logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. TUPROQ BONITIROVKASINI O’TKAZISH BOSQICHLARI. SUG’ORILADIGAN YERLARNING BAZALI BONITIROVKA SHKALASI

TUPROQ BONITIROVKASINI O’TKAZISH BOSQICHLARI. SUG’ORILADIGAN YERLARNING BAZALI BONITIROVKA SHKALASI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

92.2666015625 KB
Скачать
MAVZU: TUPROQ BONITIROVKASINI O’TKAZISH BOSQICHLARI. SUG’ORILADIGAN YERLARNING BAZALI BONITIROVKA SHKALASI MUNDARIJA: I.KIRISH. II.ASOSIY QISM 1. Tuproqlarni bonitirovka qilishning ahamiyati 2. Tuproqlarni bonitirovkalashning tayyorlov kameral bosqichi 3. Tuproqlarni bonitirovkalashning ikkinchi bosqichi: dala ishlari 4. Kameral-analitik tahlil ishlari 5. Sug’oriladigan yerlarning bazali bonitirovka shkalasi 6. Bonitirovka koeffisentlari III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR V. ILOVA 1 KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 7 fevral kuni 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini tasdiqlash bo‘yicha PF-4947-sonli Farmoni e’lon qilindi. Ushbu Harakatlar strategiyasining qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish bo‘limida tarkibiy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni izchil rivojlantirish, mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlarni ishlab chiqarishshni kengaytirishga alohida ahamiyat qaratilgan. Shunungdek , sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni joriy etish masalalari asosiy vazifalardan biri etib belgilangan. Mamlakatimizda umumxalq mulki bo‘lgan Yerni muhofazalash va undan foydalanish Konstitutsion ahamiyatga ega bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simliklar va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, undan oqilona foydalanish zarur, ular davlat muhofazasidir”, - deb belgilab qo‘yilgan. Hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qaror va farmoyishlarda Yer resusrlaridan oqilona foydalanish, sug’oriladigan yerlarning unumdorligini saqlash va oshirish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimizda Yer resusrlaridan yanada samarali va oqilona foydalanishning huquqiy poydevori yaratilgan. Bunga misol qilib O‘zbekistan Respublikasining 1998 yilda qabul qilingan“Yer kodeksi”, “Davlat Yer kadastri to‘g‘risida”gi, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, qonunlarni keltirish mumkin. O‘zbеkiston Rеspublikasi “Yer kodeksi” yerga bo‘lgan mulkchilik shaklining o‘zgarishi va yerdan foydalanuvchilar toifasining ortishi munosabati tuzatish va o‘zgartirishlar kiritilmoqda (O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy 2 Majlisining Axborotnomasi 2011 y., 1-2-son, 1-modda; 2014 y., 4-son, 45- modda, 36-son, 452-modda; 2015 y., 33-son, 439-modda). O‘zbеkiston Rеspublikasi Yer rеsurslari, gеodеziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasining 2013 yil 30 oktabrdagi 21-sonli qarori asosida “tuproq bonitirovkasi ishlarini o‘tkazish va hujjatlarini tasdiqlash tartibi to‘risida”gi Nizomni tasdiqladi. Ushbu Nizomda tuproq bonitirovkasi ishlarini tashkil etish, tuproq bonitirovkasi ishlarini o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish, o‘tkazish, tuproq bonitirovkasi ishlarini ko‘rib chiqish va tasdiqlash, ma'lumotlarini taqdim etish kabi masalalar batafsil yoritilgan. 3 II.ASOSIY QISM. 1. Tuproqlarni bonitirovka qilishning ahamiyati Yerda hayotning paydo bo‘lganiga 2 mlrd. yildan ko‘proq vaqt o‘tgan bo‘lsa, yerdagi o‘simliklar va tuproqning tarixi esa o‘z ichiga 0,5 mlrd. yil atrofidagi vaqtni qamrab oladi. Shuncha vaqtdan beri o‘simlik tomonidan, tuproq tomonidan ma’lum muvozanatga asosan kosmik energiya yutiladi, oqibatda tuproq gumusi va minerallarida to‘planib uning unumdorligini belgilaydi. Bu mexanizmda tuproq qoplami qatnashadi. Tuproq faol ishtirokchi tariqasida energiyani yutadi, to‘playdi va sarflaydi. Shunday qilib tuproq- ekologik tizim quruqlikda energiya tartibotini boshqarishda qatnashadi. Keyingi yuz yillikni ikkinchi yarmida tuproqqa, umuman tabiatga bo‘lgan texnogen ta’sir kuchayib ketdi. Bu ta’sir natijasida tuproq ko‘proq jabrlanmoqda. Inson tomonidan bo‘layotgan texnogen ta’sir natijasida dunyoning boshqa mamlakatlari kabi O‘zbekistonda ham tuproq uchun, insoniyat uchun xavfli bo‘lgan cho‘llanish, sho‘rlanish, kollektor-zovur suvlarini mineralizatsiyasi ortishi, zaharlanishi, tuproqlarni zichlanishi va boshqalar tuproqlarni unumdorlik darajasini kamayishiga, yo‘qolishiga, tuproqni kasallanishiga olib kelmoqda. Sug‘oriladigan yerlardan, uning holatini e’tiborga olmasdan haddan tashqari kuchli darajada foydalanish ularning sifatini pasayishiga hatto qishloq xo‘jalik aylanma harakatidan tushib qolishiga sabab bo‘lmoqda. O‘zbekistonda oxirgi 15-20 yil ichida sho‘rlangan yerlar maydoni 0,8 mln. gektarga ortib ketdi. Qoraqolpog‘iston, Buxoro, Sirdaryoda sug‘oriladigan yerlarni 95 % gacha miqdori sho‘rlangan. Noqishloq xo‘jalik maqsadlari uchun sug‘oriladigan, unumdorligi yuqori bo‘lgan yerlarni ajratish davom etmoqda. Orol dengizni sathini keskin va jadal sur’atlarda pasayishi qator salbiy oqibatlarga: cho‘llanish jarayonini tezlashishiga, sho‘r yerlarni maydonini ortishiga va hokazolarlarga sabab bo‘lmoqda. Suv va shamol eroziyasi hamda ikkilamchi sho‘rlanish kabi jarayonlarni tuproq unumdorligiga ta’siri yildan yilga ortib bormoqda. Keyingi vaqtlarga kelib gumus va oziqa elementlarning miqdori keskin kamaygan yer maydonlarini xissasi ortishi jarayoni sezilib 4 turibdi. Dunyoda tuproqlarni va suvni ifloslanishi, o‘simlik va xayvonot dunyosining mahsulotlarini nitratlar, og‘ir metallar, agrokimyoviy moddalar bilan ifloslanishi ham xatarli tus olmoqda. Ayni bir vaqtda salbiy omillar alohida-alohida va birgalikda tuproqni sifat bahosiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqni bonitirovkalashda asosiy mezon tariqasida esa uning unumdorligi olinadi va ballarda ifodalanadi. Bu vazifani “tuproq bonitirovkasi” amalga oshiradi. Bonitirovka so‘zi lotincha bonitas - saxiylik, ya’ni tuproqlarni, ularni ishlab chiqarish qobiliyatiga ko‘ra nisbiy baholash demakdir. Yerlarni baholash uchun esa ularni ro‘yxatdan o‘tkazish zaruriyati ham tug‘iladi, bu ishga kadastrlash deyiladi. Kadastr so‘zi frantsuzcha - cadastre dan 4 olingan bo‘lib, ro‘yxatga olmoq demakdir. Tuproq bonitirovkasi Yer kadastrining tarkibiy qismi hisoblanadi. Tuproqni baholash - qishloq xo'jaligi texnologiyasi va dehqonchilik intensivligining taqqoslanadigan darajalarida unumdorlik nuqtai nazaridan tuproq sifatini qiyosiy baholash. U qishloq xo'jaligi ekinlarini etishtirish uchun tabiiy unumdorlikning asosiy omillari bo'yicha tuproqlarning nisbiy muvofiqligini belgilaydi, iqtisodiy baholanadigan tuproqlarning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish guruhlarini taqsimlashni ta'minlaydi. Tuproqlarni baholashda ikkita baholash shkalasi tuzilishi kerak: birinchi shkala tuproq xossalariga, ikkinchi shkala ekinlar hosildorligiga yoki yem- xashak erlarining unumdorligiga asoslanadi. Tuproqni tasniflashda qishloq xo'jaligi ekinlarining hosildorligi bilan bog'liq bo'lgan asosiy diagnostik xususiyatlarni diqqat bilan tanlash kerak. Agar siz to'g'ri diagnostika xususiyatlarini tanlasangiz, unda siz tuproq natijalarining ob'ektivligiga erishishingiz mumkin. Asosiy diagnostika xususiyatlariga quyidagilar kiradi: - gumus gorizontining qalinligi; - tuproqdagi chirindi miqdori; - tuproqdagi chirindi, kaliy va azotning yalpi zahiralari; 5 - mexanik tarkibi; - asoslar yig'indisi, to'yinganlik darajasi va boshqalar. Diagnostik xususiyatlarni tanlashda ekinlar hosildorligi va yaqin bog'liqliklarni o'rnatish, tuproqning individual xususiyatlarining ekinlar hosildorligiga ta'siri to'g'risidagi ma'lumotlar hisobga olinadi. Baholashning asosiy maqsadi tuproqlarning unumdorligi bo‘yicha nisbiy sifatini aniqlashdan iborat. Tuproqni baholashning asosiy mezonlari: - tuproqlarning tabiiy diagnostik xususiyatlari; - tuproqni uzoq muddatli ishlov berish jarayonida olingan belgilar. Olingan belgilar g'alla, texnik va boshqa ekinlar hosildorligiga, yem- xashak yerlarini baholashda esa pichanzorlar va yaylovlarning hosildorligiga ta'sir qiladi. Baholash paytida bir xil tuproq guruhlari bir xil ishlash ko'rsatkichlarini olishlari kerak. Ushbu ko'rsatkichlarni aniqlash uchun tuproqni tasniflash shkalasi tuziladi, bu turli tuproq guruhlari uchun tabiiy ko'rsatkichlarning o'lchangan qiymatlarining ma'lum qiymatlariga mos keladigan raqamli ma'lumotlar tizimidir. Bunday holda, odatda ikkita shkala tuziladi: biri - tuproq xususiyatlariga ko'ra, ikkinchisi - hosildorlikka ko'ra. Shkala ishlab chiqish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: tuproqning individual xususiyatlarini baholash uchun ballarni hisoblash, ushbu xususiyatlar uchun o'rtacha geometrik (kumulyativ) ballni hisoblash va tuproq sifati ballini hisoblash (tuproq uchun tuzatish koeffitsientini hisobga olgan holda). pH va salbiy xususiyatlar). 100 ball uchun yerni baholashning IV bosqichida foydalanilgan mulk ko'rsatkichlarining qiymatlari olinadi. Agar kerak bo'lsa, tuproq xususiyatlarining 100 balli qiymatlari belgilanadi. Tuproqni baholash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: - alohida tuproqlarni tavsiflovchi ko'rsatkichlarning o'rtacha qiymatlarini aniqlash; 6 - turli tuproqlarda asosiy qishloq xo‘jaligi ekinlarining o‘rtacha ko‘p yillik hosildorligini aniqlash; - asosiy diagnostika xususiyatlarini tanlash; - asosiy qishloq xo‘jaligi ekinlarining tabiiy xossalari va unumdorligi bo‘yicha tuproqlarni baholash shkalasini tuzish. Shunday qilib, o'tkazilgan tahlillar natijasida asosiy qishloq xo'jaligi ekinlarining hosildorligi bilan bog'liq diagnostik belgilar tanlanadi va ulardan tuproqning yakuniy tasnifi shkalasi tuziladi. 7 2. Tuproqlarni bonitirovkalashning tayyorlov kameral bosqichi Tuproq bonitirovkasi ishlari tuproqshunoslik va agrokimyoviy tekshirishlar singari uch bosqich bo‘lib amalga oshiriladi: I. Tayyorlov kameral; II. Dala ishlari; III. Kameral-analitik tahlil ishlari. Tayyorlov-kameral ishlar Tayyorlov kameral ishlarning asosiy vazifasi viloyatlar tuproqlariga oid kitoblarni o‘rganish, qishloq xo‘jalik o‘simliklari hosili to‘g‘risidagi materiallarni yig‘ish, tuproqning tabiiy sifati bilan hosili o‘rtasida korrelyasiyani (bog‘liqlikni) topish, shular asosida viloyat, respublikadagi asosiy tuproqlarning bonitirovka shkalasini tuzish hisoblanadi. Bu davrda viloyat uchun obyektiv ko‘rsatkichlari va tuproq xususiyatlari asosida bonitirovka shkalalari tuziladi. “O‘zdavyerloyiha” instituti rahbarligida ilmiy tekshirish institutlari, tuproqshunoslik kafedralari ishtirokida shkalalar tuziladi. Bu ishlarda tuproqshunoslardan tashqari yana statistik materiallarni yig‘ish uchun statistlar, ularni qayta ishlash uchun esa matematik statistlar ishtirok etishadi. Bonitirovka shkalalarini tuproq xususiyatlari va o‘simlik hosili asosida tuzishda quyidagi ma’lumotlar kerak bo‘ladi: 1. Tuproq xaritasi yoki agrotuproq rayoni viloyatlar uchun eksperimental xo‘jaliklar chegaralari berilgan xaritalari bo‘lishi kerak. Yirik masshtabda tushirilgan xo‘jaliklarning materiallari I:I0000-I:25000 gacha, ba’zan I:50000 va I:5000 masshtabdagi xaritalar, agrokimyoviy xaritagrammalar, melioratsiya va eroziyaga qarshi kurashga oid analitik ma’lumotlari bo‘lgan hisoblar, tuproqlarning, agroishlab chiqarish guruhlari, viloyatning tabiiy sharoitlari ifodalangan ma’lumotlar bo‘lishi kerak. 8 2. Iqlim ma’lumotlari o‘rtacha yillik harorat va haroratlar yig‘indisi, yillik o‘rtacha yog‘in miqdori, issiq kunlarning uzunligi, iqlim spravochniklari va boshqalar. 3. Yerdan foydalanuvchilarning davlat registrasiyasi materiallari, Yerning miqdori va sifati haqidagi ma’lumotlar. 4. Viloyatlar yerlarining bahosi haqidagi adabiyotlardagi ma’lumotlar. 5. Jamoa, shirkat, fermer va dehqon xo‘jaliklarning oxirgi besh yillardagi yillik hisobotlari. 6. Davlat nav uchastkalarida har xil tuproqlardan olingan ko‘p yillik hosillarning ma’lumotlari, shuningdek, oliy o‘quv yurtlarining tajriba uchastkalaridagi kuzatishlari, suvdan foydalanuvchilar uyushmasi va shirkatlarning bonitirovka shkalalarini aniqlash uchun stasionar, ya’ni oxirgi uch-besh yillardagi ma’lumotlar zarur. Bonitirovka shkalalarini tuzishda qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorlik ma’lumotlarini tuproq turi xo‘jalikning 70% dan kam bo‘lmagan qismiga ekilgan o‘simliklar ma’lumotlarinigina olish mumkin. Tuproq bonitirovkasi ishlarini boshlashdan oldin, tuproq xaritalari sifati bilan, hisobotlar, agrokimyoviy, meliorativ, erozion xaritalar bilan tanishib chiqmoq kerak. Tuproq xaritalari sifati past bo‘lsa, kartagrammalar yetishmasa bonitirovka qilishni boshlamaslik kerak. Har bir kesmaning ko‘rsatkichlariga oid tahliliy ma’lumotlar bo‘yicha alohida jadvallar to‘ldiriladi. Bunda “hosil bilan bog‘liq bo‘lgan diagnostik belgilar” jadval grafasiga adabiyotlardan, alohida xo‘jaliklarning hisobotlaridan quyidagi ma’lumotlar yozib olinadi: 1. Baholanayotgan joy egallangan maydoni tuproq tipi va tipchasi. 2. Mexanik tarkibi, ya’ni 0,05-0,01 va <0,001 mm. zarrachalar miqdori, toshliligi (undagi materiallarga ko‘ra kuchli, o‘rtacha kuchsiz m 3 / ga). 9 3. Ona jins va uning ostidagi qumoq va loysimon jinslarning genezisi, lyossimonligi, qatlamligi, ildiz etib borgan qatlamning loyqa qatlamning chuqurligi va hakozolar. 4. Gumusli qatlamining qalinligi (A 1 va AB) va haydalma qatlam qalinligi. 5. Gumusning miqdori (%) va uning umumiy zaxirasi (t/ga). 6. Madaniylik darajasi (qo‘riq, o‘zlashtirilgan, kuchli madaniy, o‘rtacha madaniy, kam madaniy, yomon, sun’iy va qaytadan tashkil topgan). 7. Eroziyalanish darajasi. 8. Sho‘rlanish darajasi. 9. Gleylanish darajasi, gleyli gorizontning va yalpi gleyli gorizontlarning chuqurligi. 10. Sizot suvlarining chuqurligi, botqoqlarning qurish darajasi, ikkilamchi sho‘rlanish bo‘lgan rayonlarda sizot suvlarining kimyosi va mineralizatsiya darajasi. 11. Ishqoriylik darajasi va HCl ta’sirida qaynash chuqurligi. 12. Suvli so‘rimdagi pH ko‘rsatkichi. 13. Ishqoriyligi. 14. pH ning miqdori (umumiy va harakatchan zahira t/ga) hisobida. 15. Singdirilgan asoslar summasi yoki singdirish sig‘imi, asoslar bilan to‘yinganlik darajasi. 16. Tuproq singdiruvchi sig‘imida singdirilgan kationlarning va boshqalarning miqdori. 17. Fizik xossalari: hajm va solishtirma og‘irligi, namligi, g‘ovakligi, suv o‘tkazuvchanlik va boshq. Agar xo‘jalik tuproq xaritasida madaniylik darajasi, eroziyalanish darajasi berilgan bo‘lsa xaritalar korrektirovkalanadi. Har bir tuproq tipiga 10 alohida xaritada variatsion statistik metodi bo‘yicha o‘rtacha nom beriladi va nechta kesmadan olinganligi ko‘rsatiladi. Ko‘rsatkichlarga matematik ishlov berish kerak, bular tajribaning aniqligi va variantlar o‘rtasidagi farqning ifodasini ko‘rsatadi. Har bir tuproqda umumiy va asosiy ekin maydoni ko‘rsatiladi, gektarlarda va foizlarda shu xo‘jalikning umumiy maydoniga nisbatan olinadi Bonitirovka ballari quyidagi formula orqali hisoblanadi: Зф Б = ⋅ 100 Зм bu yerda: B-tuproq balli; Zf - biror bir belgining haqiqiy ifodasi (gumus, azot, fosfor kaliy va boshqalar zaxirasi), Zm - berilgan belgining maksimal yoki optimal ko‘rsatkichi, tuproqda uning miqdori 100 ballga teng deb olingan. Gumus, fosfor, kaliyning zahira miqdori quyidagi formula yordamida М ⋅ 10000 ⋅ В Р ⋅ Г = 100 aniqlanadi: bu yerda: G - gumus zaxirasi, t/ga hisobida; M - genetik qatlam qalinligi, m hisobida; B - berilgan mexanik tarkibdagi hajm og‘irlik; P - gumus miqdori, % hisobida. Bu formula orqali gumusning umumiy miqdorini aniqlash uchun alohida olingan gumus gorizontlarining o‘rtacha ko‘rsatkichlari, qatlamlar bo‘yicha hajm og‘irlik ko‘rsatkichi va har bir gorizontda gumusning foiz miqdorini bilish kerak. Oziqa moddalarning harakatchan formalari zaxirasi quyidagi formula orqali topiladi: 11 H= M • 100 • B • A bu yerda: H - azot, fosfor yoki kaliyning zaxirasi kg/ga; M-genetik qatlamning qalinligi, m; B - berilgan qatlamning hajm og‘irligi: A- azot, fosfor yoki kaliyning miqdori, %. Azot, fosfor va kaliy zaxirasining ko‘rsatkichi ikkita yuza gumusli qatlamning yig‘indisi bilan, gumus bo‘yicha esa profilning butun gumusli qismi aniqlanadi. Har bir belgilarning bonitirovka ballari hisoblangandan so‘ng qaysi biri belgilarning bog‘liqligi, qaysi biri kerak emasligi topiladi. Shundan so‘ng o‘rtacha bonitirovka balli hisoblanadi, so‘ngra tuproq xususiyatiga ko‘ra viloyatning bonitirovka shkalasi hisoblab chiqiladi. Bonitirovka shkalalari tuzilgandan so‘ng ko‘p yillik asosiy o‘simlikning o‘rtacha hosildorligi hisoblab chiqiladi. Bu tuproqning diagnostik belgilari bilan hosil o‘rtasida korrelyasiya tuzishda, hosildorlik bo‘yicha tuproq bonitirovkasi shkalalarini tuzishda zarurdir. Hosildorlik bo‘yicha tuproq bonitirovkasi shkalalarini tuzish uchun viloyat yoki voha ichida taxminan bir xil tabiiy iqtisodiy holatga ega bo‘lgan agrotuproq rayonlari ajratiladi. Asosiy qishloq xo‘jalik o‘simligi hosilini aniqlash uchun har bir xo‘jaliklarda tuproq xili 70% dan kam bo‘lmagan ekin maydonini egallagan xo‘jalik ko‘rsatkichlari olinadi. Yillik hisobotlardan fermer jamoa, shirkat xo‘jaliklari va sort uchastkalarda har bir tuproq uchun quyidagilar yozib olinadi: 1. Donning o‘rtacha miqdori 1 s/ga hisobida; 2. Asosiy donli o‘simlikning o‘rtacha miqdori; 3. Texnik va yem-xashak uchun ekiladigan o‘simliklarning, kartoshkaning o‘rtacha miqdori; 12 4. Tabiiy xashakning o‘rtacha miqdori . Bu ma’lumotlarda oxirgi 5-10 yil ichidagi ko‘rsatkichlar yoziladi. Yillik hisobotlardan yana xo‘jalik yuritish darajasi, berilgan o‘g‘itlarning miqdori, haydaladigan maydon uzunligi va hakozalar yoziladi. Bu ishlar tuproqshunoslar, statistiklar, iqtisodchilar o‘rtasidagi munosabatda bajariladi. Bundan tashqari, birinchidan almashlab ekishning borishi; ikkinchidan ekin maydonlari aniqlanadi. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari uchun ko‘p yillik ma’lumotlardan nisbiy hosildorlik (shkala) hisoblab chiqiladi: a) o‘simliklarning hosildorligi 30 s / ga, ya’ni bonitirovka shkalasida 1 ballning bahosi 1 gektarda 0,3 s donga tengdir. b) davlat sort uchastkalarida ilg‘or xo‘jalikda donli o‘simliklardan gektariga 20 s hosil olinadi (ya’ni, bonitirovka shkalasida 1 ballning bahosi 1 gektarda 0,2 s donga teng). Shunday qilib, birinchi bosqichning asosiy vazifasi - kameral usulda viloyat, vohalar uchun taxminan bonitirovka shkalalarini tuzish hisoblanadi. Birinchi bosqich oxirida tuproqshunos respublika, viloyat vohaning: 1) taxminiy bonitirovka shkalasi; 2) ma’muriy rayonlar bo‘yicha yerlarning boniteti va xaritagrommalariga ega bo‘ladi. 13 3. Tuproqlarni bonitirovkalashning ikkinchi bosqichi: dala ishlari Daladagi davrning asosiy vazifasi birinchi bosqichda: a) birinchi bosqichda tuzilgan tuproq bonitirovka shkalalarini to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tekshirish; b) yetishmagan materiallarni yig‘ish ham tarqalgan tuproqlar bonitirovkasini tuzishdir. Ikkinchi bosqichda katta masshtabli tuproq xaritalari tuziladi. Tabiiy yemxashak o‘simliklari va tuproq xususiyatlari asosida qishloq xo‘jalik o‘simliklari singari hisoblanadi. Shkala tuzishda yem-xashak o‘rtacha hosildorligi, uning sifati hisobga olinadi, ballning bahosi s/ga birligi ifodalanadi. O‘rmon yerlarini bonitirovka qilishda shkalalar, obyektiv belgilar va tuproq xususiyatlari hisobga olinadi. Bu tuproqlarda o‘rmon o‘simliklari hosili jihatidan bonitirovka shkalalari bu tuproqlarda alohida olingan o‘simliklarning hosilini aniqlab topiladi va har bir kesmadan tahlil uchun namunalar olinadi. Dala xaritalari chiziladi. 14 4. Kameral analitik-tahlil ishlari Tuproq bonitirovkasining kameral-analitik bosqichi oxirgi bosqichda tugallangan bonitirovka shkalalarini tuzish, tuproqlar uchun diagnostik, morfogenetik, agrokimyoviy, agrofizik belgilarni aniqlash, ekspedisiya davridagi to‘plangan ma’lumotlarni ko‘rib chiqish va shu kabi juda ko‘p vazifalar bajarilishi kerak. Bonitirovka shkalalarini tuzishda eng avvalo asosiy tamoyillarni topish kerak va qabul qilingan tamoyil asosida zonal tuproqlari bonitetini tuzmoq kerak. Zonal tuproq bonitetini bilgan holdagina viloyat bonitirovka shkalalarini ishlab chiqmoq lozim. Xo‘jaliklarda Yer baholash ishlarini o‘tkazishning birlamchi obyektlash bu haydalma ekin ekiladigan yerlar, ko‘p yillik mevali daraxtlar, tabiiy yaylovlaridir. Maydonlar bo‘yicha baholash ballini shu maydonga kiruvchi tuproq agroguruhini o‘rtacha nisbiy baholash shkalasi asosida hisoblab chiqaziladi. Tuproqlar agronomik ishlab chiqarish guruhlariga birlashtirilayot-ganda sug‘oriladigan haydalma va lalmikor haydalma yerlar, alohida “Yirik masshtabda tuproq kartalarini tuzish” qo‘llanmasi asosida bajariladi. Tuproq ayirmalarini agronomik ishlab chiqarish guruhlariga birlashtirishning asosiy yo‘llari quyidagilardir: 1) bir tuproq - iqlim provinsiyasiga yoki tog‘li maydonlarga mansubligi; 2) tuproq genetik kelib chiqishining, tuproq profilining morfologik tuzilishi, ayniqsa yuqori gorizontlarning bir-biriga o‘xshashligi; 3) tuproq paydo qiluvchi jinslar va tuproqning mexanik tarkibi; 4) tuproqning asosiy fizik xossalari, ularning suv, havo va issiqlik tartiblari; 5) tuproqdagi har xil shaklli ozuqa elementlarining miqdori va zahirasi, kimyoviy va fizik-kimyoviy xossalarining ko‘rsatkichlari. 15 Xo‘jaliklar bo‘yicha baholash ko‘rsatkichlarining tuproq agroguruhlari, БМ 1 1 + .... Б ν Μ ν Б ур = Μ 1 ++ + ... Μ ν almashlab ekish hududlari ekin turlari (ko‘p yillik mevali daraxtlar bo‘yicha) quyidagi formula bilan hisoblab chiqaziladi: bu yerda: B ur -hisoblab chiqazilgan o‘rtacha baholash balli; B 1 , B p -ma’lum bir o‘simlik ekilgan maydonning balli; M 1 , M p -ma’lum bir o‘simlik ekilgan maydon. Yerni baholash hujjatlari. Yerni baholash bo‘yicha hujjatlar ikkiga bo‘linib, hisoblangan - normativ va natijali Yer baholash hujjatlaridan iborat bo‘ladi. I. Hisoblangan normativ hujjatlar ishlab chiqarishning jadallashtirish sur’atini ko‘rsatadigan tuproqning agronomik ishlab chiqarish guruhlari bo‘yicha baholash ko‘rsatkichlarining shkalasi. II. Natijali Yer baholash hujjatlari: − alohida maydonlar bo‘yicha, almashlab ekish dalalari bo‘yicha, brigadalar, bo‘limlar va xo‘jaliklarning Yer turlari bo‘yicha Yerning baholangan (vedemost) qaydnomasi; − tuproqning agronomik ishlab chiqarish guruhlarini chegaralari tushirilgan va alohida Yer maydonlari yoki almashlab ekish dalalari bo‘yicha baholash natijalari ko‘rsatilgan Yer baholash xaritalari; − Yer baholash xaritasiga va Yer baholash qaydnomasiga yozilgan tushuntirish xati. Bu tushuntirish xatida xo‘jalikning tabiiy va iqtisodiy sharoitlari, joylanishi va ixtisosligi, dastlabki ma’lumotlarning holati, baholanadigan maydonlarni chiqarishda qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar; 16 − Yerdan foydalanuvchilarga Yer baholash qaydnomasi va Yer baholash haritasi beriladi; − tuman qishloq xo‘jalik tashkilotlariga Yerdan foydalanuvchilar bo‘yicha Yer baholash qaydnomasini to‘plash, Yer turlarining tarkibida tuproqning agronomik ishlab chiqarish guruhlarining to‘plami va tumanning Yer kadastri haritasi beriladi; − viloyat qishloq xo‘jalik tashkilotlariga baholangan tumanlar Yer baholash bo‘yicha hisoblangan - normativ hujjatlari beriladi; − Yer baholash ishlarining natijalari respublikaning viloyatlarida tashkil qilingan maxsus baholash komissiyalari tomonidan ko‘rib chiqiladi, viloyat Yer baholash komissiyasi Yer baholash bo‘yicha hujjatlarni ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi; − bajarilgan Yer baholash ishlari bo‘yicha ayrim xo‘jaliklarning e’tirozlari bir oy davomida viloyat Yer baholash komissiyasi kengashidan so‘ng qabul qilinadi. E’tirozlari zarur hisob- kitoblar bilan asoslangan va tasdiqlangan bo‘lishi kerak; komissiya taqdim etilgan e’tirozlarni tekshirib ko‘radi va uzil- kesil qaror qabul qiladi. Yer baholash bo‘yicha birlamchi ma’lumotlar va bir nusxa Yer baholash hujjatlari Yer kadastri filiali arxivida saqlanadi. Bu Yer baholash hujjatlari har besh yilda yangilanib turadi. Yer baholash natijalarini qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar . Yerni baholash ma’lumotlari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining boshqarishni takomillashtirish uchun obyektiv asos bo‘lib xizmat qiladi. Qishloq xo‘jalik korxonalarining xo‘jalik faoliyatining tahlili bilan ta’minlanib, unga kelgusida reja-iqtisodiy topshiriqlar ishlab chiqarishini imkoniyatini yaratadi, shuning bilan birga qishloq xo‘jalik korxonalarini davlat bilan oldi-sotdi munosabatlarini takomillashtiradi. 17 Xo‘jaliklarni va ularning bo‘limlarini xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishni asosiy ko‘rsatkichi erishgan hosildorlik, mahsulotning tannarxi ishlab chiqarish foydalaridan unumli foydalanayotganligi haqiqiy ko‘rsatkichlari bilan Yer baholash ishlari natijasida hisoblab chiqazilgan normativ ko‘rsatkichlar bilan solishtirib ko‘rishga asoslanadi. Ishlab chiqarishning haqiqiy ko‘rsatkichlarini solishtirib ko‘rganda o‘rtacha normativ ko‘rsatkichlaridan farq qilishi, bir tomondan ilg‘or tajribaga asoslangan holda ishlab chiqarishning yaxshilash imkonini bersa, ikkinchi tomondan mavjud resurslardan foydalanish kamchiliklarini yo‘qotish imkonini beradi. Xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish maqsadida jadval tuziladi va bu jadvalda ishlab chiqarishning haqiqiy natijalari bilan baholash natijalari solishtirib ko‘riladi. Har xil qishloq xo‘jalik o‘simliklari ekishning foydaliligi bo‘yicha Yer baholash ma’lumotlari, xo‘jalikning tabiiy va iqtisodiy sharoitlarini hisobga olgan holda o‘simliklarni joylashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini ixtisoslashtirish masalalarini ilmiy asoslangan holda hal qilish imkoniyatini yaratadi. Yer baholash ko‘rsatkichlari shu yildagi va kelgusidagi rejalarini, Yerning ishlab chiqarish qobiliyatini hisobga olgan holda xo‘jalik hisobidagi topshiriqlarning tuzishga imkoniyat tug‘diradi. Ishlab chiqarishning rejali hajmi, tabiiy va ishlab chiqarish omillariga bog‘liq holda Yerning unumdorligi, texnikaviy ta’minotini oshirish, o‘g‘itlar bilan va boshqa ishlab chiqarish resurslari bilan ta’minlanganligini hisobga olgan holda aniqlanadi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishni rejalashtirilayot-ganda Yerning sifatiga va ishlab chiqarish resurslarning miqdoriga mos ravishda xo‘jaliklar hamda tumanlar bo‘yicha umumiy rejani bir xil qilib taqsimlash kerak. 18 Har xil sifatli yerga ega bo‘lgan xo‘jaliklarga iqtisodiy rivojlanish va daromadlarini oshirish imkoniyatini yaratish, differensial daromadlarni tasdiqlash lozim. Yerni baholash ma’lumotlari, amaldagi mahsulot turlarini harid narxlarini takomillashtirish va mahsulot sotib olish hajmini differensial rejalashtirish yo‘llari bilan jamoa va shirkat xo‘jaliklarini daromad olishini oshirishni tenglashtirish imkonini beradi. Shuningdek, Yer baholash ma’lumotlaridan, daromad solig‘ini hisoblab chiqazishni takomillashtirish va qishloq xo‘jalik korxonalarini ishlab chiqazayotgan mahsulotlaridan davlat byudjetiga o‘tkaziladigan ajratishlar miqdorini hisob-kitob qilishda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yer tuzish korxonalari, Yerni baholash ma’lumotlaridan har xil tashkilotlarga Yer ajratib berishda va yerdan qishloq xo‘jaligiga taaluqli bo‘lmagan maqsadda foydalanish uchun qishloq xo‘jalik yerlarini ajratib berilganda ko‘rilgan zararni qoplash masalalarini texnik-iqtisodiy asoslash uchun foydalaniladi. Shuningdek, Yerning unumdorligi va joylanishini solishtirish to‘g‘risidagi ma’lumotlar, maydonlarni tashkil qilish va shunga mos ravishda xo‘jalikni ixtisoslashtirish, ekinlarni joylashtirishda va hokazolarda asos qilib olinadi. Demak, tuproq bonitirovkasi ishlari uch bosqichdan: tayyorlov kameral, dala ishlari, kameral-analitik iborat. 19 5. Sug‘oriladigan yerlarni bazali bonitirovka shkalasi Respublikada mavjud qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishdagi tuproqlarni unumdorligini va ishlab chiqarish xususiyatini oshirish, yer egalari va yerdan foydalanuvchilarni yerga bo‘lgan qiziqishni oshirishni ta’minlash maqsadida, yerlardan foydalanish reformalarini amalga oshirishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi “Yer kodeksi”, “Davlat yer kadastri” qonuni, qabul qilindi. Bu qonunlarni negizida Yer resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni ilmiy asoslari yozilgan. Sug‘oriladigan intensiv dehqonchilik o‘tishi sharoitida barcha tuproqdagi jarayonlar harakatga kiradi, tuproqning ko‘p xossalari-qisqa vaqtda o‘zgaruvchan, doimiy bo‘lmaydi. Shu sababli tuproqlarni baholash mezonlari tuproqlarni kam o‘zgaruvchan, tuproqlarni genetik guruhlari tip va tipchalari, namlanish qatorlari va mexanikaviy tarkibiga ko‘ra baholashni taqoza etadi. G.G.Reshetov, V.R.Shreder (1977), R.Qo‘ziyev (2000) va boshqalar arid zona tuproqlarini bonitirovka qilishda, tup-roqlarni ishlab chiqarish xususiyatiga katta ta’sir etuvchi, ularni mexanikaviy tarkibi ekanligi haqida ilmiy ishlar olib borgan. Barcha sug‘oriladigan yerlar mexanikaviy tarkibiga ko‘ra 5 ta sinfga ajratgan: 1-sinfga o‘rta va yengil qumoqli, bularga 1.0 koeffisiyent, 2-sinfga og‘ir qumoqli 0,9 koeffisiyent, 3-sinfga sozli va qumloq 0,8 koeffisiyent, 4- sinfga qumli 0,7 koeffisiyent, 5-sinfga og‘ir sozli taqirlar, qo‘l va boshqa plastiklar va sochilma qumlar 0,5 koeffisiyentlar berilgan. Keltirilgan ushbu koeffisiyentlar tuproqlarni turli namlanish rejimida bir turda bahoga ega bo‘la olmaydi. Qumloqli va qumli tuproqlarda gidromorf tuproqlardagina ushbu baholash koeffisiyentlari to‘g‘ri kelishi mumkin. Avtomorf tuproqlarda esa tuproq unumdorlik koeffisiyentlari bu ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir muncha pastdir. V.N. Lining ma’lumotlariga ko‘ra, tuproqning unumdorlik darajasiga mexanikaviy tarkibini roli tuproqning mayda qumoq qavat qalinligiga mutanosib holda o‘zgarganligi kuzatilgan. 20 Sug‘oriladigan tuproqlarni sifat jihatdan baholashning bazoviy shkalasini tuzishda, tuproqlarning genetik qaramligi va mexanik tarkibini asos qilib olish maqsadga muvofiqdir. Tuproqlarning genetik qaramligini hisobga olish shuning uchun zarurki, tuproqlarning deyarli hamma xususiyatlari u yoki bu darajada ularning genezisi bilan bog‘liq. Masalan, gumus zahirasi yoki mineralogik tarkibni, tuproqlarning genetik qaramligidan ajratib turib tushunish qiyin. 1-jadval Sug‘oriladigan tuproqlarni baholashning bazaviy shkalasi Tuproqlarning genetik guruhlari (tip, tipcha) Mexanik tarkibi B B o‘z tuproqlar mintaqasi Sug‘oriladigan to‘q tusli bo‘z - - 90 100 90 100 Sug‘oriladigan tipik bo‘z - - 90 100 90 80 Sug‘oriladigan och tusli bo‘z - 70 95 100 90 75 Bo‘z-voha - - 90 100 80 70 Sug‘oriladigan bo‘z o‘tloqi va o‘tloqi bo‘z - 70 90 100 80 70 Sug‘oriladigan o‘tloqi - 80 95 100 80 70 Sug‘oriladigan o‘tloqi-botqoq va botqoq-o‘tloqi - 90 100 95 75 65 Sug‘oriladigan botqoq - 75 80 75 65 60 O‘tloqi-voha - 75 95 100 85 70 Sahro mintaqasi 21Qumli Qumoq li Yengil qumoql i O‘rta qumoql i Og‘ir qumoql i Loyli Sug‘oriladigan sur qo‘ng‘ir tusli - 70 95 100 90 75 Sug‘oriladigan taqirli - 75 95 100 90 70 Sug‘oriladigan taqir - 80 100 90 80 65 Sug‘oriladigan qumli-sahro 60 - - - - - Sahro-voha 60 80 95 100 90 60 Sug‘oriladigan sahro-o‘tloqi va o‘tloqi-sahro 60 80 100 85 75 60 Sug‘oriladigan o‘tloqi 70 85 100 90 80 70 Sug‘oriladigan o‘tloqi-botqoq va botqoq-o‘tloqi 70 85 100 85 70 70 Sug‘oriladigan botqoq 60 75 80 75 60 50 O‘tloqi-botqoq 70 90 100 95 80 70 Tuproqlarning mexanik tarkibi juda muhim xususiyat bo‘lib, u suv, havo, ozгqa rejimlarini va shu kabi xossalarini belgilab beradi. Baholash 100 ballik yopiq shkalada o‘tkaziladi. 100 ball bilan optimal mexanik tarkibli, hamma xususiyatlari eng qulay bo‘lgan tuproqlar baholanadi. 100 ball bilan baholangan tuproqlar, optimal agrotexnik tadbirlar o‘tkazilganda, mazkur tabiiy - qishloq xo‘jaligi mintaqasi sharoitida eng yuqori hosilni etishtirish imkoniyatini beradilar. Sug‘oriladigan yerlar bonitirovkasining bazali shkalasi tuproqni genetik gruppalari bo‘z tuproqlar mintaqasi, cho‘l zonasi bo‘yicha namlanish qatoriga ko‘ra avtomorf, o‘tuvchi, gidromorf turlari, mexanik tarkibiga ko‘ra ballar qo‘yilgan. Sug‘oriladigan dehqonchilikda tuproqda kechadigan barcha kimyoviy, fizikaviy, fizik-kimyoviy, biologik va boshqa jarayonlar tez-tez o‘zgaruvchan 22 bo‘ladi. Bunday sharoitda tuproqni qator xususiyatlari o‘zining turg‘unligini yo‘qotadi, qisqa vaqt ichida o‘zgaradigan bo‘lib qoladi. Shuning uchun tuproqni baholashda hosil bilan korrelyatsiyalanuvchi mezonlarni tanlashda ehtiyot bo‘lish zarur. Mezonlar nisbatan turg‘un, ya’ni tez-tez o‘zgarmaydigan va qishloq xo‘jaligi ekin turining hosili bilan yaxshi korrelyatsiyalanuvchi bo‘lmog‘i darkor. Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida bunday mezonlar qatoridan tuproqni mexanik tarkibi joy oladi. Mexanik tarkibni nisbatan konservativ ekanligini o‘z vaqtida Mitcherlix, Rassel, Vilyams, Kachinskiy va boshqalar aniqlaganlar. Tuproqni mexanik tarkibi uning unumdorligini boshqa xossalaridan ko‘ra ham ko‘proq ifodalaydi. Mexanik tarkib tuproqning o‘zak, ya’ni eng asosiy xususiyati bo‘lib, uning onalik jinsiga bog‘liq ravishda kelib chiqadi. Tuproqni mexanik tarkibi ko‘pchilik hollarda onalik jinsidan nasldan-naslga o‘tgan kabi o‘tadi. Izlanishlar natijasiga ko‘ra og‘ir mexanik tarkibga ega tuproqlarni nisbatan ko‘p oziqa elementlari va suv saqlashi isbot qilingan. Ayni bir vaqtda suv va havo o‘tkazish qobiliyati esa pastroq hisoblanadi. Engil mexanik tarkibga ega bo‘lgan tuproqlar og‘ir mexanik tarkibli tuproqlarga nisbatan kam miqdorda oziqa elementlari va suv ushlab turadi, aksincha suv va havo o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘ladi. Tuproqlarni xususiyatlarini e’tiborga olgan holda nisbatan yangi hisoblangan bonitirovkalash shkalasi quyidagicha tuzilgan. Bu shkalada genetikaviy guruh va mexanik tarkib asos uchun qabul qilingan. 23 2-jadval Bonitirovkalash shkalasi. Tuproqlarni genetik guruhlari (tuproq tipi, tipchalari, nomlanish katori) Mexanik tarkibi Qumli Qumloq Engil qumoq O'rta qumoq Og'ir qumoq Gleyli Bo‘z tuproqlar mintaqasi I.1.Irrigatsion avtomorf: Sug'oriladigan to‘q tusli bo‘z tuproq; - - 90 100 90 80 Sug'oriladigan tipik bo‘z tuproq; - - 90 100 90 80 Sug'oriladigan och tusli bo‘z tuproq; I.2.O‘tuvchi: - 70 85 100 90 75 Sug'oriladigan o‘tloqi-bo‘z va bo‘z- o'tloqi tuproqlar. I.3.Irrigatsion gidromorf: - 70 90 100 80 70 Sug'oriladigan o'tloqi; - 80 95 100 80 70 Botqoq va botqoq-o'tloqi; - 90 100 95 75 65 Sug'oriladigan botqoq; - 75 80 75 65 60 Cho'l mintaqasi II. 1.Irrigatsion avtomorf: Sug'oriladigan bo‘z-ko‘ngir; - 70 95 100 90 75 Sug'oriladigan taqirli; - 75 95 100 90 70 Sug'oriladigan taqir; - 80 100 90 80 65 Sug'oriladigan qumli-cho'l; 60 - - - - - 11.2.0’tuvchi: Sug'oriladigan o‘tloqi-bo‘z qo'ng'ir; 60 70 85 100 90 70 Sug'oriladigan o'tloqi-taqir; - - 80 100 85 65 Sug'oriladigan o‘tloqi-cho‘l va cho'l- o'tloqi; 60 60 80 100 85 75 II.3.Irrigatsion gidromorf: Sug'oriladigan o'tloqi; 70 85 100 90 80 60 Sug'oriladigan o'tloqi-botqoq va botqoq-o'tloqi; 70 85 100 85 70 55 Sug'oriladigan botqoq; 60 75 80 75 60 50 24 Bonitirovka koeffitsiyentlari Bizning sharoitimizda tuproq xossalarini yomonlashtiradigan va unumdorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan omillarga toshli qatlamning joylashgan chuqurligi, qumli, gipsli, gleyli, shox va arzikli qatlamlarning kesmadagi o‘rni va boshqalar kiradi. Sug‘oriladigan mintaqalarda toshli va shag‘alli tuproqlar asosan tog‘oldi prolyuvial tekisliklarda va allyuvial vodiylarda uchraydi. Toshli va shag‘alli tuproqlar o‘zining kam gumusligi, strukturasizligi, oziqa elementlariga kambag‘alligi, kam suv saqlash kobiliyati, nam sig‘imining kichikligi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi. Toshli va shag‘alli, ya’ni skeletli tuproqlarni unumdorligi past, shu sababli ishlab chiqarish qobiliyati kichik bo‘ladi. Gidromorf tuproqlarni unumdorlik darajasi ularning boshqa xossalari bilan bir qatorda gleyli qatlamining joylashgan o‘rniga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu o‘rinda ularni baholashda gleylashganlik darajasini ham hisobga olish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Lekin hozirgacha bu xususiyatlarga etarli e’tibor berilmaydi. O‘zbekistonda gidromorf tuproqlar maydoni sug‘oriladigan yerlar miqdorini 50% ni tashkil qiladi. Gleyli va gleylashgan qatlamlar odatda strukturasiz, zichlashgan bo‘lishi bilan birga mexanik tarkibiga ko‘ra og‘ir bo‘ladi. Bu xodisa gidromorf tuproqlarni suv-fizik va kimyoviy xossalarini yomonlashtiradi. Cho‘l va chalacho‘l mintaqalarining sug‘oriladigan maydonlarida gleyli qatlamlar temir, alyuminiy, fosfor, marganets va boshqalarning oqsidlarini hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu birikmalar, ya’ni gleyli qatlam ildiz tarqalgan maydonlarga yaqin joylashgan taqdirda o‘simliklarni o‘sishi va rivojlanishiga salbiy, ya’ni zaharli ta’sir qiladi. Gleyli qatlamlarda har xil sharoitlarda, muhitga bog‘liq ravishda vodorod sulfidi, metan, karbonat angidridi va boshqa gazlar ham hosil bo‘lib turadi. Bu gazlar ma’lum sharoitlarda o‘simliklar va tuproq biotasi uchun ijobiy va salbiy 25 ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim hollarda qatlamdagi boshqa mineral birikmalardan ham bu gazlarni calbiy ta’siri kuchli bo‘ladi. Misol uchun tuproq havosi tarkibida vodorod sulfidning miqdori 10 % dan oshsa, ko‘pchilik o‘simliklar halok bo‘ladi. Buning aksicha karbonat angidridining tuproq havosi tarkibidagi miqdori oshsa, madaniy o‘simliklarga ma’lum darajada ijobiy ta’sir qiladi. Ekinlarning o‘sishi va rivojlanishiga, hosiliga tuproq tarkibidagi, uning har xil qatlamlaridagi gips va uning miqdorlari ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Gipsli, gipslashgan tuproqlar Farg‘ona vodiysida, Jizzax va Mirzacho‘lda, Sherobodda, Malikcho‘lda, Ustyurt platosida keng tarqalgan. Gipsli tuproqlarda dehqonchilik qilinadi. Ularda oziqa elementlari, gumus kam bo‘ladi. Gipsli tuproqlar yomon suv-fizik xossalarga ega, aksariyat hollarda sho‘rlashgan. Gipsli tuproqlarni unumdorlik darajasiga gips miqdori va uning joylashgan o‘rni, shakli katta ta’sir ko‘rsatadi. Tuproq tarkibidagi gipsga hamma vaqt ham salbiy oqibat deb qarash to‘g‘ri emas. Gips ma’lum miqdorlarda tuproqni suv va havo o‘tkazuvchanligini yaxshilaydi, ayni vaqtda kaltsiyni asosiy manbai rolini o‘ynaydi. Albatta karbonatli tuproqlarda kaltsiy manbai rolini gips bilan bir qatorda kaltsiy karbonat ham bajaradi. Gips tuproqlarni sho‘rtoblanishdan himoya qiladi, sho‘rtob tuproqlarni davolashda asosiy ximmeliorantlar qatorida turadi. Kuchli gipslashgan qatlamlar yomon suv-fizik xossalarga, kapillyarlikka ega bo‘ladi. Bunday qatlamlarda kapillyar ko‘tarilish balandligi 20-80 sm dan oshmaydi. Ko‘pchilik tuproq-iqlimiy tumanlardagi sizot suvlari murakkab kimyoviy tarkibga ega bo‘ladi. Sizot suvlarini sathi, mineralizatsiyasi, kimyoviy tarkibi bevosita tuproq unumdorligiga ta’sir etibgina qolmasdan, har xil chuqurlikda xilma- xil tuzli qatlamlarni ham hosil qiladi. Ana shunday qatlamlardan biri arzik-shoxli qatlam bo‘lib, gidrokarbonatli, sulfatli, magniy va kaltsiyli sizot 26 suvlari bilan bog‘liq. Arzik-shoxli qatlamlar ko‘pincha 0,5-1,5 m chuqurlikda uchraydi. Bu qatlamlar suv va havo hatto ildizlar o‘tmaydigan qattiq, zich bo‘lib, tuproq unumdorligini keskin kamaytirib yuboradi. Gips va tosh-shag‘alli, qumli, gleyli, shox-arzikli qatlamlarni joylashgan chuqurligi, gumus qatlami qalinligi kabi kattaliklarni tuproqni bonitirovkalashda foydalanadigan maxsus koeffitsiyentlari ishlab chiqilgan. 3 -jadval. Bonitirovkalash koeffitsiyentlari Qatlam chuqurligi, sm. Tosh-shag‘alli qatlam Qumli qatlam Gleyli qatlam Gipsli qatlam Shox- arzikli Gumus qatlami 0-30 0,60 0,65 0,45 0,50 0,50 0,65 31-50 0,70 0,75 0,50 0,70 0,60 0,75 51-70 0,80 0,85 0,65 0,80 0,75 0,85 71-100 0,90 0,95 0,85 0,90 0,90 0,95 >100 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 27 III. XULOSA O‘zbekistonning umumiy Yer maydoni 45 mln. gektardan kamroq. Bu maydonni 33,2 mln. gektaridan qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida foydalaniladi. Buning ham asosiy qismi cho‘ldagi yaylov deb ataluvchi maydonlarga to‘g‘ri keladi va 23 mln. gektarni tashkil qiladi. Asosiy qismi Ustyurt, Qizilqum va boshqa hududlarga to‘g‘ri keladi. Dehqonchilik maqsadida 5 mln. gektarga yaqin maydondan foydalaniladi. Bundan 4,35 mln. gektar maydon sug‘oriladigan yerlar bo‘lib, dehqonchilikni samarasi sug‘orish suvi bilan bog‘liq, ya’ni qishloq xo‘jaligi ekinlarini suvga bo‘lgan talabi sug‘orish hisobiga qondiriladi. Bu hududlarda sug‘orish tartiboti, sug‘orish me’yori katta rol o‘ynaydi. Qishloq xo‘jaligida foydalanadigan lalmikor yerlar miqdori 790,4 ming gektarni tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasining "Yer qonuniga" binoan yer fondi foydalanish bo‘yicha etti turga bo‘linadi. 1998 yilda Yer kodeksida o‘zgarishlar kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi yer resurslarining 2017 yil 1 yanvar holati to‘g‘risida Milliy hisobot O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi tomonidan hisobot yilida korxona, muassasa, fermer xo‘jaliklari va tashkilotlarning yerlaridagi barcha o‘zgarishlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida hamda tuman, shahar va viloyat hokimlarining qarorlari bilan tasdiqlangan yillik yer hisobotlarini respublika bo‘yicha umumlashtirish natijasida tuzildi. 2017 yil 1 yanvar holatiga O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy chegarasidagi umumiy yer maydoni 44896,9 ming gektarni tashkil qiladi. Respublika bo‘yicha korxona, tashkilot, muassasa, fermer xo‘jaligi va fuqarolar foydalanishidagi jami erlar 44892,4 ming gektarni, shundan sug‘oriladigan yerlar esa 4312,9 ming gektarni yoki umumiy yer maydonining 9,6 foizini tashkil qiladi. 28 O‘zbekiston Respublikasi yer fondi yerlardan foydalanish maqsadi va tartibiga ko‘ra o‘ziga xos hususiyatlarga ega bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 8-moddasiga binoan 8 ta toifaga bo‘linadi. Yer fondining toifalari bo‘yicha taqsimlanishi 3-jadvalda hamda yer fondining yer turlari bo‘yicha taqsimlanishi 4-jadvalda ko‘rsatilgan. Sug‘oriladigan yerlar qishloq xo‘jalik mahsulotini 95% ni etishtirishda xizmat qiladi. Qishloq xo‘jaligi esa volyuta keltiruvchi asosiy tarmoq, ya’ni manba hisoblanadi. Bulardan tashqari yuqorida qayd qilganimizdek 790,4 ming gektar yerimiz lalmikor dehqonchilikda foydalaniladi. Bu yerlar qatoriga nisbatan yuqori darajada gumus bilan ta’minlangan to‘q tusli bo‘z tuproqlar tipchasi mansub bo‘lib, mashhur, qattiq, ya’ni qayroqi bug‘doy va boshqa don turlarini etishtirishda xizmat qiladi. Afsuski bunday yerlar, ya’ni lalmikor tuproqlar ko‘p emas: Jazzax viloyatida 227.8, Qashqadaryoda 252.0, Samarqandda 183.5, Surxondaryoda 42.1, Toshkentda 39.5, Navoiyda 20.8 ming gektarni tashkil qiladi. Bu maydonlar turli darajada eroziyaga uchragan va dehqonchilikni olib borish jarayonida katta ehtiyotlik talab qiladi, aks holda eroziya tezda yerlarni degradatsiyaga uchratadi. Bu guruh tuproqlar, ya’ni to‘q tusli bo‘z tuproqlar tarqalgan maydonlar namlik bilan ta’minlangan yerlar hisoblanadi. Katta mehnat sarf qilmasdan, namgarchilik yaxshi bo‘lgan yillari nisbatan yuqori hosil olish mumkin. Demak asosiy diqqat va e’tibor ana shu, ya’ni sug‘oriladigan yerlar va lalmikor yerlarning unumdorligini oshirish, saqlash va qayta tiklashga qaratilmog‘i darkor. Rasmiy xujjatlar ma’lumotiga ko‘ra sug‘oriladigan maydonlarning 53% yoki 2 mln. 286 ming gektari turli darajada sho‘rlangan. Kuchsiz sho‘rlangan yerlar maydoni 1 mln. 125 ming gektar yoki 58% ni tashkil qiladi. O‘rtacha darajada sho‘rlangan yerlar 650 ming gektar yoki 33%, kuchli sho‘rlangan 29 yerlar maydoni 250 ming gektar atrofida bo‘lib, sho‘rlangan yerlarga nisbatan 14% ni tashkil qiladi. Keyingi ilmiy izlanishlar natijalariga ko‘ra kuchsiz darajada sho‘rlangan yerlarda 20-25% miqdorda qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligi kamayadi, demak sho‘rlanmagan yerlarga nisban 1/4 hissa kam hosil olinadi. O‘rtacha darajada sho‘rlangan yerlarda esa 30-40%, ayrim hollarda 50% gacha hosil kamayadi. Kuchli darajada sho‘rlangan yerlarda esa hosil 80% gacha kamayadi yoki butunlay nobud bo‘lishi mumkin. Kuchli darajada sho‘rlangan yerlarning 70 ming gektari Qoraqalpog‘iston respublikasi hududiga, 65 ming gektari esa Sirdaryo viloyatiga to‘g‘ri keladi. Demak, 135 ming gektar yer ikki viloyatga to‘g‘ri keladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, odatdagi sho‘r yuvish usullarida kuchsiz va o‘rta darajada sho‘rlangan yerlardagina sho‘r yuvish ishlarini to‘la tamomlash, ya’ni yerlarni sho‘rsiz yoki sho‘rlanmagan holatigacha suvda eruvchi tuzlardan tozalash mumkin. Ammo hozirgacha qo‘llanilib kelinayotgan usullar bilan kuchli darajada sho‘rlangan yerlarni davolash, yaxshi va juda yaxshi natijalarga olib kelgani yo‘q. O‘zlashtirilishi nisbatan oson yerlar, ayniqsa sho‘rini yuvish oson bo‘lgan maydonlar o‘zlashtirilib bo‘lgan. Hozirgi kunda o‘zlashtirish maqsadida qolgan, ya’ni ajratiladigan yerlarni meliorativ holati juda noqulay va nobob. Sho‘rlik darajasi yuqori, suv o‘tkazuvchanligi yomon, gipsli, shox-arzikli yerlar o‘zlashtirilishi mumkin bo‘lgan yer zahiralarini katta qismini tashkil qiladi. Bunday yerlardan foydalanish jarayonida agrotexnologik, agromeliorativ jarayonlar buzilishi tezda yerlarni bir turdan ikkinchisiga o‘tishiga sabab bo‘ladi. Natijada Yer fondi foydalanishi va turlari bo‘yicha o‘zgarib turadi. Yerlarni o‘zlashtirilishi natijasida lalmi, qishloq xo‘jaligi uchun yaroqsiz yerlar sug‘orilib, sug‘orma dehqonchilik yerlari qatoriga o‘tadi. 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi "Yer kodeksi" T. 1998. 2. O‘zbekiston Respublikasi "Davlat Yer kadastri" to‘g‘risidagi qonun T. 1998. 3. O‘zbekiston Respublikasida Yer monitoringi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida T. 2000 y. 4. Qayumov F.K., Abdug‘aniyev A., Frolov V.T., Maqsudov J.M. va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarni sifatiy, iqtisodiy va qiymat bahosini aniqlashning muvaqqat uslubi RX-16-025-00. T. 2000. 5. Qo‘ziyev R.Q., Axmedov A.U., Maqsudov J.M. va boshqalar O‘zbekiston Respublikasining sug‘oriladigan yerlarida tuproqning sho‘rlanganligini tekshirish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma RX-31-045-01. T. 2001. 6. Qo‘ziyev R.Q. Tuproq unumdorligi va uning intensiv dehqonchilik tizimida o‘zgarishi. «Orol dengizi xavzasining sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasining dolzarb muammolari». Ilmiy-amaliy anjuman mahruzalar to‘plami (25-26 noyabr 2002 y) T. 2002. 7. Qo‘ziyev R.Q., Yo‘ldashev A. va boshqalar O‘zbekiston respublikasi sug‘oriladigan tuproqlarining unumdorligini baholash. «Orol dengizi xavzasining sahrolanish jarayonida tuproq unumdorligini tiklash, oshirish va ular melioratsiyasining dolzarb muammolari». Ilmiy-amaliy anjuman mahruzalar to‘plami (25-26 noyabr 2002 y) T. 2002. 8. Maqsudov J.M., Nagayev G.G., Akramov I.A., Qo‘ziyev R.Q., Axmedov A.U. Tuproq xaritalari va yerni baholash xujjatlaridan foydalanish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma RX-31-044-01. T. 2001. 9. Sattorov J.S., Elyubayev S. va boshqalar "O‘zbekistonda paxta etishtiriladigan yerlarning unumdorligini baholash bo‘yicha uslubiy qo‘llanma T. 1994. 10. Tolipov G.A., G‘ulomov X.G., Maqsudov J.M., Akramov I.A. "O‘zbekiston Respublikasi Yer kadastri" T. 1994. 31

MAVZU: TUPROQ BONITIROVKASINI O’TKAZISH BOSQICHLARI. SUG’ORILADIGAN YERLARNING BAZALI BONITIROVKA SHKALASI MUNDARIJA: I.KIRISH. II.ASOSIY QISM 1. Tuproqlarni bonitirovka qilishning ahamiyati 2. Tuproqlarni bonitirovkalashning tayyorlov kameral bosqichi 3. Tuproqlarni bonitirovkalashning ikkinchi bosqichi: dala ishlari 4. Kameral-analitik tahlil ishlari 5. Sug’oriladigan yerlarning bazali bonitirovka shkalasi 6. Bonitirovka koeffisentlari III.XULOSA IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR V. ILOVA 1

KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 7 fevral kuni 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni rivojlantirishning beshta ustivor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini tasdiqlash bo‘yicha PF-4947-sonli Farmoni e’lon qilindi. Ushbu Harakatlar strategiyasining qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish bo‘limida tarkibiy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni izchil rivojlantirish, mamlakatimiz oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlarni ishlab chiqarishshni kengaytirishga alohida ahamiyat qaratilgan. Shunungdek , sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya obyektlari tarmoqlarini rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni joriy etish masalalari asosiy vazifalardan biri etib belgilangan. Mamlakatimizda umumxalq mulki bo‘lgan Yerni muhofazalash va undan foydalanish Konstitutsion ahamiyatga ega bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simliklar va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boylikdir, undan oqilona foydalanish zarur, ular davlat muhofazasidir”, - deb belgilab qo‘yilgan. Hukumatimiz tomonidan qabul qilingan qaror va farmoyishlarda Yer resusrlaridan oqilona foydalanish, sug’oriladigan yerlarning unumdorligini saqlash va oshirish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatimizda Yer resusrlaridan yanada samarali va oqilona foydalanishning huquqiy poydevori yaratilgan. Bunga misol qilib O‘zbekistan Respublikasining 1998 yilda qabul qilingan“Yer kodeksi”, “Davlat Yer kadastri to‘g‘risida”gi, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, qonunlarni keltirish mumkin. O‘zbеkiston Rеspublikasi “Yer kodeksi” yerga bo‘lgan mulkchilik shaklining o‘zgarishi va yerdan foydalanuvchilar toifasining ortishi munosabati tuzatish va o‘zgartirishlar kiritilmoqda (O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy 2

Majlisining Axborotnomasi 2011 y., 1-2-son, 1-modda; 2014 y., 4-son, 45- modda, 36-son, 452-modda; 2015 y., 33-son, 439-modda). O‘zbеkiston Rеspublikasi Yer rеsurslari, gеodеziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasining 2013 yil 30 oktabrdagi 21-sonli qarori asosida “tuproq bonitirovkasi ishlarini o‘tkazish va hujjatlarini tasdiqlash tartibi to‘risida”gi Nizomni tasdiqladi. Ushbu Nizomda tuproq bonitirovkasi ishlarini tashkil etish, tuproq bonitirovkasi ishlarini o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish, o‘tkazish, tuproq bonitirovkasi ishlarini ko‘rib chiqish va tasdiqlash, ma'lumotlarini taqdim etish kabi masalalar batafsil yoritilgan. 3

II.ASOSIY QISM. 1. Tuproqlarni bonitirovka qilishning ahamiyati Yerda hayotning paydo bo‘lganiga 2 mlrd. yildan ko‘proq vaqt o‘tgan bo‘lsa, yerdagi o‘simliklar va tuproqning tarixi esa o‘z ichiga 0,5 mlrd. yil atrofidagi vaqtni qamrab oladi. Shuncha vaqtdan beri o‘simlik tomonidan, tuproq tomonidan ma’lum muvozanatga asosan kosmik energiya yutiladi, oqibatda tuproq gumusi va minerallarida to‘planib uning unumdorligini belgilaydi. Bu mexanizmda tuproq qoplami qatnashadi. Tuproq faol ishtirokchi tariqasida energiyani yutadi, to‘playdi va sarflaydi. Shunday qilib tuproq- ekologik tizim quruqlikda energiya tartibotini boshqarishda qatnashadi. Keyingi yuz yillikni ikkinchi yarmida tuproqqa, umuman tabiatga bo‘lgan texnogen ta’sir kuchayib ketdi. Bu ta’sir natijasida tuproq ko‘proq jabrlanmoqda. Inson tomonidan bo‘layotgan texnogen ta’sir natijasida dunyoning boshqa mamlakatlari kabi O‘zbekistonda ham tuproq uchun, insoniyat uchun xavfli bo‘lgan cho‘llanish, sho‘rlanish, kollektor-zovur suvlarini mineralizatsiyasi ortishi, zaharlanishi, tuproqlarni zichlanishi va boshqalar tuproqlarni unumdorlik darajasini kamayishiga, yo‘qolishiga, tuproqni kasallanishiga olib kelmoqda. Sug‘oriladigan yerlardan, uning holatini e’tiborga olmasdan haddan tashqari kuchli darajada foydalanish ularning sifatini pasayishiga hatto qishloq xo‘jalik aylanma harakatidan tushib qolishiga sabab bo‘lmoqda. O‘zbekistonda oxirgi 15-20 yil ichida sho‘rlangan yerlar maydoni 0,8 mln. gektarga ortib ketdi. Qoraqolpog‘iston, Buxoro, Sirdaryoda sug‘oriladigan yerlarni 95 % gacha miqdori sho‘rlangan. Noqishloq xo‘jalik maqsadlari uchun sug‘oriladigan, unumdorligi yuqori bo‘lgan yerlarni ajratish davom etmoqda. Orol dengizni sathini keskin va jadal sur’atlarda pasayishi qator salbiy oqibatlarga: cho‘llanish jarayonini tezlashishiga, sho‘r yerlarni maydonini ortishiga va hokazolarlarga sabab bo‘lmoqda. Suv va shamol eroziyasi hamda ikkilamchi sho‘rlanish kabi jarayonlarni tuproq unumdorligiga ta’siri yildan yilga ortib bormoqda. Keyingi vaqtlarga kelib gumus va oziqa elementlarning miqdori keskin kamaygan yer maydonlarini xissasi ortishi jarayoni sezilib 4

turibdi. Dunyoda tuproqlarni va suvni ifloslanishi, o‘simlik va xayvonot dunyosining mahsulotlarini nitratlar, og‘ir metallar, agrokimyoviy moddalar bilan ifloslanishi ham xatarli tus olmoqda. Ayni bir vaqtda salbiy omillar alohida-alohida va birgalikda tuproqni sifat bahosiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tuproqni bonitirovkalashda asosiy mezon tariqasida esa uning unumdorligi olinadi va ballarda ifodalanadi. Bu vazifani “tuproq bonitirovkasi” amalga oshiradi. Bonitirovka so‘zi lotincha bonitas - saxiylik, ya’ni tuproqlarni, ularni ishlab chiqarish qobiliyatiga ko‘ra nisbiy baholash demakdir. Yerlarni baholash uchun esa ularni ro‘yxatdan o‘tkazish zaruriyati ham tug‘iladi, bu ishga kadastrlash deyiladi. Kadastr so‘zi frantsuzcha - cadastre dan 4 olingan bo‘lib, ro‘yxatga olmoq demakdir. Tuproq bonitirovkasi Yer kadastrining tarkibiy qismi hisoblanadi. Tuproqni baholash - qishloq xo'jaligi texnologiyasi va dehqonchilik intensivligining taqqoslanadigan darajalarida unumdorlik nuqtai nazaridan tuproq sifatini qiyosiy baholash. U qishloq xo'jaligi ekinlarini etishtirish uchun tabiiy unumdorlikning asosiy omillari bo'yicha tuproqlarning nisbiy muvofiqligini belgilaydi, iqtisodiy baholanadigan tuproqlarning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish guruhlarini taqsimlashni ta'minlaydi. Tuproqlarni baholashda ikkita baholash shkalasi tuzilishi kerak: birinchi shkala tuproq xossalariga, ikkinchi shkala ekinlar hosildorligiga yoki yem- xashak erlarining unumdorligiga asoslanadi. Tuproqni tasniflashda qishloq xo'jaligi ekinlarining hosildorligi bilan bog'liq bo'lgan asosiy diagnostik xususiyatlarni diqqat bilan tanlash kerak. Agar siz to'g'ri diagnostika xususiyatlarini tanlasangiz, unda siz tuproq natijalarining ob'ektivligiga erishishingiz mumkin. Asosiy diagnostika xususiyatlariga quyidagilar kiradi: - gumus gorizontining qalinligi; - tuproqdagi chirindi miqdori; - tuproqdagi chirindi, kaliy va azotning yalpi zahiralari; 5

Похожие

ZARAFSHON DARYOSI YUQORI QISMIDA TARQALGAN TUPROQLAR EVOLYUTSIYAISI
QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI
BO’Z TUPROQLAR SHAROITIDA AGROKIMYOVIY XARITANOMA TUZISH BO’YICHA YANGI QARASHLAR
O'ZBEKISTON TUPROQLARINING ISSIQLIK VA SUV XOSSALARINING O'RGANILISH TARIXI
O‘RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI