilan, orqasi bilan;
o’tirgan holatda, orqasi bilan uzaytirib yotqizilgan holatda. Marhumni yoqish –
marhumning suyak qoldiqlari, yoki krematsiyadan keyingi tuproq chuqurchasidagi
holati; marhumning mitti ko’rinishi, gavda tuzilishiga mos gazlama parchalari. Bu
ko’rinishlar marhumni yoqib so’ng dafn etganligiga ishoradir. Ramziy qabrlar –
hayvonni (qo’y, it) ko’mish; odam va hayvon tuzilishida yasalgan
haykalchalarning qo’yilishi; kamon o’q uchlari va boshqa mitti buyumlar 63
, bu
qabrning marhumsiz, uning ruhi dafn etilgan qabr ekanligiga ishoradir.
62 Аванесова Н.А., Ташпулатова Н. Символика огня в погребальной
практике ... – С. 27. 2
Аванесова Н.А., Ташпулатова Н. Символика огня в
погребальной практике ... – С. 27. 3
Ригведа, – Х - 18.
63 Аванесова Н.А. Двенадцатый полевой сезон на некрополе Бустон VI // Ўзбекестонда
археологик тадқиқотлар 204-205й. № 5, Фан. – Ташкент, 206. – С.25.
–
46](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_46.png)
![Bu qabristondan ochib o’rganilgan 116-qabr ingumatsiya bo’lib, qabr yosh
bolaga tegishlidir. Marhum qabrga biroz chap tomonga bukilgan va biroz orqasi
bilan yotgan holda yuzi shimolga qaratilgan. Bosh chanog’ining yonida oxra bilan
singan sopol parchalari, yuzining qarshisida yaxshi saqlangan 3 ta idish
joylashgan. Bu idishlar Bo’ston bosqichi sopol buyumlari bilan xarakterlanadi.
Skelet suyaklarining ustki qismini to’liq kul qoplagan. Boshining tag qismi biroz
chuqur bo’lib, u erga ham kul (0,2 x 0,3 m) qo’yilgan 64
. Demak, bu qabr shubhasiz
Bo’ston bosqichi ingumatsiya qabridir.
317 – qabrning chuqurligi 1,01 m bo’lib, qabr ayvonli-lahad tuzilishiga ega.
Kirish qismi uch qator pishgan g’isht va daryo toshlari bilan berkitilgan. Qabrning
kirish qismidan dafn etish kamerasiga o’tish uchun tor kichik zina joylashgan.
Dafn etish kamerasining g’arbiy tomonida (0,2 x 0,3m) krematsiya qoldiqlari (bu
joyda gulxanda odam suyaklari kuydirilgandan keyingi qoldiqlari, ko’mir va kul)
borligi aniqlangan. Qabrning shimoliy burchagida tog’orachada qo’yning qovurg’a
suyaklari topilgan. Xuddi shunday ikkinchi tog’oracha kirish qismiga yaqin joyda
joylashgan bo’lib, uning ichida ham qo’yning qovurg’alari va orqa oyoq suyaklari
topilgan. Qabrning sharqiy devori o’rtasida 5 ta sopol idish joylashgan bo’lib, ular
krematsiya qilingan odam suyagi bilan bir vaqtda qo’yilganligi aniqlangan.
Ularning orasida qopqoqli kuldon ham bo’lib, idish bikonik shaklda, uning ichki
qismida olov izlari, ya`ni ko’mir va mramordan ishlangan urchuqtosh topilgan 65
.
Demak, bu qabr Bo’ston davriga tegishli bo’lib, marhum jasadini kuydirish odati
asosida dafn etganlar.
235 – “qabr” to’g’riburchak shaklida, tag qismi ya`ni poli tosh bilan
qoplangan. Kvadrat shaklda saqlangan, chuqurligi (0,3 m) qazilgan bo’lib, bu
qurilma mayda toshlardan, oq gips, shag’al va kuldan iborat. Uning atrofidan va
64 Аванесова Н.А. К проблеме относительной хронологии и периодизации Сапаллинской
культуры // Ўзбекистон археологияси. 2010, № 1. – Тошкент, – С. 121-122.
65 Аванесова Н.А. К проблеме относительной хронологии и периодизации Сапаллинской
культуры // Ўзбекистон археологияси. 2010, № 1. – Тошкент, – С. 123.
–
47](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_47.png)
![toshlarining tag qismidan dasht qabilalarining sopol parchalari, zeb-ziynat
buyumlari topilgan. Toshli polning atrofiga sopol siniqlari maxsus terib
chiqilganki, bu ularning diniy marosimlaridagi qandaydir udum bilan bog’liq
bo’lishi mumkin. Bu erdan ikkita gulxan o’rni va altar topilgan 66
. Bu qabrdan
odamning bosh qismi va o’ng yoki chap panjasi alohida joylashgan holda topilgan.
Qazish ishlari natijasida 72 kv.m li maydonda diniy marosimlar o’tkaziladigan
ob`ekt ochilgan. Bu erdan bronzadan munchoq, biser, lazuritdan munchoq, yarim
qimmatbaho toshlar, kumush va bronza sirg’a qoldiqlari topilgan. Bu topilmalar
marhumni bu erga ust-boshi bilan ko’milganligi haqida guvohlik beradi. Toshning
quyi qatlamida 2 ta fedorov sopol parchalari topilgan. Demak, bu topilma tarkibini
tashkil etgan toshli qurilmaga odam olamdan o’tgandan so’ng marhumni olib
chiqib qo’yadigan supa (“daxma”) bo’lgan 67
. Bu joy o’lgandan so’ng ko’mish bilan
bog’liq diniy marosim o’tkazadigan joy bo’lgan deyish maqsadga muvofiqdir.
Sopolli madaniyatining Bo’ston bosqichigacha bo’lgan bosqichlarida ham
o’ziga xos yangiliklar, o’zgarishlar, rivojlanishlar bo’lganligini inkor etib
bo’lmaydi. Biroq, Bo’ston bosqichi yangiliklar safining tez sur`atda kengayib,
ko’payib borganligi bilan xarakterlanadi. Bu davrga kelib dafn marosimlarida
olovning roli avvalgi bosqichlarga nisbatan ancha ahamiyati ortganligini, olov
bilan bog’liq uning ramziy ma`nosini anglatuvchi jismlarning qabrlarda ko’plab
uchrashida kuzatiladi. Qolaversa, qabrga marhumni joylashtirishdan oldin mayda
daryo toshlari terib chiqilgan. Bu udum Sopolli madaniyatining faqat Bo’ston
bosqichiga xosdir. Bu holatni “Avesto” ta`limotiga ko’ra, tanadan jon chiqishi
bilan jasad nopok hisoblanib, uni muqaddas hisoblangan erga qo’yishdan oldin
qabr ichiga mayda shag’al toshlar terib chiqilgan bo’lishi mumkin.
Bo’ston davri qabrlarida ham qurbonlik qilinganlik alomatlari uchraydi .
66 Аванесова Н.А. Храмовые функции сакрализованных плошадок некрополя до исторической
Бактрии – Бустон VI // Степи Евразии в древности и средневековье. Материалқ
Международной научной конференции, посвяўенной 10-летию со дня рождения
М.П.Грязнова. СПб., 202. – С. 11.
67 Аванесова Н.А. К проблеме относительной хронологии и периодизации Сапаллинской
культуры // Ўзбекистон археологияси. 2010, № 1. – Тошкент, – С. 125.
–
48](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_48.png)
![So’yilgan hayvon suyaklari – qovurg’asi, kuragi va orqa oyog’i sopol idishga
solinib, marhumning yuz tomoniga qo’yilgan. Ba`zida uning oyoq suyaklari
yoniga keltirib qo’yilgan. Hayvonlarni qurbonlik qilish barcha o’rganilgan
qabrlarning 26,2 % ni 68
tashkil etadi.
Keyingi yillarda olib borilayotgan izlanishlar natijasida, hayvonlarni
qurbonlik qilishda faqat qo’yni emas, balki echki, ba`zan buqa va otning ham orqa
oyog’i, kuragi qabrga qo’yilganligi aniqlangan 69
. Albatta bu o’zgarishlar chorvador
dasht qabilalarining ta`siri bo’lib, ularda hayvonlardan faqat qo’y emas, balki
hayvonlarning boshqa turlari (sigir, echki, ot) ham etarli bo’lganligidan dalolat
beradi. Ularning orasida ot alohida ahamiyat kasb etib, jangovor-chorvador uchun
transport vositasi sifatida ot suvoriylarning doimiy yo’ldoshi bo’lganligi sababli,
o’lganda ham uning ma`lum a`zo qismlarini qo’shib ko’mish udumga aylangan.
Sopolli madaniyati sopol buyumlari bo’yicha tadqiqot ishlarini olib borgan
U.Rahmanov Sopolli madaniyatining dasht aholisi bilan aloqalari bo’lganligini
sopol buyumlardagi dashtliklarga xos idishlarda ko’rsatib o’tadi 70
. Sopolli
madaniyatining so’nggi bosqichida Evroosiyo dasht hududlarida istiqomat qilgan
chorvador qabilalarning o’troq dehqonchilik jamoalari bilan aloqalari davomida
ba`zida to’qnashuvlar ham yuz bergan. Bizning fikrimizcha, shimoliy Baqtriya bu
ikki etnik guruhlarning uchrashuv, to’qnashuv hududlaridan biriga aylanadi.
YAngi hududlarni zabt etgan chorvador Andronova qabilalari albatta, o’zlari bilan
tegishli urf-odat, an`analarini ham olib keladi. Hattoki, ularning ta`siri o’sha davr
ishlab chiqarish mahsulotlarida, dafn etish bilan bog’liq udumlarda, qabr ashyoviy
dalillarida, jumladan: kulolchilik mahsulotlari, zeb-ziynat buyumlari,
qurolaslahalarida ham o’z aksini topgan.
68 Ионесов В. Становление и развитие раннеклассовых отношений ... // Дис... канд.ист.наук. –
Самарканд, 199. – С. 112.
69 Аванесова Н.А., Ташпулатова Н. Символика огня в погребальной практике ... – С. 27.
70 Рахманов У, Шайдуллаев Ш. О влиянии культур степной бронзы на керамические
комплексы Сапаллинской культуры // ОНУ №,11, Ташкент, 1985. – С. 59.
–
49](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_49.png)
![Bu davrda jamiyatda tub ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar sodir bo’la boshlaydi.
Erga egalik qilish, er taqsimoti, erga bo’lgan ehtiyoj mulkiy tabaqalanishni keltirib
chiqaradi. Buni bir qabriston doirasida emas, balki shimoliy Baqtriyaning barcha
yodgorliklarida turli xil dafn marosimlarda kuzatish mumkin. Bu davrda
krematsiya holatlari uchrasada, ammo bu qabristonni to’liq egallamagan. CHunki,
mahalliy dehqon jamoalari orasida ota-bobolaridan qolgan an`analar asosida dafn
etish davom etadi. Bu dehqon jamoalari bilan chorvador qabilalar orasidagi
munosabatlarning ijobiy tomonga o’zgarganligidan, ular o’rtasida qon-
qarindoshlik aloqalari o’rnatilganligidan dalolatdir. Qolaversa, qaysi davr
bo’lmasin, o’zga qabila, o’zga etnik jamoalar bilan yonma-yon yashar ekan, ular
albatta birbirlarining eng yaxshi, o’zlariga ma`qul jihatlarini o’zlashtirganlar, ular
esa dafn marosimlarida o’z aksini topgan. Andronova dasht qabilalari shimoliy
Baqtriyaning qaysi mintaqasi hududiga joylashmasin, ular o’rtasida iqtisodiy va
etnomadaniy aloqalar o’rnatilgan. Natijada, hozirgi Tojikiston hududida bronza
davriga kelib o’rnashgan dashtliklar bilan Sopolli madaniyati (Mo’lali va Bo’ston
bosqichi) aholisi o’rtasida bronza davridan boshlab, ijtimoiy-iqtisodiy va
etnomadaniy aloqalar kengayib, mustahkamlanib borishiga olib keladi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Sopolli madaniyatining so’nggi
bosqichlariga tegishli mozorlarda zardushtiylikning belgilari, alomatlari paydo
bo’la boshlagan. Masalan, kenotaf qabrlarda maxsus mitti ostadonlar, marhumning
suyaklarini etidan tozalab ko’mish, murdani, dafn anjomlarini qizil rangga bo’yab
qo’yish yoki murda ustiga qizil rang sepish 71
kabi urf odatlar paydo bo’ladi. Bu
madaniyatda olov jamoaning asosiy e`tiqod ob`ekti – ramzi sifatida namoyon
bo’ladi. Qabrlardan qizil rangga bo’yalgan ostadon idishlarining chiqishi,
zardushtiylik an`analari asosida ko’mish marosimining topilishi zardushtiylikning
ildizlari asta-sekin shakllanib borayotganligidan guvohlik beradi. Jarqo’ton
bosqichiga (J-II) kelib, butun shahar aholisiga xizmat qiluvchi monumental
ibodatxonaning paydo bo’lishi va unda zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan
71 Асқаров А, Жўрақулов М. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Осие?. – Самарқанд, 1984. – Б. 54.
–
50](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_50.png)
![udumlarning mujassamlashganligi arxeologik materiallarda o’z aksini topgan.
Bular o’z davrida aholining diniy-mafkuraviy jihatdan kuchli e`tiqodga ega
bo’lganliklarini anglatadi. Qolaversa, bu madaniyatdagi qabrlarning o’rganilishi
bizga bundan 3,5 – 4 ming yil avval ilk dehqonchilik bilan shug’ullangan
ajdodlarimiz haqida, ularning urf odatlari, turmush-tarzi va dafn marosimlari
haqida aniq tasavvur etishga yordam beradi.
–
51](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_51.png)
![III. BRONZA DAVRI URUG‘ JAMOALARI DINIY
TASAVVURLARINING ARXEOLOGIK MANBALARDA KUZATILISHI
Ajdodlarimiz mehnat tufayli hayvont olamidan ajrab, odam sifatida
shakllanish davrining so’nggi bosqichlarini o’tayotgan kezlarda (qadimgi tosh
davrining muste bosqichi), yashash uchun kurash og’irliklari, tabiat kuchlari oldida
ojizligini seza boshlaydilar. shuning uchun o’zlarining yashash mintaqalarida
tirikchilik manbai bo’lgan turli xil tabiat ne`matlariga topina boshlaydi, ular tufayli
yashashda davom etayotganligi haqidagi ilk tasavvurida ularni ilohiylashtira
boshlaydilar. O’sha davrlarda tabiatning ularga tortiq etgan mo’’jizasi turli
hayvonlar va yovvoyi o’simliklar bo’lgan. shu boisdan bo’lsa kerak, odamzod ilk
diniy qarashlarida hayvonlar va daraxtlarga e`tiqod qilish kelib chiqadi. Bu
totemizm nomi bilan fanda o’z o’rnini topgan.
Zamonlar o’tishi bilan ilk ajdodlarimiz rostmana odam, aqlli, ongli odam
(fan tilida Xomo sapiens-sapiens, diniy qarashlarda Odam Ato va Momo Havo)
bo’lib shakllandi. Kishilik tarixida odamzodni jamoa bo’lib yashash, ya`ni
urug’chilik davri boshlanadi. Dastlab, urug’ni onalar boshqarib, ular urug’ning
davomiyligini ta`minlovchi,odamzodga jon ato etuvchi iloh sifatida tasavvur qilina
boshlandi. Bu qadimgi tosh davrining yuqori paleolit bosqichida yuz beradi.
shunday qilib, ajdodlar ruhiga sig’inish, onalarni ilohiylashtirish fan tilida
animizm, fetishizm, ajdodlar ruhiga sig’inish, deb atalgan diniy qarashlarni paydo
bo’lishiga olib keladi.
Bu ibtidoiy diniy qarashlar arxeologik ob`ektlarda, ajdodlarimizdan qolgan
dafn marosimlarida yaxshi kuzatiladi. Ular arxeologik ob`ektlarda ramziy ma`noda
qoya toshlarga, hayvon suyaklariga chizilgan turli xil shakllar, haykalcha
qiyofasidagi ramziy ilohlar ko’rinishida uchraydi.
Ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirishda mezolit (o’rta tosh davri), neolit
(yangi tosh davri) va eneolit (mis-tosh davri) bosqichlarida odamlarning diniy
tasavvurlar haqidagi qarashlari kengayadi. Bular urug’ jamoalarining kichik-kichik
–
52](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_52.png)
![jamoaviy tarmoqlarga, jamoaviy guruhlarga bo’linishi bilan bog’liq jarayonlar
bo’lib, bu jarayonlar davomida har bir jamoa guruhining o’ziga xos xarakteri va
fazilatlari shakllanib borgan. Har bir jamoaviy guruh ma`lum bir hayvonni
o’zlarining totemi sifatida ulug’laydilar. Bunday totemistik diniy tasavvurlar fanda
zoolatrik totemlar, ya`ni o’zbekona iborada urug’ jamoasining “laqabi”(totemiy
belgisi) sifatida hayotiy an`anaga aylangan.
Bunday kultlar dinning norasmiy, markazlashmagan ko’rinishlaridan biri
bo’lib, tarixiy shakl-shamoyiliga ko’ra, oilaviy yoki urug’ kultlari va qabila
kultlaridan iborat bo’lgan bo’lishi mumkin. Ular eneolit va bronza davriga tegishli
tosh munchoqlar va tumorlarda, oilaviy, jamoaviy muhrlarda o’z aksini topgan va
bizgacha etib kelgan . Bunday diniy qarashlarning ayrim ko’rinishlari xalq orasida
hozirgacha saqlanib qolgan. Masalan, yosh bolaning qo’liga, bosh kiyimiga
ko’zmunchoq, kiyimlariga tumor taqib qo’yiladi-ki, bular bolani turli xil ziyondan,
nazardan asraydi, deyiladi.
Ibtidoiy diniy qarashlarning ko’rinishi sifatida namoyon bo’ladigan ajdodlar
ruhiga sig’inish alohida diniy qarash sifatida, fanda o’z isbotini topgan. U tarixiy
taraqqiyotning ilk patriarxal urug’chilik bosqichiga xos 72
dir. “Olamdan o’tgan
otabobolar va urug’ boshliqlarining ruhi avlodlarni balo-qazolardan asraydi”,
degan tushuncha, ushbu diniy qarashning mazmunini tashkil etgan. “Ruh doimo
tirik, u odamzodni qo’llab-quvvatlaydi va unga to’g’ri yo’l ko’rsatadi”, degan
tushuncha ushbu ibodat turining asosi hisoblangan 2
.
Jarqo’tonda ajdodlar ruhiga ibodat qilish kabi diniy tasavvurlarning
mavjudligi 202 yilda O’zbek-Olmon Baqtriya ekspeditsiyasi tomonidan olib
borilgan izlanishlar natijasida ham isbotlandi. Jarqo’tonning ark hududidan
patriarxal oilaga tegishli uy to’liq ochib o’rganildi. O’rganilgan uy 9 xonadan
iborat bo’lib, ikki tomonida shag’al tosh to’shalgan yo’lak joylashgan. Ushbu
72 Шайдуллаев Ш. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш
босқичлари (Бақтрия мисолида). Т.ф.д. дис. автореф. – Самарқанд, 209. – С. 25. 2
Токаров
С.А. Ранние формы религии. –М., Наука, 199. – С. 255.
–
53](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_53.png)
![uyning devori, pollari va tosh yo’laklar tagidan Jarqo’ton davriga oid 7 ta qabr
ochib o’rganilgan. Tosh yo’lakning yonida alohida qurilgan xona bo’lib, xona
ichida uning markaziy qismida supa joylashgan. Tadqiqotchilar bu xona patriarxal
oilaning ibodat qiladigan xonasi bo’lgan, deydilar. Ushbu xonadan erkak kishining
bosh va bo’yin qismidan iborat bo’lgan haykali va homilador ayolning qorin qismi,
dumaloq shakldagi embrion ifodalangan loydan yasalgan massa topilgan 73
.
Erkak kishining bosh qismi haykali juda yaxshi saqlangan bo’lib, uning
sochsaqollari qora rangda tasvirlangan. YUz yanoqlari, burni, bo’yni qizil rangda
bo’lib, burni qirra burun, og’zi ochiq holatda, quloqlari shalpang quloq tarzda
ifodalangan. Ko’zlari esa yumilgan holatda tasvirlangan bo’lib, bu o’lgan
odamning haykali bo’lishi mumkin .
Ikkinchi haykal ayol kishiga tegishli bo’lib uning qorni dumaloq, homilasiga
ishora qilish uchun qorin qismi bo’rttirib ishlangan. Saqlanib qolgan ikki qo’li esa,
qorni ustiga qo’yilgan holatda, qo’llari bilan qorni o’rtasida ikkita ilonning
harakatlanib borayotganligi ifodalangan. Qorin va qo’llarining har-har joyi qizil
bo’yoq bilan bo’yalgan. Qorin qismida 2 ta embrion ko’rinishidagi loy massasi
ham mavjud. Homilador ayol haykalining ayrim joylari qizil rangga bo’yalishi va
ilon tasvirining tushirilishi narigi dunyoga ishora hisoblanadi. Ma`lumki,
mifologiyada qizil rang qonni, ilon esa er osti ilohiyotidan dalolat beradi. Bunday
haykal, ya`ni homilador ayol haykali Sopollitepa qabrlarida ham uchratiladi . Bu
ikki haykalda ya`ni o’lgan odamning haykali va ajdodlar ruhining homilador
ayolni, u dunyoga keltirishi kutilayotgan chaqaloqlarni balo-qazolardan saqlanishi,
ya`ni ajdodlar ruhiga sig’inishning arxeologik jihatdan moddiy madaniyatda
kuzatilishi 74
, deyish mumkin.
Sopolli madaniyatida olovga sig’inish ham asosiy o’rinda turgan bo’lib,
olovning bir ko’rinishi sifatida altarni aytib o’tish joiz. Sopolli madaniyati
73 Шайдуллаев Ш.Б., Дитрих Хуфф, Рахимов К. «Жарқўтон - 202» // Археологические
исследования в Узбекистане 202 год. – С. 202-204.
74 Шайдуллаев Ш. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши // ...т.ф.д. дис...
Автореф. – Самарқанд, 209. – С. 25.
–
54](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_54.png)
![yodgorliklarida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida jami 12 ta altar
topilgan bo’lib, ular tuzilishiga ko’ra, ikki turga ajratiladi. Bular – doira shaklidagi
altarlar va kvadrat shakldagi altarlardir.
Doira shaklidagi altarlar ilk marotaba O’rta Osiyo hududida eneolit va bronza
davrlaridan boshlab keng miqyosda tarqalishi kuzatiladi 75
. Doira shaklidagi altarlar
Sarazm madaniyatining eneolit davriga tegishli qurilish qatlamida 76
, Janubiy
Turkmanistonning eneolit davri yodgorligi hisoblangan Geoksyur 1, 7
yodgorligida 3
, Janubiy Tojikiston hududidagi so’nggi bronza davriga oid ilk Tulxor
qabristonida 77
kuzatiladi.
Ikkinchi turdagi altarlar to’rtburchak tarzda bo’lib, ular keng hududda
tarqalmagan. Bunday altarlar Jarqo’ton yodgorligida ikkita topilganligi ham uning
keng miqyosni egallamagligidan dalolat beradi.
Janubiy Tojikiston hududida ko’p yillar izlanish olib borgan
A.M.Mandelshtam bronza davriga oid ilk Tulxor qabristonidagi erkak kishi dafn
etilgan bir qabrdan to’rtburchak shakldagi altarni, ayol kishiga tegishli bir qabrdan
aylana shaklidagi altarni uchratadi 5
. Odatda doira shakli bu ona er va quyoshning
ramziy ma`nodagi ko’rinishini ifodalasa, to’rtburchak shakli o’sha davr
nuqtainazaridan qaraganda tabiatning to’rt muqaddas unsuri – quyosh - er yuziga
issiqlik energiya etkazuvchi, uning erdagi parchasi sifatida olov, er – unumdor
tuproq, musaffo havo, suv – obi hayotning bir e`tiqod buyumida
mujassamlashganligi bo’lishi mumkin. Agar bu masalaga falsafiy nuqtai-nazardan
yondashilsa, ayol kishi qabridan dumaloq shakldagi altarning topilishi Ona er va
energiya, issiqlik, iliqlik taftini ulashuvchi quyoshga yaqin qiyoslab e`zozlangan,
75 Раҳимов К.А. Сополли маданияти е?дгорликларида олов билан боғлиқ қурилмалар ва ошхона
идишлари типологияси // т.ф.н. дис... – Самарқанд, 2011. – Б. 108.
76 Исаков А. Саразм – новый раннеземледельческий памятник Средней Азии // СА, – №6,
1986. – С. 152-167. 3
Сарианиди В.А. Памятники позднего энеолита юго-восточной
Туркмении // Археология СССР. САИ. Б. 38. Част 4. М., 1965, – С. 87-89.
77 Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в южном Таджикистане … – С.
8-60, 125-129. 5
Ўша асар. – С. 8-46.
–
55](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_55.png)
![erkaklar esa erning, toza havoning, suvning muqaddasligini, sofligini saqlovchi,
qo’riqchisi sifatida qaralgan bo’lishi mumkin.
Keyingi yillarda Sopolli madaniyatida olib borilgan tadqiqot ishlari altarlar va
ikki kamerali o’choqlarni joylashishiga qarab, Sopolli madaniyatining ilk
bosqichlarida ular oilaviy olovga sig’inish o’chog’i bo’lganligi e`tirof etilmoqda.
shu kabi e`tiqodning ko’z ilg’amas ko’rinishlari Ko’zali va Mo’lali bosqichlarida
markazlashgan ibodatxona paydo bo’lishi bilan ham butunlay yo’q bo’lib
ketmagan. Ibodatxonada odamlar jamoa bo’lib olovga sig’inish va shu bilan
bog’liq ko’pchilik tomonidan bajariladigan turli diniy udumlar, marosimlarni
bajarganlar. shu bilan birga har bir patriarxal oilada ham o’zlarining maxsus
oilaviy sig’inish altarlari ham mavjud bo’lgan.
Jarqo’ton yodgorligi shahristonining 6-tepaligida 2 ta to’g’rito’rtburchak
shaklidagi kul saqlanadigan o’ralar borligi aniqlandi 78
. Ulardan birining chuqurligi
2 metr bo’lib, qurilma devorlarining ichki qismi kul bilan qoplangan. YAna
shunday kul saqlanadigan o’ra Jarqo’ton ibodatxonasidagi xonalarning birida ham
borligi aniqlangan. Bu o’ra tuzilishiga ko’ra, cho’zinchoq shaklda bo’lib,
chuqurligi 70 sm ni tashkil etadi. Tadqiqotchilar bu o’ralarni muqaddas olovda
yongandan keyingi cho’g’larni ertalabgacha o’chirmasdan saqlash uchun
mo’ljallangan maxsus joy bo’lganligini aytib o’tganlar. CHo’g’ ham olovning bir
qismi bo’lganligi sababli, bu bilan olovning manguligini, o’chmasligini
ta`minlagan bo’lishi mumkin. O’ralarning usti havo kirmaydigan darajada
yopilgan va cho’g’ ertalabgacha o’chmasdan saqlangan. Ertalab cho’g’ni maxsus
silindr shaklli idishlar yordamida keragicha olib chiqib, yana olov hosil qilganlar.
Bu yodgorlikda izlanish olib borgan T.shirinov ushbu cho’g’ tashishga
moslashgan idishni qo’lga olib yurishga qulayligini hisobga olib, ko’chma altarlar
78 Раҳимов К.А. Сополли маданияти е?дгорликларида олов ... // т.ф.н. дис... – Самарқанд, 2011.
– Б. 131. 2
Аскаров А., Ширинов Т Древнебактрийский храм огня // – Т., 1989; Ширинов Т.
Алтари огня из храма Джаркутан – памятника эпохи развитой бронзы // ИМКУ, – Вып. 23. –
Ташкент, Фан. 199. – С. 70-78. 3
Бойс М. Зороасртийцы: верования и обычаи. –М., 1987. –
С.1.
–
56](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_56.png)
![deb ataydi 2
. Jarqo’ton ibodatxonasidan altarlarning topilishi olov insoniyat
hayotida, turmush-tarzida, e`tiqodida naqadar muhim o’rin egallaganligidan, uning
muqaddas bo’lganligidan dalolat beradi. CHunki olov quyoshning erdagi parchasi
sifatida insoniyat uchun issiqlik, energiya beruvchi tabiatning muqaddas unsuri
sifatida e`zozlangan.
Olovni hosil qilish murakkab jarayon bo’lganligi sababli, qadimda odamlar
olovni o’choqlarda o’chirmasdan saqlashga harakat qilganlar 3
. Olov nafaqat qadim
zamonlarda, balki hozir ham insoniyat hayotida muhim o’ringa egaligini hisobga
olsak, uning hamisha jamiyat uchun, insoniyat uchun kerakli manba ekanligini
e`tirof etish joiz.
Keyingi yillarda sh.shaydullaev Jarqo’ton yodgorligida olib borilgan
izlanishlarda markazlashayotgan yagona din sharoitida unga qadar bo’lgan diniy
tasavvurlarning sarqitlari beixtiyor namoyon bo’lishini ashyoviy dalillar asosida
ko’rsatishga muvaffaq bo’ldi. Bunday diniy qarashlardan biri zoolatrik diniy
qarashlardir.
Tarixdan ma`lumki, jamoa bo’lib yashash davridan, asta-sekinlik bilan ilk
sinfiy jamiyatga o’tila boshlagan. Bu davr esa, insoniyat olamida tabaqalanishning
yorqin ko’rinishlari bilan namoyon bo’ladi. Bronza davrida juft oilalarning
mustahkamlanib borishi, unumdor erlarga bo’lgan ehtiyojlarning ortishi avvalgi
davrlardagi oqsoqollarning mavqeini yanada oshishiga olib keladi. Ular er
taqsimotini qattiq nazoratga ola boshlaydilar. Avvaliga erlar har bir juft oilaning
imkoniyatiga ko’ra o’zlashtirilgan bo’lsa, keyinchalik unumdor havzaviy joylarni
o’zlashtirish urug’ oqsoqollarining nazoratiga o’tadi. Urug’ jamoasining manfaati
yo’lida jonbozlik ko’rsatganlar, uddaburon tadbirkorlarning ko’payishi tufayli
jamoa a`zolari orasida tabaqalanish yuz bera boshlaydi. Natijada, o’z mulkiga va
boshqaruv mavqeiga ega jamoa a`zolari o’zaro manfaatdorliklari yo’lida, boshqalar
ustidan boshqaruv huquqini qo’lga ola boshlaydilar. Bu jarayon tabiiyki,
jamiyatning mafkuraviy qarashlarida ham o’z aksini topadi. Ularning diniy
–
57](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_57.png)
![qarashlarida otashparastlik yuqori o’rinda bo’lib, diniy-mafkuraviy siyosat
ularning manfaatiga xizmat qila boshlaydi. shunday sharoitda, oddiy xalq
totemlarga e`tibor qaratadilar. Bunday e`tiqod ko’rinishlari ko’proq hayvon kultlari
orqali ifodalangan.
Shimoliy Baqtriya hududida hayvon kultlarining ulug’lanishi, ularga e`tiqod
qilganliklari to’g’risidagi ma`lumotlar sh.shaydullaev tomonidan ilk bor tahlil
qilinib, u otashparastlik dini jamiyatda hukmron mavqega ega bo’lgan kezlarda
ham zoolatrik diniy qarashlar mavjud bo’lganligini asosladi. M.Esanov esa, bu
masalaga o’z tadqiqotlarida to’xtalib, ayrim hayvonlarning diniy e`tiqod tizimida
kult sifatida e`zozlanganligini tahlil qilib ko’rsatadi.
Kultlarni kelib chiqish ildiziga ko’ra, turlarga ajratadi. Bular: hayvon,
parranda, o’simlik va turli jonivorlar kultlaridir. Qadimgi Baqtriya va Marg’iyona
yodgorliklarida totemistik kultlarning asosini – ilon, burgut, qurt-qumursqalar,
yirtqich hayvonlar va daraxtlar tashkil etgan. Bu totemistik kultlar bronza
davrining so’nggi bosqichiga kelib yo’q bo’lib ketadi. Buning asosiy sabablaridan
biri, bronza davri dehqon jamoalari orasida sug’orma dehqonchilik va undan
keladigan daromad asosiy o’rinni egallashidir. Dehqonchilikdan keladigan to’kin –
sochinlikning asosiy manbai quyosh, er, suv ekanligini anglagach, asta-sekinlik
bilan turli xil totemistik kultlar, ya`ni zoolatrik diniy qarashlar o’rnini tabiatning
to’rt unsuri quyosh, er, suv va havo jamoaning barcha a`zolari uchun hayotiy
haqiqatga aylanadi. Tabiatning bu to’rt unsurini ulug’lash, ularni iflos qilmaslik
kabi tushunchalar kishilar ongida, tasavvurida paydo bo’la boshlaganki, aynan shu
xislatlar bizning xalqimizga qadim ajdodlarimizdan bugungi kunimizgacha etib
kelgan. Bronza davrining so’nggi bosqichlaridan boshlab, ularga atab turli xil
marosimlar, bayramlar uyushtirib kelganlar. Buning natijasida dehqonchilik
jamoalari tasavvurida har bir narsaning ibtidosi va in`ikosi quyosh bilan bog’liq,
–
58](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_58.png)
![degan hayotiy tushuncha shakllanadi. shu tariqa odamlarning diniy tasavvurida
otashparastlik dini mustahkam o’rin oladi 79
.
Otashparastlik dini paydo bo’lgach, avvalgi totemistik diniy qarashlar endi
kishilarni yomon ko’zlardan asrovchi omil sifatida tumorlarda aks eta boshladi.
shu bilan birga, ma`lum bir boshqaruv huquqiga ega bo’lgan qabila
oqsoqollarining muhrlarida ham namoyon bo’la boshlaydi.
Ma`lumki, hayvonot olami uch turga bo’linadi. Bular - er osti, er usti va
osmon hayvonlaridir. Barcha hayvonlar ham zoolatrik diniy qarashlarga asos bo’la
olmaydi. Jarqo’ton misolida zoolatrik diniy qarashlarni terrakot haykalchalar
misolida kuzatish mumkin. Ma`lumki, terrakot haykalchalar o’sha zamon
kishilarining ideologik qarashlarini o’zida mujassam etadi 2
. Jarqo’ton
yodgorligidan topilgan sigir (ho’kiz), tuya kabi hayvonlar shaklidagi terrakot
haykalchalar, muhrlarda aks etgan ilon, burgut kabi hayvonlar orqali Jarqo’ton
aholisining e`tiqodida zoolatrik diniy qarashlar ramzi sifatida saqlanib qolganligi
aniqlangan.
Sigir – nafaqat uy hayvoni sifatida, balki u oila to’kin – sochinligini
ta`minlovchi ilohiy hayvon turi sifatida ifodalanadi. Sigirning zoolatrik diniy
xarakter kasb etganligini O’rta Osiyo xalqlari haqida ma`lumot beruvchi ilk yozma
manba “Avesto” da keltirilgan ma`lumotlarda ham uchratish mumkin. Hayvon
(sigir) ilk marotaba Axuramazda tomonidan Aryanam Vaydjoda yaratilgan 80
.
Ilohiy
Daiti daryosining o’ng qirg’og’ida oy singari oq ho’kiz bunyod bo’ldi 81
.
79 Эсанов М. “Авесто” жамиятининг археологик материалларда акс этиши (Қадимги Бақтрия
ва Марғие?нанинг бронза даври моддий маданият е?дгорликлари мисолида). Т.ф.н. дис... –Т.,
207. – Б. 87. 2
Шайдуллаев Ш. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо
бўлиши // ...т.ф.д. дис... – Самарқанд, 209. – Б. 131.
80 Шайдуллаев Ш. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши // ...т.ф.д. дис...
Автореф. – Самарқанд, 209. – Б. 20-21.
81 “Авеста”. Бундахишна, VI.
–
59](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_59.png)
![Yana bir zoolatrik diniy xarakterdagi hayvonlardan biri “Baqtriya tuyasi”, deb
nom olgan ikki o’rkachli tuyadir 82
. Bronza davriga tegishli Marg’iyona va Xuroson
hududlaridagi yodgorliklarda tuya tasviri ifodalangan muhr va terrakot
haykalchalar ko’plab topilgan 83
. Qolaversa Andronova madaniyatida mil.avv. XV-
XIII asrlarda ikki o’rkachli tuya tarqalganligi aniqlangan 84
. Bizga ma`lumki,
tuya hayvonlar orasida issiqqa va suvsizlikka eng chidamli hayvon hisoblanib,
qadimdan bir mamlakatdan boshqa bir uzoq mamlakatlarga safar uchun yoki savdo
karvonlari uchun ikki o’rkachli tuya asosiy yuk tashuvchi transport vositasi
sanalgan. Bundan ko’rinib turibdiki, ikki o’rkachli tuya bronza davri qabilalari
uchun ham asosiy transport vositasi vazifasini o’tagan.
Ikki o’rkachli tuyaning ilohiy hayvon bo’lganligini, ya`ni zoolatrik xarakter
kasb etganligi bir nechta dalillar orqali o’z isbotini topadi. Bularning birinchisi,
tuyaning terrakot haykal sifatida ifodalanishi bo’lsa, “Avesto”da u “kuchli”,
“badjahl” hayvon sifatida tilga olinadi. YAna bir asosiy isboti sifatida
zardushtiylik dinining asoschisi ismida tuya so’zining qo’llanilishidir.
“Zaraoushtra” dagi “ushtra” so’zi tuyani anglatishini bu hayvonning ilohiylik
belgisidir 85
. Ikki o’rkachli tuya mil.avv. III-II ming yilliklarda Markaziy Osiyoda
xonakilashtirilganligi va mil.avv. II ming yillikda Mesopotamiyagacha kirib
borganligi haqida ma`lumotlar bor 86
.
Jarqo’tondan topilgan bir muhrda bir tomonida ikki o’rkachli tuya, ikkinchi
tomonida esa, odamning ming yilliklar davomida asl ko’rinishini yo’qotgan aksi
o’z ifodasini topgan. Agar ushbu muhr tahlili bilan bog’liq farazlarimiz to’g’ri
bo’lsa, u holda tarixiy shaxs Zardusht hayotini avestoshunos olima Meri Boys
82 Шайдуллаев Ш. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши // ...т.ф.д. дис... –
Самарқанд, 209. – С. 132.
83 Сарианиди В.И. Протозороастрийский храм в Маргиане и проблема возникновения
зороастризма // ВДИ. – М., 1989. – № 1. – С. 152.
84 Кузмина Е.Е. Древнейшая фигурка верблюда из Оренбургской области и проблема
домастикации бактрианов // СА, 1963. – № 2. – С. 39.
85 Шайдуллаев Ш. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши // ...т.ф.д. дис..
автореф. – Самарқанд, 209. – С. 21-22.
86 Иванов В.В. О соотношении археологических, лингвистических и культурно-семиотических
реконструкций на материале комплекса Тоголок – 21 // ВДИ. – М., 1989. – №2. – С. 173.
–
60](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_60.png)
![ta`kidlaganidek so’nggi bronza davri bilan bog’lash imkonini beradi. Ilk
zardushtiylik paydo bo’la boshlagan hudud sifatida esa, Turon o’lkasi deyish
mumkin. Arxeologik izlanishlar ilk zardushtiylik ko’rinishidagi ibodatxonalarning
paydo bo’lishini ham hududiy jihatdan Qadimgi Baqtriya va Marg’iyona
hududlariga to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Ammo tadqiqotchilarning aksariyati bu
ibodatxonalarni otashparastlar ibodatxonasi, deb talqin etadilar. To’g’aloq, Dashli,
Jarqo’ton, Gonur ibodatxonalaridan topilgan ashyoviy dalillar bu ibodatxonalarni
nafaqat otashparastlar ibodatxonasi, balki ilk zardushtiylik ibodatxonasi
bo’lganligiga ishora qiluvchi dalillarning mavjudligi ham bunday fikr berish
imkoniyatini yanada oshiradi. Aslida zardushtiylik dini ham otashparastlikning
zaminida paydo bo’lgan. Zardusht tomonidan din isloh qilinganligi inobatga
olinsa, demak ularning kelib chiqishi, ilk bosqichlari ham otashparastlik dini va
unga e`tiqod qilish kuchli bo’lgan hududlarda, otashparastlar sig’inadigan
mafkuraviy markazlar bor joyda paydo bo’lishi haqiqatga yaqinroqdir.
201 yilda Jarqo’ton hududidagi 5-tepalikning g’arbiy va shimoliy
tomonlarida o’zbek-olmon ekspeditsiyasi tomonidan tepalikning stratigrafiyasi va
planigrafiyasiga aniqliklar kiritish maqsadida, stratigrafik shurflar qazildi. Bu
tepalikda 1979-1981 yillarda tadqiqotchilar yirik patriarxal oila uyi platforma
(qalinligi 1,10m) ustiga qurilganligini aniqlaganlar. Platformaning sathidan
Jarqo’ton davriga oid bronza eritadigan o’choq, xo’jalik o’chog’i va uchta yosh
bolaning qabri topilgan 87
. Ushbu fundament sathidan ko’plab arxeologik ashyolar
topilgan bo’lib, ular orasidagi alohida e`tiborga loyiq topilma xlorid toshdan
yasalgan muhr – tumordir. U doira shaklida bo’lib, markazida diametri bo’ylab
taqib yurishga mo’ljallangan teshikchasi va har ikki tomonida chizib ishlangan
tasvirlar mavjud. Uning birinchi tomonida o’ljaga tashlanayotgan sher, sherning
oyoqlari tagida esa, unga yopishayotgan ilonlar tasviri, ikkinchi tarafida ho’kiz
ifodalangan bo’lib, u oyoqlariga yopishayotgan ilonlarga qarshi kurashayotgan
87 Шайдуллаев Ш, Хуфф Д, Раҳимов К. Жарқўтон – 201 // Археолгические исследования в
Узбекистане 203 год. – Т., 204. – Б. 19.
–
61](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_61.png)
![holati tasvirlangan 88
. Ushbu tasvirlar, ayniqsa ilonlarning turli xil hayvonlar oyog’i
ostida ifodalanishi Baqtriya-Marg’iyona topilmalari uchun xos bo’lgan syujet
hisoblanadi.
Keyingi izlanishlarda zoolatrik diniy qarashlarga e`tibor qaratilib, ularning
Baqtriya va Marg’iyonada keng tarqalgan turlari sifatida ilon, sigir, qurbaqa,
chayon, turli xil qushlarning izohi berilgan 89
.
CHayonlarning hayot tarzi asosan qorong’ulikda, soyada o’tganligi uchun
qorong’ulikni uning ramziy timsoli sifatida olish mumkin. Sopollitepa topilmalari
orasida ham chayon va ilon tasviri tushirilgan tumor va tosh munchoqlar ko’plab
uchraydi. Odatda chayonlar kechqurunlari ov qiladi, deyarli o’z tirikchilik
faoliyatini tunda o’tkazadilar. Zardushtiylik dinida yovuzlik, yomonlik kuchlari
sifatida qora rang ifodalanishi, bu nafaqat zardushtiylikda, balki bugungi
kunimizda ham yomonlik, yovuz niyyatli ishlar qora rang timsolida gavdalanib,
ularga nisbatan “qora niyyatli” ishlar tarzida qo’llaniladi. Fasllar ichida qish
mavsumi qora kunlar sifatida ko’rsatilib, Navro’z bayramini qora kunlarning
ketishi va yangi kunning – yorug’ kunning boshlanishi, yangi kunning tug’ilishi,
deb diniy bayram sifatida nishonlashgan. Biroq, shuni ham ta`kidlash joizki, qish
faslining sovuqligi yovuz kuchlarga qiyoslansa, uning bezagi, ziynati bo’lgan
qorning yog’ishi, uning oq rangligi qishning sovuq havosini yaxshilik tomonga
yo’naltirishga xizmat qiladi.
Sopolli madaniyatida yana bir diniy qarashlarga asos bo’la oladigan shunday
ashyo topilganki, u “narvon” dir. Sopollitepa yodgorligidagi № 89 qabrda
bronzadan yasalgan “narvon” ning mitti nusxasi uchratilgan 90
. Bunday
ko’rinishdagi narvon nusxalari Jarqo’ton qabrlarida ham uchratiladi.
Tadqiqotchilar “narvon” nusxasining qabrlarda uchrashini narigi dunyo bilan
88 Шайдуллаев Ш, Хуфф Д, Раҳимов К. Жарқўтон – 201. – Б. 191.
89 Эсанов М. “Авесто” жамиятининг археологик материалларда .... // Т.ф.н. дис... –Т., 207. – Б.
86-1.
90 Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга Узбекистана.... – С. 41–196;
Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. .... Табл. XLV. 15.
–
62](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_62.png)
![bog’laydilar 91
, ya`ni “narvon” narigi dunyoga o’tish yoki animistik
tushunchalardir 3
, deb izohlaydilar. Hattoki, narvon shaklini Jarqo’ton piktografik
belgi – yozuvlarida ham ifodalanishi inobatga olinsa, demak, narvon o’sha davr
odamlari onggida nafaqat bir oddiy xo’jalik turmushi uchun kerakli buyum tarzida,
balki insonlar tasavvurida o’zlari yaratgan diniy tushunchalar, qarashlar bilan ham
bog’liq bo’lgan.
91 Шайдуллаев Ш. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг пайдо бўлиши... //
т.ф.д. дис. – Б. 142. 3
Аскаров А, Абдуллаев Б. Джаркутан. .... – С. 46.
–
63](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_63.png)
![XULOSA
Har bir xalq o’z o’tmishi tarixiga ega. O’zbek xalqi ham necha asrlik, ming
yilliklar davomida shakllanib, turli davrlarning, turli xil zarbalariga uchrab, ularni
bardosh bilan engib kelgan xalqdir. Xalqning xalq sifatida tanitadigan, qadim
ajdodlaridan meros bo’lib qoladigan urf-odatlar, turli xil o’zga xalqlardan aynan
shular orqali farqlanadi.
Shimoliy Baqtriyaning xilma-xil geografik iqlim sharoiti bu o’lka aholisining
moddiy madaniyatini shakllanishida yorqin o’z aksini topgan. shimoliy Baqtriya
hududlari bronza davridan boshlab turli etnik guruhlarning uchrashuv maskani,
iqtisodiy xo’jalik va etnomadaniy aloqalar maydoniga aylangan. shu boisdan,
tadqiqotchilar, jumladan B.A. Litvinskiy, L. T.Pyankova va I.M.Vinogradovalar
Bishkent-Vaxsh madaniyatlari aholisining kelib chiqish tarixiy ildizlarini Sopolli
madaniyati etnosiga borib taqalishini to’g’ri qayd qiladilar.
Ammo, chorvador Bishkent-Vaxsh madaniyatlari aholisining etnik tarkibi
mutlaqo Sopolli madaniyati aholisining tabiiy-geografik sharoit tufayli an`anaviy
xo’jalik yuritishdan voz kechib, tog’ hududi muhitiga xos o’troq chorvadorlarga
aylangan jamoalardan iborat emas. CHunki, ularning tarkibida, bu joylarda,
qadimdan yashab kelayotgan tub joyli etnik qatlami mavjudligini unutmaslik kerak.
Aslida, Bishkent-Vaxsh madaniyatlari aholisi tarkibida ana shu mahalliy aholi ham
qatnashgan bo’lib, ular qatorida Sopolli madaniyati jamoalari ham o’z o’rniga ega
bo’lgan. Bu haqda antropologik materiallar va ayniqsa Vaxsh madaniyatiga xos
kulolchilik mahsulotlarining qiyosiy tipologiyasi guvohlik beradi 92
.
Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha, miloddan avvalgi II-ming
yillikning ikkinchi yarmi davomida bu o’lkaga yana bir o’zga etnik guruhlar kirib
keladi.
Sopolli madaniyatining Mo’lali bosqichida bu o’zga etnik guruhlar shimoliy
Baqtriyaning mahalliy o’troq dehqonchilik madaniyati qishloqlari va chorvador
92 Виноградова Н.М. Юго-западний Таджикистан в эпоху поздней бронзы. – М., 204.
–
64](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_64.png)
![qabilalari jamoalari ichigacha kirib boradilar. Bu holat Jarqo’ton, Teguzak, Kangurt-
tut, Karimberdi, Ilk Tulxor, Ilk Aruktau, Tigrovaya Balka, Vaxsh, Makoni-mor,
Bishkent I,II,III, Oyko’l, Jarko’l qabristonlari misolida yaxshi o’rganilgan.
shuningdek, shimoliy Baqtriyaga xos tabiiy-geografik muhit mintaqa etnik guruhlari
xo’jalik shakllarining rivojlanish yo’llarini oldindan belgilab bergan.
Arxeologik izlanishlar geografiyasiga ko’ra, shimoliy Baqtriyaning bronza davri
yodgorliklari tog’ oldi hududlari va tog’lar oralig’idagi vohalarda, daryo havzalarida
topilgan. Hududiy jihatdan ular hozirgi kunda ikkita mustaqil suveren davlatlar –
O’zbekiston va Tojikiston hududlariga to’g’ri keladi. Janubiy O’zbekiston hududiy
doirasida miloddan avvalgi II – ming yillikda katta va kichik hududiy doiradagi
dehqonchilik vohalari shakllangan. Bu vohalarda o’troq dehqonchilik madaniyatiga
oid qator yodgorliklar borligi aniqlangan va o’rganilgan. shimoliy Baqtriyaning
Tojikiston qismida esa, asosan bronza davrining chorvador qabilalari yashagan
hamda uning Janubiy O’zbekistonga chegaradosh hududlarida, bronza davrining
so’nggi bosqichlarida qadimgi dehqonchilik qabilalari yashaganliklari haqida
guvohlik beruvchi yodgorliklar ham topilgan. Bular Kangurttut, Teguzak, Tandiryo’l
yodgorliklaridir.
Yuqoridagi ma`lumotlardan ko’rinib turibdiki, miloddan avvalgi II-ming
yillikning ikkinchi yarmida shimoliy Baqtriya hududlarida turli iqtisodiy xo’jalik va
etnik guruhlarga tegishli qabilalar yashab, ular o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy
manfaatdorlik asosida qurilgan etnomadaniy aloqalar hozirgi zamon o’zbek va tojik
xalqlarining shakllanishida dastlabki tarixiy ildiz, etnik asos bo’lib xizmat qilgan. Bu
tarixiy muhit jarayonlari ularning antropologik va etnografik qiyofasida, kundalik
turmush tarzida, shodiyona kunlari va motam marosimlari bilan bog’liq urf-odat va
udumlarida o’z aksini topgan. Bu holatlar ulardan bizgacha etib kelgan moddiy
madaniyatda o’z aksini topgan. Ularni o’rganish, ularning shakllanish tarixiy
ildizlarini ochish shunchalar muhimki, ular zaminidagi ezgulik g’oyalari hozirgi
zamon yosh avlod qalbida nish ura boshlagan milliy iftixor, o’zlikni anglash, Vatan
tuyg’usi kabi qirralarini tarbiyalashda birlamchi manba bo’lib xizmat qiladi. Biroq,
–
65](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_65.png)
![bu boy tarixiy madaniyat va ma`naviyat sarchashmasi ob`ektiv davriy uyg’unlikda,
xronologik ketma-ketlikda o’rganilsagina ilmiy ahamiyat kasb etadi. Aks holda
moddiy va ma`naviy manba birlamchilik xususiyatini yo’qotadi.
Shimoliy Baqtriyaning xilma-xil geografik iqlim sharoiti bu o’lka aholisining
moddiy madaniyatini shakllanishida katta rol o’ynaganligi hisobga olinib, etnik
guruhlarning asosi aniqlandi. CHunki, shimoliy Baqtriya bronza davrida turli etnik
guruhlarning uchrashuv maskani, etnomadaniy aloqalar maydoni bo’lib, bu omillar
ularning tilida, etnik qiyofasida o’z aksini topgan.
Qadimda shimoliy Baqtriya hududini tashkil etgan turkiy va forsiy xalqlari
hamisha yonma-yon yashab kelganlar. Bu ikki xalqning o’tmishi davomida diniy
e`tiqod va shu bilan bog’liq udumlarga alohida e`tibor berib kelinganligi, bugungi
kunda moddiy madaniyatda ham o’z aksini topmoqda. Diniy e`tiqodlarning
shakllanishi va rivojlanishida esa, ularning dafn marosimlari muhim ahamiyatga ega
bo’lgan. Ushbu tadqiqot ishi orqali bronza davrida shimoliy Baqtriyaning o’troq
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan qabilalarning dafn marosimlari va
diniy e`tiqodlari hamda bu ikki xo’jalik sohiblarining o’zaro munosabatlari tahlil
etildi. Dafn marosimlarining qanchalik mukammal bo’lishi, dafn marosimlariga
e`tibor qaratilishi u xalqda insonning qadri ulug’ligidan dalolat beradi. Bunday
holatni biz bugungi kunimizda ham ko’rishimiz mumkin.
2010 yilning 18 noyabrida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Qonunchilik Palatasi tomonidan qabul qilingan, 3 dekabrda Oliy Majlisning Senati
tomonidan ma`qullangan, O’zbekiston Respublikasining “Dafn etish va dafn ishi
to’g’risida”gi Qonuni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2010 yilning
27 dekabrida № O’RQ – 276 raqam bilan imzolandi va qonun kuchga kirdi. Dafn
marosimlari to’g’risida maxsus qonunning qabul qilinishi, bu qadriyatlarni qadr
topayotganligining nishonasidir.
Ushbu tadqiqot ishida, hududiy jihatdan shimoliy Baqtriyaning tanlab olinishi,
bir davrda ikki xil xo’jalik asosida kun kechirgan ikki qo’shni hudud aholisining
–
66](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_66.png)
![qanchalik yaqinligi, qay darajada bir-birlarining marosimlarini o’zlashtirishlarini
moddiy madaniyat orqali o’rganish imkoniyatini berdi. Bularni dafn marosimlari
orqaligina kuzatish, o’rganish va tahlil qilish mumkin. Dafn etilgan inson bilan birga
qo’yilgan anjomlar, dafn etish usullari, ularni qo’shni hudud materiallari bilan
qiyosiy o’rganish, bu davr haqida ishonchli va aniq ma`lumotga ega bo’lish imkonini
beradi.
Dafn marosimining qanchalik dabdabali bo’lishi marhumning hayotligidagi
obro’-e`tiboriga, oiladagi va jamiyatda tutgan o’rniga, mavqeyiga bog’liq bo’lgan.
shunga asosan marhumni dafn etish marosimi oilaviy, mahalla va butun qishloq
ishtirokida o’tkazilgan, deyishga asos beradi 93
.
Tadqiqotni o’rganish jarayonida mavzuga oid adabiyotlarni tahlil etish va
arxeologik materiallarni qiyosiy o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
- Shimoliy Baqtriyaning hududiy tarkibini tashkil etgan janubiy
O’zbekiston va janubiy-g’arbiy Tojikiston o’z iqlim sharoitiga ko’ra, bir
tomonda dehqonchilik, ikkinchi tomonda esa, chorvachilikning rivojlanishiga olib
keldi. Dehqon va chorvador jamoalar o’rtasida o’zaro ijtimoiy, iqtisodiy va
etnomadaniy aloqalar, bu aloqalarni moddiy madaniyatda aks etishi Jarqo’ton,
Teguzak, Qangurttut, Tandiryo’l, Bo’ston kabi yodgorliklarida yaqqol ko’zga
tashlanadi. Demak, janubiy-g’arbiy Tojikiston hududlari so’nggi bronza davrida turli
etnik guruhlarning o’zaro iqtisodiy, siyosiy hamda etnomadaniy aloqalar markazi
bo’lgan. Bu holat bronza davrida o’zbek va tojik etnosining shakllanishida ilk asos
bo’lib xizmat qiladi.
- Shimoliy Baqtriyaning Janubiy O’zbekiston hududlarida dehqonchilik
madaniyati takroriy sug’orma dehqonchilik asosida rivojlandi. Tojikiston hududidagi
bronza davri yodgorliklari tog’ va adirliklarda joylashganligi sababli, mazkur
hududda yaylov chorvachiligi va lalmikor dehqonchilik, bog’dorchilik rivoj topadi.
93 Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи броны юга Узбекистана. – Т., Фан.
1977. – С. 152.
–
67](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_67.png)
![Hatto ularning uy-joy qurilishida ham farq borligi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Dehqonchilik vohalarida asosan xom g’ishtlar asosida qishloqqo’rg’onlar qurishga
katta e`tibor berilgan bo’lsa, chorvadorlar tog’li hududlarda yashaganliklari sababli,
ularning uy-joy qurilishida toshdan foydalanishga katta e`tibor berilgan. Xatto, uy-
joylarning fundamentiga tosh yotqizilgan.
- Janubiy-g’arbiy Tojikistonning bronza davri Beshkent va Vaxsh madaniyatlari
bir-biriga juda yaqin, o’xshash, yagona bir madaniyatni tashkil qilsalarda, ular
o’rtasida qandaydir farqlar borligini ko’rish mumkin. Beshkent madaniyatiga
kiruvchi Ranniy Tulxar qabristonida krematsiya qilingan qabrlar uchraydi. Bu albatta
chorvador Andronova qabilalari moddiy madaniyatdagi ta`sirining kuzatilishidir. Bu
jarayon Mo’lali bosqichidan avvalroq yuz bergan.Sopolli madaniyatining Bishkent va
Vaxsh madaniyatlariga ta`siri Mo’lali bosqichi davrida yuz berdi. shuning uchun
Sopolli madaniyatining Mo’lali davri sopollari Vaxsh madaniyati yodgorliklarida
ko’plab uchratilgan. Demak, Beshkent madaniyatiga andranovliklarning kirib
kelishini xronologik jihatdan birinchi davr deb olsak, Vaxsh madaniyatiga Mo’lali
bosqichining ta`siri xronologik jihatdan ikkinchi bosqichini tashkil etadi.
- Jarqo’ton manzilgohidan tashqarida bunyod etilgan maxsus qabristonlar,
Sopollitepaga nisbatan jamiyatning ijtimoiy rivojlanishi yuqori darajada
bo’lganligidan dalolat beradi.
- Bishkent - Vaxsh madaniyatining shakllanishida Xisor, Sopolli va Dashtli va
Andronova jamoalari ta`siri kuchli bo’lganligi ilmiy tahlil etildi.
- Sopolli madaniyati otashparastlikdan zardushtiylikka o’tish davrni
xarakterlaydi. Sopolli madaniyatining ilk bosqichi Sopollitepadan zardushtiylikning
ko’z ilg’amas izlari paydo bo’la boshlagan bo’lsa, bir necha yuz yillar davomida bu
izlar asta-sekin yorqinroq ko’rinishda namoyon bo’la boshlagan. Sopolli
madaniyatining so’nggi Mo’lali va Bo’ston bosqichlarida zardushtiylik deb atashga
asos bo’luvchi shunday omillar paydo bo’ldiki, buni olimlar ta`kidlaganidek,
protozardushtiylik deb emas, balki ilk zardushtiylik shakllana boshlagan davr deyish
mumkin.
–
68](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_68.png)
![- Sopolli madaniyatining Jarqo’ton bosqichida vujudga kelgan va keyingi
bosqichlarda ham to’la amalda bo’lgan Jarqo’ton ibodatxonasi, u erdan topilgan
ashyoviy dalillar ushbu ibodatxona “ilk zardushtiylik ibodatxonasi” ekanligining
yorqin dalilidir. Aynan ibodatxona bilan bir davrda, ya`ni Mo’lali va Bo’ston
bosqichlarida mayitni etidan tozalab dafn etish holatlari oz bo’lsada paydo bo’la
boshlagan. Bu ham zardushtiylikning ilk ko’rinishlaridan biri bo’lib, bu dalillar ilk
zardushtiylik dini shaklanna boshlaganligidan guvohlik beradi.
- Zardushtiylik dini vujudga kelgan davrni avestoshunos olima Meri Boys
tomonidan so’nggi bronza davri, deb belgilangan. Bu davrda Baqtriya hududi bo’ylab
paydo bo’lgan ibodatxonalar bu fikrni tasdiqlasa, yana bir ashyoviy dalil borki, bu
Jarqo’tondan topilgan tumordir. Bu tomorning bir tomonida tuya, ikkinchi tomonida
esa, tuya orqasidan quvlab ketayotgan odam aksi o’z ifodasini topgan. Zardushtni
tuyakashlar avlodidan ekanligini inobatga olsak, ushbu muhr uning moddiy
madaniyatda aks etganligini isbotlaydi.
- O’troq dehqon jamoasida amalda bo’lgan qabr tuzilishi, ya`ni “ayvonli lahad”
qabrlar hozirgi zamon O’rta Osiyo xalqlari qabr tuzilishi uchun ham xarakterli bo’lib,
bu xalqlarning dafn marosimlari bilan bog’liq urf-odatlarining tarixiy ildizlari bronza
davriga borib taqalishini ko’rsatadi.
- O’rganilgan arxeologik madaniyatlar orqali o’sha davr aholisining dafn
marosimlaridagi turil xil udumlar va ilk marotaba qo’llanilgan urf-odatlarni taxlil
qilish orqali ularning dunyoqarashlarini ko’z o’ngimizga keltirish imkonini berdi.
- Ilk Tulxor qabrlarida tosh plitadan svastika belgisining uchrashi – bu
Andronovaliklarning ramziy belgisi bo’lib, bugungi kunda Sopolli madaniyati
bosqichlaridan topilayotgan sopol buyumlarda ham mavjud. Bu ayrim xalqlarning bu
belgi ostida sobiq Sovet davridagi mustamlakachilik siyosatini yurgizish uchun qulay
imkoniyat yaratgan. Ayrim xalqlar bu belgi ostida o’zlarining oliy irq ekanliklarini
isbotlashga urinishda davom etib kelmoqda. Bu belgining turli hududlarda aynan
Andronova qabilalari kirib kelgan hududlarda tez-tez uchrashi ularning bu qarashlari
xato ekanligini isbotlaydi. YA`ni bu belgi ma`lum bir xalqqa tegishli emas, balki
–
69](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_69.png)
![odoz erkin Andronova oriylarining ramziy belgisi bo’lib, ularning davriy sanasi
mil.avv. 2 mining yillikning 2 yarmi bilan belgilanadi.
- Bronza davri urug’ jamoalarida turli xil diniy tasavvurlar bo’lganki, ularning
har biri o’ziga xos o’ringa egadir.
- Jarqo’ton ibodatxonasining o’rganilishi asosida monumental inshootning
bo’lishi, O’zbekiston hududida davlatchilik asoslari bronza davridan
shakllanganligini ilmiy asoslaydi. Ushbu monumental inshoat Surxon-sherobod
vohasi doirasidagi yirik voha davlatchiligining diniy boshqaruv markazi
bo’lganligidan guvohlik beradi.
–
70](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_70.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR
1. Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . // Биз ўз
келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз . Том -7. Т .: “ Ўзбекистон ”. 1999. –
Б . 132-155.
2. Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Тошкент ,
Маънавият. 201. – Б.
3. “Дафн этиш ва дафн иши тўғрисида”ги Қонун. Адолат кўзгуси. //
“Қадр топае?тган қадриятлар”. 2011 й.
4. “Авеста”, Бундахишна, VI. Интарнет сайти: www . avesta . org . ru
5. “Авесто” Асқар Маҳкам таржимаси. Тошкент. “Шарқ”, 201. –Б.
384.
6. Авеста: “Видевдот” китоби. (М.Исҳоқов таржимаси) – Тошкент,
207. –
Б. 96.
7. Абдуллаев Б. Новый памятник эпохи бронзы на юге Узбекистане.
– ОНУ, 1977, №1. – С. 33-39.
8. Абдуллаев Б. Могильник Джаркутан. ИМКУ, вып. 15. Ташкент,
1979. – С. 22-35.
9. Аванесова Н.А. Новое в погребальном обряде сапаллинской
культуры. «Археологические вести». № 4, Спб, 1995.
1. Аванесова Н.А., Ташпулатова Н. Символика огня в погребальной
практике сапаллинской культуры. (по материалам исследования могильника
Бустан VI). ИМКУ, вып.3. Самарканд, 1999. – С. 27-36.
11. Аванесова Н.А. Храмовые функции сакрализованных плошадок
қабристоня до исторической Бактрии – Бустон VI // Степи Евразии в
–
71](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_71.png)
![древности и средневековье. Материалы Международной научной
конференции, посвященной 10-летию со дня рождения М.П.Грязнова.
СПб., 202. – С. 11.
12. Аванесова Н.А. Двенадцатый полевой сезон на қабристоне
Бустон VI // Ўзбекестонда археологик тадқиқотлар 204-205й. № 5, Фан. –
Ташкент, 206. – С.23-28.
13. Аванесова Н.А Проблеме относительной хронологии и
периодизации Сапаллинской культуры. // Ўзбекистон археологияси, №
1, Тошкент, 201. – С. 110-143.
14. Аванесова Н.А. Проявление степных традиций в Сапаллинской
культуре // «Цивилизации и культуры Центральной Азии в единстве и
многообразии». Ташкент, 201. –С. 107-133.
15. АлексеевВ.П., Ходжайов Т., Халилов Х. Население верховьев
Амударьи по данным палеоантропологии. –Т., “Фан”. 1984.
16. Аскаров А. Памятники андрановской культуры в низовьях
Зарафшана // ИМКУ. –Вып 3. – Ташкент, 1962. – С. 28-41.
17. Аскаров А. Сапаллитепа. – Ташкент, Фан. 1973. – С. 172.
18. Аскаров А.. К вопросу о выделении культуры Сапалли. «Древняя
Бактрия», Ленинград, 1974. – С. 26-32.
19. Аскаров А. Расписная сопол Джаркутана // Бактрийские
древности. 1976. – С. 17-19.
2. Аскаров А. Древнеземледельческая культура эпохи бронзы юга
Узбекистана. Ташкент, 1977. – С. 232.
21. Аскаров А. Южный Узбекистан во II тысячелетии до н. э..
«Этнические проблемы истории Центральной Азии в древности (II тыс. до н.
э.). Москва, 1981. – С. 167-169.
22. Аскаров А., Абдуллаев Б.Н. Джаркутан. Ташкент, 1983. – С. 87.
–
72](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_72.png)
![23. Асқаров А, Жўрақулов М. Энеолит ва бронза даврида Ўрта Осие?.
Самарқанд. 1984. – Б. 1.
24. Аскаров А. Проблема становления раннегородской культуры на
юге Узбекистана и ее связи Индостаном. // Древние культуры Средней Азии
и Индии. – Л., «Наука», 1984. – С. 87-97.
25. Аскаров А. Южноузбекистанский очаг древнебактрийской
цивилизации. «Древние цивилизации Востока» Ташкент, 1986. – С. 44-
54.
26.Аскаров А, Буряков Ю.Ф, Квирквелия О.Р, Радилиловский В.В
Теоретические и методологические проблемы исследования в археологии. –
Т., Фан.1988.
27. Аскаров А., Ширинов Т. Древнебактрийский храм огня в южном
Узбекистане. «Градостроительство и архитектура. Культура Среднего
Востока – развитие связи и взаимодействия». Ташкент, 1989. – С. 7-24.
28. Аскаров А.А., Ширинов Т.Ш. О некоторых группах культовой
керамики Джаркутана // ИМКУ. – Ташкент: Фан, 1991. Вып. 25. – С. 33-56.
29. Аскаров А, Ширинов Т., Ранняя городская культура эпохи
бронзы юга Средней Азии. Самарканд – 1993. – С. 162.
3. Асқаров А. Ўрта Оси
е? қадимги дун е?сининг асосий
хусусиятлари. // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар // 1994, № 6. –Б. 31-35.
31. Асқаров А., Энг қадимий шаҳар. –Тошкент, 201. 1, 26 б.т.
32. Асқаров А., Зардуштийликнинг илк ватанидаги ибодатхона //
Санъат тарихи. № 3. Тошкент, 201. – Б. 4-7.
33. Асқаров А., Шайдуллаев Ш. Бақтриянинг бронза ва илк темир
даври маданиятлари хронологияси. “Ўзбекистон тарихи моддий маданият ва
е
?зма манбаларда”. Тошкент, “Фан”. 205. – Б. 36-48.
34. Бойс М. Зороастрийцы: верования и обычаи. –М.: 1987.
–
73](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_73.png)
![35. Виноградова Н.М. Новые памятники эпохи бронзы на территории
Южного Таджикистана . «Центральная Азия . Новые памятники
письменности и исусства». Москва, 1987.
36. Виноградова Н.М. Исследования контактов земледельческого и
степного населения на юге Средней Азии (Южный Таджикистан) в эпоху
поздней бронзы. «Археология, палеоэкология и палеодемография Евразии.
Москва, 20.
37. Виноградова Н.М. Поселение эпохи поздней бронзы-Ташгузар в
Южном Таджикистане. «Древние цивилизации Евразии». М., 201. – С. 138-
149.
38.Виноградова Н.М., Ге?тцельт, Пьянкова Л.Т. Археологическая
разведка в бассейне реки Кызылсу (Южный Таджикистан) РА, Москва, 203.
– С. 101- 114.
39. Каримова Д. Жарқўтон Ўзбекистон ҳудудидаги энг қадимги
шаҳар. // Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганиш бўйича материаллар. Т.
“Фан”, 208.
4. Литвинский Б.А. О топорах эпохи бронзы из Таджикистана. Изв.
АН Тадж. ССР. Отдел общественных наук № 1. Душанбе, 1961.
41. Литвинский Б.А. Таджикистан и Индия (примеры древних связей
и контактов). Индия в древности. Москва, 1964.
42. Литвинский Б.А. Археологические открытия в Таджикистане за
годы советской власти и некоторые проблемы древней истории Средней
Азии. ВДИ № 4, 1967.
43. Литвинский Б.А., Соловьев В.С. Стоянка степной бронзы а
Южном
Таджикистане. «Успехи Среднеазиатской археологии,
вып. 1,
Ленинград, 1972. – С. 42-53.
–
74](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_74.png)
![44. Литвинский Б.А. Антонова Е.В., Виноградова Н.М. Раскопки
могильника Тандыр-йул. АО (1975), 1976.
45. Литвинский Б.А., Зеймаль Т.И., Медведская И.Н. Отчет о работах
Южнотаджикистанской археологической экспедиции в 1973. АРТ, вып.
XIII (1973). Душанбе, 1977. – С. 76-92.
46. Мандельштам А.М. Могильник Ариктау в Бишкентской долине
(Южный Таджикистан) // КСИИМК. № 76. –М., 1959. – С. 73-82.
47. Мандельштам А.М. Памятники эпохи бронзы в Южном
Таджикистане.
МИА, № 145, Ленинград, 1968.
48. Массон В.М Древнеземледельческая культура Маргианы. МИА,
№73;
М.-Л., 1959.
49. Массон В.М. Карадепе у Артыке // Тр. ЮТАКЭ, – Том Х, 1961. –
Ашхабад, – С. 328-329.
5.Ранов В.А. Коробкова Г.Ф. Туткаул-многослойное поселение
гиссарской культуры в Южном Таджикистане. СА, № 2, 1971.
51. Ранов В.А. Истоки, внешние влияния и внутреннее развитие
гиссарской культуры // В кн. «Древнейшие культуры Бактрии: среда,
развитие, связи». – Душанбе, 1982. – С. 21.
52. Ртвеладзе Э.В., Хакимов З.А. Маршрутные исследования
памятников Северной Бактрии. «Из истории античной культуры
Узбекистана».
Ташкент, 1973.
53. Ртвеладзе Е.В. Разведочное изучение бактрийских памятников на
юге Узбекистана. «Дреняя Бактрия». Ленинград, 1974а.
–
75](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_75.png)
![54. Ртвеладзе Э.В. Разведки в предгорьях Байсунтау.
«Археологические открытия 1973 года». М., Л.,1974.
55. Ртвеладзе Э.В. К характеристике памятников Сурхандарьинской
области ахеменидского времени. СА, № 2. М, 1975.
56. Ртвеладзе Э.В. Бронзовый кинжал из Вахшувара. СА № 1, 1981.
57. Сагдуллаев А.С. Древнеземледельческие поселения предгорий
Байсунтау.
58. «История и археология Средней Азии». Ташкент, 1978
59. Сагдуллаев А. Қадимги Ўзбекистон илк е?зма манбаларда.
Тошкент. 202.
6. Сарианиди В.А. Памятники позднего энеолита юго-восточной
Туркмении // Археология СССР. САИ. Б. 3-8. Част 4. М., 1965.
61. Сарианиди В.И. Исследования памятников Дашлинского оазиса.
«Древняя Бактрия» Москва, 1976.
62. Сарианиди В.И.. Древние земледельцы Афганистана. Москва,
1977.
63. Сарианиди В.И..Раскопки монументальных зданий на Дашли 3.
«Древняя Бактрия». М., 1984.
64. Сарианиди В.И. Протозороастрийский храм в Маргиане и
проблема возникновения зороастризма // ВДИ. – М.: 1989. №1.
65.Шайдуллаев Ш. Северная Бактрия в эпоху раннего железного века.
Цивилизация Турана – Мавераннахра. Ташкент, 20.
66. Шайдуллаев Ш.Б. Илк шаҳарнинг археологик белгилари.
“Ўзбекистон тарихи”, № 3, Тошкент, 202.
–
76](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_76.png)
![67. Шайдуллаев Ш.Б., Дитрих Хуфф, Рахимов К. «Жарқўтон - 202»
Археологические исследования в Узбекистане 202 год.
68. Шайдуллаев Ш. Авесто ва моддий маданият. “Ўзбекистон
тарихи”, № 3, Тошкент, 204.
69. Ширинов Т. Орудия производства и оружие
эпохи бронзы
Среднеазиатского междуречья. Т.: «Фан», 1986
7. Ширинов Т. Алтари огня из храма Джаркутана-памятника эпохи
развитой бронзы юга Узбекистана. ИМКУ, вып. 23. Ташкент, Фан.
199. – С. 69-79.
71. Ширинов Т «Винодельная» Джаркутан – памятник эпохи бронзы
юга Узбекистана. ИМКУ, вып. 24. Ташкент, Фан. 1990а. – С.18-29.
72. Эсанов М. Бронза даврида Қадимги Бақтрия ва Марғие?на
аҳолисининг зоолатрик диний қарашлари // Ўзбекистон моддий маданият
е
?зма манбаларда. – Т., Фан. – Б. 92-97.
–
77](/data/documents/401ab906-173d-4227-80a8-efe47a2caa87/page_77.png)
Sopolli madaniyatini diniy tasavurlari MUNDARIJA. Kirish ……………………………..………………….…………..………………. 3 Asosiy qism I-BOB. Sopolli madaniyatining bronza davri yodgorliklari ………………….…..6 II-BOB. Sopolli madaniyatida o‘troq dehqonchilik madaniyati jamoalarining dafn marosimlari .……………………………..………………………….…………….23 III-BOB. Bronza davri urug‘ jamoalari diniy tasavurlarining arxeologik manbalarda kuzatilishi …………………………………………………………………………53 Xulosa…………………………………………………….…………...………….65 Foydalanilgan adabiyotlar va manbalari ro‘yxati ……………………………72 – 1
Kirish Yurtimiz qadim o‘tmish tarixini tiklash, haqqoniy yoritish bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biridir. Bu haqda yurtboshimiz ham o‘z asarlarida tarix ilmining dolzarb masalalariga alohida e’tibor qaratadilar 1 . Ota-bobolarimizdan qolgan merosni o‘rganish, ularning urf-odatlari, udumlarini tiklash – bu tarixni tiklash demakdir. Faqat uni xolislik bilan asl xolicha o‘rganish, tahlil qilish o‘rganilayotgan davr haqida aniq va to‘g‘ri tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Istiqlol bergan buyuk ne’matlardan biri ham tariximizni, milliy qadriyatlarimizni, o‘zligimizni chuqur o‘rganish uchun ulkan imkoniyatlar yaratdi. Xalqimiz orasida tariximizni bilishga bo‘lgan qiziqishning keskin ortishi tufayli, ajdodlarimizning qadim urf-odatlari, diniy e’tiqodi, madaniy, ma’naviy merosini o‘rganish tarix ilmining dolzarb masalasi sifatida e’tirof etilmoqda. Shimoliy Baqtriya hududiy jihatdan janubiy O‘zbekiston va janubiy-g‘arbiy Tojikiston viloyatlarini o‘z ichiga oladi . So‘nggi bronza davrida bu hududlar kelib chiqishi jihatidan har xil bo‘lgan uchta yirik tarixiy va etnomadaniy birliklarning (Sopolli madaniyati, Bishkent-Vaxsh madaniyati va Andronova madaniyati qabilalari) aloqa maydoniga aylanadi. Uning O‘zbekiston qismida Sopollitepa, Jarqo‘ton, Ko‘zali, Mo‘lali, Bo‘ston, Kuchuktepa, Qiziltepa kabi o‘troq dehqonchilik madaniyati yodgorliklari o‘rganilgan. Ular qadimgi qishloqlar, ilk shahar harobalari, qadimgi qabriston yodgorliklari ko‘rinishida bizgacha etib kelgan. Hozirgacha o‘sha davr o‘troq aholisining har xil nuqtalarda ikki mingdan ortiq qabrlari ochilgan. Ularda aholining etnomadaniy hayoti, dafn marosimlaridagi turli xil urf-odatlari va diniy e’tiqodi o‘z aksini topgan. Shu bilan birga Sopolli madaniyatining so‘nggi Mo‘lali va Bo‘ston bosqichlarida qadimgi dehqon jamoalarining ekologik, demografik va iqtisodiy xo‘jalik zaruriyati tufayli Janubiy Tojikiston hududlariga kirib borishi kuzatiladi. Ular Janubiy Tojikistonning dehqonchilik va chorvachilikka qulay uch vohasining 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. – Тошкент, Ўзбекистон, 1999. – Б. 132-154.; Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент, Маънавият, 208. – Б. 176 – 178. – 2
(Hisor vohasi, Vaxsh daryosining o‘rta oqimi va Tairsuv daryosining yuqori oqimi hamda Parxar-Kulob vodiysi) tog‘ oldi hududlariga joylashadilar 2 . Bu tipdagi yodgorliklarga Tandir-yo‘l, Nurek, Zarkamar, Qora pichoq, Kangurttut, Xo‘ja G‘oyib, Parxar, Qizlar qal’a kabi qabristonlarni kiritish mumkin. Janubiy-g‘arbiy Tojikistonning bir necha joylarida, jumladan Kangurttut, Teguzak, Daxana, Baraki-Kurug kabi manzilgohlar uchratilganki, ularning madaniy qatlamlarida Sopolli madaniyatining Mo‘lali va Bo‘ston bosqichlari sopol buyumlari bilan shimoliy dasht qabilalari (andronova) madaniyati sopollari birgalikda uchraydi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qadimgi Baqtriya bronza davrida sug‘orma dehqonchilik sivilizatsiyalarining dasht qabilalari bilan bevosita madaniy aloqa ko‘prigiga aylangan va bu zaminda ilk davlatchilik asoslarining erta shakllanishiga olib kelgan. Ayniqsa, shimoliy Baqtriya hududlarida olib borilgan izlanishlar va ularning natijalari mil. avv. II-ming yillikning uchinchi chorak oxiri va to‘rtinchi choragidan boshlab, shimoliy Baqtriya o‘troq dehqonchilik jamoalari bilan cho‘l mintaqalari chorvador jamoalarining etnomadaniy uchrashuv, bir-birlari bilan qorishuv, etnik jihatdan aralashuv maydoniga aylanadi 3 . Bu xilma-xil etnomadaniy manzara shimoliy Baqtriya bronza davri qabilalarining dafn marosimlari va shakllanib borayotgan diniy e’tiqodida yaqqol ko‘zga tashlanadi. shimoliy dasht qabilalarining (Andronova madaniyati) izlari Xisor vodiysida Qumsoy, Xovalin rayonida Tuyun qabristoni, Vaxsh daryosining yuqori oqimida Kirov nomli sovxoz hududidan topilgan manzilgoh, sharqiy Pomirdan va BishkentVaxsh madaniyatiga tegishli Toshguzar manzilgohi misolida o‘rganilgan. Bundan tashqari Jarqo‘tondan, Bo‘ston qabristonidan ularga tegishli sopol parchalari va boshqa ashyoviy dalillar topilgan. 2 Виноградова Н.М. Юго-западный Таджикистан в эпоху поздней бронзы. – М., 204. – С. 12-13. 3 Аскаров А. Степной компонент в оседлых комплексах Бактрии и вопросы его интерпретации // “Взаимодействие кочевых культур и древних цивилизаций”. Тез. докл. Советско-французского симпозиума по археологии Центральной Азии и соседних регионов. Алма-Ата, 1987. – Алма-Ата, 1989. – С. 57-58. – 3
Shimoliy Baqtriyaning Tojikiston qismida yuqorida zikr etilgan yodgorliklarda hozirgacha 550 dan ortiq qabrlar ochilgan. Ularda turli diniy e’tiqod va turfa xil urf-odatlar asosidagi dafn marosimlari kuzatilgan. Shunday qilib, hozirgi kunda birgina shimoliy Baqtriya hududlarida bronza davriga oid xilma xil yodgorliklar, jumladan turli diniy e’tiqod va rang-barang diniy urf-odatlar aks etgan yodgorliklar o‘rganilganki, ular haqida ilmiy adabiyotlarda juda qisqa, zaruriy holatlardagina ma’lumotlar berilgan. Ammo, bu bronza davri ajdodlarimizning diniy-ma’naviy va mafkuraviy hamda etnomadaniy hayoti bilan bog’liq juda katta qatlam ma’lumotlar hozirgacha yaxlit bir ilmiy tizimga solinib, tahlil etilmagan va tegishli ilmiy xulosalar asosida umumlashtirilmagan. Bronza davri shimoliy Baqtriya o‘troq va chorvador qabilalarning dafn marosimlari va diniy e’tiqodi birgalikda, maxsus tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilmagan. shimoliy Baqtriya aholisining dafn marosimlari va diniy e`tiqodi ustida izlanishlar olib borish, bronza davrida yashagan ajdodlarimizning diniy e’tiqodi bilan bog‘liq urf-odatlari, udumlari va diniy mafkurasi qay darajada va qanday bo‘lganligini chuqur ilmiy asosda, atroflicha o‘rganish ushbu mavzuning dolzarbligini belgilaydi. – 4
I-BOB. SOPLLI MADANIYA BRONZA DAVRI YODGORLIKLARI 1.1. Qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari Shimoliy Baqtriyaning keng va xilma xil geografik iqlim sharoiti, uning aholisi ishlab chiqarish xo‘jalik shakllarida o‘z aksini topgan va ko’p hollarda ularning tarixiy rivojlanish yo‘llarini oldindan belgilab bergan. shu bois, bronza davri yodgorliklari tog‘oldi hududlari va tog‘lar oralig‘idagi vohalarida, daryo havzalarida joylashgan. Hududiy jihatdan ular shimoliy Baqtriya doirasida ikki qismga – Janubiy O‘zbekiston va Janubiy – g‘arbiy Tojikiston hududlariga bo‘linadi. Janubiy O‘zbekiston hududiy doirasida, uning tabiiy – geografik iqlim sharoitiga ko‘ra, mil.avv. II ming yillikda qator katta va kichik hajmdagi dehqonchilik vohalari shakllangan. U vohalarda hozirgi kunda bir nechta o‘troq dehqonchilik madaniyati yodgorliklari borligi aniqlangan va o‘rganilgan. shimoliy Baqtriyaning Tojikiston qismida esa, asosan bronza davrining chorvador qabilalari yashagan hamda uning Janubiy O‘zbekistonga chegaradosh hududlarida bronza davrining so‘nggi bosqichlarida qadimgi dehqonchilik bilan shug’ullangan qabilalar yashaganliklari haqida guvohlik beruvchi yodgorliklar ham topilgan. Yuqorida takidlaganimizdek, Janubiy O‘zbekiston hududida bronza davriga oid bir necha qishloqlar va shaharmonand qishloq aholisining qabristonlari topib organilgan. Ular asosan Ko‘xitang va Boysun tog‘ining janubiy – sharqiy tog‘oldi hududlariga va tog‘ oralig‘idagi vodiylarga joylashgan. Ularni akademik A.Asqarov, E.V.Rtveladze, professor A.Sagdullaev, t.f.d. sh.shaydullaevlar har biri yodgorliklarning hududiy joylashishiga ko‘ra, bir necha dehqonchilik vohalariga bo‘lib, o‘zlarining qarashlarini bayon etadilar. Bizning fikrimizcha, qadimgi dehqonchilik vohalarini nomlash masalasida birinchidan, uzoq davrlar mobaynida tarixan tarkib topgan tabiiy – geografik toponim nomlari va u erlardan topib o‘rganilgan bronza davri yodgorliklaridan kelib chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Janubiy O‘zbekiston hududida o‘rganilgan bronza davri yodgorliklari asosida uni ikkita yirik qadimgi dehqonchilik vohalariga – 5