Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati
![“Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari
mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati”
MUNDARIJA
Kirish 7-20
I Bob I BOB Jismoniy tarbiya,uning sog‘lom avlodni
shakllantirishdagi t o‘ tgan o‘rni 21-28
1.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan
tashqari jismoniy intelektual resuslarini shakillantirish
masalalari 28-31
1. 2 O‘quvchi jismoniy tarbiyasining asosiy shakllari
va mashg‘ulot formalari 32-41
1. 3 O‘quvchilar jismoniy tarbiyasining o‘quv ishlari shakli 42-44
II Bob II BOB Umumta’lim maktablari o‘quvchi yoshlarini jismoniy
tarbiya darsini tashkillash va o‘tkazishning usuliy asoslari 45-51
2.1 Jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkillash
usuliyati 52-56
2.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
mashg‘ulotlarini rejalashtirish 57-62
2.1.2. Darsda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish
uslubiyati 6 3 -65
II bob bo’yicha xulosa 65-67
III
Bob. III-BOB Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini
darsdan tashqari mashg‘ulotlarda harakatli o‘yinlarni
o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 68-69
3.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
mashg‘ulotlarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish
uslubiyati 70-75
3.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
mashg‘ulotlarini tashkil etish usullari bo‘yicha tatqiqotlardan
olinga xulosalar 75-85
3 .1 Amaliy mashg’ulotlar uchun dasturiy materiallar 6 1 -6 5
III bob bo’yicha xulosa 86-87
Tavsiyalar 88-89
Xulosa 90-93
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 94-97
1](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_1.png)
![Kirish
Mustaqil O‘zbekistonning ravnaq topishi, taraqqiyoti yo‘lida uni katta
iqtisodiy va ijtimoiy to‘siqlardan muvaffaqiyatli o‘tishi va insoniy natijalarga
erishishida yosh avlod, mehnatkash fuqarolarning nafaqat aql-idroki, balki
ularning salomatligi, jismoniy barkamolligiga ham bevosita bog‘liqdir. Shuni
ham aytish kerakki, insonning salomatligi, serg‘ayrat bo‘lishi, jismoniy
kamolotga erishishi faqatgina uni turmush tarzi, mehnat va uy-ro‘zg‘or faoliyati
bilan ta’minlaydi. Balki har bir xalqni o‘z tarixiy, madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy
taraqqiyotiga xos bo‘lgan mazkur xalq tomonidan kashf etilgan milliy o‘yinlar,
sayllar, urf-odatlar va sport turlari vositalari yordamida ham amalga oshiriladi.
Inson hayotga mustaqil qadam qo‘yishi bilan eng avvalo sog‘lom bo‘lish va
uzoq, mazmunli umr ko‘rishni asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Bunda tabiat in’om
etgan noz ne’matlardan foydalanish, ijtimoiy mehnat qilish, sog‘lom turmush
tarziga, madaniyatiga ega bo‘lish, oilada bolalarni jismoniy va axloqiy jihatdan
to‘g‘ri tarbiyalash ustuvor jarayon hisoblanadi.
Insonlar qaysi qit’ada, qaysi davlatda yashamasin va millatidan qat’iy nazar
sog‘lom yashash va uzoq umr ko‘rish niyatida bo‘ladi. Ularning ijtimoiy
turmush sharoiti va mehnat jarayonida barcha madaniy tadbirlar qatorida
jismoniy tarbiya va sport muhim o‘rin egallaydi.
Oila, tarbiya va o‘ q uv muassasalarini jismoniy tarbiyasi? tasavvur qilish
qiyin. Shuningdek, sog‘lomlashtirish markazlari, dam olish maskanlari va,
ayniqsa, sport inshootlarida turli-tuman ommaviy sport tadbirlarini tashkil qilish
jahon xalqlarining milliy an’analariga aylanib ketgan.
Insoniyat taraqqiyoti va ijtimoiy hayotining turli davrlarida o‘yinlar muhim
o‘rin tutgan. O‘yinlar yordamida insoniyat o‘sgan, ulg‘aygan, chiniqqan,
jismonan baquvvat bo‘lgan, aqlan, ruhan rivojlangan, ma’naviy kamol topgan.
Madaniy merosimizning uzviy va ajralmas qismi bo‘lgan, avlod-
ajdodlarimizga asrlar mobaynida ruh, jon va sog‘liq ato etib kelgan xalq
2](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_2.png)
![o‘yinlarini tiklash va ulardan samarali foydalanish - milliy qiyofamiz,
ma’naviyatimiz va qadriyatimizni yuksaltirish demakdir. Xalq o‘yinlari yangi
sog‘lom avlodni shakllantirishda ham o‘ta muhim o‘rin tutgan i ularni biz ko‘z
qorachig‘idek asrashimiz, e’zozlashimiz va ulardan oqilona foydalanishimiz
zarur.
Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi; Yangi jamiyat qurishda
jismoniy tarbiya harakati o‘z oldiga quyidagi muhim vazifalarni qo‘ygan: yosh
o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash hamda sog‘ligini mustahkamlash va eng
asosiysi jismoniy tarbiya va sportni ommaviy rivojlantirishdir. Hukumatimiz
tomonidan hozirgi kunda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishda katta
ishlarni amalga oshirdi. Shuni aytish lozimki, ushbu qilingan ishlardan biri bu
bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzilishidir. Yosh o‘sib kelayotgan
avlodni har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalashda hamda yangi
demokratik davlat qurishda muhim ahamiyatga egadir.
Ko‘pgina olimlar va oliy maktab pedagoglari fikrlariga ko‘ra
(R.S.Salamov, 2009), o‘quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasi bilan bog‘liq ko‘rsatib
o‘tilgan muammolarni hal etishda Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida darsdan
tashqari vaqtda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning innovatsion shakllarini ishlab
chiqish hamda asoslab berish, darsdan tashqari vaqtda omm a viy sport turlarini
rivojlantirish bo‘yicha o‘quvchilarga o‘z-o‘zini boshqarish faoliyatini
kuchaytirish ancha istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’limi
muassasalarida jismoniy tarbiyani tashkil etishning shunday shakllarini izlash
zarurki ular o‘quv soatlari miqdorini oshirmagan holda o‘quvchilar harakat
faolligini orttirishga imkon bersin.
Biroq umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida asosiy va belgilangan hujjatlar,
shuningdek davlat ta’lim standartlari bilan ta’minlangan jismoniy tarbiya o‘quv
jarayonidan farqli o‘laroq, darsdan tashqari ishlar tashabbuskorlik harakati
sifatida uyushtiriladi. Garchi olimlarning (D.J.Sharipova, 2005; A.N.Abdiyev,
2006; I.A.Koshbaxtiyev, 2007; A.K.Atoyev, 2008; T.S.Usmonxo‘jayev , 2009;
R.S.Salamov, 2009) uni takomillashtirishning turli muammolari qiziqtirsa ham
3](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_3.png)
![o‘quvchilarning darsdan tashqari jismoniy tarbiyasini tashkil etishning ilmiy
modeli mazkur pedagogik jarayon to‘g‘risidagi muayyan bilimlar tizimi ham
ishlab chiqilmagan. Bunday modelning yo‘qligi darsdan tashqari vaqtda
o‘quvchilarni jismoniy tarbiyalashning bir qator tashkiliy va uslubiy
muammolari o‘z yo‘nalishi, mazmuni, rejalashtirilishi, nazorat qilinishi va
shuningdek, tadbiq etish mexanizmiga oid masalalar hal etilishini ancha
murakkablashtiradi.
Shu nuqtai nazardan mavjud kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan ilmiy-
uslubiy yondoshish natijasida umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchi
yoshlarining darslarni mukammal o‘zlashtirish va salomatligini yaxshilash
maqsadida darsdan tashqari vaqtlarda o‘quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya bilan
shug‘ullantirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti;
Tadqiqot ob’ekti. Tadqiqot obekti qilib Samarqand shahridagi 80-81-sonli
umumiy o‘rta ta’lim maktab lari tadqiqot obyekti sifatida olindi.
Tadqiqot predmeti . Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari o‘quvchilarini
jismonan barkamol, baquvvat, chaqqon, sog‘lom, kuchli va qiyinchiliklarga
bardosh bera oladigan qilib tarbiyalash, hayotiy muhim harakat, ko‘nikma va
malakalarini (yurish, sakrash, uloqtirish, osilish, tirmashib chiqish, suzish,
tepalikka chiqish va tushish, sayyohlik asbob va anjomlari bilan ishlash) tashkil
toptirish;
Tadqiqot maqsadi va vazifalari; Jismoniy tarbiya va sport - xalq umumiy
madaniyatining ajralmas bir qismi, mamlakatdagi har bir fuqoroning jismoniy
hamda ma’naviy takomillashishini ta’minlovchi asosdir.
Yosh avlodni milliy g‘oya negizida ma’naviy–axloqiy jihatdan tarbiyalash,
shubhasiz, jismoniy va ruhiy salomatligini muhofaza qilish hamda
mustahkamlashni, sog‘lom turmush tarzi asoslarini shakllantirishni ham nazarda
tutadi. O‘quvchi yoshlarda faol hayotiy qarashlar, odob-axloq, olijanoblik va
yaxshilikning yuksak g‘oyalarini tarbiyalash jarayonida jismoniy tarbiya va
4](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_4.png)
![sportning vosita, shakl hamda usullaridan foydalanish ustuvor jihatlardan biri
bo‘lib qolish kerak.
Harakat faolligi etishmovchiligi o‘sib kelayotgan organizmning ko‘pgina
fuksiyalarida salbiy iz qoldiradi, bu turli kasalliklarning paydo bo‘lishi va
rivojlanishi uchun sharoit yaratadi.
Katta aqliy yuklamalar natijasida harakat faolligi tanqisligining qonuniy
natijasi o‘quvchi yoshlarning jismoniy tayyorgarligi va salomatligining
yomonlashuvi hisoblanadi, bu ularning darslarni o‘zlashtirishiga ta’sir
ko‘rsatadi.
O‘quvchilar salomatligi darajasining pastligi, qoniqarsiz harakat faolligi –
juda ko‘p uchraydigan hodisa, shuning uchun ham u jismoniy tarbiya
mutaxassislari, pedagoglar, shifokorlar, psixologlar xullas o‘quvchi yoshlarning
harakat faolligi tanqisligi muammosini hal etishga intilayotgan hamda sog‘lom
turmush tarzini shakllantirishning ishonchli usullarini topishni o‘z oldiga
maqsad qilib quygan turli soha kishilari diqqat-e’tiborini jalb etadi
(D.J.Sharipova, 2005; T.S.Usmonxo’jayev, 2009).
Qator mualliflarning fikriga ko‘ra, umumiy o‘rta ta’limi muassasalari
uchun jismoniy tarbiya bo‘yicha mavjud dastur o‘quvchilarning harakat faolligi
talablarini qondira olmaydi, bu ulardagi jismoniy rivojlanish darajasining
pastligi hamda funksional tayyorgarlikning etishmovchiligi bilan tasdiqlanadi
(I.A.Koshbaxtiyev, 2007; R.S.Salomov, 2009).
Jismoniy tarbiya sohasining ayrim mutaxassislari yuzaga kelgan bunday
vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlar ekanlar, umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida
majburiy jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari hajmini oshirishni taklif etadilar
(A.N.Abdiyev, 2006; A.K.Atoyev, 2008). Biroq bu yo‘l to‘g‘ri kelmaydi, chunki
u jadal sur’atlar bilan sport inshootlari qurilishiga, professional xodimlar
tayyorlashga, oliy kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni etishtirish
bo‘yicha o‘quv rejalarini jiddiy o‘zgartirishga qaratilgan yirik moddiy va
moliyaviy mablag‘larni talab etadi.
5](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_5.png)
![Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari o‘quvchilarining darsdan tashqari
vaqtdagi jismoniy tarbiyasini tashkil etish modelini samaradorligini oshirish
darajalarini o‘rganish hamda ilmiy jihatdan asoslab berish.
Jismoniy tarbiya va sport - xalq umumiy madaniyatining ajralmas bir
qismi, mamlakatdagi har bir fuqoroning jismoniy hamda ma’naviy
takomillashishini ta’minlovchi asosdir.
Yosh avlodni milliy g‘oya negizida ma’naviy–axloqiy jihatdan tarbiyalash,
shubhasiz, jismoniy va ruhiy salomatligini muhofaza qilish hamda
mustahkamlashni, sog‘lom turmush tarzi asoslarini shakllantirishni ham nazarda
tutadi. O‘quvchi yoshlarda faol hayotiy qarashlar, odob-axloq, olijanoblik va
yaxshilikning yuksak g‘oyalarini tarbiyalash jarayonida jismoniy tarbiya va
sportning vosita, shakl hamda usullaridan foydalanish ustuvor jihatlardan biri
bo‘lib qolish kerak.
Harakat faolligi etishmovchiligi o‘sib kelayotgan organizmning ko‘pgina
fuksiyalarida salbiy iz qoldiradi, bu turli kasalliklarning paydo bo‘lishi va
rivojlanishi uchun sharoit yaratadi.
Katta aqliy yuklamalar natijasida harakat faolligi tanqisligining qonuniy
natijasi o‘quvchi yoshlarning jismoniy tayyorgarligi va salomatligining
yomonlashuvi hisoblanadi, bu ularning darslarni o‘zlashtirishiga ta’sir
ko‘rsatadi.
O‘quvchilar salomatligi darajasining pastligi, qoniqarsiz harakat faolligi –
juda ko‘p uchraydigan hodisa, shuning uchun ham u jismoniy tarbiya
mutaxassislari, pedagoglar, shifokorlar, psixologlar xullas o‘quvchi yoshlarning
harakat faolligi tanqisligi muammosini hal etishga intilayotgan hamda sog‘lom
turmush tarzini shakllantirishning ishonchli usullarini topishni o‘z oldiga
maqsad qilib quygan turli soha kishilari diqqat-e’tiborini jalb etadi
(D.J.Sharipova, 2005; T.S.Usmonxo’jayev, 2009).
Ta’lim muassasalari o‘quvchilarining darsdan tashqari vaqtdagi jismoniy
tarbiyasini tashkil etish modelini samaradorligini oshirish darajalarini o‘rganish
hamda ilmiy jihatdan asoslab berish.
6](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_6.png)
![Bajarilishi kutilayotgan tadqiqot ishlari rejasi. Ta’lim muassasalari
o‘quvchilarining darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etishning modeli va
uni amaliy faoliyatiga joriy etish mexanizmi, o‘quvchilarning jismoniy tarbiya
va sportga munosabati, ularda jismoniy madaniyatli shaxsni shakllantirish
darajasining o‘sishiga ko‘maklashishi o‘rganiladi.
Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari o‘quvchilarining darsdan tashqari
mashg‘ulotlarni tashkil etishning modeli va uni amaliy faoliyatiga joriy etish
mexanizmi, o‘quvchilarning jismoniy tarbiya va sportga munosabati, ularda
jismoniy harakat larga bo‘lgan ehtiyojini o‘rganish orqali quyidagi vazifalarini
o‘z oldiga qo‘yadi. Bularga:
-o‘quvchilarda y uqori darajada axloqli, irodali, mehnatsevar va faollik kabi
olijanob xislatlarni shakllantirish;
-o‘quvchi yoshlarni jismonan baquvvat, chaqqon, sog‘lom, kuchli va
qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan qilib tarbiyalash;
-hayotiy muhim harakat, ko‘nikma va malakalarini (yurish, yugurish,
sakrash, uloqtirish, osilish, tirmashib chiqish, suzish, tepalikka chiqish va
tushish, sayyohlik asbob va anjomlari bilan ishlash) tashkil toptirish;
-jismoniy mashqlar bo‘yicha gigiena, anatomiya, fiziologiya fanlarining
ma’lumotlariga ega bo‘lish;
-harakat estetikasini to‘g‘ri talqin qila olish;
Tadqiqot ishi bo‘yicha quyidagi vazifalar o‘rganildi.
1. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida jismoniy tarbiya o‘quv
mashg‘ulotlarini tahlil qilish.
2. Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari jismoniy tarbiya fani bo‘yicha
o‘quv dasturini o‘rganish.
3. Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari o‘quvchilarining darsdan
tashqari mashg‘ulotlarining harakat elementlarini o‘rganish va tahlil qilish orqali
mashg‘ulotlarni samaradorligini oshirishga erishish.
Dissertatsiya ishining nazariy va amaliy ahamiyati , shuningdek, ilmiy
tadqiqotlarimizning natijasida hosil bo‘lgan tavsiyalar.
7](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_7.png)
![- Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya vositasi sifatida maktab
mashg‘ulotlarida va darsdan tashqari mashg‘ulotlarida juda ko‘p qo‘llanil ishi
zarur .
-Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya darslarida o‘quv, tarbiya va
sog‘lomlashtirish mashqlari bevosita o‘quv dasturlar bo‘yicha qo‘llanilishi
zarur.
- Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari o‘quvchilariga o‘z kuchiga ishonish,
dadillik, xushyorlikni rivojlantirishga «Quvnoq bolalar» o‘yini yordam beradi.
Bu o‘yinlar o‘yin qatnashuvchilaridan bilim va quntni talab qilib, ularni
jismonan rivojlantiradi. Bu masalalarning echimi o‘quv-tarbiyaviy rivojlanishga
turli tamoyillarini hisobga olish lozim.
-Jismoniy tarbiya darslarida o‘yinlar o‘rnini to‘g‘ri tanlab ular o‘rtasidagi
to‘g‘ri metodikani yo‘lga qo‘yish kerak.
-Murakkab mashg‘ulotlardan keyin engil mashlarni bajarish tavsiya etiladi.
-Hozirgina mashg‘ulotlarni bajarayotgan, mushaklar keyingi mashqlarda
deyarli qatnashmaydi, yoki engil mashqlarni bajarib, yugurish, sakrash, to‘siqlar
bilan bo‘lgan o‘yinlardan keyin murakkab harakatlarni aniq bajarishni,
muvozanatni saqlashni talab qiladigan mashqlarni bajarish tavsiya etilmaydi.
-Agar mashg‘ulotlarning asosiy qismi o‘yinlarga bag‘ishlangan bo‘lsa
harakatli o‘yinlar kam harakat bilan ketma-ket talab qiladigan o‘yinlar bajarish
lozim.
-Harakatli o‘yinlar darsning barcha qismlariga kiritilgan. Ularning
mazmuni o‘quvchilarga berilgan topshiriqlarga bog‘liq. Darsning kirish qismiga
kam harakatli va engil o‘yinlarni kiritish kerak (guruh saflan), (yiqilayotgan
tayoq) va o‘rta
-O‘qituvchi o‘yinlarining soniga qarab ularni o‘zgartirish yoki ko‘paytirish:
maktab sharoitiga ko‘ra geografik tuzilishiga, tayyorgarligiga qarab, o‘yin
o‘tkaziladigan xona, jihozlariga qarab o‘tkazishi mumkin.
8](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_8.png)
![Ilmiy yangiligi; umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’tkaziladigan darsdan
tashqari mashg’ulotlarni etish usullarini takomillashtirish uslubiyatini yoritib
berilganligi va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilganligi.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari; Jismoniy tarbiya darslarida
xilma-xil harakatli o‘yinlarni qo‘llashilishi natijasida boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarning engil atletika elementlarini o‘zlashtirishda muvofaqiyatli
natijalarga erishish imkonini ber ishini ta’minlash ustida izlanishlar olib borilish
rejalashtirilgan .
Boshlang‘ich sinflarning jismoniy tarbiya darslarida engil atletika
elementlarini o‘zlashtirishda harakatli o‘yinlarni qo‘llashda “Qopqon”, “Kim
oldin”, “Insiz quyon”, “To‘rt oyoqlab yugurish” (emaklab yugurish),
“Hakkalagan qushchalar”, “Uchinchisi ortiqcha”, “Oq suyak”, “Chillik”,
“Elkada ko‘pkari”, “Eshak mindi”, “Arqon tortishish”, “Bilak kuchini sinash”,
“Qo‘llarda tortinish” “Oq terakmi-ko‘k terak”, va h.k. nomlari keltirilgan
murakkab va oddiy (sodda) o‘zbek xalq milliy o‘yinlari o‘quvchilarni jismoniy
tarbiya darslarida jismoniy sifatlarini tarbiyalash bilan birgalikda insoniy
fazilatlarni ham shakllantirish va ularni yanada takomillashtirishda bevosita
xizmat qiladi.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili);
Hozirgi paytda maktablarda boshlang‘ich sinflarda engil atletika
mashqlarini o‘rgatishning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarni har tomonlama
ye tuk sog‘lom insonlar qilib tarbiyalash hisoblanadi. Bunda ularda engil atletika
bo‘yicha bilimlar berish bilan birga ularga o‘rganilayotgan bilimlarni asosli va
puxta bo‘lishini ta’minlash, ularni qo‘llay olish ko‘nikma va malakalarini
shakllantirish muhim ahamiyatga ega.
Bolalarga xos bo‘lgan epchillik, ixchamlik, abjirlik, uddaburonlik
qayishqoqlik kabi xususiyatlarni rivojlantirishda faqat jismoniy tarbiya
darslaridagi harakatli o‘yinlar bilan chegaralanib qolmaslik lozim. Ularning
bo‘sh vaqtlarida hovli, ko‘cha, maydonlarda erkin ravishda shug‘ullanishlari va
bunda sport o‘yinlari, gimnastika, engil atletika, kurash kabi sport turlarining
9](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_9.png)
![qismlari (elementlari) bilan shug‘ullanishlarini ham ta’minlash maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Ma’lumki, jismoniy tarbiya darslari bo‘yicha tasdiqlangan o‘quv rejasiga
engil atletika mustaqil fan sifatida kiritilgan, nazariy va amaliy darslar barcha
sinflarda rejalashtirilgan. Akademik darslarda ham darsdan tashqari
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda ham jismoniy sifatlarni rivojlantirish, sport
malakalariga o‘rgatish ustuvor jihatdan engil atletika orqali hal qilinishi
qo‘yilgan maqsadlarga tezkor va samarali erishish imkoniyatini yaratadi.
Qadim davrlarda katta-katta tadbir va tantanalarda yugurish, sakrash,
uloqtirish bo‘yicha musobaqalar uyushtirilgan. S h unga ko‘ra, aynan
sportning mazkur turlari ham qadimgi olimpiada o‘yinlariga kiritilgandi.
Zamonaviy yengil atletika ham yuqoridagi sport turlari: yurish, yugurish,
sakrash, uloqtirish va shu singari turlarni qamrab olgan ko‘pkurashdan
iboratdir. Qamrab olingan sport turlari hammabop bo‘lgani uchun er
sharidagi millionlab odamlar engil atletika bilan shug‘ullanmoqdalar.
Mashqlarning turli-tumanligi va ularning nafi katta ekanligi, jihozlarning
murakkab emasligi engil atletikani har bir shaxs shug‘ullanishi mumkin
bo‘lgan ommaviy sport turi bo‘lib qolishiga olib keldi. Shuning uchun ham
engil atletikani “Sport qiroli" deb ataydilar.
Mutaxassislarning fikriga asosan shu jismoniy sifatlar va hayotiy zarur
harakat malakalari harakatli o‘yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi
isbotlab berilgan.
Jismoniy mashqlarni to‘g‘ri qo‘llash, ularni bolalar qanday
o‘zlashtirayotganligini nazorat qilib borish shu bolalardagi jismoniy sifatlarni,
uning qaddi-qomati, jismoniy va funksional taraqqiyoti to‘g‘ri yo‘nalishda
tarbiyalanib borishga imkon yaratadi.
Ma’lumki, insonning jismoniy sifatlari uning tug‘ilishidan boshlab
shakllana boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar qanday darajada
shakllanishi, oddiy yoki murakkab harakatlarni o‘zlashtirib olishi nafaqat uni
o‘sib yashab kelayotgan muhitga bog‘liq, balki bolaning muayyan sifatini
10](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_10.png)
![qanday vositalar yordamida rivojlantirish bilan belgilanadi.
Ijtimoiy-ma’naviy turmush sharoitidagi harakatli o‘yinlardan maqsadli
foydalanish, bunda mavjud bo‘lgan o‘yin to‘plamlarini (kitoblar) yig‘ish
lozimdir. Har bir oila barcha kishilarining birgalikda shug‘ullanishi, o‘ynashlari,
ahillik, mehribonlik, qadrlash, hurmat kabi ijobiy fazilatlarni mustahkamlash
bilan bir qatorda, ularning jismonan sog‘lom, baquvvat bo‘lishlari, hatto
chiniqishlarini ta’minlaydi. Shu sababdan harakatli o‘yinlar (arg‘amchida
sakrash, ko‘z bog‘lash, bekinmachoq, to‘pli estafeta va hokazo.) hamda sport
o‘yinlarining qismlari (element) bilan shug‘ullanishni odat tusiga aylantirishi
lozim.
Chunki, ularning mazmun, maqsad va mohiyatlari yurtimizning iqlim
sharoitlari, aholining ijtimoiy mehnat va turmush madaniyatiga mos keladi.
Atoqli olimlar M.Murodov, U.Qoraboyev, M.Jabborov, J.Toshpo‘latov,
A.Atoyev, R.Abdumalikov, T.Usmonxo‘jayev kabilarning ilmiy-nazariy
mulohazalari hamda o‘yinlarning mazmunlari asosida milliy harakatli
o‘yinlarini quyidagi turkumlariga ajratish mumkin:
1. Tabiat manzaralari, fanlar bilan bog‘liq o‘yinlar. Bunga “Ko‘chat
o‘rnat”, “Kartoshka ekish”, “Yomg‘ir”, “Ayoz bobo” kabilarni namuna qilib
ko‘rsatish mumkin. Ularning mazmuni va o‘yin holatlari (joylar, bajarilish
tartiblari, qoidalar). Tabiatning go‘zalligi, ob-havoning o‘zgarishi, sovuq va
yomg‘irlardan saqlana bilish kabi harakatlar asosida shug‘ullanuvchilarning
hushyorlik, epchillik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlari va insonning aqliy
fazilatlarini tarbiyalashda xizmat qiladi.
2. Hayvonot olami bilan bog‘liq o‘yinlar, “Qushlar pir etib uchdi”, “Kalhat
keldi, qoch bolam”, “Bo‘rilar va ovchilar”, “Zovurdagi bo‘rilar”, “G‘ozlar”,
“Tulki bilan xo‘roz”, “It va qarg‘a” va shu kabi juda ko‘p o‘yinlarda o‘zaro
munosabatlar, yaxshilik va yomonlik, o‘zini ehtiyot tutish kabi fazilatlar bilan
birgalikda barcha jismoniy sifatlarni tarbiyalash amalga oshiriladi. Shu asosda
bolalarda hayvonot olamiga bo‘lgan qiziqish, parrandalarni asrash kabi his-
tuyg‘ular uyg‘onishi mumkin.
11](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_11.png)
![3. Mehnat bilan bog‘liq o‘yinlar. Inson faoliyati aqliy va jismoniy mehnat
bilan belgilanadi ularni harakatli o‘yinlar mazmunida ham uchratish mumkin.
Aqliy mehnatga doir o‘yinlar turkumiga “Sanash o‘yinlari”, “Sonlarni
yozish va o‘ylab top”, “Ism yoki buyumlarni ketma ket va aralash turib aytish”,
“Sakrab qo‘shiq aytish”, “Rasmlarni tez chizish”, “Shakllarni (kubok)
joylashtirib o‘z holiga keltirish” (shakl yasash) va shunga o‘xshash faoliyatlarni
aks ettiruvchi o‘yinlar kiradi.
Jismoniy mehnatni aks ettiruvchi harakatli o‘yinlar ham juda ko‘p. Ularga
“O‘tin yorish”, “Poda to‘p” (cho‘pon), “Qo‘sh haydash” (erni haydash,
chopish), “Osilib chiqish”, “Tortilish”, “Yuk ko‘tarish”, “Eshak mindi”, “Piyoda
poyga”, “Poezd” va b.q. kiradi. Ularning mazmunida mehnat qilish yo‘llari,
bajarish usullari hamda chidamlilikni ifoda etuvchi hislatlar mujassamlanadi.
Umuman olganda milliy harakatli o‘yinlarning barchasida aqliy va
jismoniy mehnatlar uyg‘unlashib, asosan jismoniy barkamollikni tarbiyalashda
xizmat qiladi.
4. Ommaviy madaniy tadbirlarda (bayramlar, to‘ylar, turli xil marosimlar,
sport musobaqalari va h.k) qo‘llaniladigan, ya’ni namoyish va musobaqalashish
maqsadida murakkab va oddiy harakatli o‘yinlar qo‘llaniladi. Ular tarkibiga
kurash qismlari (elementlari, ot o‘yinlari, ko‘pkari-uloq, poyga), dorboz, tosh
ko‘tarish, arqon tortishish, elka urishtirish, xo‘rozlar jangi va h.k. kiritiladi.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi; Boshlang‘ich sinflarning
jismoniy tarbiya darslarida yengil atletika elementlarini o‘zlashtirishda harakatli
o‘yinlarni qo‘llash orqali o‘quvchilarning jismoniy rivojlanishini taminlash bilan
birgalikda, amaliy harakatlarni o‘zlashtirishdagi samaradorlikni oshishi
ahamiyatlidir.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati; O‘quvchilarining
engil atletika harakat elementlarini o‘zlashtirishda harakatli o‘yinlarni tanlab
qo‘llanilishi bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
12](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_12.png)
![1. Umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida o‘quvchilarining darsdan
tashqari m o‘zlashtirishlarida harakatli o‘yinlarni tanlab qo‘llash orqali darsning
samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
2. O‘quvchilarining jismoniy tarbiya darslaridagi umumiy holatlari
o‘rganiladi.
Buyuk kelajak bugundan, avlodlar esa hozirgi yosh bolalardan boshlanadi.
Ularni tarbiyalab voyaga etkazish, jismonan barkamol va ma’naviy jihatdan etuk
insonlar qilib etkazishda davlat, tarbiya muassasalari, jamoat tashkilotlari,
mahalla va oila mas’uldir.
Ma’lumki, hozirgi davrda ko‘pchilik oilalarda, ayniqsa, shahar sharoitida
eng kichik yoshdan (1-3) boshlab, go‘daklarni bog‘chaga topshiradi. Qishloq
sharoitida esa ko‘pchilik go‘daklar va maktab yoshigacha bo‘lgan bolalar oilada
tarbiyalanmoqda. Shu jihatdan olganda yosh bolalar bilan xilma-xil harakatli
o‘yinlarni o‘tkazish uchun turli yo‘llardan foydalanishga to‘g‘ri keladi.
Maktab yoshigacha bolalar tarbiya muassasalarida (bog‘chalar) jismoniy
tarbiya vositasi sifatida harakatli o‘yinlar “Jismoniy tarbiya” dasturi asosida
tashkil etiladi.
Oila tarbiyasida esa harakatli o‘yinlarni tashkil qilish bo‘yicha yagona
dastur yo‘q. Shu sababdan ota-onalar yosh bolalarni sog‘lom qilib tarbiyalab
o‘stirishda harakatli o‘yinlarning turlarini bilish va tanlash, ularni o‘tkazishning
to‘g‘ri usullarini bilishlari shart.
1. Oila sharoitida bolalarning salomatligi, jismoniy jihatdan
rivojlanishi va eng muhimi esa qiziqishiga qarab qo‘yidagi o‘yinlarni tanlash va
o‘rgatish lozim bo‘ladi:
-Eng kichik (1-3) yoshdagi bolalarga to‘plarni ushlash, dumalatilgan
to‘plarga etib olish va olib kelish, past – balandlikdagi joylardan (ko‘rpachalar,
taburetkalar, stellar, ariqlar, va h.k.) sakrab tushish, hakkalab o‘tish, bir-birini
quvlab ushlash, oyoqlar bilan to‘pni yuritish, tepish, bir-biri bilan olishish
(kurash), bekinmachoq va h.k.
13](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_13.png)
![-O‘rta (3-5) va katta yoshdagi (5-7) bolalar uchun qo‘yidagilarni tavsiya
etsa bo‘ladi, yani: futbol o‘yini qismlari (elementlar), basketbol o‘yini qismlari,
daraxtlarda qo‘lda tortilish, quvlashish, burilib qochish, turli balandliklardan
(kamida 50sm) pastga sakrash, ariq, chuqurliklardan sakrab o‘tish, velosepid
haydash va poyga qilish, maxsus moslamalardan (narvon, turnik, xalqa va h.k.)
osilish, oshib tushish, osilib-tirmashib chiqish, kurash, bilak kuchini sinash,
xo‘rozlar jangi, bekinmachoq va shunga o‘xshash harakatli faoliyatlar va
o‘yinlar.
O‘yinlarni o‘tkazish uchun esa ota-onalar (boshqa oila a’zolari), birinchi
navbatda, o‘yinlar yoki o‘yinga o‘zshash faol harakatlarning (osilish, osilib
tushish, tirmashib chiqish, sakrashlar va h.k.) mazmunlari, qoidalari, xavfli
tomonlarini (shikastlanish, joylar yoki buymlarning yaroqliligi yoki buzuqligi)
bilishlari shart. O‘yinlarni tashkil qilish uchun qo‘lay joylarni tanlash va
tayoyrlash bolalarning qiziqib o‘ynashi va yaxshi samaralar berishiga sabab
bo‘ladi. Buning uchun esa qo‘yidagi shartlar amalga oshirilishi lozim:
-o‘yin joylari toza bo‘lishi, yani chang, tosh, tikan, shoxlar bo‘lmasligi;
-bolalarning kiyimlari mavsumlarga qarab engil, ixcham va o‘zlariga loyiq
bo‘lishi (katta tufli, kalish, krassofkalar o‘yinda xalaqit tug‘diradi);
-kichik bolalarni doimo nazoratda tutish, qiyinroq harakatlarda ularga
ko‘maklashish;
-osilib tushish, aylanish, tirmashib chiqish o‘yinlarida, albatta, yordam
berish yoki yiqilib tushmasligi uchun himoya qilish lozim;
-yaxshi bajara olmaganligi uchun koyish yaramaydi, aksincha,
rag‘batlantirish (qiziqtiruvchi) usullarni qo‘llash;
-o‘yin - mashqlarining me’yorini bilish (ortiqcha o‘ynatish, charchashgacha
borish yaramaydi), bajarish, o‘ynasdhdan bosh tortsa (xohlamasa) qiziqtirish
yoki boshqa o‘yinga o‘tish lozim bo‘ladi.
Qishloq joylarida hayvonlar (buzoq, qo‘zi, uloq, quyon) va parrandalarni
9tovuqlar, o‘rdaklar, g‘ozlar va h.k.) ushlash, haydash, iniga (uyi) haydash va
qamash harakatlarini doimo o‘rgatib boorish lozim bo‘ladi. Bu holatlar hayotga
14](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_14.png)
![qiziqish, mehnat qilishga o‘rganish, jismoniy jihatdan chaqqon, epchil bo‘lishga
etaklaydi.
2. Bog‘chalar sharoitida maxsus dastur asosida harakatli o‘yinlar
tashkil etiladi. Dastur mazmunida xilma-xil o‘yin-sayr, o‘yin-mashqlar asosiy
tadbir hisoblanadi. Ba’zi tajribali tarbiyachilar va jismoniy tarbiya sohasi
bo‘yicha mutaxassis xodimlar dasturdan tashqari turli o‘yinlardan
foydalanishadi.
3. Jismoniy tarbiya dasturidagi harakatli o‘yinlarning eng muhimlari
qo‘yidagilardan iboratdir, yani;
O‘yinlarni tashkil qilish va qiziqarli qilib o‘tkazish uchun joylarni tanlash,
ularga bo‘lgan talablarni (tozalik, butunliksoz, qiziqtiruvchi jihatlar) bilish
lozim. Sog‘liqqa zarar keltiruvchi va shikastlanishga sabab bo‘luvchi jihatlarni
bartaraf qilish tarbiyachi-tashkilotchining burchidir. Ayniqsa, narvonlarning
(yog‘och bo‘lsa) butun yoki siniqligi, osilib o‘ynash sabablarining tozaligi va
butunligini avval tekshirib ko‘rish lozim.
15](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_15.png)
![I-BOB. Jismoniy tarbiya, uning sog‘lom avlodni shakllantirishdagi
tutgan o‘rni
A.Avloniyning ta’kidlashicha, sog‘lom fikr, yaxshi axloq va ilm ma ’ rifatga
ega bo‘lmoq uchun ham badanni tarbiya qilmoq zarur, deydi.Kimki sog‘lom
badanga ega bo‘lsa, uning ishi kamchiliksiz, fikrlashi yaxshi, jismoniy va ruxiy
tetik, mehnati unumli bo‘ladi. Demak, insonning aqliy, axloqiy va jismoniy
kamoloti tariximizning hamma bosqichlarida ulug‘langan va qadrlangan.
Jismoniy tarbiya birinchi navbatda salomatlikni mustahkamlaydi, ish
qobiliyatini oshiradi, umrni o‘zaytiradi, qaddi qomatni tetik qiladi, kuch quvvat
beradi, deyishimiz mumkin. Shunday ekan, yoshlarni jismoniy baquvvat qilib
tarbiyalash - bu bitta ota-ona, maktabning ishi emas, balki umumdavlat
muammosi sanaladi, buni hal qilish uchun kompleks yondoshilsa maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya talimining mazmuni- jismoniy kamolot, jismoniy holat
diagnostikasi, jismoniy tarbiya madaniyati, sport ishlari, jismoniy malumot
ishlarida ifodalanadi. Pedagogikada jismoniy kamolot deganda, insondagi
jismoniy madaniyatning o‘sishi borasidagi malumotlar, yani oddiydan
murakkablikkacha tomon bo‘ladigan insondagi jismoniy va ruhiy o‘zgarishlarni
vujudga keltiradigan mashq va mashg‘ulotlar ketma-ketligining shakllanishini
tushunamiz. Jismoniy etuklik deganda-badanning tashqi ko‘rinishidagi
garmoniyago‘zallik shakli, jimoniy sifatlar - chaqqonlik, egiluvchanlik,
kuchlilik, tezkorlikning Yuqori darajadagi kamolotiga erishish yo‘lini
tushunamiz.
16](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_16.png)
![Jismoniy madaniyat-jismoniy tarbiyaning tarkibiy qismi va uning
mazmuniga quyidagilar kiradi:
1. Inson azolarining tuzilishi va ularning funksional kamoloti.
2. Shug‘ulanuvchilarning sog‘ligini mustahkamlash.
3. Gigiena qoidalariga odatlanish.
4. Shug‘ullanuvchining har tomonlama mahoratini oshirish.
5. Bo‘lajak ishchi-xizmatchilarning jismoniy va fiziologik sifatlarini
shakllantirish.
6. Shug‘ullanuvchilarda jismoniy va yosh xususiyatlari uchun sharoit
yaratish.
7. Shug‘ullanuvchida iroda, chidamlilik, qatiyat, intizom, do‘stlik hissini
kamol toptirish.
8. Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarini tarbiyalash. Jismoniy tarbiya va sport
ishlari mutaxasislik kafedralari, klublar, guruhlar, musobaqalarda namoyon
bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya darslarining mazmunida “jismoniy tayyorgarlik”ni
o‘stirish va “Jismoniy jazo” degan tushunchalar ham qo‘lanilishi o‘rganiladi.
Jismoniy tayyorgarlik aqliy tayyorgarlikdan farqli o‘laroq, insondan jismoniy
kuch, mashqlar va mashqlar ketma-ketligini doimiy olib borilishini hafta
davomida, xatto kun davomida o‘z vaqtida olib borilishini talab qiladi. Jismoniy
tasir - bu inson badaniga biror bir buyum bilan yoki insonlar tomonidan tasir
ko‘rsatish (qo‘l, oyoq va boshqa azolar bilan) Barqaror turmush tarzi
madaniyatini sog‘lom asosga qurish fenomeni antik davrdan to shu kungacha
turli mazmundagi ilmiy-nazariy ta’riflari va talqinlariga ega. Sog‘lom turmush
tarzi o‘zining munosib jihatlari bilan barkamol avlod tarbiyasini amalga
oshirishda etakchi vositalaridan biri sifatida hizmat qilmoqda.
Jamiyatimiz a’zosining salomatligi, uzoq umr ko‘rishi, uning jismi
a’zolarining Yuqori ishchanlikda faoliyat ko‘rsatishi organizmning jismonan
chiniqqanligiga bog‘liq. Jismonan chiniqqanlik darajasi jamiyat a’zosi o‘zi
uchun dinamik stereotipga aylantirgan sog‘lomlashtirish trenirovkalari jarayoni
17](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_17.png)
![bilan bog‘liq va bu muammo mustaqillik yillarida o‘zining muhimligi bilan
davlatimiz rahbariyati va hukumatimiz siyosatida ustivor yo‘nalish bo‘lib
qolaveradi.
Rivojlangan mamlakatlardagi kasal bo‘lmagan, sog‘ligini bir maromda
uzoq ushlay olgan kasb egasiga ishlab chiqarish korxonasi qo‘shimcha moddiy
rag‘batlantirishlar qilishi haqidagi matbuot, radio, televideniyalarning
axborotlari biz “boqimandalar”da boshqacharoq tushunchalarni yuzaga
keltirgan. Chunki Yuqori malakali ishchi, kasb egasini vaqtincha mehnat
faoliyatini to‘xtatishidan ish beruvchi mahsulot sifatini buzilishidan yuzaga
keladigan moliyaviy ziyon ko‘rishi uni qoniqtirmagan. Chunki kasallangan
Yuqori malakali ishchini nisbatan malakasizrog‘i bilan almashtirishga to‘g‘ri
kelgan. Shunga ko‘ra salomatligini uzoq vaqt bir maromda ushlash
rag‘batlantirilgan. Bunday natijaga erishish rivojlangan mamlakatlardagi
jismoniy madaniyat tarkibidagi sog‘lomlashtirish trenirovkalarini har bir individ
uchun odatga aylanish darajasiga borib etganligidir.
Sog‘lom turmush tarzi jismoniy madaniyati sohiblari, nazariyotchilar,
trenerlar, mustaqil jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilar, o‘zlarining
sog‘lomlashtirish mashqlaridan foydalanishdagi boy tajribasiga ega bo‘lgan
havasmandlar bilimlari bilan sog‘lomlashtirish trenirovkalarida foydalaniladigan
vositalar nazariy asoslarining shakllanishi va boyishiga barakali ta’sir
ko‘rsatmoqdalar. Bu tadqiqot predmetning “skeleti”ni tibbiyot, biologiya,
pedagogika (uning jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti fani), pedagogika,
ijtimoiy (sotsiologiya) fanlarining ta’limotlari orqali yuzaga kelishiga sabab
bo‘lgan. Jismining kamolotiga befarqlar, harakatlanishni xush ko‘rmaydigan,
sog‘lomlashtirish trenirovkalari vositalaridan foydalanishni bilmaydigan
insonlar va sust harakat sohiblari mushaklari lozim bo‘lgan darajada
rivojlanmaganligi tufayli impulslarning quvvati darajasi va uning ta’sir kuchi
past bo‘lib, eng avvalo bosh miya, so‘ng boshqa ichki organlar ishiga salbiy
ta’sir qilishi o‘zining isbotini topgan. Sog‘lom turmush tarzi jismoniy
madaniyati va hozirda gigienistlar tavsiya qilayotgan “ortobioz” ham shuni
18](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_18.png)
![nazarda tutadi. Mashhur nemis olimi 80 yoshdan ortiq umr ko‘rib, insoniyat
uchun salmoqli falsafiy meros qoldirgan emmanuil Kant, salomatlikni saqlash
madaniyatini oshqozon, yurish, yugurish vositalari hamda aqliy zo‘riqishga
beriladigan yuklamalarning tarkibi va me’yorida ko‘rgan. Jismoniy kamolotga
erishish uchun shug‘ullanish talab darajasida bo‘lsa, shug‘ullanuvchining
emotsional holati Yuqori, kayfiyati yaxshi, yuzida qizillik, muskullarida
“xursandlik”ni his qilgan inson jismoniy mashq bilan shug‘ullanadi, ongli
ravishda muskullariga tetiklik berishni ixtiyor qiladi, oqibatda organizm
jismoniy yuklamaga, tizimli mashqlarga o‘rganadi. Jisman kamolga etish
maqsadida doimiy harakatlarga stereotip (odat)ning yuzaga kelishi insonni o‘sha
bajarishga odatlangan dozadagi harakatlarini mashq qilishga majbur qiladi. Bu
sog‘lom turmush tarzi jismoniy madaniyati sohibiga aylanishga birinchi
qadamdir. Harakatlanishning vositalaridan foydalanishning ahamiyati, foydasi
va uning mazasiga tushunganlardan biri mashhur matematik Gauss yoki undan
ham mashhur tibbiy sinovchi German Gelm Gol faqat yurish, oddiy qadamlab,
ma’lum sur’atda yurish mashqi haqida: «yalt etgan, to‘satdan paydo bo‘lgan
fikr» har doim kutilmaganda, albatta yozuv stolida emas, miya charchab, jisman
horiganda emas, jismonan bardamlik, kayfiyat ko‘tarinkiligi Yuqori bo‘lgan
paytda yuzaga keladi. Ayniqsa, («yalt» etish, to‘satdan, «chaqmoq»dek paydo
bo‘lish) quyosh porlab, ko‘m-ko‘k tog‘ manzarasi qalbni oshufta qilib, asta-
sekin tog‘ bag‘irlab Yuqoriga ko‘tarilayotgan paytingizda yuzaga keladi» , deb
yozadi . Jan-Jak Russo esa «Yurish fikrimni ma’lum darajada ilhomlantiradi,
vujudimga ko‘tarinkilik beradi. Tinch bo‘lsam, aytarli fikrlay olmayman,
mening tanam harakatda bo‘lishi shart, shundagina aqlim ham harakatlana
boshlaydi» deb mashq qilish haqida fikr bildirgan.
Sog‘lom turmush tarzi jismoniy madaniyatining oddiygina, eng sodda
harakat akti- «yurish» mashqi eng oddiy STT vositasi ekanligi va u haqida ancha
ijobiy fikrlar mavjudligi, jismining kamoloti uchun qo‘yilgan talablar, uni
qondirish borasida ulug‘ bobolarimiz, sharq allomalari, fozilu fuzalolarning
aytganlari va bajarganlari to‘g‘risida alohida to‘plamlar yozish mumkin.
19](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_19.png)
![Bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino, jarrohlik aralashmay davolanadigan
kasalliklarning barchasi davrlar kelib faqat harakat vositasi bilan davolanishini
bashorat qilish bilan cheklanmay, jismoniy madaniyat 51 nazariyasi paydo
bo‘lmay turib, tarbiya vositasi – jismoniy mashqlarning klassifikatsiyasini
yaratgan. Jismoniy tarbiya nazariyasi fanining asoschisi deb qabul qilinib, tan
tarbiyasi nazariyasiga jismoniy mashqlar tasnifini yaratish bilan ulkan hissa
qo‘shgan deb sharaflangan rusiy zabon olim P.F.Lesgaft IV asr avval bobomiz
tomonidan o‘sha davr inson jismini mashqlantirish uchun harakatlarni
sog‘lomlashtirish trenirovkasi vositasi sifatida tasniflab, ularni inson
organizmiga ta’sirini she’riy satrlar bilan ifodalaganligidan asosli ravishda
hayratlangan. Demak, sog‘lom turmush jismoniy madaniyatining zamini
yurtimizda o‘zining uzoq tarixiga ega. Ulug‘ alloma bobomiz Alisher Navoiy
asarlari qahramonlarining prototipi «Xamsa»sidagi «Farhod va Shirin», «Saddi
Iskandariy», «Sab’ai Sayyor»ning bosh qahramonlari Farhod, Iskandar, Bahrom
obrazlari badiiy to‘qima bo‘lmay, davrining jasur, chaqqon, muntazam
mashqlanishi vositalarini farqiga boruvchi, kuchli-g‘ayratli, tadbirkor,
qiyinchiliklardan sarosimaga tushmagan kishilari timsolida yozilgan bo‘lsa ajab
emas. Hozirgi kunga kelib qator mamalakatlarda ochlik muhim ijtimoiy
muammo bo‘lib qolganligiga qaramay, uning teskarisi, ortiqcha, me’yoridan
“ortiq eyish” narkomaniyasi kasalligi yuzaga keldi. Tibbiyot fanining otasi
Gippokrat salomatlikni yaxshilashga oid ko‘rsatmalarida o‘sha vaqtdayoq
“ovqatlanish va mashqlanishni mutanosib proporsiyasi”ni topish haqida yozgan.
Jismoniy tarbiya murabbiy pedagoglar quyidagi vazifalarni bajarish shart: -
dars yuksak darajada o‘tishini ta’minlash va tegishli sinf jismoniy tarbiya
dasturini to‘liq bajarish; - shifokor bilan birgalikda o‘quvchilarni tibbiy
tekshiruvidan o‘z vaqtida o‘tkazib borish va o‘z ishlarida tibbiy tekshiruv
natijalarini hisobga olish; - dars o‘tkaziladigan joylarning tegishli sanitariya-
gigiena holatida saqlanishini ta’minlash; - o‘quvchilarning hammasi jismoniy
mashqlar bilan qulay kiyimlarda shug‘ulanishlariga erishish; - jismoniy tarbiya
bo‘yicha o‘qishdan tashqari ishlarni uyushtirish va o‘tkazishda ishtirok etish
20](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_20.png)
![hamda unga o‘quvchi larni keng jalb qilish; - o‘quvchi larni jismoniy
tarbiyalashning ahamiyati xaqida tushuntirish ishlari olib borish; - jismoniy
tarbiya sohasidagi bilimlarini muntazam oshirib borish; - o‘quvchilarni jismoniy
madaniyatga qiziqtirish va ularda jismoniy mashqlar bilan muntazam
shug‘ullanish odatlarni shakllanti
« Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayoni biz pedagoglardan
maktabda ishlash uchun jismoniy tarbiyaning asosi nimalardan iboratligi, uning
mazmuni, tashkil qilinishini, bolalarni harakatga o‘rgatish metodikasini bilishni
talab qiladi».
Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayonining maqsadi asta-
sekinlik bilan ularni jismoniy kamolotga erishishi va shu asnoda hayotga, ijodiy
mehnatga va aholi mudofaasiga tayyorlashni nazarda tutadi.
O‘quvchilar jismoniy tarbiyasi jarayonida umumiy va xususiy vazifalar hal
qilinadi.
Umumiy vazifalar – bilim berish, jisman tarbiyalash va
sog‘lomlashtirishdan iborat bo‘lib, xususiylari esa jismoniy tarbiyadan Davlat
ta’lim standarti dasturidagi maxsus vazifalar tarzida hal qilinadi.
Xususiy vazifalarga quyidagilar kiradi:
1) o‘quvilar organizmining sog‘ligini musta’kamlash, rivojlantirish va
chiniqtirish;
2) turli xildagi me’nat faoliyatiga tayyor bo‘lish uchun shu yoshga xos
bo‘lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirish;
3) hayot uchun kerakli harakat malakalari va ko‘nikmalarini rivojlantirish
va keyinchalik kerak bo‘ladiganlari bilan qurollantirish;
4) o‘quvchilarga jismoniy madaniyatga oid yangi bilimlarni berish;
5) o‘quvchilarni jismoniy mashqlar bilan muntazam shug‘ullanishiga
qiziqtirish va unga odatni shakllantirish;
6) o‘quvchilarni jismoniy madaniyat faollari qilib tarbiyalash va bu bilan
ularda tashkilotchilik qobiliyatini tarbiyalashdek vazifalarni hal qiladi.
21](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_21.png)
![Bu vazifalar maonaviy tarbiyaning elementlari hisoblangan axloqiy ruhiy
estetik va mehnat tarbiyalarining vazifalari bilan birgalikda o‘quvchilarni
yoshini ulg‘ayishi, jisman tayyorgarligiga qarab o‘qitishning ayrim etaplarida
aniqliklar kiritiladi va maktab yoshining quyidagi 3 xil guruhidagi ta’lim tarbiya
ishlarida hal qilinadi.
Maktab yoshining 6 (7), (10) 11 yoshlilarda (1-4 sinflar) organizmi tabiiy
rivojlanishida bo‘ladi. Biz uni garmonik rivojlanishini yo‘lga qo‘yishimiz kerak
bo‘ladi. Markaziy nerv tizimidagi boshqarish funksiyasi, harakat tayanch
apparati faoliyati ishini, yurak-tomir, nafas olish organlari ishini yanada
rivojlantirishga e’tibor beriladi, bulardan tashqari qomatni to‘g‘ri tuta bilishga
o‘rgatiladi. Bu jarayonga shaxsiy gigiena qoidalariga oid bilimlar qo‘shib berish
bilan tarbiya jarayoni yo‘lga qo‘yiladi.
12-15 yoshlilarda (5-9 sinflar) jismoniy mashqlar o‘sayotgan yosh
organizmga samarali ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun jismoniy sifatlarni
rivojlanishiga quly imkoniyatlar ochilgan bo‘ladi.
Jismoniy tarbiyaning jismoniy bilimlar berish vazifasi h ayotda
uchraydigan harakat malakalarini ratsional texnikasi bilan tanishtirish
(gimnastika, engil atletika, sport o‘yinlari, velosipedda yurish va sport
taktikasi)ga oid oz bo‘lsa ham nazariy tushuncha berishdir. Bu davrda bolalarni
«Alpomish» va «Barchinoy» maxsus testining talablari va normalarini
topshirishga tayyorlash yo‘lga qo‘yiladi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish
natijasida sport mahoratini oshayotganligini, jismoniy madaniyatni jamiyatdagi
roli va ahamiyatini tushuntirish jarayoni yo‘lga qo‘yiladi. Asta sekinlik bilan
tashkilotchilik qobiliyati takomillashtiriladi, musobaqa qoidalari o‘zlashtiriladi,
hakamlik qilish malakalari rivojlantiriladi va chiniqtirish maqsadida tabiatning
sog‘lomlashtiruvchi kuchlaridan foydalanishga o‘rgatish lozim bo‘ladi.
16-18 yoshdagi umumta’lim maktabi, akademik, kasb-hunar litseylari va
kollejlarning o‘quvchilari organizmi yoshi ulg‘aygan sari baquvvatlashadi.
Jismoniy tarbiya esa bu jarayonini yanada kuchaytirishga yo‘naltiriladi.
Jismoniy mashqlar bilan tizimli shug‘ullanish ta’lim tizimining shu
22](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_22.png)
![yoshdagilarida ish qobiliyatini yaxshilash, asosiy harakat faoliyatlari uchun
chidamlilik zahiralarini oshirish, o‘z tanasini boshqara olish, kuch, tezkorlik,
chaqqonlik va boshqa har tomonlama jismonan garmonik tarbiya alomatlarini
chuqurlashtirishga etiborni qaratadi.
Organizm o‘sib borar ekan uning funksional imkoniyatlarini oshib borishi
ham tabiiy. Oldin egallangan harakat malakalari zahirasi bazasida yangi, keyin
egallanishi lozim bo‘lgan harakat malakalari uchun poydevor yaratiladi. Bu
yoshdagilarda ularning jismoniy madaniyat sohasidagi bilimlarni boyitish, sport
trenirovkasi asoslari, sportchini o‘z-o‘zini nazorat qilishi qoidalariga o‘rgatish
maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya vositalari. 6 (7) - (10)11 yoshdagi bolalar jismoniy
tarbiyasi uchun asosiy vosita qilib asosiy gimnastika, harakatli o‘yinlar, rolikli
konpkida, velosipedda yurish, ekskursiya va sayohat hamda tabiat qo‘ynida
o‘ynaladigan o‘yinlar va jismoniy mashqlar olingan. Bu yoshdagilarda suzish,
tennis bo‘yicha muntazam mashg‘ulotlar uyushtirish mumkin. Sog‘ligi
yomonlashgan bolalarga maxsus mashg‘ulotlar – davolash gimnastikasi
tarzidagi yoki maxsus tibbiy guruhga ajratilgan bolalar uchun alohida
mashg‘ulotlar yo‘lga qo‘yiladi.
16-18 yoshdagilar uchun jismoniy tarbiya vositasi qilib asosiy gimnastika
(kichik yoshdagilarga nisbatan og‘irroq mashqlar bilan), tanani boshqarish
mashqlari, «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus testi mashqlari, to‘siqlardan
oshish, jamoa bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlar (osonlashtirilgan qoidada)
va boshqalar olinadi. Bu yoshda sport o‘yinlariga, gimnastika, engil atletika,
rolikli konpkida yurish, yugurishdek sport turlarida bolalar Yuqori natijalariga
erishishlari mumkin. Bulardan tashqari ularda turistik poxodlar, piyoda yurish,
krosslar hamda dalada o‘ynaladigan va harbiylashtirilgan o‘yinlar o‘tkazilishi
mumkin.
16-18 yoshdagilar uchun (litseylar) asosiy va sport gimnastikasi va boshqa
sport turlari vosita bo‘ladi. Umumiy jismoniy tayyorgarligining ko‘rsatkichlari
«Alpomish» va «Barchinoy» kompleksi talablari va normalari darajasija bo‘lishi
23](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_23.png)
![lozim. Bulardan tashqari sayir va poxodlar uyushtirilishini tarbiya jarayonidagi
samarasi katta bo‘lishi mumkin
I .1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
jismoniy intelektual resuslarini shakillantirish masalalari.
Ma’lumki, jismonan sog‘lom, bilimli va ma’naviy etuk insonni tarbiyalash
masalalari jahon, ayniqsa, S h arq faylasuflari hamda mutafakkirlari tomonidan
chuqur o‘rganilgan. Chunonchi, Arastu, Farobiy, Ibn Sino, Ibn Rushd, Alisher
Navoiy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Qubro kabi ulug‘ allomalarning
asarlari va nazariy ta’limotlari shular jumlasidandir.
Qolaversa, yurtimizda azaldan yoshlarni aqliy va jismoniy jihatdan uygun
tarbiyalashning milliy an’ana va qadriyatlarimizga mos qoidalari, ularni amalga
oshirishning sharqona uslub va shakllari bo‘lgan.
Yosh avlodni ham jismoniy, ham aqliy jihatdan etuk va komil etib
tarbiyalash vazifasi qo‘yilgan davrlarda ikki tarbiyaviy yo‘nalishni uyg‘un holda
olib borish va samaradorligini ta’minlash bosh masala hisoblangan. Shu tufayli
ajdodlarimiz o‘z milliyligani, ma’naviy boyligini saqlabgina qolmasdan,
ezgulik, taraqqiyot, ma’rifat, mustaqillik sari intilganlar. Millatimizga hos ana
shunday obektiv intilish , millatparvarlik , vatanparvarlik, insonparvarlik kabi
fazilatlar Chulpon, Bexbudiy, A.Avloniy kabi buyuk mutafakir xamda
ma’rifatparvarlar xatti-harakatlari tufayli sayqal topib bordi, xalqimiz har qanday
og‘ir sharoitda xam soglom v a etuk farzandlar tarbiyalash ustivor hisobladi.
Bu faollik nafaqat dehqonchilik, bog‘dorchilik, chorvachilik,
hunarmandchilikni, sanoat va qurilishni rivojlantirada, balki jamiyat va oila
hayotida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o‘zaro uyg‘unlashtirishda ham
namoyon bo‘lgan. Jismoniy va intellektual etuk insonning faoldigi, aql-zakovati,
kuch-qudrati quyidaga yo‘nalishlarda, ayniqsa, zarur va samaralidir. Birinchisi -
haqiqatni bilish; ikkinchisi -Sobiq tuzum davrida siyosiy, mafkuraviy va
ijtnmoiy muhit yoshlarning jismonan sog‘lom, har tomonlama komil inson
bo‘lib voyaga etishlariga to‘sqinlik qilardi. Qishloq hududlaridagi maktablarning
24](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_24.png)
![moddiy-tehnik bazasi nochor bo‘lgani, milliy sport o‘yinlarimizning deyarli
yo‘qotilgani jismoniy tarbiya va sportning darajasiga, bu boradagi tarbiyaviy
ishlar saviyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgan kundan boshlab yoshlarning
jismoniy-intellektual resurslarini shakllantirish va rivojlantirish uchun siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy, mafkuraviy va tashkiliy shart-sharoit yaratish imkonyatlari
ham paydo bo‘ldi.
Mamlakatimizda ta’lim va sport tizimidata islohotlarni uyg‘un
tarzda jismonan sog‘lom, aqlli va bilimli yoshlarni tarbiyalash
maqsadiga yo‘naltirish bo‘yicha kupgina amaliy ishlar
qilinmoqda. Ishlab chiqarishda esa, mehnat unumdorligini oshirish omili sifatida
tabiiy resursdgsh odiiadigan mahsulot hajmini oshi- ishga katta E’tibor
qaratilmoqda.
Eng muhimi, O‘zbekis t on Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning
barkamol avdodni tarbiyalash to‘g‘risidagi fikrlari ijtimoiy tafakkur i ni ham
o‘zgartirmoqda. «Yanga ming yildiki davlatlarning, haldlarning taqdirini
moddiy boylikemas, intelektual, ya’ni ma’naviy-ma’rifiy boylik hal qiladi.
Bunday boylik ustuvor bo‘lgan joyda moddiy boylikiing o‘zi oqib keladi» (2).
Biz mazkur yo‘nalishga asosan insonning barkamollik darajasini sifat na
miqdor jihatdan ko‘rsatuvchi "jismoniy-intedlektual resurs" degan tushunchani
qabul qildik.
U, asosan, foydadanish mumkin bo‘lgan boylik va imkoniyat, odamlarning
turmush sharoi-tini yaxshilash uchun ishlatiladigan zaxira ma’nosida
qo‘dlanilgan. "Intellekt" so‘zi esa aql-idrok, zehn ma’nosini bildirib,
kishilarning ma’naviy etukligini ham ifoda etadi.
Shunga ko‘ra, jismoniy va intellektual resurslarni bir-biridan ajratmagan
holda, o‘zaro uyg‘unlikda rivsjlantirish yoshlardagi yillar davomida shakllangan
har ishga jismoniy-intelektual salohiyatdan yaratuvchanlik, salomat-lik,
barkamolik va go‘zaldik manbai, mamlakat iqtisodiy-ijtimoi:y taraqqiyotini,
xalq -turmushi tobora yaxshidash va Vatan xavfsiz-ligini ta’mshndash vositasi
25](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_25.png)
![sifatida foyda-lanish: imkonini beradi. «XXI asrda tashqi davlat qudratli,
qanday xalq kuchli bo‘ladi?
Mamlakatimizda ijtimoiy faol fuqaro, mustaqil shaxs, barkamol inson
tarbiyasi borasida amalga oshirilayotgan ishlar o‘sib kelayotgan yosh
fuqarolarning avvalo o‘z haq-xuquqini taniydigan va buning uchun kurasha
oladigan, ikkinchidan, o‘z kuchi va imkoniyatlariga (resurslariga) tayanadigan,
uchinchidan, atrofda bo‘layotgan voqya xodisalarga mustaqil munosabat bildira
oladigan, to‘rtinchidan esa, mamlakat va halq manfaatini shaxsiy manfatidan
Yuqori ko‘yadigan insonlar.
Bu talablarga to‘diq javob bera oladigan komil insonlarni tarbiyalash uchui
ularning jismoniy-intellektual salohiyatlarini ro‘yobga chiqarish imkoiiyatlarini
oshirish lozim. Mazkur talab ommaviy sportni Kadrlar tayyorlash milliy modeli
asosida bosqichma-bosqich keig rivojdantirish va amadga oshirib borishni
taqozo qiladi.
Kadrlar tayyorlash milliy modeliga mos ravishda shakllantirilgan uzluksiz
ommaviy sport harakati jismoniy-intellektual resurslarni vujudga keltiruvchi
asosiy kuchlardan biri sifatida umumiy o‘rta, o‘rta-maxsus kasb-hunar ta’limi
muassasalari o‘quv-chilari hamda oliy o‘quv yurtlari o‘quvchilarining jismoniy
tarbiyaga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlaydi
Jismoniy-intellektual resurslarni o‘zaro rivojlanti-rish, tasarruf etish
jarayoni tabiiy resurslardan foyda-lanish jarayonidan tubdan farq qiladi.
Barkamol insonni shakllantirish jarayoni jismoniy-intellektual resurslardan
foydalanish va ularni rivojlan-tirish ishini milliy-ma’naviy resurslar bilan
uyg‘unlash-tirgan holda olib borishni talab qiladi. Demak, jismoniy-intelektual
resurslar tabiiy resurslardan ham miqdoriy, ham sifat jihatidan davriy
takrorlanishi va qaytarilishi bilan farq qiladi. O‘zini fiziologiak jihatidan qayta
tiklash va kamol toptirib borish jismoniy-intellektual resursning o‘zidan keyingi
bosqichi imkoniyatlari miqdor va sifat jihatidan samaraliroq bo‘lishini
ta’minlaydi. Bu avlodlarniig genetik o‘zgarishiga ijobiy ta’sir qilib, ularni har
26](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_26.png)
![jihatdan barkamollashtirish xususiyatiga ega. Ya’ni, jismoniyintellektual resurs,
o‘zini yana qayta sifatli qilib yarata oluvchi kuchdir.
Inson barkamolligini belgilovchi uch asosiy omil - jismoniy, aqliy va
ma’naviy salohiyat jamiyatda mislsiz ijobiy o‘zgarishlar joriy etish imkoniyatiga
ega. Bu, avlodlar hayotida yanada yangilanib, rivojlanib, yanada yangi mazmun-
mohiyat kasb etib boraveradi.
Barkamol avlodning shakllanishi, ulardagi intellektual va jismoniy
resurslarning ortishi yoki, aksincha, kamayishi jamiyatning har bir a’zosi
ma’naviy salohiyatiga bog‘liq. Jismoniy-intellektual resursning yaratuvchanlik
harakati uning muntazam rivojlanib borishini kafolatlaydi.
1.2. O‘quvchi jismoniy tarbiyasining asosiy shakllari
va mashg‘ulot formalar
O‘quvchilarning jismoniy tarbiyasining mashg‘ulotlari maktabda o‘quv
ishlari, sinfdan tashqari ishlar fizkulptura sog‘lomlashtirish ishlari, maktabdan
tashqari muassasalarda va oilada quyidagi shakllarda: «jismoniy tarbiya darsi»,
«darsgacha gimnastika», «jismoniy tarbiya daqiqalari», «katta tanaffusdagi
uyushtirilgan o‘yinlar», «sport ko‘ngil ochishlari (vaqt o‘tkazish uchun)»,
«uzaytirilgan kunli maktablardagi jismoniy madaniyat mashg‘ulotlari», «sport
seksiyalari», «bayramlari, musobaqalar «Quvnoqlar va zukkolar» uchrashuvlari,
«Salomatlik kuni» voh.k.dek o‘ndan ortiq xil sinfdan tashqari ishlar tarzida
tashkillanadi.
Maktabdan tashqari muassasalarda jismoniy tarbiya:
Bolalar, o‘smirlar sport maktablari, sport inshoatlari va suv havzalari,
istirohat bog‘lari, madaniyat uylari, madaniyat maroylari qoshidagi sport
seksiyalari, jismoniy tarbiya krujoklari, uy joy boshqarmalari, mahalla fuqarolari
yig‘ini tomonidan yo‘lga qo‘yilayotgan bolalar sport seksiyalari va boshqalar
tarzida sog‘ligi, yoshi, jismoniy tayyorgarligiga qarab ajratib olinib, turli
yoshdagilar uchun muntazam ravishdagi mashg‘ulotlar tashkillanadi.
27](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_27.png)
![O‘zgarib turadigan tarkib bilan o‘yinlar, oilaviy musobaqalar
uloqtiruvchilar kuni, ommaviy krosslar (yuguruvchilar kuni), turli xil konkurslar
o‘tkaziladi.
Oilada jismoniy tarbiya uy sharoitida, dars tayyorlash paytidagi fizkulptura
minutlari, jismoniy tarbiyadan uyga berilgan vazifalarni bajarish, sport
xarakteridagi mashqlar, oilaviy sayohatlar va jismoniy mashqlar bilan mustaqil
shug‘ullanish mushg‘ulotlari, o‘yinlar, trenirovkalar sifatida uyushtiriladi.
Maktab yoshi jismoniy harakatga o‘rgatish uchun eng qulay yoshdir. Xuddi
mana shu yillarda bolalar Yuqori egiluvchanlikga, kuchli va tez nerv
qo‘zg‘olishiga ega bo‘ladilar va shunga ko‘ra harakatlarning shartli reflekslarini
engil hosil bo‘lishi bilan ajralib turadilar. 14-15 yoshda harakat
analizatorlarining rivojlanganligi me’yoriga etadi. Maktabni tugallash davriga
kelib o‘quvchilar xilma-xil darajadagi harakat malakalariga ega bo‘ladigan. Bu
o‘z navbatida jismoniy mashqlarni, mehnat faoliyatida va ijtimoiy hayotda
turmushda, o‘zlarining sog‘ligini mustahkamlashga, jismoniy tayyorgarlikni
oshirishga qo‘llay oladilar.
Harakat o‘rgatish shug‘ullanuvchini jismoniy rivojlanganligi va jismoniy
tayyorgarligi hamda jismoniy sifatlarini darajasiga qarab amalga oshiriladi.
Katta, o‘rta, kichik yoshdagi o‘quvchilarni harakatga o‘rgatishda umumiy
metodik prinsiplarni qo‘llashga alohida e’tibor beriladi.
Onglilik va faollilik prinsipiga muvofiq yildan yilga bolalar o‘rgatilgan
harakat faoliyati haqida bilimlarga ega bo‘la borishlari, bajarilgan harakat
nimaga faqat aynan shunday bajarilishi kerakligi, boshqacha bajarilsa qanday
xatolar sodir bo‘lishi mumkinligi haqida fikr yurita oladigan bo‘lishlari lozim.
Bu bilan ularning fikrlash doirasi ken-gayadi. Kichik yoshdagi jismlarni ko‘rish
orqali fikrlaydiganlarda hayotiy misollar bilan, jismoniy mashqning ahamiyati
uni kundalik turmushda qo‘llanilishi shug‘ullanuvchini sog‘ligi uchun ahamiyati
va boshqalar haqida hayotiy misollar keltirilsa bas.
V - IX sinf o‘quvchilariga nisbatan qiyin harakat malakalari beriladi. Bu
jarayon o‘rganilgan materiallarni ko‘p marotaba qaytarish orqaligina amalga
28](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_28.png)
![oshirilishi, shundagina Yuqori natijalar uchun ko‘p ter va og‘ir mashaqqatlar
tortish kerakligi ularning ongiga singdiriladi. Bu yoshdagilar psixikasiga e’tibor
berish muhim ahamiyatga ega. Ular o‘rganilayotgan harakat faoliyatini
tezdagina egallab olishga urinadilar. Bu bilan ular xatolarga yo‘l qo‘yadilar.
SHuning uchun harakat texnikasi ustida ishlash og‘ir ekanligini alohida
tushuntirish muhim ahamiyatga ega. Ularni harakatlarni o‘zlashtirishda bir-
biridan xatolar topishga majbur qilish, xatolarni ko‘ra bilish, tahlilga o‘rgatish
va bo‘lajak xatolarni oldini olishga zamin yaratadi. Qolaversa o‘qitilgan
mavzularni qaytarishda ularni guruhchalarga rahbarlik qilishga o‘rgatishni
hayotiy ahamiyati katta. Mustaqil fikrlashga e’tibor berish muhim ahamiyatga
ega.
Yuqori sinf o‘quvchilariga yangi adabiyotlar, sport taktikasi haqida
tushunchalar, mustaqil shug‘ullanishlari uchun maslahatlar berish maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Bajarib ko‘rsatish prinsipi o‘quvchilarda o‘sha harakatlar haqida aniq
tushunchalar hosil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Kichik va o‘rta yoshdagilarda
taqlid qilish refleksi juda rivojlangan bo‘ladi. ular ko‘rsatilgan harakatlarni
aynan o‘zini, nusxasini, tezda va butunligiga qaytara oladilar. Shuning uchun bu
prinsipiga rioya qilish o‘qituvchidan alohida eotiborni hamda o‘quvchilar
bajarayotgan mashqni ahamiyatini mukammal tushuntirish lozimligi talabini
qo‘yadi.
Yuqori sinf o‘quvchilari turli xil tayyorgarliklarni o‘tadilar, harakatlarni
o‘zlari mustaqil kuzatib baholay olib malakalariga ega bo‘lib qoladilar.
Mashqlarni yaxshi bajaradiganlarini, yaxshi namoyish qila oladiganlarini
tarbiyalash maqsadga muvofiq bo‘lib, ulardan o‘qituvchilar mashg‘ulotlar
paytida yordamchi sifatida foydalanishlari mumkin.
Harakatni bo‘laklarga ajratish bilan o‘rgatish va o‘qitishni
individuallashtirish prinsipi – kichik maktab yoshdagilarga qo‘llanganda ayrim
harakatlarni ajratib olish va uni aniq bajarishi qiyinroq kechadi. Ular tez
charchaydilar va tez tiklana oladilar. Ayniqsa bir xil harakatlar tez charchashni
29](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_29.png)
![tezlashtiradi. Bulardan tashqari tananing ayrim muskullarini ma’lum muddatga
ushlab turish (statik holatdagi) mashqlari tez toldiradi va shuning uchun bunday
mashqlarni qo‘llashdan qochish lozim.
Birinchi sinfdan boshlaboq o‘quvchilardan ayrim mashqlarni bajarish
uchun bor imkoniyatlarni sarflashini talab qilish kerak bo‘ladi. chunki ularning
jismoniy tayyorgarligi va nerv faoliyatining tipologik xususiyatlariga katta
e’tiborni talab qiladi.
Muntazamlilik prinsipi h arakatga o‘rgatish rejalashtirilgan materialni
qator mashg‘ulotlarda ko‘proq qaytarish talabini qo‘yadi. Mavzu
o‘zlashtirilgandan so‘ngina boshqa vazifaga o‘tiladi. Kichik, o‘rta va katta
maktab yoshdagilar bir yoki bir necha darsni (yoki trenirovkani mashg‘ulotini)
qo‘yib yuborishi, ularda tizimli qatnashmasligi, ta’lim jarayoniga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi va o‘zlashtirish jarayonini cho‘zilishiga sabab bo‘ladi.
Talablarni asta-sekinlk bilan oshirish prinsipi h arakatga o‘rgatishda
bajarilayotgan mashqni asta-sekinlik bilan qiyinlashtirish, yuklama me’yoriga
nisbatan kerak bo‘lgan talablarni qo‘yish, nerv-muskul jarayonida qoordinatsion
o‘zgarishlar sodir bo‘lishi bilan bog‘liq qoidalarga rioya qilishni taqazo etadi. I-
III sinflarda bajariladigan harakat turlarini tez-tez o‘zgartirish maqsadga
muvofiqdir. Mashq bajarayotganda zo‘riqqan muskul navbatdagi muskullarga
nisbatan dam berishi amaliyotdan ma’lum. Muskullarni 5-8 sek oshiq zo‘riqqan
holda tarang ushlab turish bu yoshdagilar uchun tavsiya etilmaydi. Mashqni
bajarish va urinish oldidan o‘quvchini ko‘p kuttirish tavsiya qilinmaydi. Navbat
kutish tik turishdan iborat bo‘lmay asosiy harakatni bajarishda ishtirok
etmaydigan boshqa muskul guruhlari uchun zo‘riqish beradigan harakatlar bilan
almashtirilishi, qorin, ko‘krak, bel muskullarini rivojlantiradigan, normal nafas
olish malakasini shakllantiradigan mashqlarni bajarish tavsiya qilinishi ham
mumkin.
Mashq usuliyatini o‘smirlarga qo‘llar ekanmiz diqqatni gavdani to‘g‘ri tuta
bilish, ratsional ritmda nafas olish (ayniqsa yurish va yugurish mashqlari)ga
qaratishimiz zarur. V-IX sinfdagilar ko‘rganini ilib olish qobiliyatiga ega
30](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_30.png)
![bo‘ladilar har bir harakatini tez o‘rganadilar. Ularda ayniqsa engil atletika
mashqlariga qiziqish katta bo‘ladi. Mashqlarni bajarishda aynan o‘sha mashqni
nimasiga kuch sarf qilish yoki mashqdan so‘ng mashqni bajarish uchun
zo‘riqgan muskulni bo‘shashtirishni bilishga o‘rgatish, chiroyli, Yuqori darajali
kuch sarflagandagidek harakatlarni bajarishga o‘rgatish kerak bo‘ladi.
Yuqori sinfdagi bolalarda jismoniy mashqlarni ko‘proq kuch talab
qiluvchilarini, chidamlilik va boshqa jismoniy sifatlarni rivojlanishiga olib
keladiganlarini berish tavsiya qilinadi.
Harakatga o‘rgatishning etaplari . Jismoniy tarbiya darsida jismoniy
mashqlarga o‘rgatish jarayoni harakatga o‘rgatishning asosini tashkil qiladi.
Rasm, ashula va boshqa darslarda bolalar diqqati juda aktiv bo‘ladi. Jismoniy
tarbiya darslarida ham mashqlarni o‘zlashtirishda bolalar diqqatini Yuqorida
qayd qilingan darslardagidek bo‘lishiga erishish kerak.
O‘rgatishning boshlang‘ich etapi. Mashqni bajarilishini boshlanishi
bilanoq tushuntirishga, diqqat bilan eshitishga erishish, bajarilayotganni to‘la
tasavvur qilish, ijroni tahlili va uni bajarishga zo‘r ishtiyoqni, intilishni paydo
qilish lozimligi ta’limning birlamchi etapini asosiy mazmunini tashkil etadi.
Kichik yoshdagilarga iloji boricha o‘yin tarzidagi harakatlarni o‘rgatishni yo‘lga
qo‘yish o‘qitishning boshlang‘ich etapni asosiy vazifasidir. Bolalarda o‘sha
faoliyatga kerak bo‘lgan harakatni bajarmaslikka olib keladigan sabablarni ko‘ra
bilish, o‘rgatishning samarali boshlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va o‘qitishda
yaxshi natija beradi.
O‘smirlarga mashg‘ulotlar paytida eng dastlabki bajarish ular uchun tanish
sharoitda, tashqi qo‘zg‘atuvchisiz, chalg‘ituvchilarsiz amalga oshirilishi muhim.
Professor Kasoyanovning yozishicha tajriba maktabining darsiga tajriba
o‘rgangani bir guruh nazoratchilar kelgan. Uni ko‘rgan o‘qituvchi, bolalar
yaxshi ko‘rgan sport jihozlarida, bolalar uchun tanish bo‘lgan mashqlardan
foydalanib mashg‘ulot o‘tkazgan. Ajablanarlisi shu bo‘lganki, o‘quvchilar
o‘zlari duppa-durust avval bajargan mashqlarini bajarishda ham ancha
qiyinlashgan. Darsda qatnashayotgan nazoratchilar o‘quvchilar uchun
31](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_31.png)
![qo‘shimcha qo‘zg‘atuvchi bo‘lgan, bu bilan o‘quvchilarning bosh miya yarim
sharlari po‘stlog‘ida yangi qo‘zg‘alish o‘chog‘i vujudga kelib mavjud shartli
harakat reflekslarini normal o‘tishiga to‘siq yuzaga kelganligi kuzatilgan.
Yuqori sinfdagilar harakatlarni birinchi ko‘rishdanoq yaxshi bajarishlari
mumkin. Bunga sabab ularning jismoniy tayyorgarligining Yuqoriligi va
uddalash qobiliyatlarini etarliligi sabab bo‘lishi mumkin.
Harakatga o‘rgatishda, o‘rganilishi lozim bo‘lgan mashqni dastlab muskul
kuchni oz sarflab, harakatlarni sekinlashtirilib bajarish bilan o‘rgatilsa material
oson o‘zlashtiriladi. Bir xil harakatni uzoq takrorlash harakatga o‘rgatish
samaradorligini pasaytiradi. Shuning uchun o‘sha harakatga monand, bajarish
texnikasi o‘zlashtirilayotgan mashqga yaqin jismoniy mashqlar yoki harakatli
o‘yinlardan foydalanishning samarasi katta. Amaliy materiallarni o‘zlashtirish
o‘z navbatida yangisini o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Uzunlikga sakrash,
masofada tez yugurishni osonlashtiradi. Ammo mashg‘ulotlar davomida bir
mashg‘ulotda, darsdan bir xil jismoniy sifatni rivojlantiruvchi mashqlarni
tanlash bolalarda darsga qiziqishni so‘ndiradi.
Yuqori natijalarga erishish uchun ayrim mashqlarni ko‘p marotalab
takrorlash zarur. Amaliyot shuni isbotladiki 60 m ga IX sinf o‘quvchisi 11,4 sek
natijasidan 0,9 sekundga tushunturguncha 2 yilda maxsus mashqlar bilan
qo‘shganda 26 km yugurishi kerak ekan.
Mustahkamlash va takomillashtirish etapi harakatga o‘rgatish jarayonida
muhim ahamiyatga ega va bu jarayon o‘quvchilarning yoshi xususiyatlari bilan
bog‘liq. O‘zlashtirilgan harakat malakasi yarim sharlar po‘stlog‘ida hali chuqur
iz qoldirmagan bo‘ladi. Uni chuqurlashishi mustahkamlash hamda
takomillashtirish etapida me’yoriga etadi. Hosil bo‘lgan «iz» ma’lum davr
o‘tgandan so‘ng ham eski malakani qaytadan tiklanishiga sababchi bo‘lishi
mumkin.
O‘quvchilarda jismoniy sifatlarni rivojlantirish. Kichik maktab
yoshidagilarda jismoniy sifatlar rivojlanadi. Lekin bu rivojlanish malum yillarda
ayrim sifatlarni oldinlab, ma’lumotlarini esa kechroq rivojlanishiga olib kelishi
32](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_32.png)
![mumkin. Bunga yashash sharoiti, kun tartibi, jismoniy mehnat va qator boshqa
ijtimoiy faktorlar sabab bo‘ladi. Bundan tashqari yoshlar, o‘smirlar va kichik
yoshdagilarni jismoniy sifatlarini tarbiyalanishi tabiiy ravishda o‘zgarayotgan va
rivojlanayotgan organizmning xususiyatlariga ham bog‘liq.
Eng muhimi maqsadga muvofiq holda uyushtirilgan mash-g‘ulotlar harakat
sifatlarini rivojlantirishda asosiy rolni o‘ynaydi.
Harakatga o‘rgatish bilan bu jarayon o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib
quyidagilarga yo‘naltirilgan:
1. Jismoniy sifatlar, turli xil yoshdagilarda, har xil rivojlangan bo‘lib,
harakat malakalarini egallashda muhim ahamiyatga ega. Ularni rivojlanishi
organizmning funksional qobiliyatini yaxshilaydi va kuchaytiradi.
2. Ayrim hollarda ma’lum yoshdagilarda uchraydigan jismoniy sifatlarni
rivojlanmay qolishi yoki orqada qolishi o‘zlashtirishni orqaga suradi.
3. Ayrim jismoniy sifatlarini esa normal rivojlanishini chetga burilishiga
yo‘l qo‘ymaydi.
4. Jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun ortiqcha mehnat qilishga,
energiya sarflashga yo‘l bermaydi.
Demak, maxus yo‘naltirilgan mashg‘ulotlar jismoniy sifatlarni
rivojlantirishda katta rol o‘ynaydi.
Kuch, chidamlilik, chaqqonlik, egiluvchanlik, tezlikni rivojlantirishda
o‘sha sifatlar uchun mos, talabga javob beradigan mashqlar tanlab olinib, uning
me’yori, bolaning yoshi, jinsi hamda jismoniy tayyorgarligiga qarab berilsagina
o‘quvchilarni garmoni tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish mumkin bo‘lar ekan.
Harakatga o‘rgatishda mashqlarni barcha jismoniy sifatlarga moslab
tanlash va ulardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan jismoniy sifatlarni
rivojlantirish mumkin. Ayrim mashqlar bilan alohida jismoniy sifatlar ajaratib
rivojlantirilishi mumkin. Akrobatikadagi oldinga dumbaloq oshish mashqi
chaqqonlik va tanini boshqara olishni tarbiyalaydi, 30 metrga tez yugurish
tezkorlikni vah.k. SHuning uchun biz ularni o‘sha sifatini rivojlanishiga omil
bo‘ladi desak xato qilmagan bo‘lamiz. Lekin jismoniy mashqlarni bajartirish
33](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_33.png)
![usuliyati orqali o‘sha mashqni boshqa qator jismoniy sifatlarini rivojlantirish
uchun vosita qilib foydalansa ham bo‘ladi. Tennis to‘pini bir maromda erga urib
turishimiz oldniga chaqqonlikni tarbiyalasa, uni kuchliroq urib, so‘ng ilib olishni
mashq qilsak kuchni va harakat koordinatsiyasi tarbiyalanadi. Shu mashqni
bajarish muhlatini 30-20 soniyaga cho‘zsak (erga urib tursak) chidamlilik
tarbiyalanadi. Bu bilan jismoniy mashqlarni maqsadli bajartirish metodikasi
jismoniy sifatlarni rivojlantirishda asosiy omil rolini o‘ynaydi. Ayrim jismoniy
sifatlarni tarbiyalashga e’tibor beraylik:
Chaqqonlik I-IV sinf o‘quvchilarida keyingi sinfdagilarga nisbatan oson
rivojlanadi. Bu nerv jarayonidagi qo‘zg‘alish bilan tormozlanishni tez o‘rin
almasha olishiga bog‘liq. Bizga ma’lumki, bu yoshdagilarda nerv almashinuvi
tez kechadi. Shuning uchun asosiy omil qilib mayda guruh olinadi. Harakatli
o‘yinlardagi bir xil reaksiyalar kutilmaganda boshqa bir xili bilan qisqa vaqt
ichida o‘rin almashadi. Masalan, «Kun va tun» o‘yini chaqqonlik sifatini yaxshi
rivojlantiradi.
O‘smirlarda chaqqonlik boshqa harakat sifatlariga nisbatan ancha
rivojlangan bo‘ladi. Chunki ularda organizmni rivojlanishi sur’ati o‘ta Yuqori,
ularga oldingi yoshdagilarga nisbatan og‘irroq mashqlar tavsiya qilinadi. To‘pni
irg‘itib oyoqni ko‘tarib uni ostida qarsak qilib ilib olish yoki 360 0
ga aylanib
ilish, xilma-xil muvozanat saqlash mashqlari, tanish bo‘lgan o‘yinlarning
qiyinlashtirilgan variantlari qo‘llaniladi. Chaqqonlikni tarbiyalashda sport
o‘yinlarining ahamiyati katta.
Katta yoshdagi maktab o‘quvchilarida ko‘proq gavdani boshqarish,
to‘siqlardan oshish, tayanish va osilishdek og‘ir jismoniy mashqlar tanlanadi.
Tezlik. Kichik yoshdagilarda o‘rta yoshdagilarga nisbatan yaxshi
rivojlangan bo‘ladi. O‘g‘il bolalarda 8-10 yoshdan boshlab yaxshi rivojlana
boshlaydi. 10 yoshga borganda bu sifatning zahirasi anchagina Yuqori bo‘ladi.
Shu yillar mobaynida tezlikni o‘rtacha ortishining me’yori boshqa yoshdagilarga
nisbatan Yuqori bo‘ladi. Qizlarda bu qobiliyat bolalarnikiga nisbatan ozroqdir.
Tezlikni rivojlanishi uchun ularga anchagina jismoniy mashqlar berish kerakki,
34](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_34.png)
![ularning bosh miya po‘stloq qismida tezlik markazlari paydo bo‘lsin. Tezlikni
rivojlantirish uchun quyidagi mashqlar tavsiya qilinadi. 7-8 yoshdagilarga
ko‘rish, ovoz signallariga o‘z vaqtidayoq keskin javob beradigan, o‘z o‘rnini tez
topib oladigan harakatli o‘yinlar, erkin yugurish va hokazolar.
Qaysiki o‘sha o‘yinlarni o‘ynashda tezkorlikka yo‘naltirilgan vazifalar
qo‘yiladi. 3-4 sinflarda esa 20-40m. Masofani tez vaqt ichida bosib o‘tish kerak
bo‘lgan o‘yinlar tanlanadi.
O‘smirlarda tezlik kichik yoshdagilarga nisbatan yaxshi rivojlanadi,
qizlarda esa uni teskarisi, 12 yoshdan boshlab bolalarga nisbatan rivojlanishning
qiya chizig‘i pastga tomon ketadi. Sababi ularda organizm yog‘ bosish
jarayoniga beriladi, egiluvchanlik va moslanuvchanlik nisbatan susayadi. Nerv
jarayonlarining kuchi, ta’sirchanligi ortib ketadi. 14 yoshga kelib tezlikning
rivojlanishi aytarli susayadi. Bular uchun tez bajariladigan jismoniy mashqlar
tanlab olinadi. Tanlangan mashqlar o‘ta Yuqori tezlik bilan bajariladigan
mashqlar bo‘lishi shart. Lekin tezlik uchun mashqlarni har doim bir maromda,
ko‘p marotabalab, takrorlayverish ular organizmida shu tezlik uchun shartli
refleks hosil bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Unda tezlik rivojlanishi keskin
susayadi.
Shuning uchun mashqni turli xil sharoitda, xilma xil tarzda berish tavsiya
qilinadi. Bunga eotiborsizlik tezlik refleksini hosil bo‘lishiga, bir xil suro’atdagi
tezlika namoyon qiladigan holatni yuzaga keltiradi. Ularga beriladigan mashq
tezlik-kuch talab qiladigan bo‘lsin. 5-6 sinflarda 6-9 etapli estafetalar tanlanadi.
Y o shlar va qizlar tezlikni rivojlantiradigan mashqlarga tez moslashadi.
Qizlarda tezlik yoshlarnikiga nisbatan ancha past rivojlangan bo‘ladi. Ular
uchun xarakterli vosita qilib 80-100 metrga yugurish, estafetalardan fodalanish
lozim.
Kuch imkoniyati kichik yoshdagilarda unchalik baland emas. S.I.
Galpperin tajribasi natijasi 7-8 yoshdagi bolalar qo‘li bilan 2,5 kg kuchga ega
ekanligini ko‘rsatadi. Qizlarda esa bu sifat anchalik sust rivojlangandir. Ularni
tezlik sarf qiladigan mashqlar bilan ko‘p band qilmaslik kerak. I-II sinflarda
35](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_35.png)
![jismoniy mashqlar asosan jihozsiz bajariladi. III-IV sinflarda esa nisbatan
ozgina yuk ko‘tarib bajaradigan mashqlar tanlandi. Rezina to‘plar, gimnastika
tayoqlari, engil otish bilan bajariladigan mashqlar qo‘llaniladi. I-II sinflarda
asosan tanani to‘g‘ri tutish uchun qorin, ko‘krak, bel yonbosh muskullarini
rivojlantirishga asosiy e’tiborni qaratish kerak, chunki ularda tanani to‘g‘ri tuta
bilish malakasi yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
O‘rta maktab yoshdagilarda kuchni yaxshi rivojlangan ekanligini ko‘rish
mumkin. Muskullar asta-sekinlik bilan statik ishlar bajarishga moslasha
boshlaydi. Qo‘l muskullari, elka muskullari kuchi yaxshi rivojlana boshlaydi.
Sport jihozlarida bajariladigan mashqlar ham qo‘l keladi.
14-15 yoshdagi qizlarda jismoniy rivojlanish xamda jismoniy sifatlardan
kuchni rivojlanishi bolalarga nisbatan orqada qolishi kuzatiladi.
Kuch uzoq vaqt davom etmaydigan, o‘z kuchi bilan bajariladigan, tezlik-
kuchi sarf qiluvchi intensiv mashqlar bilan, 5-6 sinflarda 1-2 kilogrammli charm
to‘plarni irg‘itish, ilish, kanatga tirmashib chiqish, og‘irligi 2-3 kg keladigan
to‘plarni uloqtirishdek mashqlar bilan rivojlantiriladi; 7-8 sinflarda shu mashqlar
tezlik-kuch bilan bajarilishi orqali, individual xususiyatni hisobga olib,
organizmga tushadigan jismoniy yukni ortishi orqali amalga oshiriladi.
Yuqori sinf o‘quvchilarida esa og‘ir yuk tashish, ko‘tarish, uzunlikka,
balandlikga sakrash, uloqtirish, tortishmachoq o‘yinlari, kurash elementlarini
o‘rganish va boshqa qator jismoniy mashqlar bilan rivojlantiriladi. Kuch sifatini
rivojlantirish ehtiyotlikni talab qiladi. Chunki yosh organizmga hali balog‘atga
etmay turib bu mashqlarni yaxshi bajarish uchun imkoniyat kam bo‘ladi.
Chidamlilik I-II sinf o‘quvchilarida energiya sarf qilib bajariladigan
jismoniy mashqlarni bajarishni uzoqroq davom ettirish orqali tarbiyalanadi.
Harakatli o‘yinlarni o‘ynash ham bundan mustasno emas. Y o shi ulg‘aygan sari
bu sifat ham tabiiy rivojlanib boradi. Bolalarda qizlarga nisbatan bu sifat
unchalik yaxshi rivojlanmaydi. O‘smirlarda chidamlilik 300-400 metrga
yugurishni yurish bilan almashtirib yoki o‘sha masofani bir xil belgilangan
sur’atda yugurish (belgilangan vaqt ichida ma’lum masofani bosib o‘tish)lar
36](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_36.png)
![yoki velosipedda yurish, suzish kabi mashqlar orqali rivojlantirish tavsiya
qilinadi.
VII - IX sinflarda h am shu mashqlar tezlikni ortirib bajarish orqali bajariladi.
Harakatli o‘yinlar, sport o‘yinlari Yuqori sinflarda bu sifatni rivojlantirish uchun
vosita bo‘ladi.
Egiluvchanlik. Bu sifatni rivojlantirishga eng qulay yosh kichik maktab
yoshidir . Bunda muskullar, bo‘g‘inlar harakati katta yoshdagilarga nisbatan
yaxshi bo‘ladi. Shuning uchun ham bu yoshdagilarda harakatli o‘yinlar orqali
egiluvchanlikni rivojlantirish mumkin.
O‘smirlarda bu xususiyat kichik yoshdagilarga nisbatan susaygan bo‘ladi.
Shuning uchun bularga jismoniy tarbiya darslarida egiluvchanlikni
rivojlantiruvchi jismoniy mashqlar ko‘proq berilishi kerak bo‘ladi. Ularga
mashqlar berishda ehtiyotlik zarur, chunki ular mashq ahamiyatini bilmay
muskullarni keragidan ortiqcha zo‘riqtirish orqali ularni cho‘zib qo‘yishi
mumkin. Bu esa jarohatlanish va boshqalarga olib keladi.
Katta maktab yoshdagilarga iloji boricha ko‘proq egiluvchanlikni
rivojlantiruvchi mashg‘ulotlar tashkillash lozim bo‘ladi.
I .3. O‘quvchilar jismoniy tarbiyasining o‘quv ishlari shakli.
O‘quv ishlari – o‘quvchi jismoniy tarbiyasini tashkillashning asosiy shakli
bo‘lib, maktab jismoniy tarbiya tarzida uyushtiriladi. Dars – jismoniy tarbiya
mashg‘ulotlarining tizimli shakli bo‘lib, bir xil yoshdagi, bir xil kontigentdagi
bolalarga belgilangan vaqt ichida dastur mavzularini o‘qitish jarayoni
tushuniladi.
Maktab darsi jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning
alohida shakli bo‘lib u umumta’lim maktablari, akademik, kasb-’unar litseylari,
Oliy o‘quv yurtlari, kolledj, gimnaziya va boshqa o‘quv muassasalardagi
mashg‘ulotlardan o‘zining maqsadi va vazifalari bilan farqlanadi.
Jismoniy tarbiya jarayoni bir yillik emas. Mazmuni va tashkillanishini turli
tumanligi bilan xarakterlanadigan mashg‘ulotlar, darslar turkumi orqaligina
37](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_37.png)
![tarbiyaning bu yo‘nalishida ma’lum natijalarga erishishni maqsad qilib qo‘yish
mumkin. Har bir darsda alohida vazifalar hal qilinadi. Oldin o‘qitilgan
(o‘rgatilgan)ni va keyin o‘qitiladigan mavzulari bir biri bilan harakatning ayrim
yoki bo‘laklari bilan albatta bog‘lanishi va tuzilishi bilan farqlanadi hamda
belgilangan tizim asosida olib boriladi.
Jismoniy tarbiya darslarining xarakterli tomoni shundaki, u maxsus
tayyorgarlikka ega bo‘lgan mutaxassis tomonidan, jismoniy rivojlanganligi va
tayyorgarligi taxminan bir-biriga yaqin kontigent bilan bir necha yilga
mo‘ljallangan dastur asosida hamda ma’lum tizimga solingan jadval asosida
tashkillanadi. Darslar umumiy jismoniy tarbiya, kasb-hunar jismoniy
tayyorgarligi va sport ixtisosligini yo‘lga qo‘yish maqsadida o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarning tizimli va nisbatan tejamli, samarali shaklidir.
Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning boshqa tipik
formalari o‘zining davriyligi, tizimli emasligi, faqat bir marotabaliligi,
individualligi bilan darslardan tubdan farqlanadi. Ko‘pincha mashg‘ulotlarning
Yuqorida qayd qilingan shakllari darsni to‘ldiradi va uni xususiy va umumiy
vazifalarini to‘ldirishda qo‘shimcha rol o‘ynaydi. Lekin ular aholini fizkulptura
bo‘yicha ma’lum darajadagi talablarni to‘la qondirib mustaqil ahamiyat kasb
etadi.
Jismoniy tarbiyada pedagogik jarayonning natijalari jismoniy tarbiya
darslarida olib boriladigan o‘quv-tarbiyaviy ishlarning sifatiga bog‘liq. Bunga
har bir dars zamiridagi qator vazifalarni hal etish bilan erishiladi.
Jismoniy tarbiya darslari ta’lim berish (o‘qitish), tarbiyalash va
sog‘lomlashtirishdek jismoniy tarbiya jarayonining umumiy vazifalaridan kelib
chiqib, har bir dars uchun aniq «Tanishtirish», «O‘zlashtirish»,
«Musta’kamlash», «Takomillashtirish»dek mazmunga ega bo‘lgan xususiy
vazifalarni qo‘yish va uni hal qilishni nazarda tutadi.
Ta’lim berish vazifalari bolalarni jismoniy tarbiya dasturda tavsiya qilingan
mashqlarni bajarishga, o‘rganilgan mashqlarni mustahkamlash va
takomillashtirishga, shuningdek, malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirishga
38](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_38.png)
![hamda o‘rganilgan mashqlarni turli sharoitda amaliyotda qo‘llashga o‘rgatishga
yo‘naltiriladi. Ta’lim vazifalarini izchil ravishda bajarish jismoniy tarbiya
dasturidagi butun o‘quv materiallarini izchil va mustahkam o‘rganishga olib
keladi.
Ta’limning ayrim vazifalarini hal etish uchun nisbatan uzoq vaqt yoki qator
ketma-ket darslar zarur vazifalar boshqa hillarini hal etish uchun esa bir
darsning o‘zi kifoya qiladi. Masalan, arqonga malum usulda tirmashib chiqish
va uni bajarishda harakatlar ketma-ketligini bir darsning o‘zida texnik jihatdan
mukammal o‘rganib olish mumkin emas. Bu umumiy vazifa, buni hal qilish
uchun turkum darslar lozim. Qolaversa, shug‘ullanuvchini harakat
koordinatsiyasi, jismoniy tayyorgarligi, o‘zlashtirish qobiliyati (qabul qilishi),
o‘zlashtirilayotgan harakatga o‘xshash harakat zahirasiga ham bog‘liq.
Arqonni oyoqlari bilan ushlab tirmashib chiqishga bir darsda o‘rgatish
mumkin. Bu kichik xususiy vazifa bo‘lib, uni mazkur darsning aniq
vazifalaridan biri sifatida hal qilinadi. Ta’limning vazifalari, Yuqoridagilardan
tashqari o‘quvchilarni jismoniy tarbiya va sport, sog‘liqni saqlash, chiniqish,
jismoniy mashqlarni to‘g‘ri bajarish haqidagi nazariy bilimlarini oshirishlari
bilan ham hal qilinadi. Jismoniy tarbiya darslarida faqat tao’lim-tarbiya emas,
balki insoniy fazilatlar – e’tiborlilik, diqqatini boshqara olishi, intizomi, irodasi,
saranjomliligi, maqsadga intilishi, mustaqilligi va qiyinchildiklarni engishdagi
qat’iyyati va boshqalarni qo‘shib tarbiyalash talab qilinadi.
Sog‘lomlashtirish vazifalari ham tarbiya vazifalari kabi har bir darsda hal
etilishi lozim. Jismoniy tarbiya darslarini to‘g‘ri uyushtirish va o‘tkazish tegishli
kiyim bosh bilan shug‘ullanishni, mashg‘ulotlarning joylarida zaruriy sanitariya-
gigiena holatini saqlash va rioya qilish, darslarni ochiq havoda o‘tkazilishi,
sog‘lomlashtirish vazifalarini hal etish imkoniyatini yaratadi.
39](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_39.png)
![II.BOB Umumta’lim maktablari o‘quvchi yoshlarini jismoniy tarbiya
darsini tashkillashtirish va o‘tkazishning usuliy asoslari.
Jismoniy tarbiya darsining samarasi ko‘pincha o‘qituvchining tuzgan
rejasini hayotiyligi, shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkillash uchun tanlagan
usuliyati va uslublari mavjud jihozlar va sport anjomlaridan, texnik vositalardan,
sport inshoatlaridan effektli foydalana olish, temperatura, iqlim sharoiti,
o‘quvchilarning tayyorgarlgi, ularning yoshi, individual xususiyatlarini hisobga
olib effektli foydalana olish bilan bog‘liq.
Darsning uyushtirilishining ta’minlanishi quyidagilarni:
1) tibbiy va gigiena sharoitini yaratish va unga rioya qilishni; 2) moddiy-
texnik jihatdan ta’minlashni; 3) darsda o‘quvchilar faoliyatini tashkillash
usuliyatlarini to‘g‘ri tanlash orqali qo‘yilgan vazifani effektli hal qilishni
nazarda tutadi.
Darsni o‘tkazishning tibbiy-gigienik sharoitini yaratish deganda jismoniy
mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida yuzaga keladigan, sog‘lomlashtirish
effektidan kelib chiqadigan bir butun kompleks tadbirlarni tushuniladi.
Shunga ko‘ra mashg‘ulotlarni o‘tkazish joyining qatiyyan belgilangan
tibbiy-gigienik normalarga muvofiqligiga erishish. Sport zali uchun havo
temperaturasi (eng maoquli) 14-16 0
S da ushlanishi. Tanaffuslarda ochiq
maydonlarga suv sepilishi, sport zallari esa oynalari ochilib shamollatilishi.
Aniqlanishicha, inson o‘pkasida u tinch turgan holda havo ventilyasiyasi
almashishi minutiga 4 dan 6 l atrofida, Yuqori intensivlikda bajarilayotgan
mashqlarda (yugurish, sport o‘yinlari) organizmni havo yutishi 10 l va undan
ortiq darajadan oshishi mumkin. SHuning uchun mashg‘ulot joylarini toza havo
bilan ta’minlashning ahamiyati mu’im.
Ayniqsa, zaldagi jihozlar, anjomlar, matlar (gilamlar) polni tozaligi doimiy
diqqat va e’tiborni talab qiladi. Har bir darsdan so‘ng zal polini xo‘llangan pol
latta bilan namlangan latta bilan esa jihozlar, matlarni artib chiqish zaruriyati
40](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_40.png)
![mavjud. Mashg‘ulotlar tugagandan so‘ng esa shug‘ullanilgan joy tozalovni talab
qiladi. Chunki tozalanmagan zal shug‘ullanuvchi sog‘ligiga katta putr etkazadi,
tanani, sport formalarini kirlanishiga sabab bo‘ladi.
Darsni moddiy texnik taominlash deganda, darsning optimal zichligini
ta’minlashga imkon beradigan, qo‘yilgan kompleks vazifalarni to‘laqonli hal
qilish uchun garantiya beradigan, etarli darajadagi o‘quv-tarbiya jihozlari,
anjomlari va mashg‘ulot joyi nazarda tutilgan.
Oxirgi yillarda ko‘pchilik maktablarda jismoniy tarbiya o‘qituvchilarining
tashabbusi bilan sport zallari va sport maydonlari birdaniga ko‘pchilik o‘quvchi
shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan nostandart jihozlar, anjomlar va trenajerlar bilan
jihozlanmoqda. Bunday jihozlardan foydalanish dars zichligini ahamiyatli
darajada Yuqori effektli tashkiliy formasini vujudga kelishi, oxir oqibat
mashg‘ulotlar natijalarini oshishiga olib kelmoqda.
Jismoniy tarbiya darsning mazmuni. Jismoniy tarbiya darsining mazmuni
dars mashg‘ulotlarini sifatini belgilovchi to‘rtta asosiy komponentning
umumiyligida ifodalanadi. Bu elemenlar o‘zaro uzviy bog‘langan va darsning
xarakterli komponentlari deb ataladi, ular:
a) darsning tarkibiga kiritilgan jismoniy mashqlar. Darsning mazmunining
eng yirik xarakterli komponentidir. Lekin bunday tushuncha bir tomonlama
bo‘lib, tarbiyalash, sog‘lomlashtirish, bilim berish vazifalarini hal qilishda
shug‘ullanuvchilar uchun faoliyat predmeti bo‘lib xizmat qiladi. Mashqlar
darsning umumlashtirilgan predmetining mazmuni, boshqa ma’noda dars
mazmunining bir qirrasi xolos.
b) tavsiya qilingan mashqlarning bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan
o‘quvchilarning darsdagi faoliyati dars mazmunining navbatdagi yirik
komponentlaridan biri. Bu komponent shug‘ullanuvchini turli ko‘rinishdagi,
intellektual va jismoniy faoliyatdan iborat bo‘lib, ular: pedagogni eshitish,
ko‘rsatilayotgan mashqni e’tibor bilan kuzatish,harakat faoliyati orqali hosil
bo‘lgan tasavvurni ustida fikr yuritish, bajarilishi lozim bo‘lgan faoliyatni
loyihasini fikran tuzish, uni bajarish, o‘z harakatlarini nazorat qilish va
41](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_41.png)
![baholash, vujudga kelgan muammolarni pedagog bilan birgalikda muhokama
qilish, o‘z hissiyotini va kayfiyatini nazorat qila olish, vujudga kelgan
emotsionallikni boshqarish vah.k.lardir. Shug‘ullanuvchilarini dars vazifasini
hal qilish bo‘yicha barcha faoliyatlari dars mazmuni asosini tashkil qiladi.
v) pedagogning faoliyati dars mazmunining navbatdagi komponenti bo‘lib,
quyidagicha holatlarda namoyon bo‘ladi. Uyga vazifa berish va uni tushuntirish,
darsning aniq vazifasini bayon qila bilish va uni hal qilishni tashkillash,
shug‘ulla-nuvchilarni doimiy nazoratda ushlash, ularni faoliyatini tahlil qilish,
shuningdek shug‘ullanuvchilarning faoliyatini lozim bo‘lgan yo‘lga burish, ular
orasidagi munosabatlarni o‘zining diqqat markazida ushlash va faoliyatlarini
yo‘naltirish, boshqarish, nazorat qilishdek ta’lim-tarbiya jarayonida ijobiy rol
o‘ynaydigan muhim asosiy holatlarni o‘z ichiga oladi.
g)shug‘ullanuvchilar organizmida dars tarkibidagi mashqlarni bajarishda
sodir bo‘ladigan fiziologik, psixologik, biomexanik va boshqa o‘zgarishlar dars
mazmunining navbatdagi yirik xarakterli komponentlaridan biri hisoblanadi.
Malakalarni shakllanishi orqali rejalashtirilgan, ularning natijasidagi
o‘zgarishlar, shakllangan nazariy va amaliy bilimlar, uddalash,harakat malakasi
va uning avtomatlashuvi orqali sodir bo‘ladigan yashirin (latent) davr darsning
mazmunining to‘rtinchi komponenti hisobiga sodir bo‘ladi. Bunda o‘qituvchi
faoliyati va o‘quvchilar faoliyatining samarasi yashiringan bo‘ladi.
Rejalashtirilgan o‘quv tarbiyaviy ishlarni sodir bo‘lmoqdami yoki yo‘qligi joriy
nazorat qilinib, pedagogik faoliyat keyinchalik qanday davom ettirilishi
lozimligi uchun yo‘riqnomalar tayyorlanadi.
Jismoniy tarbiya darsining tuzilishi. Jismoniy tarbiya darslari bilan bog‘liq
masalalarning eng muhimi uni qanday tuzish masalasidir. Darsni tuzilish
qonuniyatlari haqidagi gapirishdan avval uni qanday struk-turaviy birliklardan
tashkil topishini belgilab olish va aniqlash kerak bo‘ladi. avvaligi dars haqida
yikr bildirayotib uni tarkibiga kiritilgan jismoniy mashqlar, ularni ketma-ketligi
va davomiyligiga qarab «dars sxemasi» atamasi qo‘llanila boshlandi.
Keyinchalik darsga qo‘yilgan vazifalar va ularni hal qilish uchun tanlangan
42](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_42.png)
![jismoniy mashqlar ularning meoyori (dozasi)ga qarab «dars rejasi» degan
atamalar qo‘llanildi. «Darsni strukturasi» degan atama birinchi marotaba V.V.
Belinovich tomonidan (1939) qo‘llanildi va o‘rinli ravishda darsni tuzilishi deb
to‘g‘ri nomlandi. Belinovich tuzilishi darsning vazifalari va jismoniy tarbiyani
mazmuniga qarab belgilanishini o’qtiradi. Darsni tuzilishiga oid maxsus ilmiy-
uslubiy adabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud. Lekin hozirgi kunda bu baxslarga
chek qo‘yilgan va darsni tuzilishini uch qismli tarkibga ega deb qabul qilingan.
Dars tuzilishining loyihasi alohida, darslarni tuzishda foydalaniladigan dars
konspekti orqali ifodalanadi. Darsni tuzilishi o‘qituvchini darslarga mashqlarni
oqilona tanlashga, materiallarni to‘g‘ri joylashtirish va darsdagi yuklamani
meoyorini aniq belgilashga yordam beradi.
Darsning tuzilishi dastur materiallarini belgilangan vazifa asosida izchil
o‘rganishni yo‘lga qo‘yadi. Dars uchun rejalashtirilgan vazifalarni hal qilishda
qo‘llaniladigan ta’limning usuliyatiga aniqlik kiritadi va uni qo‘llash uchun
darsning qismlari yoki ularning ayrim bo‘laklaridan qanday foydalanish
lozimligini belgilaydi.
Jismoniy tarbiya darsida har qanday pedagogik vazifalarni hal etish
ko‘pincha shug‘ullanuvchilar organizmidan ma’lum darajadagi zo‘riqishini
vujudga keltiradi, shuning uchun bu ishga organizm tegishli darajada tayyor
bo‘lishi kerak.
Buyuk rus olimi I.P. Pavlov organizmni qiyin vazifalarni hal etishga tayyor
bo‘lishi zarurligini uqtirib, mashqni asta-sekinlik bilan takrorlash ma’lum
fiziologik qoidalarga asoslanishni taqazo etadi deb uqtirdi. Bu ko‘rsatma
o‘qituvchi zimmasiga shug‘ullanuvchilardan katta kuch talab qiladigan
pedagogik vazifalarni hal qilish darsning boshida emas ma’lum tayyorgarlikdan
so‘ng, mashg‘ulotlarni, darslarni oxirida hal qilinishi lozimligini, shu
mashg‘ulotdagi asosiy vazifalarga shug‘ullanuvchilarning organizmini
uyushtirish, zarur kayfiyatni vujudga keltirish va belgilangan vazifalarni
bajarishga, mashqni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqni shakllanishini mashg‘ulotlar
davomida talab darajasiga ko‘tarish lozimligiga to‘xtaldi.
43](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_43.png)
![O‘quvchilar tomonidan asosiy vazifalarni hal qilish ko‘pincha
shug‘ullanuvchi zo‘r berayotgan ya’ni uni faolligini oshgan davriga to‘g‘ri
kelshligini amaliy ahamiyati katta. Ularning organizmi nisbatan katta zo‘riqish
va kuchli emotsiional holatdan vazmin holatga birdan o‘ta olmaydi. Shunga
ko‘ra darsni tuzishda xotirjam holatga o‘tish va mashg‘ulotlarni uyushtirilgan
ravishda tugallash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Har bir dars uch qismli tarkibga ega ekanligihaqida yuqorida fikr bildirdik
va ular tayyorlov, asosiy va yakunlov qismi deb nomlanadi.
1. Jismoniy tarbiya darsining tayyorlov qismi uchun 8-12 min vaqt
sarflanadi. Boshlang‘ich sinflarda esa 20 minutgacha bilish mumkin. iqlim
sharoiti sovuq, issiq vah.klarga qarab sarflanayotgan vaqt biroz ko‘paytirilishi
mumkin. Tayyorlov qismi asosan darsning asosiy qismida beriladigan jismoniy
yukka o‘quvchi yoki shug‘ullanuvchi organizmini funksional holatini
tayyorlaydi. Organizmning funksional holatini darsning asosiy qismiga
tayyorligi o‘quvchini harakat koordinatsiyasining yaxshilanganligi, peshonada
engil terlash yuzida qizillikni paydo bo‘lishi o‘quvchiningharakat faolligini
ortishi, nafas olish ritmining biroz tezlashuvi, emotsionalholatini ko‘tarinkiligini
kuzatilishi orqali aniqlanadi. Uni tuzilishi darsda echiladigan pedagogik
vazifalariga ko‘ra «tashkiliy daqiqa» deb boshlanadigan qism bilan boshlanib,
o‘quvchilarni saflash, ularni sonini aniqlash, navbatchidan (5-sinfdan boshlab)
raport qabul qilish salomlashishni o‘z ichiga oladi va unga 1-1,5 minut vaqt
sarflanadi. Tashkiliy daqiqadan so‘ng lozim bo‘lsa diqqat uchun mashqlar,
darsni vazifasi yoki mavzusini e’lon qilish, qaddi-qomat uchun mashqlar, nafas
olish ritmi, yurak urish chastotasi, qon aylanishini tezlashtirish, tana bo‘g‘inlari,
muskullari uchun harakatda, o‘quvchilarni to‘xtatib, turli xil mashqlar
bajartiriladi. Darsning tayyorlov qismi asosiy qismida bajarilishi lozim bo‘lgan
harakat faoliyati uchun «tayyorlov» va «yo‘llanma beruvchi» mashqlar bilan
tugallanadi.
2. Jismoniy tarbiya darsining asosiy qismi uchun 25-30 minutgacha (45
minutli darslarda) vaqt sarflanadi va o‘qituvchi tomonidan tuzilgan dars
44](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_44.png)
![ssenariyasi yoki uning reja-konspektiga kiritilgan jismoniy tarbiyadan Davlat
ta’lim standarti dasturidagi shu sinf uchun rejalashtirilgan yangi mashqlar
uqtiriladi, yoki avvalgi sinflarda o‘zlashtirilgan jismoniy mashqlar, harakat
faoliyatlari tanishtiriladi, o‘zlashtiriladi, musta’kamlanib takomillashtiriladi.
Darsning asosiy qismini tuzilishi uchun yagona «standart sxema» mavjud emas.
darsning bu qismi uning mazmuniga kiritilgan asosiy jismoniy mashqlar, ularni
bajarish uchun tanlangan usul va usuliyatlar, ulardan foydalanishni tashkillash
shakllarini tanlash va tuzishdek tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi. Bundan
tashqari jismoniy tarbiyadan Davlat ta’lim standarti dasturining bo‘limlari
(gimnastika, engil atletika, suzish, kurash, sport o‘yinlari, harakatli o‘yinlar)ni
o‘quv materialini o‘qitish o‘zining uslubiy xususiyatlari bilan darsning asosiy
qismini turlicha tashkillash talabini qo‘yadi. Darsning asosiy qismining
talablarni hal qilish o‘quvchilar faoliyatini guruhli, individual, frontal, uzluksiz
ulab, aylanib yurib bajarish, kreystring usuliyatlari orqali maktab yoshidagi
o‘quvchilarning jismoniy tarbiya jismoniy rivojlanganligi, tayyorlanganligi va
organizmining anatomik-fiziologik xususiyatlarini e’tiborga olishni taqazo etadi.
Darsning bu qismida o‘qituvchilarning yordamchilari fizkulptura
faollarining ahamiyatini e’tirof etmay ilojimiz yo‘q. Ular o‘qituvchi tomonidan
haftaning boshlanishida instruktiv mashg‘ulotlar uchun to‘planadilar va ularga
darsning asosiy qismida alohida guruhlarda yo‘riqchi vazifasini bajarish
usuliyati o‘qituvchi tomonidan o‘rgatiladi.
3. Jismoniy tarbiya darsining yakunlov qismi dars uchun ajratilgan
umumiy vaqtining 3-5 minuti sarflanadi. Unda jismoniy sifatlarni rivojlantirish
uchun turli xil harakatli o‘yinlar va estafetalar va jismoniy mashqlardan
foydalaniladi. Darsning asosiy qismida ko‘tarilgan emotsional holatni
pasaytiruvchi va saf mashqlar bajartiriladi, dars yakunlanadi (o‘quvchilar
rag‘batlantiriladi, lozim bo‘lganlariga tanbehlar beriladi, 5-6 nafariga jori baho
qo‘yiladi), uyga vazifa uchun mashqlar tushuntiriladi va dars o‘tkazilgan joy
(sport maydoni, sport zali va boshqa)dan uyushgan holda kiyinish xonasiga
45](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_45.png)
![kuzatish tashkillanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘tkazilgan mashg‘ulotlardan
so‘ng o‘quvchilarini, o‘qituvchining o‘zi kiyinish xonasiga kuzatib qo‘yadi.
Turli xil yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkazilgan jismoniy tarbiya
darslarining tayyorlov, asosiy va yakunlov qismlarini taqqoslash natijalari ta’lili
birinchidan, qonuniy ravishda ularni bir-biridan farqlanishini ko‘rsatdi.
Ikkinchidan, jismoniy tarbiya darslarining bir xil yoshdagilar chegarasida
o‘tkazilgan asosiy qismlari darsning turiga bog‘liq. Uchinchidan, darsning
tayyorlov, asosiy, yakunlov qismlarini davomiyligini o‘zgarishi o‘quvchilarni
yoshiga bog‘liq. Boshlang‘ich sinflarda darsning asosiy qismlari nisbatan bir
xilda, yaoni tayyorlov va yakunlov qismlarining davomiyligi asosiy qismning
davomiyligidan ozgina farqlanadi xolos. Yuqori sinflarda esa tayyorlov,
yakunlov qismlarining davomiyligi asosiy qismning davomiyligidan keskin farq
qiladi. Boshlang‘ich sinflarda bolalar psixologiyasi va ularning fiziologik
xususiyatlari, jismoniy kuchining ozligi darsning asosiy qismida ularni
organizmini va diqqatini oldinda turgan qiyin harakat faoliyatlarini bajarishga
tayyorlash uchun ko‘p vaqt sarflashni talab qiladi. Bundan tashqari tayyorlov
mashqlarini tushuntirish va ko‘rsatish katta yoshdagilarga nisbatan sekin olib
borilishi darsni qismlarida o‘qituvchi tomonidan ko‘p vaqt sarflashni taqazo
etadi. Kichik yoshdagilarda yakunlov qismini asosiy qism hisobidan uzunroq
bo‘lishining, sababi navbatdagi darsga o‘tishga oldindan tayyorlanish
lozimligidan kelib chiqadi va shu bilan asoslanadi. O‘rta va Yuqori sinfga o‘tgan
sari darsning tayyorlov va yakunlov qismlari uchun sarflangan vaqt qonuniy
ravishda kamayib boradi. Chunki o‘quvchilarda turli xildagi saf va tayyorlov
mashqlarini aniq bajarish malakasi Yuqori bo‘ladi. Tushuntirish va ko‘rsatish
uchun kam vaqt sarflanadi, asosiy qismida o‘quvchilar tomonidan kattahajmdagi
yuklama bilan jismoniy mashqlarni bajarish uchun talab vujudga keladi, shunga
ko‘ra tayyorlov asosiy yakunlov qismlarining turli xil yoshdagi o‘quvchilar
bilan o‘tkazilishi turlicha va o‘zlarining xususiyatlari bilan farqlanadi.
46](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_46.png)
![2.1. Jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkillash
usuliyati.
Umumiy ta’lim maktablari, kasb-hunar va akademik litseylar, gimnaziyalar,
kollejlar, oliy o‘quv yurtlari va boshqa ta’lim muassasalarida o‘tkaziladigan
jismoniy tarbiya darslarida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish
mashg‘ulotlarida ishtirok etayotgan o‘quvchilarning faoliyati boshqariladi.
O‘quvchilar faoliyatini boshqarish deganda mashg‘ulot davomida
o‘qituvchi rejasiga muvofiq jismoniy mashqlarni bajarishni tashkillash
uslubiyatini tushunamiz.
Ta’lim-tarbiya jarayonida jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, o‘quvchilar
faoliyatini jismoniy tarbiya darslarida birvarakayiga (frontal), uzluksiz ulab,
guruhchalarga ajratib, yakkama-yakka va aylanib yurib mashq bajarish
uslubiyatlari orqali tashkillaydilar.
1. O‘quvchi faoliyatini tashkillashning frontal usuliyati deganda
guruhdagi barcha o‘quvchilarni bir varakayga o‘qituvchi bilan birgalikda bir xil
vazifani hal qilish uchun mashqni yoppasiga bajarishi tushuniladi. Bu
uslubiyatning afzalligi mashqni bajarish uchun barcha o‘quvchilarni teng
qamrab olinishidir va ularni bir varakayiga band qilishi bo‘lib, dars
(mashg‘ulot)da Yuqori zichlikka erishiladi hamda yuklamani sur’ati, intensivligi
va meoyori barcha uchun bir bo‘lishligidadir. Bu uslubiyatdan asosan darsning
tayyorlov va yakunlov qismlarida, yangi materialni o‘zlashtirish,
takomillashtirish dasrlarida, ko‘proq kichik yoshdagi o‘quvchilar bilan
mashg‘ulotlarda foydalaniladi.
2. O‘quvchi faoliyatini uzluksiz ulab tashkillash usuliyati . Mashqni
bajarish navbatini tushuntirishlarsiz, uslubiy ko‘rsatmalarni harakatni bajarish
ritmiga moslab, xatolarni tuzatish uchun guruhni to‘xtatmay, Yuqori zichlikka
erishish maqsadida harakat faoliyatini to‘la bajarish tarzida namoyon bo‘ladi. Bu
uslubiyatning afzalligi yuklama meoyorini, uni hajmini, intensivligini guruhdagi
barcha o‘quvchi uchun (jismoniy tayyorgarligidan qat’iy nazar) bir xilda
bo‘lishligiga erishishdir. Bu bilan sinf, guruh o‘quvchilari umumiy jismoniy
47](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_47.png)
![tayyorgarligini baholash, ayniqsa, o‘quvchilarning o‘zlari uchun tengdoshlariga
nisbatan o‘z harakat imkoniyatlari darajasini taqqoslash, solishtirish imkoniyati
yaratiladi. Asosan darsning tayyorlov, yakunlov qismlari hamda yangi
materialni o‘zlashtirish boshlangan darsning asosiy qismida ko‘proq
foydalaniladi.
3. O‘quv guruhi (sinf)ni guruhlarga ajratish usuliyatining mazmuni
jismoniy rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi, darsda qo‘yilgan vazifalarni
turli-tumanligi, uni hal qilish uchun lozim bo‘lgan jihozlarni hisobga olish bilan,
ko‘p sonli o‘quvchilar guruhini mayda, kichik guruhlarga ajratishdir. U
uslubiyatdan asosan darsning asosiy qismida foydalaniladi. O‘quvchi faoliyatini
tashkillash, guruhchalarga ajratish uslubiyati ta’lim jarayonida jismoniy
rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligini hisobga olib shug‘ullanish imkoniyatini
yaratadi. Bu o‘z navbatida o‘qitish jarayonini kuchiga yarasha, jismoniy
imkoniyatini hisobga olishdek afzalliklarni vujudga keltiradi va ta’lim jarayoni
uchun sarflanayotgan vaqtni tejaydi. Har bir guruh o‘qituvchi topshirig‘i bilan
mustaqil, alohida vazifani hal qilishga yo‘naltiriladi. Bu uslubiyat har bir guruh
uchun rahbarlik vazifasini bajara oladigan, oldindan tayyorlangan, mavzuni
texnikasidan xabardor, guruhcha faolini tayyorlashni o‘qituvchi zimmasiga
yuklaydi.
4. O‘quvchi faoliyatini yakkama-yakka tashkillash uslubiyatidan asosan
o‘quv yilining, o‘quv choragining, Davlat ta’lim standarti dasturidagi
bo‘limlarning o‘qitib bo‘lingan mavzularini takrorlash darslarida foydalaniladi.
O‘quvchilar faoliyatini yakkama-yakka tashkillash o‘quvchilardan texnik
jihatdan ma’lum nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lishni, o‘z-o‘zini va
guruhdoshini havfisizligini ta’minlay bilish, mashqni ko‘rsata olish va eng
asosiysi o‘zlashtirilayotgan, tanishtirilayotgan, mustahkalanayotgan va
takomillashtirilayotgan o‘quv materiali, o‘quvchilar uchun oldindan o‘rgatilgan
mashq texnikasi tanish material bo‘lishi shart. Qolaversa ayrim darslar dahar bir
o‘quvchi uchun o‘quv yilida o‘zlashtirib ulgurmagan mavzular yoki
48](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_48.png)
![mashqlaridan vazifalar beriladi. Bu usuliyatdan asosan o‘rta va katta maktab
yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkazilgan darslarda foydalanish tavsiya qilinadi.
5. O‘quvchi faoliyatini aylanib yurib mashq bajarish usuliyati orqali
tashkillash asosan Yuqori sinf o‘quvchilari bilan, rejalashtirilgan o‘quv materiali
o‘rganib ulgurganidan so‘ng, mashqdan-mashqga o‘tish, o‘qituvchining
buyrug‘i (signali), signalisiz mashqni bajargandan so‘ng o‘rin almashtirish
maqsadida boshqa jihozga o‘tish tarzida tashkillanadi. Bu uslubiyatning
samaraliligi shundaki, vaqt tejaladi, o‘quvchilarning barchasi bir varakayiga
band bo‘ladi, ularda mustaqil shug‘ullanishga ehtiyoj va instruktorlik malakalari
shakllanadi. Bu usuliyatning «Kreystring» deb ataladigan to‘rt xil ko‘rinishi
mavjud.
Jismoniy tarbiya darsida mustaqil malakalarini shakllantirish.
O‘quvchilarni mustaqil ishlashi mashg‘ulotlarni tashkillashning a’lohida shakli
sifatida ham, belgilangan vazifalarnihal qilish uchun o‘quvchi faoliyatini
tashkillash usuliyati tarzida ham ko‘zga ko‘rinishi mumkin. Mustaqil ishlashni
o‘rgatishning asosiy va xususiy maqsadi mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni mustaqil
shug‘ullantirilishini tarbiyalash.
O‘quvchining faoliyatidagi mustaqil ishlash malakasining dastlabki
belgilari, tashqaridan yordamsiz yoki ahamiyatsiz darajadagi yordam bilan
ishlashi orqali namoyon bo‘ladi.
O‘quvchining mustaqilligining darajasi uni yoshiga xos anglashi
imkoniyatlari va o‘quv materialining mazmuniga bog‘liq.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda mustaqillik birinchi navbatda taqlid
qilish va uni qaytarish tarzida namoyon bo‘ladi. O‘rta va katta maktab yoshida
mustaqil ish quyidagicha olib boriladi: 1) bilimning turli xil manbalari –
jismoniy tarbiyaning darsliklari, o‘quv va ko‘rgazmali qurollaridan foydalanish
bilan; 2) amaliy o‘quv materiali – vazifalar ko‘rsatilgan o‘quv kartochkalari,
buyurtma qilingan mashqlar, o‘rganishni nazorati-kartochkalari, dasturni
o‘rgatuvchi algoritmlar prinsipi asosida tuzilgan vazifalar asosida va boshqalar.
49](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_49.png)
![O‘quvchilarni o‘quv va ko‘rgazmali qurollarni o‘rganish orqali mustaqil
ishlari ular tomonidan tekst matnini, ko‘rgazmali qurolda ifodalangan mazmunni
o‘rgangandan so‘ng o‘qituvchini bilimlar nazorati dasturidagi tanlab olingan
savollarga va uning turli variantlariga bergan javoblari tarzida namoyon bo‘ladi.
O‘quv vazifa kartochkasida (oldin o‘zlashtirilgan harakat faoliyatlarini
mustahkamlash, umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun), har bir
shug‘ullanuvchini bitta dars (yoki bir necha dars) davomida jismoniy mashqlar
sanalgan bo‘ladi. Kartochkalar bo‘yicha muvaffaqiyatli ishlash faqat o‘qituvchi
bilan o‘quvchilarni bir-birlarini to‘la tushunishlari va yaxshi moddiy texnik
bazani mavjud bilishligi orqali amalga oshiriladi xolos. Bu o‘quvchilarga bir-
biriga xalaqit bermay, o‘zini navbatini u yoki bu snaryadda kutmay bajarish
imkonini beradi.
Buyurtma tarzidagi mashqlar – mashq-buyurtmaning ma’nosi shundan
iboratki, shug‘ullanuvchilarga xar tomonlamalilik, ma’lum darajadagi
xushyorlik, o‘ziga ishonishdek xislatlarni namoyon qilish talabini qo‘yadigan
harakatlar (mashqlar) tavsiya qilinadi.
Nazorat qilib ta’lim beradigan topshiriqlar orqali ko‘rsatma, vazifa berib
darsning vazifasini hisobga olish bilan o‘quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga
yo‘naltiriladi. Bunday topshiriqlar har bir sinf, dars, ta’lim etapi uchun ishlab
chiqiladi. Jismoniy tarbiya darslarida quyidagi nazorat-ta’lim topshiriqlarining
xillari qo‘llaniladi: a) harakat malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish
bo‘yicha; b) umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni amalga oshirish
bo‘yicha; v) harakat faoliyatining tashkillashni ratsional shakllarini anglab olish
o‘yinlar va musobaqalarda individual va guruhlar bilan bajariladigan mashqlarda
taktik usullarni maqsadga muvofiq qo‘llash orqali.
Topshiriqning birinchi qismi ta’lim yo‘nalishiga ega (masalan, chigal
yozish uchun tavsiya qilingan poyma-poy, chala mashqlardan ularni ketma-
ketligiga rioya qilib kospleks tuzish), ikkinchi qismi nazorat yo‘nalishi
(masalan, tuzilgan kompleks bo‘yicha sinf bilan chigal yozish o‘tkazish).
50](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_50.png)
![Algoritm tipidagi ta’lim programmasi asta-sekinlik bilan qiyinligi
oshiriladigan, bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq komplekslarni va sekin-astalik bilan
harakat malakalarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan o‘quv
vazifalarini o‘z ichiga oladi. Kompleks 5-6 seriyadan iborat o‘quv vazifalaridan
iborat. Birinchi seriyada o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan harakat faoliyatini
egallash uchun o‘quvchilar jismoniy tayyorgarligi darajasini oshirishga
yo‘naltirilgan mashqlarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchisi o‘rganilayotgan harakat
faoliyatidagi dastlabki holatni (yoki asosiy elementni) o‘zlashtirish uchun mashq
beriladi. Uchinchi o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan harakatni bajarilishini
ta’minlovchi mashq beriladi va uni yordami bilan faoliyat o‘zlashtiriladi.
To‘rtinchi va beshinchi seriya harakat faoliyati texnikaini ayrim qismlari
(elementlari)ni o‘zlashtirilishi bilan bog‘liq mashqlarni, oltinchi seriya-texnikani
takomillashtirishga yo‘naltirilgan mashqlarni o‘z ichiga oladi.
O‘quvchilarni mustaqil ishga tayyorlashda bajarilishi lozim bo‘lgan
mustaqil faoliyatning hajmi, undan kelib chiqadigan maqsad nimadan
iboratligiga aniqlik kiritiladi, shuningdek, mashq texnikasini bajarish (agar
texnika ularga tanish bo‘lmasa) ya’ni o‘quvchilarni bajarishi lozim bo‘lgan
vazifa haqida to‘liq ko‘rsatmalar, tushuntirishlar qilinishi lozim bo‘ladi.
Jismoniy mashqlarni mustaqil bajarilayotganining asosiy nazrat vositasi,
o‘quvchilarni harakat faoliyati va ularning javoblaridir, shuningdek ularning
javoblarini to‘g‘riligi, xatolarining soni va xarakteri haqidagi o‘qituvchining
analitik faoliyatidir.
Darsda o‘quvchilarni mustaqil faoliyati bo‘yicha pedagogik zo‘r berishning
mantiqiy yakuni, ularning yutuq va kamchiliklarini aniqlash haqida
o‘tkaziladigan muhokamadir. Unda dars, o‘quvchi, o‘qituvchi faoliyati
mukammal tahlil qilinadi va o‘quv faoliyatlarining xarakteri va to‘g‘riligiga
baho beriladi. o‘quvchilarning mustaqil ishini samaradorligini oshirish uchun
o‘quv jarayonining tashqi tomoni bilan birga qatorda ichki tomonining teskari
aloqasini yo‘lga qo‘yilishi ya’ni o‘quvchining o‘zi mustaqil ishi natijalariga
51](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_51.png)
![ko‘ra olgan, egallagan, o‘zlashtirgan bilimlari haqida maolumotining ahamiyati
katta.
Mustaqil ish paytida ichki aloqa va uni teskarisini yuzaga keltirishning
imkoniyati o‘z-o‘zini nazorat va o‘zini-o‘zi tekshirish orqali yo‘lga qo‘yilsa
natija kutilgandek bo‘ladi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish malakasini rivojlanganligi darajasining
ko‘rsatgichi jismoniy mashqlarni bajarishda va pedagog tomonidan qo‘yilgan
vazifaning natijasini o‘quvchi tomonidan mustaqil muvofiqlashtira olishi
qobiliyati orqali namoyon qiladi. O‘quvchining o‘zini, o‘z faoliyati bo‘yicha
kamchiliklari va yutuqlari hamda o‘zining ijobiy tomonlari haqidagi fikrining
mavjudli, shular haqida suhbat, baxs, munozaraga maxtalligini tarbiya
jarayonidagi mohiyati beqiyosdir.
O‘z faoliyatiga tuzatishlar kirita olishi, uni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligi haqida
o‘ziga baho bera olshi jismoniy tarbiya darsida yoki jismoniy mashqlar bilan
shug‘ullanish mashg‘ulotlarida o‘qituvchining o‘z o‘quvchilariga mustaqil
ishlash malakasini berganligidan dalolatdir. Bu malakani berish butun dars
davomida emas, uni bir bo‘lagi yoki qismida ham davom etti-rilishi tarbiya
jarayonining samarasiga tag zamin (poydevor)dir.
2.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
mashg‘ulotlarini rejalashtirish.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
mashg‘ulotlarini rejalashtirishning roli doimo oshib bormoqda. Bunda ham
ayrim o‘yinchi, ham umuman jamoa sport mahoratining to‘xtovsiz o‘sib
borishini nazarda tutmoq kerak.
O‘quv-mashg‘ulot ishlarini rejalashtirishda: jamoaning vazifalari va ish
sharoitlarini, avvalgi rejalarning bajarilish natijalarini va kelgusida qilinadigan
ishlarni hisobga olish zarur. Reja real, asoslangan va aniq bo‘lishi kerak.
Reajalashtirishning bir necha xillari bor:
1. Istiqbol rejalashtirish, ya’ni bir necha yo‘llarga;
2. Kundalik rejalashtirish – bir necha yilga;
52](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_52.png)
![3. Tezkor rejalashtirish, ya’ni bir oyga, haftaga bir kunga.
Rejalashtirishning boshqa xillariga qaraganda istiqbol rejalashtirishga
alohida axamiyat beriladi.
Istiqbol rejalashtirish Gandbolchilarda mahoratning paydo bo‘lishi uchun juda
ko‘p vaqt talab etiladi. Istiqbol rejalarini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish
esa gandbolchilarning yanada samarali tayyorlanishiga, mashg‘ulot vositalari,
shakl va uslubiyatlaridan yanada maqsadga muvofiq foydalanishga yordam
beradi.
O‘quv-mashg‘ulotini istiqbol rejalashtirish bu gandbolchi-larning ko‘p
yillik o‘quv-mashg‘ulotini ilg‘or tajriba ma’lumotlarini, ilmiy tadqiqotlar
natijalarini tahlil qilish asosida bir necha yilga mo‘ljallangan rejalashtirishni
ishlab chiqish jarayoni, bu muayyan muddat davomida gandbolchilar mahoratini
oshirish dasturidir.
O‘quv-mashq jarayonining istiqbol rejalari ham jamoa uchun, ham bir
gandbolchi uchun tuziladi. Jamoa uchun umumiy istiqbol reja, bir gandbolchi
uchun shaxsiy reja ishlab chiqiladi.
Umumiy rejada umuman butun jamoa uchun istiqbollar beligilanadi. Unda
mazkur jamoaning barcha gandbolchilariga taalluqli ko‘rsatmalar bo‘ladi.
Shaxsiy istiqbol rejada umumiy rejadagi ko‘rsatmalar har bir gandbolchiga
tatbiqan aniqlashtiriladi. Umumiy va shaxsiy rejalar bir-biriga batamom
muvofiq keladigan qilib tuziladi, bunda umumiy reja etakchi rol o‘ynaydi.
Gandbol bo‘yicha eng yirik musobaqalar (jahon birinchiligi, olimpiya
o‘yinlari) muddatini hisobga olib, gandbolchilar o‘quv-mashq jaryonining
umumiy istiqbol rejasini to‘rt yillik qilib tuzish maqsadga muvofiqdir.
Shaxsiy rejalashtirishni gandbolchilarning yoshi, sog‘ligi va mahorat
darajasiga qarab turli muddatga tuziladi.
O‘quv-mashq jarayonining istiqbol rejalarini tuzishdan oldin
musobaqalarning to‘rt yillik taqvimi ishlab chiqilishi lozim.
Istiqbol rejada gandbolchilarning mahorat darajasiga va salomatligini
mustahkamlashga qo‘yiladigan tobora oshib boruvchi talablar yo‘nalishi o‘z
53](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_53.png)
![aksini topishi kerak. Shu munosabat bilan rejada vazifalarning, o‘quv-
mashg‘ulot vositalari, shiddatining, nazorat me’yorlarining yillar bo‘yicha
o‘zgarishini nazarda tutish lozim.
Umumiy istiqbol rejalar faqat asosiy ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
To‘liq ma’lumotlar joriy rejalarda bo‘ladi. Istiqbol rejani ishlab chiqishda
gandbolchilarning avvalgi ko‘p yillik siklda o‘tkazgan mashg‘ulotlari tahlilining
ma’lumotlari muhim ahamiyatga ega. Keyingi yillarga mo‘ljallangan asosiy
yo‘nalish ham shular asosida tuziladi.
Yangi vazifalar qo‘yishda va nazorat ko‘rsatkichlarini belgilashda bundan
oldingi barcha mashg‘ulotlar (oxirgi yillar) tahlilidan kelib chiqish kerak.
Gandbolchilar tayyorgarligining zaif va kuchli tomonlarini aniqlash ayniqsa
muhimdir. Bunda gandbolchilarning shifokor tekshiruvi ma’lumotlarini, model
tavsifnoma ma’lumotlarini, nazorat tekshirishlar (testlar) va gandbolchilarning
musobaqalarda qanday qatnashganligi natijalarini nazarda tutish zarur.
Shu yo‘sinda o‘tkazilgan tahlil to‘g‘ri xulosalar chiqarishga hamda o‘quv-
mashqjarayonining istiqbol rejasining asosiy vazifalarini va asosiy
ko‘rsatkichlarini belgilashga yordam beradi.
O‘quv-mashq jarayonining umumiy istiqbol rejasida quyidagidek
bo‘limlar bo‘lishi kerak:
1. Jamoaning qisqacha tavsifnomasi.
2. Ko‘p yillik o‘quv-mashq jarayonining maqsadi hamda asosiy
vazifalari.
3. Tayyorgarlik bosqichlari.
4. Har bir bosqichning asosiy musobaqalari.
5. Bosqichlar bo‘yicha o‘quv-mashq jarayonining asosiy yo‘nalishi
(asosiy vazifalar va ularning turli bosqichlarda tutgan o‘rni).
6. Mashg‘ulotlar, uchrashuvlar va dam olishning har bir bosqichga
taqsimlanishi.
7. Yo‘llar bo‘yicha sport-texnika ko‘rsatkichlari.
8. Pedagogik va tibbiy nazorat.
54](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_54.png)
![9. Jamoa tarkibidagi o‘zgarishlar.
10. Mashg‘ulotlar o‘tkaziladigan joy, jihozlar va asbob- anjomlar.
Istihbol rejasini tuzishda texnik ko‘rsatkichlar dinamikasi umumiy
qonuniyatini-ularning ko‘p yillik sikl davomida doimo ilgarilab boradigan
o‘sishini aks ettirish kerakligi hisobga olinadi. Gandbolchilar mahorati o‘sib
borishiga qarab mashg‘ulotlar soni va ularning xajmi yildan-yilga oshib boradi,
jumladan mashg‘ulotlar soni asosan individual mashg‘ulot hisobiga ko‘payadi.
Istihbol rejalarda nazorat mashq turlaridan, modellar ko‘rsatkichlaridan
sport-texnika ko‘rsatkichlari sifatida foydalaniladi. Ular gandbolchilarni
tayyorlashdagi o‘zgarishlarni kuzatish imkonini beradi. S h u bilan birga sinov
turlari bo‘yicha belgilangan me’yorlarni bajarishga harakat qilish, modellar
ko‘rsatkichlari mashg‘ulotning juda yaxshi qo‘shimcha rag‘batlantiruvchi
vositasi bo‘lib hisoblanadi.
Kundalik rejalashtirish. Mashg‘ulotning kundalik rejasi bir yillik qilib,
istihbol rejaga batamom mos ravishda tuziladi hamda uning bir qismi
hisoblanadi.
Mashg‘ulot rejasini tuzishda va uni amalga oshirish jarayonida sport
mashg‘uloti va mashg‘ulot jarayonini boshqarishning asosiy tomonlariga,
O‘zbekiston va chet el gandbolchilarining o‘quv-mashg‘uloti sohasidagi ilg‘or
tajriba ma’lumotlariga, jamoaning avvalgi yillardagi o‘quv-mashh jarayoninni
tahlil qilishdan chiqarilgan xulosalarga amal qilinadi.
Gandbol jamoalarida o‘quv-mashkjarayoni yil davomida o‘tkaziladi va
siklik tavsifga ega bo‘ladi. O‘quv-mashq jarayonining yillik sikli uch davrga:
tayyorgarlik, musobaqa va o‘tish davrlariga bo‘linadi.
Tayyorgarlik davri har bir yangi yillik siklda mashg‘ulotlar va
musobaqalarning qaytadan boshlanishidan to rejalashtirilgan birinchi
musobaqagacha bo‘lgan vaqt oralig‘ini qamrab oladi.
Musobaqa davri rejalashtirilgan birinchi musobaqa bilan oxirgi musobaqa
oralig‘idagi vaqtni o‘z ichiga oladi.
55](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_55.png)
![O‘tish davri rejalashtirilgan musobaqalar tugagan paytdan yangi yillik
sikldagi mashg‘ulot va musobaqalarning qaytadan boshlanish vaqtigacha davom
etadi.
Tayyorgarlik va musobaqa davrlari o‘z vazifalari va maxsus vositalari,
sport yuklamalari dinamikasi hamda tayyorgarlik tartibiga ega bo‘lgan ayrim
bosqichlarga bo‘linadi. Har bir bosqichda keyingi bosqich uchun zarur bo‘lgan
jismoniy, funksional, ruhiy tayyorgarlik ishlari amalga oshiriladi.
Musobaqalarga bosqichlar bo‘yicha tayyorlanish mashqlanganlikning yuksak
darajasiga erishish uchun qulay sharoit yaratadi.
Tayyorgarlik davrida gandbolchilarning texnik va taktik malakalari
takomillashtiriladi, o‘yinchilar jismoniy kamol topib, yanada chiniqadilar.
Mashg‘ulotlardan oldin juda puxta tibbiy ko‘rik o‘tkaziladi.
Tayyorgarlik davri ikki bosqichga –umum va maxsus tayyorgarlik
bosqichlariga bo‘linadi. Umum tayyorgarlik bosqichida asosiy e’tibor
gandbolchilarning har tomonlama umumiy jismoniy tayyorgarlik ko‘rishiga
qaratiladi. Bu bosqichda mashg‘ulotning asosiy shakllari xilma-xil yo‘nalishdagi
maxsus guruh va individual mashg‘ulotlardan iborat bo‘lib, bunda jismoniy
tayyorgarlik texnik va taktik tayyorgarlik bilan qo‘shib olib boriladi.
Maxsus tayyorgarlik bosqichida bevosita rasmiy musobaqalarga
tayyorlanish ishlari amalga oshiriladi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik, jumladan,
tezlik-kuchni rivojlantirishga oid tayyorgarlik ishlari bu bosqichdagi
tayyorgarlik ishlarida etakchi o‘rin egallaydi.
O‘quv-mashq jarayonining umumiy tayyorgarlik bosqichiga nisbatan
umum rivojlantirish mashqlari kamaytiriladi. Ular ko‘proq xilma-xil sakrashlar
va o‘yin mashqlari ko‘rinishida beriladi. Nazorat testlari bajariladi, bu bilan
tayyorgarlik davridagi o‘quv-mashq ishlari yakunlanadi.
Musobaqa davrida taqvim musobaqalarida qatnashish va ularga
tayyorlanish asosiy o‘rinni egallaydi. Biroq jismoniy, texnik va taktik
tayyorgarlikni takomillashtirishga oid mashg‘ulotlar katta hajmda olib boriladi.
Musobaqa davrida sport tayyorgarligiga erishish va shu holatning saqlanishi
56](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_56.png)
![uchun har bir taqvim o‘yinida yuksak darajadagi ishchanlik qobiliyatiga ega
bo‘lish uchun zarur sharoitlar yaratiladi.
Musobaqa davrida texnika va taktikaga hamda maxsus jismoniy
tayyorgarlikka oid mashqlarga katta o‘rin beriladi.
Musobaqa davridagi mashg‘ulotning asosiy vositalari: maxsus jismoniy
tayyorgarlik mashqlari, to‘pni ilish va uzatish, to‘pni darvozaga otish
texnikasiga oid mashqlar, taktik kombinatsiyalar, o‘rtoqlik va taqvim
musobaqalaridan iborat.
Musobaqa davrida tiklanish jarayonini tartibga solish muhim rol o‘ynaydi.
Davrning boshlanishida va uning oxirida nazorat testlari o‘tkaziladi.
O‘yin davrida katta hajmda va jadallikda bajariladigan mashqlar hajmi
kamroq yuklamalarda o‘tiladi. O‘tish davrining dastlabki bosqichlarida dam
olishdan oldin asosan komplektli mashg‘ulotlar bajariladi. Ko‘proq jismoniy
sifatlarni rivojlantiruvchi mashqlar mashg‘ulotda kam o‘rin oladi. Ikki yoqlama
o‘yin va o‘rtoqlik uchrashuvlarini davom ettirish mumkin.
O‘tish davrida o‘yinchilar murabbiy hamda shifokor maslahatiga ko‘ra turli
xil jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanadilar. Bu davrning oxiriga kelib jismoniy
tayyorgarlikka oid mustaqil mashg‘ulotlarni faollashtirish tavsiya etiladi, bu
bilan mashg‘ulotning yillik sikldagi navbatdagi sport tayyorgarligiga kirishib ket
2.3 Darsda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati
Harakatli o‘yinlarning maktabda o‘tkazilishining metodikasi. Harakatli
o‘yinlar jismoniy tarbiya vositasi sifatida maktab mashg‘ulotlarida va darsdan
tashqari mashg‘ulotlarida juda ko‘p qo‘llaniladi.
Jismoniy tarbiya. Maktab dasturi bo‘yicha harakatli o‘yinlar 1-4 sinflarda
o‘tkaziladi. Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya darslarida o‘quv, tarbiya va
sog‘lomlashtirish mashqlari bevosita o‘quv dasturlar bo‘yicha qo‘llaniladi.
O‘quv mashqlariga quyidagilar kiradi: Sakrash, to‘p otish, shuningdek,
yugurish 3-4 sinf darslarida harakatli o‘yinlar. Mashqlarini rivojlantirish va
yuksaltirish (gimnastika mashg‘ulotlari) engil atletika, sport o‘yinlari
mashg‘hulotlaridir. Tarbiyaviy masalalarga sog‘lom o‘sishni yo‘lga qo‘yish
57](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_57.png)
![kiradi. Tarbiyaviy, sog‘lomlashtirish va o‘quv masalalari bir-biri bilan bevosita
bog‘liq. Bu masalalarning echimi o‘quv-tarbiyaviy rivojlanishga turli
tamoyillarini hisobga olish lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga o‘z kuchiga
ishonish, dadillik, xushyorlikni rivojlantirishga «Quvnoq bolalar» o‘yini yordam
beradi. Bu o‘yinlar o‘yin qatnashuvchilaridan bilim va quntni talab qilib, ularni
jismonan rivojlantiradi. Elementar o‘yinlar alohida tayyorgarlikni talab
qilmaydi. Lekin ma’zdida qiyin harakatlarni talab qiladigan o‘yinlar bor.
Masalan, agar to‘p otishni, uni ushlab olishni, yuzma-yuz kelganda uni otishni
bilmagan, tez harakat qilishni uni koordinasiya qilishni bilmagan o‘quvchilarga
«To‘p harakatchanga», «To‘p kapitanga» o‘yinini tavsiya qilish mumkin emas.
O‘yindagi qiyin mashqlar alohida mashg‘ulotlar yordamida o‘rganiladi.
Darsdagi o‘yinlarni o‘tkazishda darsning asosiy, o‘quv qo‘llanmalari, o‘yinga
kiritadigan o‘yinining harakat turlari, fiziologik og‘irligi, ish turini hisobga olish
kerak. Jismoniy tarbiya darslarida o‘yinlar o‘rnini to‘g‘ri tanlab ular o‘rtasidagi
to‘g‘ri metodikani yo‘lga qo‘yish kerak. Murakkab mashg‘ulotlardan keyin
engil mashlarni bajarish tavsiya etiladi. Hozirgina mashg‘ulotlarni bajarayotgan,
mushaklar keyingi mashqlarda deyarli qatnashmaydi, yoki engil mashqlarni
bajarib, yugurish, sakrash, to‘siqlar bilan bo‘lgan o‘yinlardan keyin murakkab
harakatlarni aniq bajarishni, muvozanatni saqlashni talab qiladigan mashqlarni
bajarish tavsiya etilmaydi. Agar mashg‘ulotlarning asosiy qismi o‘yinlarga
bag‘ishlangan bo‘lsa harakatli o‘yinlar kam harakat bilan ketma-ket talab
qiladigan o‘yinlar bajarish lozim. Harakatli o‘yinlar darsning barcha qismlariga
kiritilgan. Ularning mazmuni o‘quvchilarga berilgan topshiriqlarga bog‘liq.
Darsning kirish qismiga kam harakatli va engil o‘yinlarni kiritish kerak (guruh
saflan), (yiqilayotgan tayoq) va o‘rta marakkablikdagi o‘yinlarni kiritishadi: tez
yugurish bilan bog‘liq.
Asosiy qismida harakatli o‘yinlar ya’ni yugurishda chap berib to‘siqlarni
engish, kurash bilan harakatlanuvchi va harakatlanayotgan jismga.
Darsning oxirgi qismida kam va o‘rtacha harakatli o‘yinlar, ya’ni aktiv
hordiqqa mo‘ljallangan o‘yinlar o‘tkaziladi. (kim keldi? guruh rostlan).
58](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_58.png)
![Vaqtdan to‘g‘ri foydalanishda harakatli o‘yinlar o‘tkazish metodikasi
jismoniy tarbiya darslarida metodikani tanlash imkoniyatini beradi.
Barcha o‘yin qatnashuvchilari bir xil og‘irligidagi topshiriq olishlari kerak.
S h uning uchun o‘yinga barcha qatnashuvchilarga faol bir xil qatnashishlari
uchun sharoit yaratish kerak.
Harakatli o‘yinlar quyidagi tartibda o‘ynaladi: barcha bir xil o‘yinga
qatnashchilari 2-3 guruhga bo‘linadi. Har bir guruh alohida o‘ynaydi.
Guruh bo‘lib ham o‘ynaladi: boshlovchi guruhni 2 ga bo‘ladi, ularga har xil
o‘yinlar beriladi.
Guruh bo‘lib 3-4 sinflardan o‘ynaladi. Qizlarga «to‘pni o‘tkazuvchiga
berma» (basketbol uchun), o‘g‘il bolalarga «doiradan to‘p» (futbol uchun) yoki
o‘g‘il bolalarni chiniqtirish uchun boshqacha o‘yin qizlar uchun harakatni
kuchaytirish uchun boshqa o‘yin qizlar uchun harakatni kuchaytirish uchun
boshqa o‘in tavsiya etilad, yoki charchaganligi tufayli o‘yinni o‘zgartirish
mumkin.
O‘yinlar o‘quvchilarga sog‘lomlashtirish ta’sirini o‘tkazishi mumkin.
Shuning uchun ularni maydonchada o‘tkazish kerak. Agar ular xona yoki sport
zalda o‘tkazilsa bolalar salomatligi uchun gigienik shart-sharoit yaratish kerak.
Asosiy guruh bolalari shifokor sinf uchun tavsiya etgan dasturlar bilan
barcha harakatli o‘yinlarga qatnashishlari mumkin. Qo‘shimcha guruhga
kiritilgan bolalar harakatini kamaytirish ularning xoxishlari bilar
hisoblashmagan holda bo‘lsa ham, ularga ko‘p harakatni talab etmaydigan
jamiyatlarga tegmaydigan holda sudya yordamchisi sifatiga o‘yinga jalb qilish
mumkin. Shuningdek, nimjon bolalarning sog‘liqlarini mustahkamlash uchun
ularni harakatini o‘yinchilarga jalb qilish mumkin.
Harakatli o‘yinlar o‘qituvchi tomonidan bir o‘quv yiliga mo‘ljallanib, yil
fasillari topshiriqlariga qarab rejalashtiriladi.
O‘qituvchi o‘yinlarining soniga qarab ularni o‘zgartirish yoki ko‘paytirish:
maktab sharoitiga ko‘ra geografik tuzilishiga, millati, tayyorgarligiga qarab,
o‘yin o‘tkaziladigan xona, jihozlariga qarab o‘tkazishi mumkin. O‘yin sonlari
59](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_59.png)
![reja bo‘yicha aniqlanadi. O‘quv, ish shart-sharoitiga qarab ularni o‘zgartirish
mumkin. O‘yinchilarni bir o‘quv yiliga rejalashtirib ularni choraklarni bo‘lishi
kerak. 1-4 choraklarda maktablarda o‘yinlar maydonda o‘tkaziladi, shuning
uchun rejaga uzoqqa otish chopish kabi o‘yinlar kiritiladi. 4 sinfdan boshlab 1
va 4 chorakda engil atletika bo‘yicha mashqlar, o‘qitish jarayonining o‘zagini
tashkil qiladi. Harakatli o‘yinlar esa engil atletikaning ba’zi bir turlarini
mustahkamlashga yordam beradi. Shu maqsadda uzoq masoflaga yurish,
yugurish estafetalari, sakrash, uzoqqa otish o‘tkaziladi. 2-3 choraklarida
mashg‘ulotlar sport zallarida, xonalarda o‘tkaziladi.
Bu vaqtda muvozanatni saqlash, koordinasiyani tarbiyalash, va boshqa
o‘yinlar o‘ynaladi.
Chorak oxirlarida nazorat mashqlari bajariladi. 1-2 sinflar uchun bolalarni
ko‘pchilik bo‘lib o‘ynash, chaqqonlik, tezlik va boshqa xislatlarini aniqlash
o‘yinlari o‘ynaladi. 1 chorak boshida yil oxirida o‘ynagan o‘yinlar
mustahkamlanadi. 4 chorakda shu yil davomida o‘ynalgan o‘yinlar
mukammallashib borilib mustahkamlanadi. Chorak davomida darsdagi
rejalashtirilgan o‘yinlarning ketma-ketligi va takrorlanishi ko‘zda tutiladi. Yil
boshida har bir sinfda engil o‘yinlar o‘ynalib, yil oxiradi ular murakkablashib
boriladi. Yil oxirida o‘qituvchi o‘tgan muvzuning sifatini kuzda tutib keyingi
yilda rejalashtirishda shularni hisobga oladi.
60](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_60.png)
![II.BOB bo‘yicha xulosalar
Yuqorida qayd etilgan jismoniy tarbiya dars turlaridan tashqari darslar
tashkil etilish xarakteriga ko‘ra ham turlanadi: O‘qituvchi dastur materialini
maktabning ahvoliga, ob-havo sharoitiga muvofiq ravishda rejalashtirishga
alohida e’tibor beradi. O‘qituvchi darsga tayyorlanish jarayonida metodik
adabiyotlar, boshqa pedagog o‘qituvchilarning tajribasi bilan tanishadi va barcha
ijobiy narsalardan o‘z ishida foydalanadi. O‘qituvchi navbatdagi darsga
tayyorlanishda oldingi darslarning yakunlarini hisobga olishi, qaysi materialni
takrorlash, yana qanday yangi materialni o‘rganishni belgilashi kerak.
Darsga tayyorlanishda reja tuziladi va darsning aniq vazifalari
belgilanadi.Vazifalar aniq va tushunarli bo‘lishi lozim, masalan, “ Yon tomonga
qadamlab yoyilish bilan tanishtirish”, “Orqadan elkadan oshirish usulida kichik
to‘pni uloqtirish bilan tanishtirish”, “Hamma o‘z bayroqchasiga”, “Tarqaling”
o‘yini bilan tanishtirish va boshqalar. Bunday ifodalar alohida mashq turlari
bo‘yicha dastlabki darslarni o‘tishda ayniqsa yaxshi samara beradi. Darsning
boshlanishida “Balandlikka sakrashni qadamlash” usulida boshlash” degan ifoda
g‘oyat aniq bo‘ladi. Mashg‘ulot davomida vazifa quyidagicha ifodalanadi:
“Yugurib kelib uzunlikka sakrashni davom ettirish”, “To‘pni nishonga uloqtirish
malakalarini takomillashtirish” ifodalari ma’qul keladi. Agar bir turdagi
mashqlar bir necha darsda o‘tilsa, “takrorlash” ifodasi qo‘llanishi mumkin.
Lekin nima uchun va nima maqsadda takrorlanishi albattako‘rsatiladi.
Har bir o‘yin xolisona hakamlikni talab qiladi. Agar o‘yinning qoidalariga
qanday rioya qilinayotganini diqqat bilan kuzatib turilmasa, o‘yin o‘z pedagogik
jihatini yo‘qotadi. Hakamlik vazifasini o‘yinchilardan birontasi bajarsa yana
ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu o‘yinchilarda tashkilotchilik qobiliyatlarini
tarbiyalaydi. O‘yinga o‘yinchilar hakamlik qilgan paytlarda pedagogning o‘zi
ham chetda turmasligi lozim.
Rahbar-hakam butun guruhning va ayni chog‘da har bir o‘yinchining
harakatlarini kuzatib turishi lozim. Noto‘g‘ri hakamlik qilingan yoki
guruhlarning birontasiga yon bosgan hakam o‘z obro‘sini yo‘qotadi, pirovardida
61](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_61.png)
![o‘yinchilar uning ko‘rsatmalariga ahamiyat bermay qo‘yadilar, intizom buziladi.
Xolisona hakamlik qilinganda esa o‘quvchilarning harakat malakalari, jismoniy
sifatlari, psixologik qobiliyatlari o‘sadi va takomillashadi. O‘yin bir necha marta
qaytarilganidan yoki belgilangan vaqt tugaganidan so‘ng o‘yin to‘xtatiladi.
O‘yinchilar charchab qolmasidan, o‘yinni to‘xtatish pedagogdan katta mahorat
talab qiladi.
O‘yin sonlari reja bo‘yicha aniqlanadi. O‘quv, ish shart-sharoitiga qarab
ularni o‘zgartirish mumkin. O‘yinchilarni bir o‘quv yiliga rejalashtirib ularni
choraklarni bo‘lishi kerak. 1-4 choraklarda maktablarda o‘yinlar maydonda
o‘tkaziladi, shuning uchun rejaga uzoqqa otish chopish kabi o‘yinlar kiritiladi. 4
sinfdan boshlab 1 va 4 chorakda engil atletika bo‘yicha mashqlar, o‘qitish
jarayonining o‘zagini tashkil qiladi. Harakatli o‘yinlar esa engil atletikaning
ba’zi bir turlarini mustahkamlashga yordam beradi. Shu maqsadda uzoq
masoflaga yurish, yugurish estafetalari, sakrash, uzoqqa otish o‘tkaziladi. 2-3
choraklarida mashg‘ulotlar sport zallarida, xonalarda o‘tkaziladi.
62](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_62.png)
![III-BOB Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan
tashqari mashg‘ulotlarda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni
o‘rgatish uslubiyati
Sog‘lom avlodni tarbiyalash, rivojlantirishga ustuvor ahamiyat
berilayotganligi, jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishning har
tomonlama mukammal qonuniy va tashkiliy asoslab yaratilganligi tufayli sport
o‘quvchi-yoshlar o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, ularni
jismoniy hamda ma’nan barkamol etib tayyorlashda asosiy omilga aylanib
bormoqda.
O‘quv ishlari – o‘quvchi jismoniy tarbiyasini tashkillashning asosiy shakli
bo‘lib, maktab jismoniy tarbiya tarzida uyushtiriladi. Dars – jismoniy tarbiya
mashg‘ulotlarining tizimli shakli bo‘lib, bir xil yoshdagi, bir xil kontigentdagi
bolalarga belgilangan vaqt ichida dastur mavzularini o‘qitish jarayoni
tushuniladi .
Maktab darsi jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning
alohida shakli bo‘lib u umumta’lim maktablari, akademik, kasb-hunar litseylari,
Oliy o‘quv yurtlari, kollej, gimnaziya va boshqa o‘quv muassasalardagi
mashg‘ulotlardan o‘zining maqsadi va vazifalari bilan farqlanadi.
Jismoniy tarbiya jarayoni bir yillik emas. Mazmuni va tashkillanishini turli
tumanligi bilan xarakterlanadigan mashg‘ulotlar, darslar turkumi orqaligina
tarbiyaning bu yo‘nalishida ma’lum natijalarga erishishni maqsad qilib qo‘yish
mumkin. Har bir darsda alohida vazifalar hal qilinadi. Oldin o‘qitilgan
(o‘rgatilgan)ni va keyin o‘qitiladigan mavzulari bir biri bilan harakatning ayrim
yoki bo‘laklari bilan albatta bog‘lanishi va tuzilishi bilan farqlanadi hamda
belgilangan tizim asosida olib boriladi.
Jismoniy tarbiya darslarining xarakterli tomoni shundaki, u maxsus
tayyorgarlikka ega bo‘lgan mutaxassis tomonidan, jismoniy rivojlanganligi va
tayyorgarligi taxminan bir-biriga yaqin kontigent bilan bir necha yilga
mo‘ljallangan dastur asosida hamda ma’lum tizimga solingan jadval asosida
tashkillanadi. Darslar umumiy jismoniy tarbiya, kasb-hunar jismoniy
63](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_63.png)
![tayyorgarligi va sport ixtisosligini yo‘lga qo‘yish maqsadida o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarning tizimli va nisbatan tejamli, samarali shaklidir.
Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarning boshqa tipik
formalari o‘zining davriyligi, tizimli emasligi, faqat bir marotabaliligi,
individualligi bilan darslardan tubdan farqlanadi. Ko‘pincha mashg‘ulotlarning
Yuqorida qayd qilingan shakllari darsni to‘ldiradi va uni xususiy va umumiy
vazifalarini to‘ldirishda qo‘shimcha rol o‘ynaydi. Lekin ular aholini fizkulptura
bo‘yicha ma’lum darajadagi talablarni to‘la qondirib mustaqil ahamiyat kasb
etadi.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining maqsadi-ta’lim sohasini tubdan isloh
qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos
etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy
talablarga javob beruvchi Yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini
yaratishdir.
Jismoniy tarbiya darslari muayyan umumiy va xususiy vazifalarga ega
bo‘lishi; umumiy vazifalar barcha dars yoki darslar turkumi jarayonida, xususiy
vazifalar esa alohida olingan bir dars mobaynida hal qilinishi; dars usuliy
tomondan va tarbiyaviy jihatdan to‘g‘ri tashkil qilinishi; oldingi o‘qitilgan
materiallarni mashg‘ulotlarda izchil davom ettirish va ayni paytda ular yaxlit
tugallangan, muayyan darajada bo‘lg‘usi darsning vazifasi va mazmuni bilan
bog‘lanishi; o‘quvchilarning tarkibi, ularning yoshi, jinsi, jismoniy rivojlanishi
va jismoniy tayyorgarligi har tomonlama jismoniy rivojlanish, sog‘likni
mustahkamlash, qaddi qomatni shakllantirishdek tarbiyalash uchun yordam
beruvchi mashqlar va o‘yinlarni to‘g‘ri tanlash; darsni o‘quvchilar uchun
qiziqarliligi ularni harakat faoliyatga daovat ettishi; jismoniy tarbiya darsi o‘quv
kuni tarkibidagi boshqa darslar bilan muvofiq, uzviy olib borilishidek talablar
jismoniy tarbiya darsining asosiy talablaridir.
64](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_64.png)
![3 . 1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan
tashqari mashg‘ulotlarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni
o‘rgatish uslubiyati
Jismoniy tarbiya tizimi mazmun va mohiyat jihatdan jismoniy madaniyat
harakatining asosini tashkil etadi. Ya’ni jismoniy mashqlarning turlari va
ko‘llanilish sohalari mazkur tizimning birinchi yo‘nalishi hisoblansa, ularni
amalga oshiruvchi keng tarmoqli tashkilotlar esa ikkinchi yo‘nalishni bildiradi.
Demak, jismoniy tarbiya tizimi ijtimoiy-tarbiyaviy va tashkiliy hamda
boshqaruv xususiyatlarga ega bo‘lishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanida jismoniy tarbiya tizimining
eng Yuqori bosqichi deb jismoniy tarbiya vositasi e’tirof etiladi.
Jismoniy tarbiya vositalarining muhim turlaridan biri harakatli o‘yinlar
mazmun va maqsad jihatdan o‘z maqomiga ega.
Harakatli o‘yinlar jismoniy tarbiya amaliyotida quyidagi yo‘nalishlardan
iborat, ya’ni:
- jamoali (komandali) o‘yinlar;
- ommaviy (ko‘pchilik ishtirokida) o‘yinlar;
- yakka yoki juft holdagi o‘yinlar;
- estafetali o‘yinlar (asosan guruh va jamoa shaklida o‘ynash).
Mazkur yo‘nalishdagi o‘yinlarda qo‘llaniladigan ba’zi birlarini na’muna
qilib ko‘rsatish mukin: jamoali o‘yinlarga "kartoshka ekish", "to‘pni doiraga
qo‘y", "oq terakmi, ko‘k terak" kabilar misol bo‘la oladi. Ommaviy ravishdagi
harakatli o‘yinlar "Bo‘ri zovurda", "Yomg‘ir", "Kalxat keldi" va h.k.
Juft holda yoki bir kishi bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlar "Uchinchisi
ortiqcha", "Bo‘sh joy", "Xo‘rozlar jangi" kabilardir.
Estafetali o‘yinlar, ko‘pincha, jamoa shaklida o‘tkaziladi. Bunda to‘plar,
arg‘amchi, chambarak va boshkd asbob-uskunalar, buyumlardan keng
foydalaniladi.
Harakatli o‘yinlarning mazmun va maqsadi quyidagi pedagogik
tamoyillarga amal qilishni talab etadi:
65](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_65.png)
![1. Ijrochilarning yoshi.
2. O‘yinchilarning jinsi.
3. Jismoniy jihatdan tayyorgarlik darajasi.
Ma’lumki, bu talablar o‘quvchi-yoshlarning jismoniy jiqatdan
rivojlanishida anatomik, fiziologik va psixologik jihatlar e’tiborga olinadi.
Ta’kidlash lozimki, jismoniy madaniyat harakati tizimi keng tarmoqlidir.
Ya’ni mehnatkash ishchi va ziyolilar, o‘quvchi-yosh-lar va talabalar hamda
maktab yoshigacha bolalar tarbiya muassasalari, shuningdek, aholi istiqomat
joylari, sog‘lomlashtirish markazlari, istirohat-ko‘ngil ochish bog‘lari kabi
jamoalar turli davlat va jamoat tashkilotlari tizimining asosini tashkil etadi.
Deyarli barcha tarmoqlarda harakatli o‘yinlar u yoki bu shaklda mazmun topadi
va amalda qo‘llaniladi. Bog‘cha bolalari, o‘quvchi-yoshlar va talabalar davlat
dasturi asosida jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlar olib boriladi.
Jismoniy madaniyat harakatining boshqa tarmoqlarida esa turli an’anaviy
bayramlar, sport musobaqalari jarayonida u yoki bu shaklda harakatli
o‘yinlardan foydalaniladi.
Milliy harakatli o‘yinlarning beqiyos ko‘pligi turli tarmoqlardagi ommaviy
tadbirlarning mazmuniga qarab qo‘llanilishini ta’minlaydi. M: qishloq
sharoitida kurashlar, ot o‘yinlari, "chillik", "oq suyak", "cho‘pon", "orqang
quydi", "qirq tosh", "kuloq cho‘zma", "xo‘rozlar jangi", "piyoda ko‘pkari"
"tortishmachoq" kabi harakatli o‘yinlarga alohida e’tibor beriladi.
S h aharlar sharoitida esa ko‘proq to‘pli o‘yinlar, estafetalarga qiziqish
kuchli bo‘ladi.
Harakatli o‘yinlar sport mashg‘ulotlarida ham maqsadli ravishda ko‘p
qo‘llaniladi. Ya’ni sport turlariga qarab, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda
xizmat qiluvchi harakatli o‘yinlar tanlab olinadi. Masalan: og‘ir atletika, kurash
va boks kabi sport turlarida kuch, tezlik, epchillikni ta’minlovchi harakatli
o‘yinlarga "Arqon tortishish", "Bilak kuchini sinash", "Arqonda osilib chiqish",
"Xo‘rozlar jangi" va h.k. mos keladi.
66](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_66.png)
![Sport o‘yinlari turlari, engil atletika, gimnastika, suvda suzish kabi sport
turlari mashg‘ulotlarida tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi jismoniy sifatlar
asosiy mazmunlarni tashkil etadi. Shu sababdan bu sohalarda "kim chaqqon",
"to‘pni savatga tushir", "qopqon", "qarmoq", "ovchilar va o‘rdaklar" kabi
o‘yinlar va estafetali o‘yinlardan maqsadli foydalanadilar.
Bolalar bog‘chalari, o‘quv yurtlari, aholi istiqomat joylari, istirohat
bog‘lari, sog‘lomlashtirish markazlarida harakatli o‘yinlarni tashkil qilishning
asosiy maqsad va vazifalari shundaki, aholining salomatligini yaxshilash,
ularning jismoniy kamolo-tini o‘stirish, soglom turmush tarzida zavqli damlarni
ko‘payti-rishga qaratiladi. Ular haqida keyingi boblarda alohida to‘xtalinadi.
''Jismoniy sifatlar (tezlik, kuchlilik, chidamlilik, egiluvchanlik va h.k.)
tushunchasi jismoniy tarbiya mutaxassislari, shu sohadagi talabalar hamda
ko‘pchilik sport ixlosmandlariga ma’lum. S h u tufayli ularga batafsil to‘xtalishga
hojat bo‘lmasa kerak.
Jismoniy sifatlarni tarbiyalashda xizmat qiluvchi muhim o‘yinlarning
ahamiyati haqida dalillar keltirish maqsadga muvofiqdir.
Tezlikni tarbiyalashag xos harakatli o‘yinlar To‘pli estafeta o‘yinlari,
to‘siqliklardan tez sakrab yoki yugurib o‘tish o‘yinlari ("Quvnoq startlar"
televizion o‘yinlariga e’tibor bering), "quvlashmachoq", "bekinmachoq", "kim
tez", "to‘p kapitanga" kabi harakatli o‘yinlarda tez yugurish talab etilib, burilish,
to‘xtab yana yugurish kabi harakatlar ko‘p takrorlanadi. Natijada,
shug‘ullanuvchilar ko‘rish, eshitish sezgi a’zolari hamda butun gavda
a’zolaridagi suyak, mushak tizimlarining harakatchanligini ishga soladi. S h u
orqali jism tezlik bilan harakat kilishga qodir bo‘ladi. Shu tufayli o‘yinlarni
tanlash, tashkil qilish jarayonlarida shug‘ullanuvchilarning yoshi, salomatligiga
qarab o‘yin joylariga ham e’tibor berish kerak. 1
Boshlangich sinf o‘quvchilarining jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida
h arakatli o’ yinlarini tashkil kilish yo‘llari. Boshlangich sinf bolalari uchun
1
67](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_67.png)
![harakatli o‘yinlarning deyarlik barcha to‘plamlarida turli-tumam o‘yinlar
mazmun topgan. Ulardan ba’zi birlarinigina namuna sifatida keltiriladi.
I-II- sinflar uchun
Tegib ketma — mazmuni: boyaalar teng ikki guruhga bo‘linib, qatorda
(oldinma-ketin tizilish) turishadi. Oldingi bolaning oyok uchlari yaqinida ikkita
chiziq (start chizigi) chiziladi va ularning qarshisida 10-15 qadam narida kichik
bayroqchalar (biron buyum) tikib qo‘yiladi, har bir bayroq yonida bittadan bola
turib, u yon-bu yonga sekin yurib harakat qiladi. O‘qituvchining buyrug‘i bilan
qatordagilar navbatma-navbat yugurib, bayroqchaii aylanib qaytishi va
navbatdagi bolani kaftiga urishi lozim, Bayroqchadan aylanayotganda u erdagi
bolaga tegib (turtib) ketmasligi uchun burilish yoki uni ham aylanib o‘tishi
lozim. Agar unga biron joyi tegib ketsa yuguruvchiga bitta jarima ochko
beriladi. Jamoada (komanda) uchta jarima bo‘lib, uyinni avval tugatsada, u
yutqazgan hisoblanadi.
O‘yin shartlari: o‘qituvchining ruxsatisiz yoki yugurib kelgan bolaning qo‘li
tegmasa ham avval yugurib ketmaslik, surinib yiqilganda ham tezda turib
o‘yinni davom ettirish, bayrok oldidagi bolani ataylab itarmaslik lozim. O‘yinda
qoidaga to‘la rioya qilgan va tez yurgan bolani hamda yutgan jamoani
rag‘batlantirish lozim.
Bu o‘yin chaqqonlik, epchillik, hushyorlik kabi sifatlarni tarbiyalashda
xizmat qiladi.
To‘pni savatga tashla estafetasi - mazmuni bolalar jamoalarga (xar birida 5-6
ta) bo‘linadi. Belgilangan chiziqda bolalar basketbol (rezina to‘p) to‘gshni
ushlab turishadi. Ularning qarshisida 5-6 m. narida savatcha (chambarak doira
chizig‘i) bo‘ladi. O‘ q ituvchining ruxsati (signal) bo‘yicha to‘plarni otib savatga
tushirish lozim. Bunda oyoqlar elka kengligida yozilishi va to‘pni ikki qo‘llab
ushlab otiladi. To‘pni otganlar qator orqasiga o‘tadi. Savatga kim ko‘p to‘pni
tushirsa o‘sha jamoa yutgan hisob-lanadi.
68](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_68.png)
![O‘yin qoidalari: ruxsatsiz avval yugurish, chiziqdan chiqib bir-birini itarish
mumkin emas. To‘plarning uzoq q a dumalab ketmasligi uchun har bir savat
yonida boshqa bolalar turadi va to‘plarni jamoalarga kaytaradi.
O‘yinga yakun: to‘pni to‘g‘ri ushlab, savatga aniq tushirganlar va mo‘ljalni
yaxshi olganlar, yutgan jamoalar rag‘batlantiriladi. 2
Kim bir oyoqda tez yuguradi — mazmuni: bolalar ikki jamoaga bo‘linib,
start chizig‘idan orqada qatorda turishadi. Oldinda 5-6 m narida to‘ldirilgan
(biron buyum) to‘p turadi. O‘qituvchining signalidan keyin qator boshidagilar
bir oyoqlab-hakkalab yuguradi va to‘pni navbatdagi sherigiga olib kelib beradi.
U esa to‘pni o‘z joyiga qo‘yib qaytadi va yana navbatdagining kaftiga qo‘l bilan
uradi. S h u tariqa o‘yin davom etadi. O‘yinni 2-3 marta takrorlash mumkin.
O‘yin qoidasi: ruxsatsiz yugurish va chiziqdan chiqish man etiladi.
Yugurayotganda yiqilsa yoki ikki oyoqlab hakkalasa jarima ochko beriladi.
To‘gt dumalab ketib, joyidan ko‘zg‘almasligi uchun uni extiyot-sekin ko‘yish
lozim.
Uyinni jarimasiz (kam jarima) va oldin tugatgan jamoa g‘olib hisoblanadi.
Harakatlarni aniq bajarganlar va g‘oliblar rag‘batlantiriladi.
O‘yin chaqqonlik, epchillik, tezlik, hushyorlik kabi fazi-latlarni tarbiyalashga
qaratilganligi bilan alohida o‘rin tutadi. 3
III-IV siniflar uchun “Zavurdagi bo‘ri” - mazmuni: zal (maydon) o‘rtasida
oraligi 5-6 m ikkita chiziq chiziladi. Ularning birida (qo‘ra) "echkilar" saf tortib
turishadi. Ikkinchisnda (zovur, shar) 2-3 ta "bo‘ri" turadi. O‘qituvchining
ruxsati bilan "echkilar" zovur orqasidagi o‘tloqqa o‘tlashga yoyiladi. Zovurga
etgan yoki unga yaqinlashganda "bo‘rilar" hamla qiladi. Echkilar o‘z qo‘rasiga
(joyi) kaytib kiradi. Bo‘riga tutilganlar zovurda qoladn. O‘yin 2-3 marta
takrorlanadi va bo‘rilar almashtirilib turiladi. Bo‘riga tutilmaganlar yutgan
hisoblanadi.
2
Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
3
Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
69](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_69.png)
![O‘yin qoidalari: hamma birdek o‘tloqqa yoyilishi shart. Echkilar belgilangan
joydan boshqa erga kochmasligi lozim. Bir-birini bo‘riga ataylab itarmaslik
lozim.
O‘yin yakuni: echkilarni ko‘p tutgan bo‘rilar va tutilmagan echkilar
rag‘batlantiriladi. O‘yinda bo‘ri kabi hamla (hujum) qilish, echki kabi sakrab,
shoxlab qochish harakatlarini yaxshi ijro etganlar alohida ko‘rsatiladi. O‘yin
hushyorlik, chaqqonlik kabi sifat va fazilatlarni tarbiyalaydi. 4
uzatib turadilar. Kaftlar Yuqoriga qaragan holda bo‘lishi lozim. (3-rasm).
3.2. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari
mashg‘ulotlarini tashkil etish usullari bo‘yicha tatqiqotlardan
olingan xulosalar
Umumiy o`rta ta`lim maktabida darsdan tashqari otkaziladigan mashg`ulotlar ni
tashkil etish bugungi kunda deyarli kam tashkil qilinishini ko`rish mumkin aslid
umumta`lim maktablarida darsdan keying mashg`ulotlarni tashkil
etishdanmaqsad shuki sinf o`quvchilaridan iqtidorli o`quvchilarni saralab olish
va ular ustida indevidula ishlashdan iboratdir bu bilab fan o`qituvchisiningvasinf
o`qi=uvchisini sport malakasi shakillanib boradi bugungi kunda sport
maktablarida seliksiyani tashkil qilishga bo`lga ehtiyoj tobora kuchayib
bormoqda sport turlari bo`yicha yuqori natijaga ega bo`lgan maktab
o`quvchilarini zahira tayyorlovchi BO`SM ga yo`naltirish biz jismoniy tarbiya
mutaxassislarining zimmasidadir Agar biz mutaxassislar darsdan keying
mashg`ulotlarni to`g`ri tshkil qilib maktab o`quvchilaridan iqtidorli o`qvchilarni
saralab olib darsdan keying mashg`ulotlarni tashkil qilsak yuqori maliakali
sportchilarga zahira tayyirlshda o`maklashishimiz mumkin bo`ladi 2000-yilda
tdbiq qilingan Alpomish va Barchinoy maxsus test miorlaridan foydalangan
holda dars mashg`ulotlarida Alpomish va Barchinoy maxsus test talabini
bajargan o`quvchilarni saralab olsak va darsdan keying sport turlari bo`yicha
mashg`ulotlarni tashkil qilsak sportni yanada rivojlantirishga o`z ko`magimizni
4
Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
70](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_70.png)
![qo`shgan bo`lamiz Umumta`lim maktablarida bugungi kunda darsdan keying
mashg`ulotlarni tashkil qilish ayrim xollarda amalga oshirilmoqda ayrim
xollarda buni teskarisi bo`lmoqda. Biz bu masalaga oydinlik kiritish maqsadida
Samarqand shahar Qorosuv maskanida joylashgan 80-81-maktablarini tadqiqit
obikti sifatida tanlab oldik birgina 81-maktab misolida oladigan bo`lsak bu
maktabda jismoniy tarbiya bo`yicha 7 nafar mutaxassis o`qituvchi faoliyat olib
borishini guvohi bo`ldik darsdan keying mashg`ulot jarayoni esa quydagi sport
turlari bo`yicha amalga oshirilib kelayotganligini kuzatdik. Biz magistrlik
dissertatsiya mavzuimizni aynan umumiy o`rta ta`lim maktablarida darsdan
keyingai mashg`ulotlarni tashl]kil etish uslubiyatiga oydinlik kiritish maqsadida
ushbu ikkita maktab (80-81) ushbu ikkita maktabda tadqiqot ishlarini amalga
oshirdik biz birinchi navbatda maktabda faoliyat yuritayotgan jismoniy tarbiya
mutaxassislrining ish foliyati bilan qiziqdik va quyidagi savolnoma bilan
murojaat qilib ularning fikr va mulohazalarni o`zgandik
So’rovnoma natijalari
T/R Jami so’raluvchilar soni 11 100 %
1 Ilmiy darajalilar - -
2 Oliy malumotlilar 11 100%
3 O’ra maxsus (o’qituvchilar) - -
Berilgan savollarga murabbiy o’qituvchilarning javoblari natijalari foiz
hisobida
Siz darsdan keyingi sport turlari bo’yicha mashg’ulotlarini tashkil etishga
qanday qaraysiz, sizningcha bu kerakmi ?
T/R Javoblar Tanlangan javoblar (%)
1 Ha 9(82)
2 Yo’q 1(9)
3 Ba’zida 1(9)
71](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_71.png)
![Darsdan keyingi sport to’garaklariga hamma o’quvchilarni jalb qilish
mumkinmi ?
T/R Javoblar Tanlangan javoblar (%)
3 Faqat iqtidorli o’quvchilarni 2 ( 18 )
4 Alpomish va barchinoy talabani
bajargan o’quvchilarni 1 ( 9 )
5 Qiziquvchi o’quvchilarni 1 ( 9 )
6 Barchasi tog’ri 7(64)
Mutaxassislar fikrini yanada keng o ’ rganish maqsadida ochiq so ’ rovnoma
o ’ tkazildi .
Siz darsdan keyingi sport turlari bo’yicha mashg’ulotlarini tashkil etishga
qanday qaraysiz ? s avoliga ishtirokchilar turli darajadagi javoblarni berishgan .
Mazkur savolga o ’ qituvchilardan biri darsdan keying mashg ’ ulotlarni tashkil
qilishda faqat tanlov asosida tanlanlab olingan o ’ quvchilarni jalb qilish
kerakligini va shu tariqa mashg ’ ulotni tashkil qilish mumkinlgini aytib o ’ tdi ,
yana bir murabbiy o ’ qituvchi bu faqat vaqtni olishini aytdi sababi bolaning o ’ zi
darsdan keying mashg ’ ulotga o ’ qituvchini izlab kelmas ekan mashg ’ ulotni
tashkil qilish o ’ rinsiz ekanligini aytib o ’ tdi , yana bir o ’ qituvchi esa har bir
o ’ qituvchi darsdan keying mashg ’ ulotni tashkil qilishi kerakligini sababi shu
bilan ham o ’ quvchini bo ’ sh vaqti mazmunli o ’ tadi qolaversa o ’ qituvchining
kasbiy mahorati ham toblanib borishini aytib o ’ tdi . Nostandart maydon va
jihozda mashg ’ ulot o ’ tkazish hozirgi zamon talabi ekanligini aytdi , yana bir
murabbiy esa bu savolga sportchilarni tayyorlashda birinchi navbatta sharoitdan
kelib chiqish va shu sharoitga mos ravishda mashg ’ ulot rejalarini ishlab chiqish
kerakligini aytdi , savolga murabbiylardan biri esa mashg ’ ulot vaqtida
sportchini ish qoblyatiga qarab usullarni tanlash kerakligini bu holat sportchida
zerikish alomatlarini yuzaga chiqarmasligini va sportchida hohsh va qiziqishni
72](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_72.png)
![uyg ’ otishini aytib o ’ tdi , murabbiylardan biri , darsdan keying mashg ’ ulot
jarayonida ko ’ proq sportchining fikrlashiga ta ’ sir etuvchi usullarni qo ’ llash
lozimligini va bu bilan sportchi har bir mashqni bajarishda ongli ravishda
yondoshib , mashqlar texnikasini to ’ g ’ ri bajarishga harakat qilishini ta ’ kidlab
o ’ tdi , yana bir murabbiy mashg ’ ulotlarni tashkil qilishda nostandart jihozlardan
foydalanish kerakligini takidlab o ’ tdi , yana bir murabbiy esa mazkur savolga
javob tariqasida mashg ’ ulotlarni tayyorlov , asosiy , yakuniy , qismlarida ham
mashg ’ ulot turiga mos ravishda milliy harakatli o ’ yinlardan foydalanish
sportchilarda qiziqish yuqori darajada oshishini ta ’ kidlab o ’ tdi , ayrim
murabbiylar esa mashg ’ ulot jarayonlarini tashkil qilishda aylanma metodlardan
foydalanish kerakligini va bu bilan sportchilarni qay darajada jismoniy
imkoniyati past va yuqoriligini aniqlash kerakligi to ’ g ’ risidagi fikrni bildirgan ,
mazkur savol yuzasidan tashkil qilingan so ’ rovnomaga murabbiylar o ’ zlarining
mustaqil fikrlarini bildirishga harakat qilishdi . Murabbiylardan yana biri savolga
sportchilarni tayyorlashdan oldin ularga nazariy ma ’ lumot va bilim berish
kerakligini aytdi va bu bilan sportchlar 1- navbatda mashg ’ ulot yuklamalarini
nazariy jihatdan o ’ rgansalar har bir yuklamaga ongli munosabatda bo ’ lishini
aytib o ’ tdi , mazkur savol yuzasidan yana bir murabbiy jihozlar bilan ko ’ proq
ishlash kerakligini aytib o ’ tdi , yana bir murabbiy savolimizga ilmiy yondashuvni
taklif qildi , uning fikricha mashg ’ ulot meyorlarini bilishda va sportchilarga
berishdan oldin shu yuklamalarni ilmiy jihatdan o ’ rganib keyin sportchiga
berish kerakligi hususida o ’ z fikrini aytdi , mazkur savol yuzasidan
murabbiylardan biri mashg ’ ulotlarga noananaviy usullarni kiritish uchun
ko ’ proq horijiy mutaxassislar bilan hamfikrda bo ’ lish va tajriba almashish
taklifini kiritib o ’ tdi , murabbiylardan yana biri mashg ’ ulot davomida beriladigan
mashg ’ ulot yuklamalarini sportchi imkoniyatiga qarab qo ’ llash kerkaligini aytib
o ’ tdi , yana bir murabbiy sportchini imkoniyatiga qarab yuklama meyorini
oshirib borish kerakligini aytib o ’ tdi , mazkur savolga murabbiylardan biri
sportchini mashg ’ ulotga qiqizishini ta ’ minlash sportchida mashg ’ ulotni
bajarishga bo ’ lgan hohsh yuqori darajada bo ’ lishini aytib o ’ tdi ,
73](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_73.png)
![murabbiylarimizdan yana biri sportchilarni qiziqishi va hohshi to ’ g ’ risidagi
fikrini bildirib o ’ tdi , murabbiylardan ikki nafari bu savolga bir hil javobni
berishdi , ularning fikricha mashg ’ ulot davomida o ’ yin usulidan foydalanish
sportchilarda zerikishni yo ’ qotishini aytib o ’ tdilar , murabbiylardan biri
mashg ’ ulotni har bir elementini qismlarga bo ’ lib sportchilarni jihozlarda
ishlatish kerakligi fikrini bildirdi , mazkur savol yuzasidan murabbiylardan biri
sport mashqini bajartishda vaqt mazmunli o ’ tishi uchun sport mashg ’ ulotiga
yangi usullarni kiritish lozimligini aytdi , murabbiylardan biri savolga
sportchilarni tayyorlashda ko ’ proq individual tayyorgarlikka alohida e ’ tibor
qaratish lozimligi fikrini aytdi , murabbiylardan biri sportchilarni tanlash
jarayonlari mashg ’ ulotdan oldin eng asosiy hisoblanish fikrini maqulladi ,
savolga murabbiylardan biri sportchini tayyorlashda uning ishtimoiy holati bilan
qiziqish sportchilarni faqat mashg ’ ulot bilan emas uning o ’ qishi kundalik
hayotida sodir bo ’ layotgan ishlarni o ’ rtoqlashishga o ’ rgatish sportchi
professional qilib tarbiyalashda asosiy mezon bo ’ lib hisoblanishini aytdi ,
mazkur savol yuzasidan murabbiylarimizdan yana biri sport mashg ’ ulotlarini
tashkil qilishda individual tayyorgarlik texnikasiga yangicha yondoshish
kerakligi fikrini aytdi , bunda bizga chet - el tajribalaridan foydalanish kerakligini
aytib o ’ tdi . Yuqoridagi aytilgan fikrlar darsdan keying sport mashg ’ ulotlarini
tashkil qilish va maktab o ’ quvchilarni qayta tayyorlash borasida yangicha
usullardan foydalanish yoki murabbiy o ’ qituvchilarning javoblaridagi aytilgan
fikrlarni inobatga olgan holda darsdan tashqari mashg ’ ulot jarayonida asosiy
e ’ tiborni nimalarga qaratish lozimligi xususida murabbiylarning fikr va
mulohazalari o ’ rganildi . Bu fikrlarning qanchalik to ’ g ’ ri ekanligi biz o ’ tkazgan
so ’ rovnoma natijalariga ko ’ ra aniqlandi .
Darsdan keyingi sport to ’ garaklariga hamma o ’ quvchilarni jalb qilish
mumkinmi ? , savoliga ishtirokchilar tomonidan o ’ ziga xos javoblar berilgan .
Berilgan javoblar mazkur masala bo’yicha yaxlit va umumlashgan tasavvur
hosil qilish imkonini beradi.
74](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_74.png)
![Mazkur savolga murabbiylardan biri mashg’ulotni samarali tashkil qilishda
texnik-taktik tayyorgarligini inobatga olishga alohida ahamiyat qaratish
lozimligini aytib o’tdi, murabbiylardan yana biri mashg’ulotni samarali
bo’lishida sportchi imkoniyatini inobatga olish lozimligini aytib o’tdi, ayrim
murabbiylar esa sportchilarni tayyorlashda reja puxta ishlangan bo’lishi kerak,
anashundagina mashg’ulot samarali tashkil qilinadi deya javob berishdi,
muarbbiylardan biri mashg’ulotda aniq maqsad hissini sportchilarda tarbiyalash
kerakligi fikrini olg’a surdi, yana bir nurabbiy mashg’ulot rejasini puxta
tayyorlash kerak deya javob berdi, murabbiylardan biri mazkur savolga
mashg’ulot jarayonida sport jihozlari yetarli bo’lishi lozim deya javob berdi,
murabbiylarimizdan biri savolga birinchi navbatta mashg’ulot samarali bo’lishi
uchun mashg’ulot yuklamalarini bajarishda sportchilarda qiziqish bo’lmog’i
kerak, bu esa o’z navbatida murabbiyning qoblyatiga bog’liq deya javob berdi,
murabbiylardan yana biri mashg’ulot jarayonida vaqt va mazmun jihatdan
mosligi va mashg’ulotlarning sistematik tarzda ketma-ketligi rejalashtirilishi
hamda o’rgatishda detallarga bo’lib o’rgatish mashg’ulotni samarali tashkil
qilishiga katta yordam berishini aytib o’tdi, mazkur savol yuzasidan
murabbiylardan biri sportchilarni mashg’ulot davomida kompleks (har
tomonlama) tayyorlash kerakligi fikrini bildirdi, murabbiylardan biri esa bu
savolga individual tayyorgarlikka alohida e’tibor berish mashg’ulotni samarli
tashkil bo’lishida katta yordam berishini aytib o’tdi, mazkur savol yuzasidan
murabbiylardan biri jihozlardan foydalanishni to’g’ri tashkil qilish kerakligini
aytib o’tdi, murabbiylarimizdan biri savolga sportchilarni imkoniyatiga mos
ravishda mashg’ulot tashkil qilinsa samara berishini aytib o’tdi, murabbiylardan
biri mazkur savol yuzasidan mashg’ulot samarali o’tishida jihozlardan to’g’ri
foydalanishni o’rgatish mashg’ulotning bosh o’zagi ekanligini aytib o’tdi, yana
bir murabbiy mashg’ulot samarali o’tishida jihozlarning yetarli bo’lishi eng
asosiy hisoblanadi deya javob berishdi, murabbiylardan yana biri mashg’ulotni
samarali tashkil qilishda sportchilarni qiziqtiraolish mashg’ulot samaradorligini
bir muncha oshirishini aytib o’tdi, murabbiylardan biri savolga mashg’ulot
75](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_75.png)
![jarayonida har bir sportchining individual hususiyatlariga e’tibor berish
kerakligini aytib o’tdilar, murabbiylardan yana biri mashg’ulot samarali bo’lishi
uchun jihoz yetarli darajada bo’lishi kerakligini aytib o’tdi. Murabbiylarda
tomonidan bildirilgan fikrlarni bi-biriga qanchalik o’xshashligi yuqoridagi
javoblardan ma’lum, biz murabbiylarning fikrlarini yanada chuqurroq o’rganish
uchun aniq javoblar olishga harakat qildik. Mazkur savol yuzasidan
murabbiylardan biri mashg’ulot rejasi qanchalik puxta ishlansa shuncha samarali
bo’lishini aytib o’tdi, murabbiylardan yana biri mashg’ulotni samarali o’tishida
jihozlarni yetarli bo’lishi kerakligi to’g’risidagi javobni berdi, murabbiylardan
biri mashg’ulot yuklamalarini bajartirishda texnikaga alohida e’tibor berish
kerakli hususidagi javobni berdi, murabbiylardan yana biri mazkur savol
yuzasidan jihozlarning yetarli bo’lishi kerakligi to’g’risidagi fikrni bildirdi,
ayrim murabbiylar individual tayyorgarlikka alohida e’tibor berish kerakligi
tog’risidagi javobni berishdi, murabbiylardan biri bu savolga sportchilarni ruhiy
holatiga alohida e’tibor berish mashg’ulot samaradorligini ta’minlashini aytib
o’tdi, mazkur savolga murabbiylardan biri mashg’ulot samarali tashkil qilishda
asosiy e’tiborni harakatli o’yinlarga qaratish kerakligi to’g’risida aytib o’tdi,
murabbiylardan biri yuqoridagi savolga sportchilarni mashg’ulot vaqtida
ko’proq mustaqil shakldagi mashg’ulotlar ya’ni, sportchilarni hohishiga qarab
yuklamalarni berishni tavsiya etdi, ayrim murabbiylardan biri bu savolga
sportchilarni mashg’ulot vaqtida jismoniy tayyorgarligiga e’tibor qaratish
mashg’ulotni samarasiga alohida ta’sir qilishini aytib o’tdilar, murabbiylardan
biri bu savolga mashg’ulot jarayonida yuklamalarni ortib borishini yo’lga
qo’yish kerakligini aytdilar, yana bir murabbiylarimizdan biri mashg’ulotni
samarali tashkil qilishda jihozlarni yetarli bo’lishiga etibor qaratish lozimligini
takidlab o’tdilar, murabbiylardan biri mazkur savolga mashg’ulot jarayonida
signalli mashq sistemasidan foydalanish mashg’ulotlarni samarali o’tishini
ta’minlaydi deya javob berdi, yana bir murabbiylarimizdan biri bu savolga
mashg’ulot jarayonlarida har bir mashqlarni texnikasini detallarga bo’lib
o’rgatish mashg’ulot samarasini kafolatlashini aytib o’tdi, bu savolga yana bir
76](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_76.png)
![murabbiyimiz mashg’ulotda taxnikani detallarga bo’lib o’rgatish orqali
sportchilarda texnika bo’yicha ham nazariy tushuncha va amaliy texnikaga ham
ega bo’lishini takidlab o’tdi, mazkur savolga murabbiylardan biri mashg’ulot
jarayonini tashkil qilishda sport turining maxsus mashqlari alohida e’tibor
qaratish mashg’ulot samarasini kafolatlashini aytib o’tdilar, murabbiylardan
yana ikki nafari bir hil javoblarni berishdi, mashg’ulot samarali o’tishi uchun
jihozlar yetarli bo’lishini takidlab o’tdilar, mazkur savolga murabbiylardan biri
umumiy jismoniy tayyorgarlikni to’g’ri tashkil qilish mashg’ulot samarasini
kafotlashini takidlab o’tdilar.
Murabbiy o’qituvchilardan olingan so’rovnoma natijalariga ko’ra bu savolga
ham murabbiy o’qituvchilar o’zlarining fikr va takliflarini birma-bir aytib
o’tishgan. Darsdan keyingi sport turlari bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil qilish
borasida o’quvchilarni qaysi jihatlariga alohida e’tibor berish biz o’tkazgan
so’rovnoma natijalariga ko’ra aniqlandi.
Darsdan keying mashg’ulotlarni samarali tashkil qilishda asosiy e’tiborni
yuqorida aytilgan fikrlarga tayangan holda tashkil qilish samarali ekanligi e’tirof
etilgan. Darsdan keying mashg’ulotlarni tashkil qilish va o’quvchilarni
tayyorlashda mashg’ulot jarayoni darsdan keyin 1-o’rinda turishi bizga ma’lum
ammo mashg’ulotni qay darajada tashkil qilish bu murabbiyning mahoratiga
bog’liq ekanligi va buning uchun murabbiylar nimalarga ahamiyat qaratishi
so’rovnoma natijalariga ko’ra aniqlandi.
Mutaxassislarning fikriga ko’ra darsdan keyingi mashg’ulot jarayonlarini tashkil
qilishda maktab o’quvchilaridan sportga qiziqadigan va alpomish va barchinoy
test talablarini yaxshi bajargan o’quvchilarni jalb qilish orqali yuqori malakali
sportchilarga zaxira tayyorlash jarayonini amalga oshirishishini takidlab o’tdilar.
Bu orqali BO’SM murabbiy o’qituvchilarini seleksiya o’tkazilishiga ehtiyoj
sezilmasligi aytib o’tildi.Tanlab olingan tadqiqot obekti sifatida 80-81-
maktablarning 11 nafar o`qituvchilaridan 4 nafari xozirda sport turlari bo’yicha
darsdan tashqari mashg’ulot jarayonlarini amalga oshirib kelmoqda shundan 81-
77](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_77.png)
![maktab o`qituvchisi Ahmedova Diyora yengil atletika sport turi bo’yicha 18
nafar maktab o’quvchilariga mashg’ulot jarayonini haftasiga 3 kun tashkil qilib
kelmoqda, shu maktabdan yana bir o’qituvchi Shurayev Elmurod voleybol sport
turi bo’yicha darsdan keyin 20 nafar maktab o’quvchilariga haftasiga 4 kun
mashg’ulot jarayonlarini tashkil qilib kelmoqda biz mashg’ulot jarayonlarini
tashkil qilish samaradorligini aniqlash maqsadida shug’ullanuvchi maktab
o’quvchilarininh jismoniy imkoniyati bilan qiziqdik.
Biz maktab o’quvchilarini darsdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil qilish
jarayonida maktab o’quvchilarining jismoniy imkoniyatini aniqlash maqsadida
2000 yilda hayotga tadbiq qilingan “Alpomish va Barchinoy ”maxsus testlaridan
yoshga nisbattan sinov topshirish testlarini ishlab chiqib maktab
o’quvchilarining darsdan keyingi mashg’ulotga qatnashadigan o’quvchilar
hamda umuman mashg’ulotga qatnashmaydigan o’quvchilar o’rtasida meyor
talablarini olib ko’rdik. Tadqiqot natijalariga ko’ra quyidagilar aniqlandi.
81-maktabda sportning yengil atletika turi bilan shug’ullanuvchi 18 nafar
o’quvchining jismoniy imkoniyatini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot
natijalari
78](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_78.png)
![O’quchchining
F.I.SH 30 metrga
yugurish
(soniya
xisobida) 60 metrga
yugurish
(soniya
xisobida) Turgan joyda uzunlikka
sakrash
(metr xisobida) 150 gramli tennis
to’pini uloqtirish
(metr xisobida)Um
um
iy natija
3 urinishdan eng yaxshi
natija olinadi 3 urinishdan eng yaxshi
natija olinadi
Natij
a baho Natija baho 1 2 3 baho 1 2 3 baho
1 Ahrorova Bahora 5,33 5 10.68 5 1,79 1,75 1,80 5 40 35 40 5 5
2 Bahriddinov
Arslonbek 4,38 4 9,87 4 1,76 1,78 1,70 4 45 48 46 5 4,25
3 Baxtiyorova
Farzona 5,48 4 10,91 5 1,71 1,73 1,68 5 30 35 32 5 4,75
4 Esonov Alisher 4,10 5 8,66 5 1,85 1,83 1,86 5 50 45 48 5 5
5 Fozilov
Kamoliddin 4,50 4 9,45 4 1,73 1,77 1,76 4 40 45 44 5 4,25
6 G` a furov Jamshid 4,25 5 8,76 5 1,83 1,80 1,80 5 42 46 45 5 5
7 Ibragimova Anora 5,80 3 11,72 3 160 167 163 4 28 25 31 4 3,5
8 Ibragimova
Charos 5.43 4 11,03 4 1,58 1,60 1,60 3 30 31 34 4 3,75
9 Ikromov
Sanjarbek 4,50 4 9,25 4 1,65 1,69 1,60 4 40 44 39 4 4
10 Islomov Fayozjon 4,06 5 8,39 5 1,74 1,77 1,81 5 42 45 40 5 5
11 Jumaqulova
Adiba 5,39 4 11.04 4 1,70 1,65 1,76 5 32 30 34 4 4,25
12 Maxmudova
Zarnigor 5.09 5 11,28 5 176 168 177 5 33 30 30 4 4,75
13 Mirzayeva
Guljaxon 5,88 3 12,00 3 1,55 1,61 1,60 3 27 29 30 4 3,25
14 Nurmuxammedov
Bexruzbek 4,44 4 9,93 4 1,80 1,85 1,72 5 31 37 34 4 4,25
15 Saidov Dilshod 4,67 4 9,53 4 1,75 1,70 1,70 4 40 45 46 5 4,25
16 Tursunova
Mohisiymo 5,47 4 11,41 4 1,60 1,65 1,68 4 25 23 20 3 3,75
17 Xurramov
Ziyodulla 4,08 5 8,64 5 1,88 1,90 1,85 5 44 47 45 5 5
18 Shodiqulov
Asliddin 4,42 4 9,38 4 1,78 1,70 1,75 4 33 35 38 4 4
O’rtacha 4,22 4,27 4,38 4,45 4,33
81-maktabning 7-8-sinif o’quvchilaridan mashg’ulot jarayonlariga
muntazam qatnashmaydigan o’quvchilarning jismoniy imkoniyatini
aniqlash bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot natijalari
79](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_79.png)
![O’quchchining
F.I.SH 30 metrga
yugurish
(soniya
xisobida) 60 metrga
yugurish
(soniya
xisobida) Turgan joyda uzunlikka
sakrash
(metr xisobida) 150 gramli tennis
to’pini uloqtirish
(metr xisobida)Um
um
iy natija
3 urinishdan eng yaxshi
natija olinadi 3 urinishdan eng
yaxshi natija olinadi
Natij
a baho Natija baho 1 2 3 baho
1 2 3 baho
1 Alikulov Asilbek 4,58 4 9.88 4 1,73 1,78 1,71 4 43 45 41 5 4,25
2 Axmadova Moxigul 5,81 3 11,65 3 1,38 1,40 - - 22 25 27 3 2,25
3 Badalova Gulsara 6,00 3 11,91 3 1,63 1,60 1,67 4 30 34 33 4 3,5
4 Bakirov Elshod 4.63 4 9,77 4 1,65 1,70 1,63 4 37 40 38 4 4
5 Berdirasulov Azizbek 4,72 4 9,89 4 1,73 1,70 1,67 4 40 42 39 4 4
6 Faxriddinov Faruz 5,08 3 10,71 3 1,65 1,68 1,64 3 35 38 40 4 3,25
7 Hamdamova Sevinch 5,90 3 11,97 3 161 166 160 4 21 25 27 3 3,25
8 Hamrayev Shuxratbek 4.23 5 8,68 5 1,76 1,79 1,75 4 42 46 46 5 4,75
9 Ibodullayev Ulug'bek 4,61 4 9,75 4 1,78 1,82 1,76 5 40 42 44 4 4,25
10 Maxmadaliyev
Murodjon 5,06 3 10,92 3 1,71 1,75 1,76 4 41 39 43 4 3,5
11 Murodov Sunnat 4,79 4 10,08 3 1,64 1,67 1,61 3 30 37 35 4 3,5
12 Narzullayeva
Fayziniso 5.46 5 10,73 5 1,70 1,68 1,71 5 25 30 28 4 4.75
13 Narzullayeva Laylo 5,81 3 11,60 3 1,65 1,60 1,62 4 28 31 33 4 3,5
14 Normuratova
Mashxura 5,90 3 11,91 3 1,57 1,61 1,50 3 20 23 26 3 3
15 Nuriddinov Ozodbek 4,87 4 9.97 5 1,78 1,75 1,77 4 40 43 41 4 4,25
16
Rahmatova Dilshoda 5,50 4 11,81 3 1,63 1,67 1,61 4 28 31 30 4 3,25
17 Saidmorodov Fayoz 4,64 4 9,68 4 1,77 1,80 1,75 5 34 33 36 4 4,25
18 Shirinqulova
Shoxsanam 5,52 4 11,09 4 1,66 1,68 1,63 4 30 28 31 4 4
O’rtacha 3,72 3,55 3,77 3.94 3 ,74
Olingan tadqiqot natijalari shuni ko`rsatdiki darsdan tashqari sport
to’garaklariga muntazam qatnashgan o`quvchilar qatnashmagan o’quvchilarga
nisbatan ancha jismoniy jihatdan rivojlanganligi ko`zga tashlandi. Haftasiga
o`tiladigan 2 soat jismoniy tarbiya darsi bilan o`quvchilarni harakat faoliyatini
yaxshi rivojlantirib bo`lmaydi. Olingan tadqiqot huddi musoboqa tarzida tashkil
80](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_80.png)
![qilindi, o’quvchilar bunda darsdan keying mashg’ulot jarayonlariga
qatnashadigan o’quvchilardan jismoniy imkoniyati past ekanligini o’tkazilgan
tadqiqot jarayonida ko’rib turdi ular his qildiki mashg’ulot jarayonlariga
boradigan o’rtoqlaridan ancha ort ekanligini tushunib yetdilar. Oradan 2 hafta
o’tgach mashg’ulot jarayonlarini kuzatishga brogan vaqtimda Axmedova
Diyorada shug’ullanuvchilar soni 11 taga ko’payganligi, Shurayev Elmurotda
o’quvchilarning soni 13 taga ko’payganligini ko’rdim. Bundan ko’rinib turibdiki
biz o’tkazgan tadqiqot samarasi 2 haftadayoq ko’zga tashlangani ma’lum bo’ldi.
III-BOB bo‘yicha xulosalar.
Ijtimoiy-ma’naviy turmush sog‘lom turmush tarzining tarkibiy qismi desa
bo‘ladi. Chunki unda inson hayoti, mehnati, oilaviy munosabatlar, kiyinishi,
so‘zlashish san’atga qiziqish, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish kabi
juda ko‘p ehtiyojiy faolyatlar yumushlar, hatti-harakatlar, o‘zaro bog‘langan
bo‘ladi.
Ijtimoiy turmush madaniyat gashtini suruvchilar quyidagilarni odat qilib
oladi, ya’ni:
-To‘yimli ozuqa, mevalarni tanlab iste’mol qilish;
-Dam olish kunlari, bo‘sh vaqtlar va bayramlarda teatr, kino, konsert,
futbol, turli musiqalar, to‘ylarga borish;
-Mavsumiy va muhitlarga (to‘y, turli marosim, mehmondorchilik va
hokazo) qarab kiyinish;
-Oilaviy bo‘lib o‘yin maydonlariga muntazam borish, Tennis, badminton,
futbol harakatli o‘yinlar o‘ynash;
-Suv omborlari, istirohat bog‘lariga borib ko‘ngil ochish, dam olish, suzish;
-Y a qin qarindoshlar va qadrdonlardan xabar olish, ularni
mehmondorchilikka taklif etish;
Mahalla, qo‘ni-qo‘shnilar bilan yaqin aloqadorlik qilish;
-Har kuni ertalab gimnastika qilish, turli o‘yinlarni bajarish va hokazo;
81](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_81.png)
![Sog‘lom turmush tarzini kechirish uchun intiluvchi kishilar kun sayin
ko‘paymoqda. Ular farzandini sport bilan shug‘ullanish. Ertalab va kechki
paytlarda gimnastika mashg‘uloti bilan bir qatorda qiziqarli harakatli o‘yinlarni
bajarishga da’vat etadi.
Ijtimoiy-ma’naviy turmush sharoitidagi harakatli o‘yinlardan maqsadli
foydalanish, bunda mavjud bo‘lgan o‘yin to‘plamlarini (kitoblar) yig‘ish
lozimdir. Har bir oila barcha kishilarining birgalikda shug‘ullanishi, o‘ynashlari,
ahillik, mehribonlik, qadrlash, hurmat kabi ijobiy fazilatlarni mustahkamlash
bilan bir qatorda, ularning jismonan sog‘lom, baquvvat bo‘lishlari, hatto
chiniqishlarini ta’minlaydi. Shu sababdan harakatli o‘yinlar (arg‘amchida
sakrash, ko‘z bog‘lash, bekinmachoq, to‘pli estafeta va hokazo.) hamda sport
o‘yinlarining qismlari (element) bilan shug‘ullanishni odat tusiga aylantirishi
lozim.
Eng muhimi esa “Quvnoq startlar” televizion o‘yinlaridagi mashq
harakatlarni takrorlash, “Navro‘z”, “Mustaqillik kuni” bayramlari hamda boshqa
ommaviy-madaniy sport tadbirlaridagi har xil harakatli o‘yinlarni tomosha
qilish, ularni amalda bajarish, yaxshi samara berishi aniqdir.
Yana bir tomoni shundaki ba’zi ijodkorlar, san’atkorlar, nashriyot va bank
xodimlari imkoniyat darajasida sportning u yoki bu turi bilan muntazam
shug‘ullanishi natijasida o‘zlari tashkil etgan qiziqarli sport musobaqalarida faol
qatnashmoqda. Ularning ba’zilari hatto mahalla, bolalar sporti va boshqa
jamg‘armalarga moddiy yordam ko‘rsatishmoqda.
AMALIY TAVSIYALAR
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’tkaziladigan darsdan tashqari
mashg’ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish jarayonlarini kuzatish,
ilmiy pedagogik tahlil etish, mazkur masala bo’yicha faoliyat yurituvchi
82](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_82.png)
![mutaxassislar fikrlarini o’rganish dissertatsiya ishi oldiga qo’yilgan maqsadni
amalga oshirishga imkon berdi.
Adabiyotlardagi ilmiy ma’lumotlar, so’rovnoma natijalari va mashg’ulot
hamda darsdan keyin sport to’garaklari faoliyatini kuzatish ushbu mavzu
bo’yicha yaxlit tasavvur hosil qilish imkoniyatini yaratdi. Umumiy o’rta ta’lim
maktablarida o’tkaziladigan darsdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil etish
usullarini takomillashtirish usullari murakkab pedagogik jarayon hisoblanadi.
Darsdan keyin o’quvchilarni sportga jalb qilish va ularni tayyorlashda bunday
yondashuv o’zida bir qancha omillarni birlashtiradi.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’tkaziladigan darsdan tashqari
mashg’ulotlarni tashkil etish va o’quvchilarni tayyorlashda quyidagi usullarni
tavsiya etamiz:
1. Maktab o’quvchilari o’rtasida seleksiya o’tkazish va iqtidroli
o’quvchilarni tanlash jarayonlarini takomillashtirish zarurati mavjud. Bu
jarayonda albatta, ilmiy yondashuv va puxta o’ylangan maqsadli reja
zarur.
2. Rejalashtirish jarayonlarini takomillashtirish, bunda, yillik, yarim yillik va
qisqa muddatga mo’ljallangan rejalarni mukammal darajada ishlab
chiqish lozim. Rejalar sportchi imkoniyatlariga to’la mos kelishi kerak.
3. Darsdan keyingi to’garak jarayonida bir butun dars mashg’ulotini
muayyan qismlarga bo’lib o’rgatish va bu faoliyatni mashg’ulotning
birlamchi vazifasi sifatida amalga oshirish lozim.
4. Maktab o’quvchilarini harakat faoliyatini doimiy ravishda mashg’ulot
jarayonida nazorat qilish, sportchilar qo’zg’alish jarayonini tezlashtirish
maqsadida signal vositasidan foydalanish kerak. Bunda sportchiga
odatdagidan ko’ra boshqacharoq qo’zg’alish ryaksiyasini beruvchi
signallar berish lozim.
5. Tayyorgarlik jarayonida turli jihozlardan (rezina, arqon, o’g’irlik, va
hokoza) foydalanish kerak. Asosan sportchining musoboqa faoliyatida
83](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_83.png)
![yuzaga keladigan qarshilikni shakllantiruvchi vositalar va jihozlar
qo’llash lozim.
6. Tayyorgarlik jarayonini bir butun deb tushunish, uning barcha qismlarini
bir-biriga bog’lash lozim. Shuningdek o’quvchilarning ijtimoiy holati,
turmush tarzi va uning qiziqishlari inobatga olinishi kerak.
7. Darsdan keyingi mashg’ulotlar jarayonida o’quvchi imkoniyatlarini va
uning ko’rsatgichlarini muntazam oshirib borish kerak. Yuklamalar va
o’quvchilar oldiga qo’yilayotgan vazifalar barqaror ravishda o’sib borishi
lozim.
8. Tayyorgarlik jarayonida o’quvchilar mashg’ulotlarni o’zlashtirishi, uning
jismoniy, texnik, taktik va ruhiy imkoniyatlari va ularning o’sishi doimiy
nazorat qilib borilishi lozim.
XULOSA
Olingan tadqiqot natijalari taqqoslanganda tajriba guruhi o‘quvchilari
nazorat guruhi o‘quvchilariga nisbatan jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha natijalari
ancha o‘sishga ega bo‘ldi, u shundan dalolat beradiki qo‘llanilgan engil atletika
yo‘nalishidagi harakatli o‘yinlar o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarlikni
84](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_84.png)
![oshirishda o‘z samarasini berdi. Jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha tadqiqotgacha
olingan birinchi natijalari ikkala sinfda ham bir-biridan qolishmaydigan darajada
ya’ni o‘rtacha ko‘rsatkichdan past edi. Mashg‘ulotlarda qo‘llanilayotgan mashq
me’yorlari 9-10 yoshdagilarga to‘g‘ri kelmas edi. Ikkinchi marta olingan
tadqiqotda shug‘ullanuvchilarni natijalari ko‘zga ko‘rinarli darajada farq
ko‘rindi. Qizlar guruhidagi o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligi ko‘rsatkichlari
chorak oxirida oldingi ko‘rsatkichlardan farqi yo‘qligi aniqlandi, o‘quvchilarni
harakat faolligi, koordinatsiyasi, yugurish texnikasini bajarishlari o‘sha
holatdaligi aniqlandi. Ayrim holatlarda natijalar yaxshiligi ham kuzatildi, bu
ayrim o‘quvchilarni jismoniy tarbiyaga qiziqishi sababli harakat faolligi
orqalidir, ammo tezkor kuch sifatlari yaxshi rivojlanmagan. Darslarda harakat
faolligi kamayganligi ushbu sifatlarni rivojlanishida to‘sqinlik qilayotgani
aniqlandi. Shu bilan birga haftasiga 2 marta o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya
darslari o‘quvchilarni jismoniy tayyorgarligini rivojlanishiga keraklicha ta’sir
etmaydi.
O‘g‘il bola guruhi sinfida harakatli o‘yinlar qo‘llanilgandan so‘ng qisqa
vaqt ichida ko‘rsatkichlar dinamikasi sezilarli darajada ijobiy o‘zgarganligi
kuzatildi. O‘quvchilarni test natijalarini barchasida ko‘rsatkichlarni barchasi
“yaxshi” va “a’lo” baholarga to‘g‘ri kelishi aniqlandi. Birinchi chorakda
natijalar “qoniqarli”, ya’ni “3” bahoga baholangan. Ayrimlari “yaxshi”- “4”
baho bilan baholangan (4-jadval). 30 m masofaga Yuqori startdan yugurishda
ko‘rsatkichlar 0,4 sek. (soniyaga) bir chorak uchun bu Yuqori natija hisoblanadi.
O‘g‘il bolalarda turgan joydan uzunlikka sakrashda ham natija 8 sm ga oshdi.
Kizlar guruhida esa 5 sm ga yomonlashdi. Tennis koptogini uloqtirishda ham
yaxshilandi. O‘g‘il bola guruhi natijalariga ko‘ra tezkor kuch sifatlari
o‘quvchilarda ancha oshganligi ma’lumdir. Jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha
natijalar tahlili shuni ko‘rsatdiki, 3-sinf o‘quvchilarida dars jarayonida
qo‘llanilgan harakatli o‘yinlar o‘z ta’sirini ko‘rsatdi va samara berdi. Bunda
ularning tezkor-kuch sifatlari, yugurishda harakat tezligi, texnikasi, harakat
koordinatsiyasi va mashqlarni to‘g‘ri bajarishi ancha yaxshilandi. Ushbu
85](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_85.png)
![tadqiqot natijasiga ko‘ra, o‘rtacha ko‘rsatkichlarni o‘sish dinamikasi tajriba
guruhida foiz hisobida yaxshi samara berganligini ko‘rish mumkin. S h u sababli
engil atletika yo‘nalishidagi harakatli o‘yinlarni maktablarda qo‘llash tavsiya
etiladi. O‘yinlar orqali maktab o‘quvchilarida qiziqish ortib, jismoniy tarbiyaga
mehr qo‘yishdi, hamda o‘z salomatliklarini mustahkamlashda muhim o‘rin
tutadi.
1. Adabiyotlar tahlil qilinganda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, jismoniy tarbiya
tizimida maktablarda jismoniy tarbiya darslarida hamda o‘quvchilarni darsdan
tashqari sog‘lomlashtirishda va sport to‘garaklarida harakatli o‘yinlar katta
amaliy ahamiyatga egadir. Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlarni
qo‘llanilishi o‘quvchilarni sog‘ligini mustahkamlashda, harakatchanlikni va
jismoniy rivojlanishini samaradorligi vositasi hisoblanadi.
2. Pedagogik kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, harakatli o‘yinlarni jismoniy
tarbiya darslarida va tanaffuslarda qo‘llash orqali ta’lim berish, tarbiyalash va
sog‘lomlashtirish vazifalarini maktab dasturi asosida hal etishga yordam beradi.
O‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra harakatli o‘yinlarni o‘ynashda shug‘ullanuvchilarni
jinsiga qarab guruhlarga va jamoalarga bo‘lish ma’qul bo‘ldi.
3. Olib borilgan ishni tahliliga ko‘ra qisqacha uslubiy ko‘rsatmani, ya’ni
bizni qo‘llagan o‘yinlarni o‘quvchilarga berish uslubiyatini jismoniy tarbiya
o‘qituvchilariga tavsiya etamiz. Olib borilgan yo‘nalish bo‘yicha yanada
ko‘proq ilmiy tadqiqotlarni olib borish hamda o‘yinlar orqali har xil sifatlarni
rivojlantirish, bolalar uchun harakatli o‘yinlarni yangi variantlarini ishlab
chiqishni taqazo qiladi. Hamda har xil sinf o‘quvchilari uchun harakatli
o‘yinlarni o‘tkazish bo‘yicha bayram dasturini tuzish kerakdir.
Maktabda dars oldidan o‘tkaziladigan gimnastika har kuni birinchi soatdan
oldin o‘tkaziladi. O‘quvchilarga gimnastika qildirishdan asosiy maqsad, bir
tomondan, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlash bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘quv
materiallarining puxta o‘zlashtirilishiga erishishdir. Darsdan oldin
o‘tkaziladigan gimnastika o‘quvchilarning diqqatini bir erga to‘playdi va ularni
darsga tayyorlaydi.
86](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_86.png)
![Darsdan oldin bajariladigan gimnastikani har bir maktabda o‘tkazish shart.
Maktab direktori va jismoniy tarbiya o‘qituvchisi bu tadbirni yaxshi o‘ylab
yo‘lga qo‘yish uchun butun o‘qituvchilar jamoasini, jismoniy tarbiya jamoasi,
o‘quvchilar, jismoniy tarbiya faollari va ota-onalarning hamkorligini amalga
oshirmoqlari lozim. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi darsdan oldin gimnastika
mashqlarini o‘tkazish uchun eng yaxshi, ilg‘or o‘quvchilardan, jamoatchi-
instruktorlardan o‘ziga yordamchilar faolini tayyorlashi, ularga dars paytlarida
o‘tkaziladigan mashqlar kompleksini o‘rgatishi lozim.
Inson bolalikdan turli yo‘nalishdagi harakat malakalarini ongsiz va ongli
tarzda bajaradi. Natijada shu harakatlar ma’lum jismoniy sifatlar (kuch,
tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik, egiluvchanlik) tusida rivojlana boradi.
Sekin-asta hayotiy zarur harakat malakalari (yurish, yugurish, sakrash, to‘xtash,
osilish va h.) sayqal topadi.
Mutaxassislarning fikriga asosan shu jismoniy sifatlar va hayotiy zarur
harakat malakalari harakatli o‘yinlar yordamida yanada samaraliroq rivojlanishi
isbotlab berilgan. Oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, turli bosqichdagi
ta’lim maskanlarida ushbu muammoga har doim ham rejali va ilmiy jihatdan
yondoshilmaydi. Jismoniy mashqlarni to‘g‘ri qo‘llash, ularni bolalar qanday
o‘zlashtirayotganligini nazorat qilib borish shu bolalardagi jismoniy sifatlarni,
uning qaddi-qomati, jismoniy va funksional taraqqiyoti to‘g‘ri yo‘nalishda
tarbiyalanib borishga imkon yaratadi.
Ma’lumki, insonning jismoniy sifatlari uning tug‘ilishidan boshlab
shakllana boradi. Lekin, uning bolaligida shu sifatlar qanday darajada
shakllanishi, oddiy yoki murakkab harakatlarni o‘zlashtirib olishi nafaqat uni
o‘sib yashab kelayotgan muhitga bog‘liq, balki bolaning muayyan sifatini
qanday vositalar yordamida rivojlantirish bilan belgilanadi. Chunki, har bir sport
turining o‘ziga xos va o‘ziga mos xususiyatlari mavjudligi tufayli bir sport
turida ko‘proq kuch-tezkorlik sifati ustun tursa, ikkinchi bir sport turida
chidamkorlik sifati etakchi rolni o‘ynaydi yoki uchinchi bir sport turida
egiluvchanlik sifati asosiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Ammo, qayd etilgan fikrdan
87](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_87.png)
![muayyan sport turida ma’lum jismoniy sifat juda zarur, boshqasi esa muhim
emas degan xulosa kelib chiqmaydi. Aksincha, har bir sifatning muayyan sport
vaziyatida ozmi-ko‘pmi, lekin muhim «ulushi» mavjud bo‘ladi . Albatta, engil
atletikani rivojlantirish tayyorgarlikning qaysi bosqichida amalga oshirilishidan
qat’iy nazar bu masala umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik jarayonini
qanday darajada rejalashtirilishiga bog‘liq. SHuning uchun ushbu jarayonning
malakali sportchilarni tayyorlashdagi ahamiyati, qolaversa asosiy o‘yin
malakalarini ijro etish samarasi sakrovchanlik va sakrash chidamkorligiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqligi haqidagi ma’lumotlar tahlili alohida ahamiyatga
egadir.
Ma`lumki, jismoniy tarbiya darslari bo‘yicha tasdiqlangan o‘quv rejasiga
engil atletika mustaqil fan sifatida kiritilgan, nazariy va amaliy darslar barcha
sinflarda rejalashtirilgan. Akademik darslarda ham darsdan tashqari
o‘tkaziladigan mashg`ulotlarda ham jismoniy sifatlarni rivojlantirish, sport
malakalariga o‘rgatish ustuvor jihatdan engil atletika orqali hal qilinishi
qo‘yilgan maqsadlarga tezkor va samarali erishish imkoniyatini yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining S h .M.Mirziyo y evning 2017 yil
3 iyundagi “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” gi PQ-3031 sonli qarori «O‘zbekiston ovozi» gazetasi,
2017 yil 4 iyun.
88](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_88.png)
![2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018 yil 5
martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan
takomillashtirish chora -tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368- sonli qarorlarida.
“ Ommaviy sport tadbirlarini yanada kuchaytirish tadbirlari to‘g‘risida” gi
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Ma h kamasining 2003 yil 4 noyabr qarori.
Xalq so‘zi 2003 yil 5 noyabr.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 martdagi, ”O‘zbekiston
sportchilarini 2020 yilda Tokio shahri (Yaponiya) da bo‘lib o‘tadigan XXXII
yozgi Olimpiya XYI Paralimpiya o‘yinlariga tayyorgarlik ko‘rish to‘g‘risida”
gi PQ -2821-sonli qarori. “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017 yil 10 mart, 3,4-bet.
4. Shavkat Mirziyoyev. Jizzax shahrida bo‘lib o‘tgan “Barkamol avlod” sport
o‘yinlari qatnashchilariga yo‘ llangan tabrik. 2017 yil 25 may. Milliy taraqqiyot
yo‘ limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz.
1-tom. Toshkent “O‘zbekiston” 2017 yil, 413-417-betlar.
5. O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining «O‘zbeksitonda
jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi
qarori 1999 yil 27 may
6. O‘zbekiston Respublikasi «Bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini
tuzish to‘g‘risida» gi Farmoni 24 sentyabr 2002 yil.
7. A.N Normurodov «Engil atletika» ToshDShU. nash. 2002yil
8. I.Niyozov «Engil atletika» Farg‘ona 2005 yil
9. . Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya, o‘quv qo‘llanma. T.,
"O‘qituvchi", 1996.
10. A. Abdullayev Jismoniy tarbiya vositalari. O‘quv qo‘llanma. Farg‘ona,
1999.
11. Tursunov U. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. O‘quv qo‘llanma.
Qo‘qon. 1992 y.
12. Usmanxo‘jayev. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya, . T.,
"O‘qituvchi", 1996.
89](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_89.png)
![13. To‘xtaboyev N.T. Magistr.dis. T; 2003y. 13-15 yoshli sportchilarni
chidamliligini tarbiyalash. 8,23bet.
14. Usmonxo‘jayev G.S. “1001 o‘yin” T.Meditsina 1999 y.
15. Usmonxo‘jayev G.S. “Harakatli o‘yinlar” T.Meditsina 1999 y.
16. Qoraboyev U. “O‘zbek xalq o‘yinlari” Toshkent 2001y
17. Xo‘jayev P. Jismoniy tarbiya. Sinflar uchun darslik. -T.: 2008.
18. Ahmedov F., Atamurodov Sh., Boshlang‘ich sinflarda jismoniy madaniyat
darslari. Uslubiy qo‘llanma. -T.: Turon zamin zi yo 2017, 140-b.
19. T .S. Usmonxo‘jayev , «Sog‘lom bola – el boyligi» T. Yangi asr avlodi 2005
y.
20. T.S. Usmonxo‘jayev , O.Tursunov «Jismoniy tarbiya nazariyasi va
uslubiyati» T. «O‘qituvchi» 2004 y.
21. F.Q.Axmedov. Harakatli o‘yinlarni tashkil qilish va o‘rgatish yo‘llari. T.
2009.
22. E.Ermatov. Harakatli o‘yinlarni o‘rgatish uslubiyati. Uslubiy qo‘llanma.
Samarqand, 2010 y.
23. T.S. Usmonxo‘jayev, F.Xo‘jayev. Harakatli o‘yinlar. 1-sinf o‘quvchilari
uchun metodik qo‘llanma. Toshkent, «O‘qituvchi», 1997 y.
24. T.S. Usmonxo‘jayev, M.M.Rahimov, A.N.Abdiyev. O‘zbek xalq harakatli
o‘yinlari. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent,
«O‘qituvchi», 2004 y.
25. T.S.Usmonxo‘jayev, I.I.Burnashev, H.A.Meliyev, B.B.Qipchoqov. 500
harakatli o‘yinlar.O‘quv-uslubiy qo‘llanma. T., «Bekinmachoq-plyus», 2010 y.
26. Kerimov F. A. Sport fani: Muammolar va istiqbollar. // Pedagogik ta’lim/.
(Ilmiy nazariy va metodik jurnal). №5 Toshkent 2003, 3-6 b.
27. Salomov R.S., Ruzioxunova M.M. «Jismoniy tarbiya nazariyasi va
uslubiyati». Toshkent – 1995, 85-b.
28. T.S. Usmonxo ‘ jayev I.I.Burnashev, X.A.Meli ye v B.B.Kipchakov “500
harakatli o‘yinlar” Uslubiy qo‘llanma. 2011 y.
90](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_90.png)
![29. Salomov R.S., Sayitmetova Z.T. «Jismoniy tarbiya darslari va
mashg‘ulotlarida individual pedagogik – psixologik tadbirlar», Toshkent 2001,
Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 98-100 b.
30. B.B.Kipchakov Quyi sinf o‘quvchilari jismoniy tarbiyasida yakkakurash
elementlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni o‘tkazish usuliyati Uslubiy qo‘llanma.
2011. Toshkent.
31. Umumiy o‘rta ta’limning jismoniy tarbiya fanidan davlat ta’lim standarti va
o‘quv dasturi . (1-9 sinf). Toshkent-2017 yil.
32. B.B.Kipchakov Jismoniy madaniyat darslarida yakkakurash elementlari
bo ‘ lgan harakatli o ‘ yinlar . Monografiya. «ITA-PRESS» bosmaxonasi. Toshkent.
2015 y.
33. Abdulla y ev A., S h .Xonkeldi ye v. Jismoniy tarbiya nazariyasi va
metodikasi. Darslik - T.: 2013 yil. 462 b.
34. Axmedov F ., Atamurodov Sh ., Boshlang ‘ ich sinflarda jismoniy madaniyat
darslari . Uslubiy qo‘llanma. T.: Turon zamin ziyo 2017. – 140 b.
35. Maxkamjonov K., Xo‘jayev F., Jismoniy tarbiya. 4-sinf o‘quvchilari uchun
o‘quv qo‘llanma. T.: 2017. -173 b.
36. Xo‘ja ye v F. Jismoniy tarbiya 2-sinf o‘qituvchilari uchun metodik
qo‘llanma. T.: “Tafakkur nashriyoti”, -2015.-165 b.
37. Hasanboyev J., To‘raqulov X va boshqalar. Pedagogika fanidan izohli
lug‘at. T.: “Fan va texnologiya”, 2009, 672 b
38. T.S.Usmonxo‘jayev, X.Meliyev «Milliy harakatli o‘yinlar» T.
«O‘qituvchi» 2000 y.
39. Y.M.Masharipov, A.T.Toshpulatova «O‘zbekistonda Jismoniy tarbiya va
sportni yanada rivojlantirish istiqbollari» O‘ZDJTSU 2019 yil, 649-650-651-652
b
40. U.S.Dusanov, A.T.Toshpulatova “Ta’lim tizimida innovatsion islohatlar:
Olimlar va yoshlar nigohida” Respublika ilmiy amaliy onlayn konferensiyasi.
2020 yil O‘zMU, FDU, UDU.164-165-166 b
41. http://www.twirpx.com – adabiyotlarning elektron varianti.
91](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_91.png)
![42. http://www.ziyonet.uz - adabiyotlarning elektron variantlari
43. http://www.referat.ru - referat va elektron darsliklar
44. http://www.SamDU.uz - adabiyotlarning elektron variantlari
45. www.istedot.uz - e lektron variantlari
46. www.edu.uz - elektron variantlari
47. www.sport.uz - elektron variantlari
48. www.ziyoUz.uz - elektron variantlari
49. www.matbuot.zn.uz - elektron variantlari
92](/data/documents/d371cefb-52e4-4e15-9b1e-e2e010897c3a/page_92.png)
“Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘tkaziladigan darsdan tashqari mashg‘ulotlarni tashkil etish usullarini takomillashtirish uslubiyati” MUNDARIJA Kirish 7-20 I Bob I BOB Jismoniy tarbiya,uning sog‘lom avlodni shakllantirishdagi t o‘ tgan o‘rni 21-28 1.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari jismoniy intelektual resuslarini shakillantirish masalalari 28-31 1. 2 O‘quvchi jismoniy tarbiyasining asosiy shakllari va mashg‘ulot formalari 32-41 1. 3 O‘quvchilar jismoniy tarbiyasining o‘quv ishlari shakli 42-44 II Bob II BOB Umumta’lim maktablari o‘quvchi yoshlarini jismoniy tarbiya darsini tashkillash va o‘tkazishning usuliy asoslari 45-51 2.1 Jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkillash usuliyati 52-56 2.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarini rejalashtirish 57-62 2.1.2. Darsda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 6 3 -65 II bob bo’yicha xulosa 65-67 III Bob. III-BOB Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarda harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 68-69 3.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarida harakatli o‘yinlarni o‘tkazishni o‘rgatish uslubiyati 70-75 3.2 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarini darsdan tashqari mashg‘ulotlarini tashkil etish usullari bo‘yicha tatqiqotlardan olinga xulosalar 75-85 3 .1 Amaliy mashg’ulotlar uchun dasturiy materiallar 6 1 -6 5 III bob bo’yicha xulosa 86-87 Tavsiyalar 88-89 Xulosa 90-93 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 94-97 1
Kirish Mustaqil O‘zbekistonning ravnaq topishi, taraqqiyoti yo‘lida uni katta iqtisodiy va ijtimoiy to‘siqlardan muvaffaqiyatli o‘tishi va insoniy natijalarga erishishida yosh avlod, mehnatkash fuqarolarning nafaqat aql-idroki, balki ularning salomatligi, jismoniy barkamolligiga ham bevosita bog‘liqdir. Shuni ham aytish kerakki, insonning salomatligi, serg‘ayrat bo‘lishi, jismoniy kamolotga erishishi faqatgina uni turmush tarzi, mehnat va uy-ro‘zg‘or faoliyati bilan ta’minlaydi. Balki har bir xalqni o‘z tarixiy, madaniy, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotiga xos bo‘lgan mazkur xalq tomonidan kashf etilgan milliy o‘yinlar, sayllar, urf-odatlar va sport turlari vositalari yordamida ham amalga oshiriladi. Inson hayotga mustaqil qadam qo‘yishi bilan eng avvalo sog‘lom bo‘lish va uzoq, mazmunli umr ko‘rishni asosiy maqsad qilib qo‘yadi. Bunda tabiat in’om etgan noz ne’matlardan foydalanish, ijtimoiy mehnat qilish, sog‘lom turmush tarziga, madaniyatiga ega bo‘lish, oilada bolalarni jismoniy va axloqiy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalash ustuvor jarayon hisoblanadi. Insonlar qaysi qit’ada, qaysi davlatda yashamasin va millatidan qat’iy nazar sog‘lom yashash va uzoq umr ko‘rish niyatida bo‘ladi. Ularning ijtimoiy turmush sharoiti va mehnat jarayonida barcha madaniy tadbirlar qatorida jismoniy tarbiya va sport muhim o‘rin egallaydi. Oila, tarbiya va o‘ q uv muassasalarini jismoniy tarbiyasi? tasavvur qilish qiyin. Shuningdek, sog‘lomlashtirish markazlari, dam olish maskanlari va, ayniqsa, sport inshootlarida turli-tuman ommaviy sport tadbirlarini tashkil qilish jahon xalqlarining milliy an’analariga aylanib ketgan. Insoniyat taraqqiyoti va ijtimoiy hayotining turli davrlarida o‘yinlar muhim o‘rin tutgan. O‘yinlar yordamida insoniyat o‘sgan, ulg‘aygan, chiniqqan, jismonan baquvvat bo‘lgan, aqlan, ruhan rivojlangan, ma’naviy kamol topgan. Madaniy merosimizning uzviy va ajralmas qismi bo‘lgan, avlod- ajdodlarimizga asrlar mobaynida ruh, jon va sog‘liq ato etib kelgan xalq 2
o‘yinlarini tiklash va ulardan samarali foydalanish - milliy qiyofamiz, ma’naviyatimiz va qadriyatimizni yuksaltirish demakdir. Xalq o‘yinlari yangi sog‘lom avlodni shakllantirishda ham o‘ta muhim o‘rin tutgan i ularni biz ko‘z qorachig‘idek asrashimiz, e’zozlashimiz va ulardan oqilona foydalanishimiz zarur. Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi; Yangi jamiyat qurishda jismoniy tarbiya harakati o‘z oldiga quyidagi muhim vazifalarni qo‘ygan: yosh o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalash hamda sog‘ligini mustahkamlash va eng asosiysi jismoniy tarbiya va sportni ommaviy rivojlantirishdir. Hukumatimiz tomonidan hozirgi kunda jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishda katta ishlarni amalga oshirdi. Shuni aytish lozimki, ushbu qilingan ishlardan biri bu bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzilishidir. Yosh o‘sib kelayotgan avlodni har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalashda hamda yangi demokratik davlat qurishda muhim ahamiyatga egadir. Ko‘pgina olimlar va oliy maktab pedagoglari fikrlariga ko‘ra (R.S.Salamov, 2009), o‘quvchi yoshlar jismoniy tarbiyasi bilan bog‘liq ko‘rsatib o‘tilgan muammolarni hal etishda Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida darsdan tashqari vaqtda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning innovatsion shakllarini ishlab chiqish hamda asoslab berish, darsdan tashqari vaqtda omm a viy sport turlarini rivojlantirish bo‘yicha o‘quvchilarga o‘z-o‘zini boshqarish faoliyatini kuchaytirish ancha istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi. Umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida jismoniy tarbiyani tashkil etishning shunday shakllarini izlash zarurki ular o‘quv soatlari miqdorini oshirmagan holda o‘quvchilar harakat faolligini orttirishga imkon bersin. Biroq umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida asosiy va belgilangan hujjatlar, shuningdek davlat ta’lim standartlari bilan ta’minlangan jismoniy tarbiya o‘quv jarayonidan farqli o‘laroq, darsdan tashqari ishlar tashabbuskorlik harakati sifatida uyushtiriladi. Garchi olimlarning (D.J.Sharipova, 2005; A.N.Abdiyev, 2006; I.A.Koshbaxtiyev, 2007; A.K.Atoyev, 2008; T.S.Usmonxo‘jayev , 2009; R.S.Salamov, 2009) uni takomillashtirishning turli muammolari qiziqtirsa ham 3
o‘quvchilarning darsdan tashqari jismoniy tarbiyasini tashkil etishning ilmiy modeli mazkur pedagogik jarayon to‘g‘risidagi muayyan bilimlar tizimi ham ishlab chiqilmagan. Bunday modelning yo‘qligi darsdan tashqari vaqtda o‘quvchilarni jismoniy tarbiyalashning bir qator tashkiliy va uslubiy muammolari o‘z yo‘nalishi, mazmuni, rejalashtirilishi, nazorat qilinishi va shuningdek, tadbiq etish mexanizmiga oid masalalar hal etilishini ancha murakkablashtiradi. Shu nuqtai nazardan mavjud kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan ilmiy- uslubiy yondoshish natijasida umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quvchi yoshlarining darslarni mukammal o‘zlashtirish va salomatligini yaxshilash maqsadida darsdan tashqari vaqtlarda o‘quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya bilan shug‘ullantirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti; Tadqiqot ob’ekti. Tadqiqot obekti qilib Samarqand shahridagi 80-81-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktab lari tadqiqot obyekti sifatida olindi. Tadqiqot predmeti . Umumiy o‘rta ta’limi muassasalari o‘quvchilarini jismonan barkamol, baquvvat, chaqqon, sog‘lom, kuchli va qiyinchiliklarga bardosh bera oladigan qilib tarbiyalash, hayotiy muhim harakat, ko‘nikma va malakalarini (yurish, sakrash, uloqtirish, osilish, tirmashib chiqish, suzish, tepalikka chiqish va tushish, sayyohlik asbob va anjomlari bilan ishlash) tashkil toptirish; Tadqiqot maqsadi va vazifalari; Jismoniy tarbiya va sport - xalq umumiy madaniyatining ajralmas bir qismi, mamlakatdagi har bir fuqoroning jismoniy hamda ma’naviy takomillashishini ta’minlovchi asosdir. Yosh avlodni milliy g‘oya negizida ma’naviy–axloqiy jihatdan tarbiyalash, shubhasiz, jismoniy va ruhiy salomatligini muhofaza qilish hamda mustahkamlashni, sog‘lom turmush tarzi asoslarini shakllantirishni ham nazarda tutadi. O‘quvchi yoshlarda faol hayotiy qarashlar, odob-axloq, olijanoblik va yaxshilikning yuksak g‘oyalarini tarbiyalash jarayonida jismoniy tarbiya va 4
sportning vosita, shakl hamda usullaridan foydalanish ustuvor jihatlardan biri bo‘lib qolish kerak. Harakat faolligi etishmovchiligi o‘sib kelayotgan organizmning ko‘pgina fuksiyalarida salbiy iz qoldiradi, bu turli kasalliklarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. Katta aqliy yuklamalar natijasida harakat faolligi tanqisligining qonuniy natijasi o‘quvchi yoshlarning jismoniy tayyorgarligi va salomatligining yomonlashuvi hisoblanadi, bu ularning darslarni o‘zlashtirishiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar salomatligi darajasining pastligi, qoniqarsiz harakat faolligi – juda ko‘p uchraydigan hodisa, shuning uchun ham u jismoniy tarbiya mutaxassislari, pedagoglar, shifokorlar, psixologlar xullas o‘quvchi yoshlarning harakat faolligi tanqisligi muammosini hal etishga intilayotgan hamda sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning ishonchli usullarini topishni o‘z oldiga maqsad qilib quygan turli soha kishilari diqqat-e’tiborini jalb etadi (D.J.Sharipova, 2005; T.S.Usmonxo’jayev, 2009). Qator mualliflarning fikriga ko‘ra, umumiy o‘rta ta’limi muassasalari uchun jismoniy tarbiya bo‘yicha mavjud dastur o‘quvchilarning harakat faolligi talablarini qondira olmaydi, bu ulardagi jismoniy rivojlanish darajasining pastligi hamda funksional tayyorgarlikning etishmovchiligi bilan tasdiqlanadi (I.A.Koshbaxtiyev, 2007; R.S.Salomov, 2009). Jismoniy tarbiya sohasining ayrim mutaxassislari yuzaga kelgan bunday vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlar ekanlar, umumiy o‘rta ta’limi muassasalarida majburiy jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari hajmini oshirishni taklif etadilar (A.N.Abdiyev, 2006; A.K.Atoyev, 2008). Biroq bu yo‘l to‘g‘ri kelmaydi, chunki u jadal sur’atlar bilan sport inshootlari qurilishiga, professional xodimlar tayyorlashga, oliy kasbiy ma’lumotga ega bo‘lgan mutaxassislarni etishtirish bo‘yicha o‘quv rejalarini jiddiy o‘zgartirishga qaratilgan yirik moddiy va moliyaviy mablag‘larni talab etadi. 5