Velikan zotli quyonlarning gematologik ko`rsatkichlarining fasliy dinamikasini o`rganish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3273 KB

Скачать

Velikan zotli quyonlarning gematologik ko`rsatkichlarining fasliy
dinamikasini o`rganish
M U N D A R I J A
Kirish…………………………………………………………………………… 3
1.BOB. Adabiyotlar sharhi…………………………………………………….. 5
1.1.Quyonlarning kelib chiqishi va fiziologik xususiyatlari…………...…......... 5
1.2.Turli zotga mansub quyonlar qon tizimining fiziologik-biokimyoviy
xususiyatlari……………………………………………………………………. 10
1.3.Quyonlar organizmining biologik va fiziologik xususiyatlari……...……… 18
2.BOB. Tadqiqot sharoitlari, ob`ekti va uslublari……………………………... 24
2.1. Tadqiqot sharoitlari ……………………………………………………….. 24
2.2.Tadqiqot ob`ekti …………………………………………………………… 24
2.3. Tadqiqot uslublari ........................................................................................ 24
2.3.1. Eritrotsitlarni sanash uslubi..................................................................... 25
2.3.2. Goryaev kamerasi (sanoq to’ri) da qon tarkibini o`rganish uslubi…….. 26
2.3.3. Tajriba natijalarini sarhisob qilish uslublari……………………………. 32
3-BOB.Tadqiqot ishining natijalari................................................................... 33
3.1. Eritrositlarning umumiy miqdorini va mavsumiy o`zgaruvchanligini
aniqlash................................................................................................................. 33
3.2. Leykotsitlarning umumiy miqdorini va mavsumiy o`zgaruvchanligini
aniqlash................................................................................................................ 43
3.2.1. Leykotsitlar va limfotsitlarni ajratish…………………………………… 43
3.2.2.Leykotsitlarning funksiyalari va ularning ahamiyati……………………. 45
3.3. Ona quyonlar qoni tarkibidagi leykotsitlarning umumiy miqdoriga va
leykogrammaga turli oziqlantirishning ta`siri...........………………………….. 49
3.3.1.Oziqa rasionlarining to`la qimmatligiga bog`liq holda ona quyonlar spesifik
immun tizimining funksional holati………………………..…………………. 52
Xulosalar………………………………………...……………………………. 56
1

Ishlab chiqarishga tavsiyalar……………......…………………………………. 57
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati…..…………………………………………. 58
Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Quyonchilik chorvachilikning tarmoqlari orasida
eng sеrdaromad, kеlajagi porloq tarmoqlaridan biri bo'lib, yuqori sifatga ega
bo`lgan parhеzbop go`sht va mo`yna mahsulotlari olish imkonini bеruvchi
sohalardan biri hisoblanadi. Hayvonlarni parvarishlashning turli tiplarida ular
organizmining fiziologik holati haqidagi to`liq ma'lumotga ega bo'lish ham nazariy
ham amaliy ahamiyatga ega. Hozirda mamlakatimizda quyonlarni biologik
xususiyatlarini o`rganish va ularni parvarishlash bo`yicha tegishli chora-tadbirlar
rejasi samarali tarzda tuzib chiqilgan. Kеyingi yillarda quyonlar organizmining
immun tizimini kuchaytirishga yo`naltirilgan vositalarni topish va takomillashtirish
bo`yicha bir talay tadqiqotlar olimlarimiz tomonidan olib borilmoqda.
Tadqiqotning ob`ekti va predmeti. Tadqiqot ishining ob`ekti velikan zotli
quyonlar bo`lib hisoblanadi. Tadqiqot ishining predmeti sifatida quyonlar qonidagi
shaklli elementlar, ularni mavsumiy dinamikasini aniqlash uchun Goryaev sanoq
to`ri, Sali gemometri va gematologik analizatordan foydalanildi.
Tadqiqot ishining maqsadi va asosiy vazifalar i : Mazkur bitiruv malakaviy
ishining asosiy maqsadi yilning turli fasillarida velikan zotli quyonlar qoni
tarkibidagi gematologik va ayrim biokimyoviy ko`rsatkichlarning fasliy
denamikasini o`zgarishini o`rganishdan iborat bo`ldi.
Bu muammoni hal qilish uchun quyidagi vazifalar qo`yildi:
- mazkur mavzu bo`yicha tegishli adabiyotlar ma`lumotlarini to`plash;
- eritrositlarning miqdoriy ko`rsatkichlarini fasliy dinamikasini o`rganish;
- leykositlarning miqdoriy ko`rsatkichlarini fasliy dinamikasini o`rganish;
- trombositlarning miqdoriy ko`rsatkichlarini fasliy dinamikasini o`rganish;
2

- turli fasillar ning harorat (C°) o’zgarishiga qarab quyonlar immun tizimini
o`rganish;
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida velikan zotli
quyonlarni parvarishlash, mahsuldorligini oshirishda muhim omil sanaladigan
ularning gematologik ko`rsatkichlari o‘rganildi va tahlil qilindi. Uning natijalari
olingan ma’lumotlar bilan qiyoslanib yuz bergan o‘zgarishlar sababini ilmiy
asosda tush i ntirishga harakat qilindi.
Tadqiqot ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Olingan ma'lumotlar asosida
quyonchilik xo`jaliklarida oziqlantirishning olinadigan gematologik
ko`rsatkichlarga ta'siri haqida tavsiyalar bеriladi. Bundan tashqari, olingan
ma'lumotlar ma'lum darajada «Quyonchilik» fanini nazariy bilimlar bilan boyitadi.
Malakaviy bitiruv ishining strukturasi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish 6 1 bеtda
komipyutеrda chop qilingan hajmda bo'lib u kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot
ishining matеrial iva usullari, olingan ma'lumotlar tahlili, xulosa va adabiyotlar
ro'yhatidan iborat.
3

1 BOB. Adabiyotlar sharhi
1.1.Quyonlarning kelib chiqishi va fiziologik xususiyatlari
Velikan quyonlar kemiruvchilar turkumining eng yirik vakillaridan hisoblanadi.
Velikan quyonlar o`rtacha vazni 5-6 kg bo`ladi, yiriklarining vazni 10 kg gacha
yetishi mumkin. Quyonlarning oq va kulrang turlari ko`proq tarqalgan. Chunki
ularni parvarish qilish va boqish oson hamda yaxshigina iqtisodiy foyda keltiradi.
Katta jussali quyonlar 2 turga bo`linadi:
1. velikanlar — oq va kulrang velikan quyonlar kiradi;
2. gigantlar — bu turga sovet shinshillasi, beligiya flandri, kapalak, gigant angora,
nemis qo`chqori zotlari kiradi.
Oq va kulrang velikan quyonlari flandr zoti va yashovchan rus zotlari
chatishishidan kelib chiqqan. Shuning uchun oq va kulrang quyonlarning ajralib
turuvchi tomonlari quyidagilar:
 serpushtlik;
 tez ko'payish imkoniyati;
 tana vaznining tez oshishi (ulg`ayogan quyon vazni 4,5-6,5 kg gacha yetadi);
 yuqori yashovchanlik;
 noqulay sharoitlarga ko`nika olish qobiliyati.
Oq va kulrang velikan quyonlarga donli mahsulotlar, sabzavotlar, pichanni o`z
ichiga olgan turfa hil ozuqa ratsioni mos keladi. Ularning o`ziga xos jihati
shundaki – ular boshqa zotlardan ko`ra kam suv iste`mol qiladi, suyuqlik
yetishmasligini berilgan ozuqadan olishi kerak. Ulg`aygan quyonlarga ozuqa
sifatida sabzavotlardan – kartoshka, qovoq; mevalardan – olma, nok; donli ekinlar,
maysa, makkajo`xori poyasi va yana qotgan non berish mumkin.
Gigant quyonlar velikanlardan ham kattaroq bo`lib yetiladi. Flandr zotiga mansub
Ralif quyoni Ginnesning rekorlar kitobiga o`zining 19 kg vazni bilan eng og'ir
quyon sifatida kirgan [1, 36].
4

1.1-rasm. Flandr zoti
Bu zot ko`proq go`shtlikka boqiladi, ammo terisining sifati pastligi bilan boshqa
turlardan ajralib turadi. O`zining katta jussasi va mustahkam gavda tuzilishiga
qaramay ular tashqi muhit o'zgarishiga chidamsizlar. Shuning uchun bunday
turdagi quyonlar tez-tez infeksion kasalliklarga duchor bo`ladilar. Ularni issiq
to`shamali to`liq polga ega kataklarda boqish tavsiya etiladi. Panjaralar bilan
o`ralgan o`rada boqish mumkin emas [23, 35].
1.2
- rasm. Sovet shinshillasi zoti
5

Shinshinlla gigant quyonlar ichida eng qimmatlisi hisoblanadi, chunki undan
go`sht mahsulotidan tashqari qalin, yumshoq, kumushrang tusga ega teri ham olish
mumkin. Bu turdagi quyonlar maxsus iqlim sharoitlarini talab etmaydi. O`zining
qalin terisi hisobiga quyonlar past haroratga ham yaxshi moslashishadi. Lekin
yilvizak va quyosh nurlari quyonlarga yomon ta`sir ko'rsatadi: tez-tez kasal
bo`lishadi, nimjon bo`lib o`sishadi, vazni ortishi sekinlashadi [5, 9, 34].
1.
3-rasm. Nemis qo`chqori zoti
Bu turdagi quyonlarning o`ziga xosligi shundaki ular uzun, shalpang quloqlari va
kattagina peshona egalaridir. Terisi qalin va yungli bo`lmaganligi uchun quyonlar
faqat go`shtlikka boqiladi. Bu quyonlar ko`proq dekorativ maqsadlarda ishlatish
uchun qo`l keladi, saqlash sharoitlari juda injiq hisoblanishadi. Ularni issiq
tushishidan va namli joylardan ehtiyot qilish zarur. Quyonlarni vaksinasiyasini
ham doimo o`z vaqtida qilib borish maqsadga muvofiq [4, 11, 23, 30].
6

1.
4-rasm. Gigant angora zoti
Bu turdagi quyonlar go`shti yoki terisi uchun emas, balki yingil va mayin juni
uchun boqiladi. Shuning uchun bunday quyonlarni boqish alohida e`tibor talab
etadi. Agar parvarishlashda yaxshi qaralmasa ularning qimmatli juni jingalak
bo`lib, sifatsiz ahvolga kelib qoladi. Har 3 oyda bir marta quyonlarning
qimmatbaho junini qirqib olsa bo`ladi.
1.5 –rasm. Kapalak zoti
7

Bu turdagi quyonlarni alohida belgilari bu ularning terisida ajoyib joylashgan qora
dog`laridir. Ular ham go`shtlikka, ham teri olish uchun boqiladi. Bunday g`ayri
oddiy tusga ega quyon zoti ingliz kapalagi zotini flandr va oq velikan zotlarining
o`zaro chatishishi natijasida paydo bo`lgan. Gigant quyonlar saqlash uchun katakni
qazilgan chuqurlarga (yama) qurib bo`lmaydi. Terisi uchun boqiladigan quyonlar
kataklarini toza havo aylanadigan joyga o`rnatish maqsadga muvofiq. Go`shtlikka
boqiladigan quyonlarni esa yerto`lada saqlagani ma`qul. Chunki yozda u yerda
anchagina salqin bo`ladi, qishda esa yilvizaklardan holi bo`ladi. Velikan quyonlar
tiqilinchda o`zlarini yomon his qilishadi, shuning uchun ularga baland va enli
kataklab yasab berish kerak [7, 9, 22].
Gigant quyon saqlanadigan kataklarga bo`lgan talablar:
erkak quyon saqlanadigan katak o`lchamlari – 80x100x65 sm bo'lishi kerak;
urg`ochi quyon va bolalari saqlanadigan katak o`lchamlari – 100x150x65 sm
bo'lishi kerak;
kataklar toza, quruq, yomon hidlardan holi bo`lishi kerak;
isib ketish va yelvizak holatlari bo`lmasligi ta`minlanishi kerak.
Har bir quyon janjal va o`lim holatlari ro`y bermasligi uchun alohida-alohida
saqlanishi kerak.
Quyonlarni oziqlantirish
Hozirda zoomagazinlardan gigant quyonlar boqish uchun istalgan turdagi ozuqani
sotib olish mumkin. Faqat oddiy quyonlarga beriladigan kombikormlar ozuqa
sifatida berilmaydi, chunki ularda katta jussali quyonlar o`sishi uchun zarur
bo`lgan unsurlar bo`lmaydi. Oddiy quyonlar kabi velikan quyonlarni ham
sabzavotlar – karam, sabzi; bug`doy, pichan bilan oziqlantirish mumkin. Lekin
ularga chirigan ozuqalar, aynigan mahsulotlar berish yaramaydi [1, 3, 11].
Quyonlarni ko`paytirish
Gigant zotli quyonlarni ular jinsiy balog`atga yetgachgina chatishtirish mumkin.
Oddiy quyonlar 4-5 oyda balog`atga yetsa, gigant quyonlar 7-8 oyda tayyor
bo`ladi. Yitilish davri uzoqroq davom etsa ham, ko`payish davrida urg`ochi quyon
7-10 ta bola dunyoga keltirib boquvchini xursand qiladi. Urg`ochi gigant quyonlar
8

hech qachon o`z bolalarini yib qo`yishmaydi. Ularning suti ham barcha
quyonchalarni boqishga yetadi. Agar barcha quyonchalarni asrab qolish imkoni
bo`lsa, ular 1,5 oyligida 2 kg gacha vaznga ega bo`lishadi va ancha mustaqil bo`lib
qolishadi. Ozuqaga protein qo`shimchalari qo`shib berilsa, quyonchalar yanada tez
katta bo`lishadi. Ona quyon 1,5 oy o`tgach sut bilan oziqlantirishni to`xtatadi.
Keyin bolalarishi boshqa katakka olib, urg`ochi quyonni yana chatishtirish
mumkin [2].
Quyonlarni sotib olishda ularning sog`lomligini ko`zi, burni, terisi rangiga
qarab aniqlash mumkin. Yodda tutish kerakki ulg`aygan gigant quyon vazni 5-7 kg
atrofida bo'ladi. Vazni og`ir bo`lgan quyonlarni tanlash ham yaramaydi. Chunki
ularni ko`paytirish ancha qiyin bo`ladi [4].
1.2.Turli zotga mansub quyonlar qon tizimining fiziologik-biokimyoviy
xususiyatlari
V.P.Terentiev, V.B.Dubinin, G.A.Novikovlarning (1992) ma`lumotlariga ko`ra
quyonlarda, qonning umumiy miqdori 32-67 ml (vaznining 4,5 dan 6,7% tashkil
etadi) qonning faol reaksiyasi pH-7,25-7,73 molekulyar og`irligi 1,0425 ni tashkil
etadi. Yangi tug`ilgan quyonchalarning 1 mm 3
. qoni tarkibidagi eritrositlarning
soni 4,5 mln.ni tashkil etsa, voyaga yetgan quyonlarda esa 5 mln.ni tashkil etadi
(2,76 dan 6,32 mln.gacha) erkak quyonlarda esa uning miqdori urg`ochi
quyonlarga nisbatan 7-8% ga ko`k. (ml qon tarkibidagi leykotsitlarning soni
o`rtacha 8800 (600 dan 10000 gacha), trombositlar bitta avtor bo`yicha 300-800
ming, boshqasi bo`yicha 126480-251140 ming Nikitin bo`yicha esa 243
ming.Leykotsitar formula juda o`zgaruvchanlikcha ega: limfotsitlar 20-90%
(o`rtacha 63%) psevdoeozinofillar10-67% (o`rtacha 32%) eozilofillar 0,2-5%
(o`rtacha 2%): Nikitin bo`yicha bazofillar 5%; eozilofillar 1%; segmentyadrolilar
30%; mimfotsitlar 60%; monotsitlar 4% ni tashkil etadi.100 ml qon tarkibida 8,4-
12,4 g gemoglobin (Sali bo`yicha aniqlanganda 63-79,3%) saqlanadi, erkak
quyonlarda 2 3% yuqori bo'ladi.Qonning ivish vaqti tashqi muhitning haroratiga
bog`liq; harorat 50C ni tashkil etganda 48 daqiqani tashkil etadi, harorat 150C
9

bo`lganda 10 dan, 250C – 4 dan va 30-350C da esa 2 daqiqani tashkil etadi.
Quyonlarda pulis son va yelka arteriyalarida va pastki jag`ning oldingi qismida
(iyagi tagidagi teshikdan) yaxshi aniqlanadi [5, 10].
Leykotsitlarning funksiyalari va ularning ahamiyati.Leykotsitlar organizmga
tushgan begona organzmlarni fagositoz qiladi, viruslar va mikroblar ajratgan
toksinlarni neytrallaydi, turli kasalliklarga qarshi immun tanachalar hosil qilib,
organizmning faol yoki sust turdagi immunitetlarini hosil qiladi. Shuning uchun yil
fasllariga qarab xayvonlar organizmidagi leykotsitlarning umumiy miqdorini va
leykotsitlarning o`zgarishini kuzatish muhim ahamiyatga ega ekanligini hisobga
olib, yil davomida quyonlar qonidagi leykotsitlarni umumiy miqdori va leykotsitlar
turlarining foizli nisbatini o`rgandik. Oq qon xujayralarning eng diqqatni
tortadigan xususiyati uning o`zicha alohida harakatlanishidir. Bu xususiyati bilan
ular kapillyarlarning yupqa devorlaridan amyobasimon harakat qilib to`qimalar aro
bo`shliqlarga o`tadilar [7].
Leykotsitlar ikkita katta guruhga bo`linadi donador- granulositlar va donasiz-
agranulositlar. Granulositlarga-eozinofillar, bazofillar, neytrofillar kiradi, ular qizil
ilikda mieloblastlardan hosil bo`ladi. Eozinofillar (E) harfi bilan belgilanib barcha
leykotsitlarning 1-4% ni tashkil etadi. Ular oqsiliy kelib chiqishga ega bo`lgan
toksinlar va begona oqsillarni parchalash va zararsizlantirishda katta rol o`ynaydi.
Yuqoridagi begona oqsillar va oqsilli toksinlar ta`sirida qon tarkibidagi
eozinofillarning miqdori ortadi. Bazofillar (B)-harfi bilan belgilanib oqsilli
bo`yoqlar, masalan metilin kuki bilan bo`yaladi. Sitoplazmasida geparin saqlovchi
granulalar joylashgan bo`ladi. Bazofillar qon tarkibidagi umumiy leykotsitlarning
1%- gacha bo`lgan qismini tashkil etadi. Neytrofillar (N) - harfi bilan belgilanib
umumiy leykotsitlarning 70 % ni tashkil etadi va neytral bo`yoqlar bilan bo`yaladi.
Ularning asosiy fuksiyasi -fagositoz va mikroblarni rivojlanishini tormozlovchi va
to`qima xujayralarning ko`payishini stimullovchi faol moddalar ajratishdan
iboratdir. Musbat xemotoksisga ega bo`lishi va amyobasimon harakatlanishi
hisobiga neytrofillar to`qimalarning jarohatlangan joyida katta miqdorda
10

jamlanadi. Mikroblar bilan to`qnash kelib uchrashganida ularni ushlab oladi,
xazmlaydi va yo`qotadi. Bu xodisa I.I.Mechnikov tomonidan kashf yetilgan bo`lib,
u fagositoz deb ataladi.(fago-yutaman). Bitta leykotsit 15-20 tagacha mikroblarni
ushlab olishi mumkin va bu paytda ularni o`zi ham o`ladilar [20, 31].
Hayvonlar qonida ma`lum miqdorda faqatgina yetilgan (sigment yadroli-S)
neytrofillar bo`lmasdan balki, ma`lum miqdorda ularning hosil bo`lishida ishtirok
yetuvchi-yitilmagan hujayralar: tayoqcha yadrolilar (T) 3-5% ni va yosh
hujayralilar (E) 1% gacha ham bo`ladi. Neytrofilli leykotsitozda bu shaklldagi
leykotsitlarning miqdori ortadi, hattoki yosh hujayralilar xosil bo`lishida ishtirok
yetuvchi leykotsitlarni xam miqdori ortishi kuzatiladi. Agranulositlarga monotsitlar
va limfotsitlar (katta, kichik va o`rta) kiradi. Monotsitlar (M) harfi bilan belgilanib
umumiy leykotsitlarning 40- 45 % ni tashkil yetadi va ular qizil ilikda, limfa
tugunlarida xamda biriktiruvchi to`qimalarda hosil bo`ladi. Qondan chiqib
yallig`langan joyga tushadi va u yerda fagositoz qiluvchi gigant xujayralarga
aylanadi (makrofaglar). Monotsitlar katta yadroga ega, yadrosi esa atrofi oq
bo`yalmagan perinuklyar zonaga ega bo`lgan sitoplazmaning orasida yotadi.
Limfotsitlar (L) -harfi bilan belgilanib umumiy leykotsitlarning 21-35 % ni tashkil
yetadi [12].
Limfotsitlar odam va hayvonlar qonida ikkita mustaqil T va B hujayraiar
shaklidagi populyasiyalarga farqlanadi. Ularning dastlabki shakli qizil ilikda xosil
bo`lib T-hujayralar timusda B-hujayralar yesa limfoid to`qimalar va ichaklar
devorlarida o`zlarining rivojlanishini tugatadi. Agarda ayrisimon bez olib tashlansa
qon tarkibida faqat V-hujayralar qoladi. Mu`tadil holatda T va B- hujayralar o`zaro
uzviy bog`langan bo`ladi. Limfotsitlar to`qimalarning fiziologik yangilanishida
jarohatlangan organlar yoki teri qoplamalarining regenerasiyasi (tiklanish) paytida
katta miqdorda jamlanadi, hamda yallig`langan joyda uchraydilar. Ularni hamma
joyda kuzatish mumkin, lekin ayrim hollarda ularni faoliyatini tushinib bo`lmaydi.
Masalan, eozinofillar, neytrofillar, bazofillar va monotsitlar yallig`lanish
o`chog`idagi bakteriyalarni, hujayralarni bo`laklarini yutsa, proteolitik fermentlarni
11

ajratsa, atrofiyaga uchragan to`qimalarni hazmlanish bilan bir vaqtda, limfotsitlar
esa xuddi tomoshabin singari atrofga qarab turgani singari ko`zga tashlanarli
faollik namoyon qilmaydi. Xaqiqatda esa bu unday emas ekan. Aslida ular barcha
organizmda kechadigan himoyaviy immun reaksiyalarning bosh tashkilotchisi va
faol ishtirokchilaridir. Leykotsitlar qatorini tashkil qiluvchi barcha xujayralarning
soni va ularning ixtisoslashuvini ta`min etilishi jiddiy darajada limfotsitilarga
bog`liq ekanligi tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Ular, organizmga begona
oqsillarni kirganligini qayd qiladilar va xabar beradilar. Organizmga tushgan
genetik jihatidan begona agentlarni (antigenlarni) aniqlash va tanish funksiyasini
va ularni bostirib kirishi haqidagi ma'lumotlarni berish limfotsitlar zimmasidagi
vazifadir [3, 13].
Limfotsitlar butun organizmni barcha genetik jixatdan begona bo`lgan
komponentlardan himoyalanishini ta`minlaydi. Ular organizmga o`tkazilgan
begona to`qimalarning ham moslashib yashab ketishiga yo`l qo`ymaydilar.
Limfotsitlar hattoki o`z organizmidagi turli patologik jarayonlar natijasida yuzaga
kelgan yoki favqulodda mutasiya tufayli uning gen apparati o`zgargan to`qimalar
uchun ham ayovsiz kurash olib boradi. Hujayralarning bo`linish o`chog`ida doimiy
ravishda limfotsitlarni ishtirok etishi, barcha mutantlarni yo`q qilnishini ta`min
etadi. Limfotsitlar uchun morfologik funksiya ham xosdir. Agarda organizmda
jadal ravishda jigarning tiklanishi (regenrasiya) jarayoni ketayotgan hayvon
qonidagi limfotsitlarni, sog`lom hayvonlar qoniga kiritilsa,ma`lum muddat
o`tgandan keyin normal holatdagi ikkinchi hayvon jigari xujayralarining buzilishi
kuzatiladi. Agarda gipoksiya holatidagi hayvonning limfotsiti olinib, kislorodga
taqchillik sezmagan hayvon organizmiga kritilsa eritrositlar ishlab chiqarilishi
uchun stimullyasiya boshlanganini kuzatish mumkin. Begona to`qimalarni chiqarib
tashlanishida hattoki limfoitlar muhim rol o`ynasada, bu funksiya bilan faqatgina
limfotsitlar shug`ullanmaydi, balki hozirda to`qimalar bir-biriga mos kelishi uchun
o`ttizga yaqin belgilar bo'lishi aniqlangan [11, 28].
12

Limfotsitlarning hosil bo`lish joyi bo`lib qizil ilik hisoblanadi. Aniqrog`i qizil
ilik kelajakda limfotsitlar hosil bo`luvchi dastali hujayralarni hosil qiladi, ya`ni
limfa tugunlarida yoki timusda yetilib turli yo`nalishdagi himoya reaksiyalarini
bajarish qobilyatiga ega bo`lgan immunokomponentli hujayralarga aylanadi. Har
bir limfotsit immunokomponentli xujayralarga aylanadi. Har bir limfotsit o`zining
rivojlanishida ikki bosqichni o'taydi: tolerogenli va immunogenli. Agar limfotsitlar
bilan antigenlarni uchrashuvi birinchi bosqichda yuz bersa, aynan shu turdagi
antigenga bo`lgan reaksiya- negativ bo`ladi,ikkinchi bosqichda yuz bersa aksincha-
pozitiv bo`ladi. Homiladagi juda ko`plab limfotsitlar tolerogenli bosqichda bo`ladi.
Shu sababli, uning mikrodunyosida bo`lgan barcha antigenlarga negativ xotira
shakllanadi, ya`ni o`z antigenlariga tolerantligi ortadi [24, 32].
Lekin postnatal rivojlanishning dastlabki kunlaridan boshlaboq limfotsitlar har
ikkala, tolerantli va immunogenli bosqichlarda xam bo`ladi. Ana shundan
keyingina o`zining tanasidan farq qiluvchi har qanday antigen begona sifatida
qabul qilinadi va pozitiv javob ya`ni immunologik reaksiya chaqiradi. Begona
antigenlar paydo bo`lishi bilan o`sha antigenlar bir necha kecha-kunduz mobaynida
bo`linish yo`li bilan ko`paya boshlaydilar. Nisbatan uncha katta bo`lmagan
miqdordagi limfotsitlardan bir necha million limfotsitlar hosil bo`ladi [1].
Eritrotsitlar qizil qon hujayralari. Aksariyat issiq qonli hayvonlarda, odamlarda
diskasimon shaklida bo`ladigan yadrosiz hujayralardir. Qishloq xo`jalik hayvonlari
eritrotsitlarining o `rtacha diametri 4-7 mikronga teng). Tarkibida 60% suv va 40%
quruq modda saqlaydi. Quruq moddasining 90% ni gemoglobin, 5,8% ni oqsillar,
qolgan qismini esa lipoidlar, glyukoza, mineral tuzlar tashkil qiladi. Eritrotsitlarda
katalaza, karboangidraza kabi fermentlar bor. Eritrotsitlar organizm uchun
benihoya katta ahamiyatga ega bo`lgan hujayralardir. Chunki ular o `z tarkibidagi
gemoglobinga kislorodni biriktirib olib, organizmdagi hamma organ va
to`qimalarga tashib beradi. Eritrotsitlar kislorod tashishdan tashqari karbonat
angidrid va ayrim ozuqa moddalarni (aminokislotalarni) ham tashiy oladi.
Eritrotsitlar qonning aktiv reaksiyasini gemoglobin yordamida bir m e`yorda
13

ushlab turadi. Qonning ion tarkibini me`yorida ushlab turishda, suv va tuzlar
almashinuvida ham ishtirok qiladi. Eritrotsitlar o`z yuzalari bilan har xil
zarrachalarni ushlab olib, zararsizlantirishda va gormonlar tashishda ham ishtirok
qiladilar. Eritrotsitlar ari uyasiga o`xshash katakchali tuzilishga ega. Gemoglobin
ana shu katakchalarda joylashadi va eritrotsitlarga qizil rang bag`ishlaydi. Ularning
qizil qon hujayralari deb atalishiga ham sabab shu. Qonning bu hujayralari yonidan
qaralganda ikki tomonlama botiq bo`lib ko`rinadi (kulchaga o`xshash). Ularning
bunday tuzilishi bajaradigan funksiyasiga juda mos bo`lib, tarkibidagi
gemoglobinning kislorod bilan yaxshi birikishiga qulaylik tug`diradi. Chunki
eritrotsitdagi gemoglobinning 3% yaqin qismigina uning sirtqi yuzasida, qolgan
qismi esa ichida joylashgandir. Eritrotsitlar ikki tomonlama botiq shaklida
bo`lmaganida edi, ularning ichki tomonidagi gemoglobinning kislorod bilan
birikishi qiyin bulur edi. Eritrotsitlar sirtdan oqsil-lipoidli po`st bilan o`ralgan. Bu
po`st yarim o`tkazgich xususiyatiga ega bo`lib, moddalarni tanlab o`tkazadi. U
glukoza, suv, anionlarni, kationlardan “ H +”ni, gazlar va mochevinani o`tkazgani
holda, oqsillar, metall kationlarni o`tkazmaydi. Eritrotsitlar hayot uchun juda zarur
hujayralar b`lgani uchun qon shaklli hujayralarining asosiy qismini tashkil qiladi.
Qonning yarmidan sal kamroq qismi ana shu hujayralarga to`g`ri keladi [6].
Gemoglobin. Gemoglobin — murakkab tuzilgan oqsil-xromoproteiddir.
Molekula og`irligi 70000 ga teng. Eritrotsitlarning kislorodni o `ziga biriktirib
tashish xususiyati ularning tarkibidagi gemoglobin moddasiga bog`liq.
Gemoglobinning tarkibiga 96% globin degan oqsil va shu oqsil bilan gistidin bog`
orqali bog`langan 4% gem(rangli modda- pigment) kiradi. Turli hayvonlar
gemoglobinining tarkibidagi globin oqsilining aminokislotalar tarkibi turlicha
bo`ladi. Shuning uchun ham turli hayvonlarning gemoglobini o`zaro farq qiladi.
Gemoglobinning aktiv(prostetik) guruhsi-gem barcha hayvonlar uchun bir xildir.
Hozirgi vaqtda gemoglobinni o`rganishda izotoplar metodi katta rol o`ynamoqda.
Bu metod yordamida qonning organizmda glicin degan aminokislotadan
sintezlanishi isbotlangan. Gemoglobin organizmda O
2 bilan birikib oksigemoglobin
14

hosil qiladi. Bu jarayon o `pkada yuz beradi. O`pkada hosil bo`lgan
oksigemoglobin kapillyar qon tomirlaridan to`qimalarga yetib borganida osonlik
bilan gemoglobinga va kislorodga parchalanadi. Bu vaqtda ajralib chiqqan kislorod
to`qima va hujayralarning nafas olishi uchun sarflanadi. Oksigemoglobin hosil
bo`lganda gemoglobinning o `zi ham, uning tarkibidagi temir atomi ham
oksidlanmaydi temirning valentligi o`zgarmaydi. Kisloroddan tashqari,
gemoglobin karbonat angidridi va is gazi bilan ham birikmalar hosil qila oladi.
Gemoglobinning to`qima kapillyarlarida karbonat angidridini biriktirib hosil qilgan
birikmasiga karbogemoglobin deyiladi. Gemoglobinning is gazi (CO) bilan hosil
qilgan birikmasiga karboksigemoglobin deyiladi, bu birikma organizm uchun juda
havflidir. Gemoglobin is gazi bilan kislorodga ko`ra 300 marta tez birikadi.
Hayvon nafas olayotgan havoda 0,07% is gazi bo`lsa, havoning tarkibidagi
kislorod odatdagidek (20,9%) bo`lganida ham qon tarkibidagi gemoglobinning
50% ga yaqini is gazi bilan birikadi. Gemoglobinning is gazi bilan birikib, hosil
qilgan birikmasi ancha turg`un bo`lib oksigemoglobinga qarganda juda sekin
parchalanadi. Shu sababli gemoglobin — is gazi bilan birikkandan keyin kislorod
bilan birika olmaydi. Natijada organizm to`qimalari kislorodga yolchimay qolib,
hayvon halok bo`lishi mumkin. Gemoglobinning kislorod bilan birikib, hosil
qilgan oksigemoglobinga qaraganda ancha turg`un bo`ladigan birikmasiga
metgemoglobin deyiladi. Metgemoglobinning hosil bo`lishi organizmning
fenocitin, autipirin, amilnitrit, sulfanilamid kabi dorivor moddalari bilan
zaharlanishi oqibatida yuz beradi. Bu moddalar kuchli oksidlovchilar rolini
o`ynaydi va kislorodning gemoglobin bilan kimyoviy reaksiyasiga kirishuviga
sabab bo`ladi, bunda gemoglobin tarkibidagi ikki valent temir oksidlanib uch
valentli temirga aylanadi va gemoglobin bilan kislorod birikmasi hosil bo`ladi.
Qondagi gemoglobinning hosil qilgan turli birikmalarini spektral analiz yordamida
aniqlash mumkin. Oksigemoglobin uchun spektrning sarig`-yashil qismlari D, E
nuqtalar orasida ikki qaramtir chiziq, qaytarilgan gemoglobin uchun esa spektr shu
qismdagi D nuqta tomonida bitta keng qaramtir chiziq bo`lishi xosdir. Qondagi
gemoglobinning miqdori Sali gemometri yordamida aniqlanadi. Bu usul
15

tekshiriladigan qon eritmasining rangini standart eritma rangi bilan solishtirib
ko`rishga, ya`ni kalorimetrik yo`l bilan aniqlashga asoslangan. Bundan tashqari,
qonning kislorod sig`imini, rang ko`rsatkichini aniqlash yo`li bilan ham qon
tarkibidagi gemoglobin miqdori to`g`risida fikr yuritish mumkin. Qonning rangi
ko`rsatkichini aniqlash bilan biz qondagi har bir eritrotsitning tarkibidagi
gemoglobin to`g`risida muloxaza yurita olamiz. Masalan: 1mm 3
qonda 5mln
eritrotsit bor deb faraz qilaylik. 100ml. qon tarkibida 16,67gr. gemoglobin bo`lsin.
Bu vaqtda 1mm 3
qon tarkibida 0,000166 yoki 166mg. gemoglobin bo`ladi. Demak
har bir eritrotsit tarkibida 166/5mln=33mg gemoglobin bor. 33mg. gemoglobin,
ya`ni bitta eritrotsit tarkibidagi gemoglobin miqdori shartli ravishda lgr.ga teng deb
olinib, normal qon rang ko`rsatkichining darajasi deb xisoblanadi. Qondagi
gemoglobin miqdori organizmning turli holatlariga bog`liqdir. Yosh hayvonlar
hayotining dastlabki davrida qondagi gemoglobin miqdori katta hayvonlardagiga
nisbatan ko`proq bo`ladi. Yangi tug`ilgan qorako`l qo`zilarining qonida
gemoglobin miqdori o`rtacha 16-18 gr.% ni tashkil qilishi kuzatishlarimizdan
ma`lum, keyinchalik, bir necha kun o`tishi bilan ularning qonidagi gemoglobin
miqdori biroz kamayib, 10-12gr.% ga teng bo`lib qoladi [14, 29].
Trombotsitlar — qon plastinkachalari. Qonning bu shaklli hujayralariga xos
belgilarni birinchi marta 1882 yilda italiyalik olim Bikosera yozib qoldirgan.
Trombotsitlar va taloq hujayralari - mega kariotsitlarining sitoplazmatik
parchalaridir. Laboratoriya sharoitida trombotsitlarning qondagi miqdori Fomo
usuli yordamida aniqlanadi. Trombotsitlarning kattaligi 2-4mk. keladigan, oval,
o`roqsimon shakldagi hujayralar bo`lib, o`rtacha 5-8 sutka davomida yashaydi.
Yuqori taraqqiy etgan hayvonlarda yadrosiz donachalardir. Turli hayvonlarning
1mm 3
qonida 100000-600000 donagacha bo`ladi. Yosh hayvonlarning qonida
trombotsitlarning miqdori katta hayvonlarnikiga nisbatan kamroqdir.
Trombotsitlarning miqdori turli kasalliklarda (jumladan, anofilaktik shokda),
hamda organizm dorivor moddalar va radiatsiya ta`sirida zaharlanganda kamayadi.
Aksincha simpatik nerv sistemasi qo`zg`alganda, organizmga adrenalin gormoni
16

yuborilganda, turli jarohatlar paytida trombotsitlarning soni ko`payadi. Ularning
soni sutka davomida ham o`zgarib turadi. Jumladan, kunduzi kechagidagiga
qaraganda ko`proq bo`ladi. Jismoniy ish bajarilayotganda ham bu hujayralar soni
ko`payadi. Trombotsitlar taloq va retikula—endotelial sistema hujayralarida
parchalanadi. Trombotsitlar organizmda qonning ivish jarayonida katta ahamiyatga
ega. Tomirlar shikastlanib, trombotsitlari parchalanganda, ulardan qon ivishida
muhim rol o`ynaydigan bir qator moddalar bilan birgalikda serotonin degan modda
ham ajralib chiqadiki, bu modda tomir devorini toraytirib qon ivishiga sharoit
yaratilishida ishtirok etadi [19].
1.3.Quyonlar organizmining biologik va fiziologik xususiyatlari
Quyonlar sut emizuvchilar sinfiga, quyonlar turi, yovvoyi quyonlar oilasiga, ikkita
kesuvchi tishlilar kenja oilasiga ta`luqli hayvon (E.A.Vagin, R.P.Svetkova, 1991).
Quyonlar qator biologik va fiziologik xususiyatlari bilan ajralib turadi, ularni
o`rgatish va bilish quyonlardan to`g`ri foydalanish va ular organizmidagi ayrim
patologik jarayonlarni rivojlanishini tushinishda katta ahamiyatga ega. Bular
orasidan, jadal rivojlanish, serpushtlilik, tez ko`payish, jinsiy siklni fasllarga
bog`liq emasligi, sut berish davri bilan bug`ozlikning birgalikda kechishi va
boshqalarni ajratish mumkin. Ona quyonlar tuqqan kunidan, bir kun o`tganidan
keyinoq yetalanishi mumkin. Bunaqa holatdagi fiziologik jarayonlarning birga
ketishi ona quyonlarning organizmiga va kelgusi avlodiga salbiy ta`sir
ko`rsatmaydi. Bir yilda 10 martagacha bola olish mumkin. Ammo eng qulayi bir
yilda 5 marta bola olishi hisoblanadi [22].
K.S.Esenbaevaning (2003) ma`lumotiga ko`ra bir yilda 30-40 ta quyon bolasi
olish mumkin. Yuqorida qayd etilgan quyon zotlari orasida kaliforniya zoti eng
samaralisi hisoblanadi. Ushbu zot murakkab qayta chatishtirish usuli yordamida
AQSh da oq yangi zelandiya, rus gorkastaev, yirikshinshilla zotlarini chatishtirish
natijasida olingan ma`qul tiplardagi duragaylarni o`zaro chatishtirish yo`li bilan
olingan. Ona quyonlardan har bir tug`ishida 8 dan 10 tagacha quyon bolasi olish
mumkin, shu bois quyonlar orasida ushbu zot bir muncha serpusht hisoblanadi.
17

Bir yilda bitta ona quyon 5-6 marta bolalashi mumkin. Urg'ochi quyonlarda odatda
to`rt juft sut bezlari, ayrim hollarda 3 juftdan 6 juftgacha sut bezlari bo`lishi
mumkin. Rangi oq, qulog`i, burni, oyoqlari va dumi mustasno. Ular qo`ng`ir yoki
qora rangda bo`lishi mumkin. (S. N. Aleksandrov, T. I. Kosova, 2007). Quyon
bolalari 17-20 kunlik yoshgacha faqat ona suti bilan oziqlanadilar. Ona quyon esa
bir kecha-kunduzda 50 g.dan 200 g. gacha sut ajratishi mumkin. Quyon suti juda
quyuq, shu bois quyon bolasi 1 g kunlik o`sishga erishishi uchun 2 g. ona sutini,
emsa kifoya. Qish payti quyon sutining tarkibida 10-13% oqsil va 15-22% (ayrim
hollarda 27% gacha) yog` saqlansa, yoz oylarida bu ko`rsatkichlar o`zaro mos
holda 13-15% va 11-15% ni tashkil qiladi. Sutning tarkibida bulardan tashqari 1,8-
2,2% sut qandi va 1,5-2,5% mineral moddalar saqlanadi. Ona quyon laktasiya
davrida har kuni 50 dan 270 gacha sut beradi, ayrim hollarda 100-200 grammni
tashkil etadi. (V. V. Kester, A. G. Utkin, 1993). S.K.Aleksandrov va
G.I.Kosovalarning (2007) ma`lumotlariga ko`ra quyonlar tug`ilishiga bir necha
kun qolganida boshlanadi, sut berish davrining 20 kunligacha qadar orta boradi, sut
berishining 21-25 kunlari o`zgarmay qoladi, so`ngra esa sekin-asta kamaya boradi.
Ayrim hollarda ona quyonlarda sut ajralishi sut berishi davrining 60 kun
o`tganidan keyin ham tugamaydi.
Bu esa o`z navbatida bolasi ajratilgan ona quyonlardan boshqa quyon
bolalarini emizish imkonini beradi. Rivojlanishning eng yuqori ko`rsatkichlari
bilan qish yoki erta bahorda tug`ilgan quyonchalar ajralib turadi.
(A.K.Kalashnikov, 1987).Quyonlarning hayoti davomiyligini 5-7 yil eng uzog`i
bilan 12 yil foydalanish muddati esa odatda 3-4 yil, ayrim hollarda biroz ko`proq
maxsuldorligiga qarab davom etishi mumkin. (A.I.Makarov, 2002, K.A.Komilova,
2003).Quyon bolalari jun qoplamisiz va ko`r tug`iladi lekin ularning rivojlanishi
juda jadal kechadi. Quyonchalar 10-14 kun bo`lganida ularning ko`zlari ochiladi,
16-20 kundan boshlab inlaridan chiqa boshlaydi va mustaqil ravishda oziqlana
boshlaydilar. Dastlabki yigirma kungacha [21, 27, 30].
18

Bir necha kunduzlik o`sishi o`rtacha 15 g dan, 21 dan 56 kungacha 41,5 g, 56
kundan 90 kungacha 33 g, 90 kundan boshlab esa kecha kunduzlik o`sish pasayadi.
(16 g. gacha) Ikki oylik quyonchalar 1,8 – 2,3 kn tashkil etadi, uch oyligida esa
2,7-3,4 kn.ni so`yadigan yoshda esa 3,4-4,5 kn.ni tashkil eatdi. (D.Niyut, 1993).
Birlamchi jun qoplamining to`liq rivojlanishi quyonchalarning bir oyligida
yetiladi, undan keyin uning almashinishi boshlanadi. Quyonlarning o`sishi 8-10
oyligida tamom bo`ladi va ulardan xo`jalik maqsadlarida joydalanishi 3-4 yilgacha
davom etadi, qaysiki aynan shu davrdan boshlab, ularning maxsuldorligi keskin
pasayadi. (V.S.Sisoev, 1990).V.P.Terentiev, V.B.Dubinin, G.A.Novikovlarning
(1992) ma`lumotlariga ko`ra quyonlarda, qonning umumiy miqdori 32-67 ml (yirik
vaznining 4,5 dan 6,7% tashkil etadi) qonning faol reaksiyasi pH-7,25-7,73
molekulyar og`irligi 1,0425 ni tashkil etadi. Yangi tug`ilgan quyonchalarning 1
mm. 3
qoni tarkibidagi eritrositlarning soni 4,5 mln.ni tashkil etsa, voyaga yetgan
quyonlarda esa 5 mln.ni tashkil etadi (2,76 dan 6,32 mln.gacha) erkak quyonlarda
esa uning miqdori urg`ochi quyonlarga nisbatan 7-8% ga ko`k. (ml qon tarkibidagi
leykotsitlarning soni o`rtacha 8800 (600 dan 10000 gacha), trombositlar bitta avtor
bo`yicha 300-800 ming, boshqasi bo`yicha 126480-251140 ming Nikitin bo`yicha
esa 243 ming [2, 28].
Leykotsitar formula juda o`zgaruvchanlikcha ega: limfotsitlar 20-90%
(o`rtacha 63%) psevdoeozinofillar10-67% (o`rtacha 32%) eozilofillar 0,2-5%
(o`rtacha 2%): Nikitin bo`yicha bazofillar -5%; eozilofillar -1%; segmentyadrolilar
30%; mimfotsitlar -60%; monotsitlar 4% ni tashkil etadi.100 ml qon tarkibida 8,4-
12,4 g gemoglobin (Salibo`yicha aniqlanganda 63-79,3%) saqlanadi, erkak
quyonlarda 2-3% yuqori bo`ladi. Qonning ivish vaqti tashqi muhitning haroratiga
bog`liq; harorat 50C ni tashkil etganda - 48 daqiqani tashkil etadi, harorat 150C
bo'lganda 10 dan, 250C – 4 dan va 30-350C da esa 2 daqiqani tashkil etadi.
Quyonlarda pulis son va yelka arteriyalarida va pastki jag`ning oldingi qismida
(iyagi tagidagi teshikdan) yaxshi aniqlanadi. Adabiyotlarda keltirilgan
ma`lumotlarga ko`ra (F.I.Mizgerev, N.N.Maksimyuk, 1997; V.G.Skopichev, 2003;
19

V.G.Skopichev, V.V.Shumilov, 2004)quyonlar nafas olish organlarining og`irligi
ularning umumiy og`irligining 1,28% ni tashkil etadi.
Quyon bir soat ichida 1 kg tirik vazniga 478-690 sm 3
kislorod yutsa, 451-632 sm 3
karbonat angidrid ajratadi. O`rtacha haroratlarda quyonlar bir daqiqada 50-60
marta nafas oladi, agar harorat 350C ni tashkil etsa u 282 martacha ortadi.
Quyonlar terisi orqali 100-500 marta kam kislorod qabul qilsa va 60-300 marta
karbonat angidridni, nafas organlariga nisbatan kam chiqaradi. Qarong`ida va
ochlik paytida teri orqali nafas olish pasayadi [3, 20].
Quyonlarning tana harorati, tashqi muhit haroratiga bog`liq holda o`zgarib turadi:
tashqi muhit harorati 50C bo`lganida 37,50C, 100C bo`lganida 380C; 200C da
– 38,70C; 30-350C da – 40,50C ni va 400C bo`lganida – 41,60C ni tashkil etadi
(A.N.Golikov, 1991; V.G.Skopichev, 2003; V.G.Skopichev, B.V.Shumilov, 2004).
Och qolgan quyonlar bir necha kunduzga 1 kg tirik vazniga, tashqi muhit harorati
+250C bo`lganida -46,04; +150C da -78,89; -50C da -60,77 va -9,70C da -121,64
kkal sarflayli. Yuqorida keltirilganlardan ko`rinib turibdiki, harorat 15-250C
bo'lganida tana harorati isitish uchun hech qanday energiya sarflanmaydi, tashqi
muhit harorati pasayganida esa uncha qo`shimcha xarajatni o`rnini to`ldirish
uchun, 30-35% qo`shimcha oziqa yedirilishi kerak. Tashqi muhit harorati 12-250C
orasida bo`lganida quyonlar organizmida issiqlik muvozanatini saqlab turish uchun
issiqlik hosil bo`lishi va uning ajratilishi darajalarining o`zgarishi talab qilinmaydi.
Issiqlik hosil bo`lish darajasi hayvonlarni yoshi va moddalar almashinuvining
jadalligiga bog`liq bo`ladi [16].
Quyonlarni yoshi kichik bo`lganida va moddalar almashinuvini kechishi jadal
bo`lganida yuqoridagi ko`rsatkich yuqori bo`ladi: 1 oylik quyonchalarda 1 kg tirik
vazniga 1 soatda 4,5; 3-8 oylik yoshida 3,5-4,4; voyaga yetgan quyonlarda 2,3-2,8
katta kaloriya hosil bo`ladi. (L.G.Utkin, 1987; V.S.Sisoev, 1990; A.N.Golikov,
1991; V.G.Skopichev, 2003; V.G.Skonichev, B.V.Shumilov, 2004). Shunday qilib,
quyonlar organizmining biologik hususiyatlarni hisobga olgan holda oziqlantrish
va saqlash uchun maqbul sharoit yaratish mumkin, chunki, tashqi muhitning turli
20

omillari, fiziologik jarayonlarga, shu jumladan hayvonlarning maxsuldorligiga
kuchli ta`sir qiladi. Masalan, quyonlarning serpushtliligi, domiy omil bo`lsada,
ko`pchilik hollarda hayvonlarning oziqlantirishi, saqlash va parvarishlash
sharoitlari bilan ta`min etiladi. Quyonlar ancha qo`rqoq, shu bois, ular uchun
o`sish, rivojlanishi va ko`payish davrlarining barcha etaplarida tinch va qulay
sharoit yaratish zarur. Doimiy ravishda qo`rquv ostida bo`lgan quyonlarning asab
tizimiga jiddiy darajada yuklama (stres) beradi. Quyonxonalar havosining ammiak
bilan to`lib ketishi, shovqin, oziqalarning sifatini yomon bo`lishi quyonlar
organizmining turli funksiyalariga, jumladan qayta ko`payish funksiyasiga keskin
ta`sir ko`rsatadi va organizmining chidamliligini (rezistentligini) pasaytiradi.
Barcha hayvonlar singari, quyon ham o`z fiziologiyasiga ega va siz buni
bilishingiz uchun biz uni quyida ko`rsatamiz:
Voyaga etgan quyonning vazni: Uning normal o`lchami 1,5 dan 6 kg gacha.
Bu zotga qarab o`zgaradi va urg`ochilar erkaklarnikidan kattaroq bo`ladi. Teri: U
38,5 dan 40 darajagacha bo`lgan haroratni rivojlantiradi. Nafas olish: Bir daqiqada
30 dan 60 tagacha nafas oladi. Yurak urishi: Ular daqiqada 180 dan 250 gacha
hisoblanadi. Quyon hayoti: Bu 5 yoshdan 9 yoshgacha, ko`pi bilan 10 yoshda sodir
bo`ladi. Uning xulq-atvori ancha xotirjam, jang qilishni yoqtirmaydi, agar u
qayerda bo`lmasin, u jonli bo`ladi, qo`rquvdan azob chekadi va qo`rqib ketadi.
Agar u noma`lum shovqinni eshitsa, u darhol qafasi tomon yuguradi va agar u o`z
yashash joyida bo`lsa, u o`z chuquriga yuguradi. Ular boshqa hayvonlar kabi
odamlar bilan yaxshi munosabatda bo`lishadi. U bu jarayonni o`ziga ishonganini
his qilganida va ijtimoiy aloqalarni o`rnatganida amalga oshiradi, shundan so`ng u
doimo his qilish uchun ajoyib sentimental aloqaga ega bo`lgan odamlar bilan bu
aloqani yaxshilash yo`lini izlaydi, hamrohlik qiladi va u seviladi [10].
Quyon o`zining tabiiy muhitida bo`lganida qanday
U o`zining haqiqiy yashash joyida bo`lganida, uning terisi zich va juda yumshoq
bo`ladi, rangi dono bo`lib, tanasining ko`p qismida qumga o`xshash rangga ega
bo`ladi. Qorin va tomoq sohasi biroz ochroq rangga ega bo`lib, uning vazni
21

taxminan 3 kg, uzunligi 30 dan 45 santimetrgacha. U o`z yashash joyida
bo`lganida, u kattaligi kichikroq quyonga o`xshaydi, uning quloqlari doimo tik
turadi va sezgilari ancha rivojlangan, bu esa uni xavf-xatarlardan ogohlantiradi [11,
31].
22

2.BOB. Tadqiqot sharoitlari, ob`ekti va uslublari
2.1. Tadqiqot sharoitlari
Tadqiqotga oid tajribalar Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti
hayvonlar bilan tajriba o‘tkazishga mo‘ljallangan vivariyda tajriba variantlari
bo‘yicha ajratilgan alohida alohida katakchalarda olib borildi. Tadqiqot uchun
ajratib olingan quyonlar 60 kunlik bo‘lib, ularning o‘rtacha og‘irligi 4-5 kg atrofida
edi. Bizning tajribalarimiz quyonchilikda an’anaviy ravishda qo‘llanilib
kelinadigan rasiondan foydalangan holda amalga oshirildi.
2.2.Tadqiqot ob`ekti va predmeti
Tadqiqot ishining ob`ekti velikan zotli quyonlar bo`lib hisoblanadi. Tadqiqot
ishining predmeti sifatida quyonlar qonidagi shaklli elementlar, ularni mavsumiy
dinamikasini aniqlash uchun Goryaev sanoq to`ri, Sali gemometri va gematologik
analizatordan foydalanildi.
2.3. Tadqiqot uslublari
Tadqiqot olib borishda qon tarkibi Goryayev sanoq to`rida shaklli
elementlarni sanash usuli orqali, qondagi gemoglobin Sali gemometri orqali,
oziqlantirish Kalashnikov usulida, statistik hisoblar N.A. Ploxinskiyning «O‘rtacha
arifmetik qiymat (X), uning xatosi ( C
x ), o‘zgaruvchanlik koeffitsienti ( C
v ),
ishonchlilik kriteriylari (t
d ) va bo‘sag‘alari (R)» usullaridan , foydalanilgan.
Tajriba davomida quyonlarning fiziologik holatini doimiy baholab borishni
ularning qonini morfologik va biokimyoviy ko‘rsatkichlarni aniqlash asosida
amalga oshirdik. Qonni barcha tajriba variantlarida quyonlarning qulog‘ini chekka
venasidan eksperimentni boshida va nihoyasida olindi va tegishli tahliliy
amaliyotlar o‘tkazildi. Quyonlarning asosiy ratsioni to`la qimmatli granulirlargan
omuxta yemdan tashkil topdi va suv ta’minoti doimiy bo`ldi. Quyonlarni boqishda
biz foydalangan asosiy oziqa granulirlangan omuxta-yem bo`lib, uning tarkibi:
maysa uni -23,0 %, bug‘doy -17,0%, bug‘doy kepagi-15 %,makkajuxori va arpa-
13,7 %, suli-10,0%,kungaboqar shroti-10,3%, soya shroti 4,8 %, baliq uni-1,0%,
23

oziqaviy xamirturish-1,8 %, kalsiy fosfat (o‘rta tuz)-2,0 %, osh tuzi-0,4%, dan
tashkil topgan. Bu omuxta-yemning har 100 g tarkibida: quruq modda 87,6 g ni,
sof protein 18,6 g ni hazmlanuvchi protein-15,0 g ni, yog‘-3,0 g ni, xl klechatka-
11,0 g ni, kalsiy-1,12 g ni, fosfor-0,87 g ni, temir- 0,0355g ni, mis—0,00275 g ni,
rux-0,00893 g ni, marganes-0,0745 g ni, karotin-0,00456 g ni, D 3 vitamini -205
xalqaro birlikni, E vitamini-0,00185 g ni tashkil topgan va bu miqdordagi
oziqaning almanishuv energiyasi 0,93 MDj ga teng bo`ladi.
2.3.1. Eritrotsitlarni sanash uslubi
Eritrotsitlar qonning muhum yadrosiz hujayralari bo`lib u insonlar sog`lig`iga
qarab o`zgarib turadi. Eritrotsitlarni kamayishi kam qonlik deb yuritiladi,
organizmni kislorod bilan taminlaydi.Yangi tug’ilgan bolaning 1mm 3
qonida 5
250 000 taqacha eritrotsitlar bo’ladi ularning umri qisqa 2-3 kunlik chaqoloqda 12
kun, 10 kunlikda 35-40 kun, kattalarda 120 kun yashaydi. Eritrotsitlar ikki qavat
membranali bo’lib disksimon bo’ladi, uning diametri 7-8 mikron, chetlarining
qalinlligi 1,9-2,0 mikrondir.

2.1-rasm. Eritrotsitlarning tuzilishi
Diametrining kattaligiga qarab turlicha bo’ladi, Prays-Djonsa ko’rsatgichi bo’yicha
umumiy eritrotsitlar qo’ydagicha taqsimlanadi:
Mikrositlar -15,3% ±0,42%.
Normasitlar- 68,0% ±0,4%.
Makrositlar -16,7%±0,47%.
24

Eritrotsitlarning ko’payishi eritrotsitoz, kamayishi eritropeniya deb ataladi.
Eritrotsitlarni kamayishi anemiyani kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
2.3.2. Goryaev kamerasi (sanoq to’ri) da qon tarkibini o`rganish uslubi
Goryaev kamerasi qonning shaklli elementlarini sanash uchun mo’ljallangan,
uning ikkita katta va kichik kattakchalari mavjud bo’lib, leykotsitlar va
eritrotsitlarni sanash imkonini beradi. Bu kamera qalin shishadan tayyorlangan.
Ikki cheti keng yassi bo’lib dastak vazifasini bajaradi o’rta qismida ko’ndalang
chiziqlar orqali 3 ta bo’lakka ajratilgan (2 ta yonlanma, 1ta o’rta). O’rta plastinkasi
chetdagilaridan balandligi jihatidan 0,1mm pastroq, bu markaziy qismdan 2 ga
ajratilgan. Kameraning chuqurligi 0,1mm to’r maydoni 9 mm 2
Kameraning 2 ta
yonlanma bo’lagiga qoplag’ich oyna yopishtriladi. To’r 25 ta to’rttalik jami 100 ta
leykotsitlarni sanash uchun katta kattaklarga bo’lingan, ulardan 15 tasi gorizantal
15 tasi vertikal joylashgan. Goryaev to’rida bundan tashqari eritrotsitlarni sanash
uchun mo’ljallangan 25 ta har biri 16ta kichik kattakchalarga ajratilgan kattaklar
mavjud.

2.2-rasm. Goryayev sanoq to`ri
A- Goryaev kamerasi. B-Eritrotsitlarni aralashtirgich, C-Leykotsitlarni
aralashtirgich.
Chap qo’lning efir va spirt yordamida tozalanadi(dezinfiksiya). So’ngra
Jenner perosini(skarifekator) ingichka uchi botguniga qadar (3-4mm oshmasligi
kerak) jarohatlanadi. Birinchi chiqqan tomchi qon toza paxta bilan artib tashlanadi.
25

Keyingi chiqqan tomchi qon esa aralashtirilgichning 0,5 belgisigacha so’rib
olinadi, darhol aralashtirgichning 101 belgisigacha 3% li NaCl eritmasidan ustiga
olinadi va sekinlik bilan o’ng qo’lning 2ta barmog’i orasiga gornizantal holatda
joylashtirilib sekinlik bilan silkitilgan holda qon va eritma 3-daqiqa davomida
chayqatiladi. Bu aralashmada qoning suyulish darajasi hajmi 200 martani tashkil
etadi. Bu oraliqda mikroskopning yorug’ligi topiladi. Goryaev kamerasini
joylashtirishda yopqich oynaning ikki cheti namlanib kameraning ikki yonlanma
bo’lagiga ishqalash orqali yopishtiriladi bunda yopg’ich oynaning 2 chetida
Nyuton halqa (kamalak) hosil bo’ladi va mikroskopga joylashtiriladi. So’ngra
kameraning kattaklari topilib yaxshilab kuzatiladi. Kattaklar topilgandan so’ng
aralashtirgichdagi birinchi tomchi qon tashlab yuboriladi, keyingisi esa
kameraning markaziy chetki qismidan har ikkala tomoniga tomiziladi. Yopg’ich
oyna osti ochiq bo’lganligi uchun tomchi qon sizib kiradi va bir xil tekislikda
tarqaladi. Oyna tagida havo bo’lmasligi yoki ustiga qon tushmasligi kerak bu esa
sanashga halal beradi. Qon kameraga joylashgandan so’ng oldin kichik 20
obektivlikda keyin esa katta 40 obektivlikda 5 ta katta 16 talik kichik bo’laklarga
ajralgan jami 80 ta kichik kattakchalarda ilon izi shaklida sanaladi. Sanash
davomida chiziqlar ustida joylashgan eritrotsitlarni ko’proq qaysi tomonda
joylashgan bo’lsa shu tomonda hisobga olish kerak bo’ladi.
26

2.3-rasm. Goryaev sanoq to’rida eritrotsitlar sonini sanash tartibi
Natija quyidagi formula orqali hisoblanadi.

Bu yerda, A- sanalgan eritrotsitlar soni
V- suyultirish darajasi
B – sanalgan kichik kattaklar soni
X – 1 mm 3
qondagi eritrotsitlar soni
27

4000- 1 ta kichik kattakchaning hajmi(20x20x10).
Har safar formuladan foydalanmasdan sanalgan eritrotsitlar sonini 10 000 ga
ko’paytirish mumkin. Eritrotsitlarni sanash uchun mo’ljallangan aralashtirgichni
qavariq qismida qizil shisha tayoqcha bo’ladi va tepa qismida 101 belgisi mavjud.
Leykotsitlarni sanash
Leykotsitlar yoki oq qon tanachalari organizmning tiklanish va himoya
jarayonlarida muhum rol o’ynaydi. Leykotsitlarning organizmdagi asosiy
vazifalari:
1. Fagositoz - yod moddalarni, antigenlarni yeb-yemirish.
2. Antitelolar ishlab chiqarish.
3. Oqsil tabiatli toksinlarni parchalash va chiqarib tashlash.
Leykotsitlar organizmda bo’lib turadigan fiziologik jarayonlarning o’zgarishiga
juda sezgir hujayralardir. Shuning uchun ham leykotsitlarning soni organizmning
turli holatlarida o’zgarib turadi. Katta yoshli insonlarda 1 mm 3
qonida 6000-8000
leykotsit mavjud, ularning ortishi leykotsitoz, kamayishi lekopeniya deb ataladi.
Masalan qiyin imtihonlar paytida talabalardagi leykotsitlar 11 000 tagacha ortgani
qayt qilingan.
Leykotsitlar 2 ta katta guruhiga bo’linadi, ularning nisbati qo’ydagicha
taqsimlanadi.
1. Granulotsitlar
A) Eozinofillar 2-12%.
B) Bazofillar. 0-7%.
C ) Neytrofillar 18-60%.
2 . Agranulotsitlar.
A) Monotsitlar 1-7%.
28

B) Limfotsitlar. 20-65%.
Yirik hayvonlardan qon olish lozim bo’lsa quloq suprasining uchki qismi tuklari
qirib tozalanadi va spirt yoki efir paxta yordamida tozalanadi. So ` ngra qaychi bilan
kesilib kichik jarohat solinadi, oqayotgan qon tozalanib keyingi chiqqan qondan
foydalaniladi. Qon olish amalga oshirilgach birilyant ko ' ki surtiladi.Laboratoriya
hayvonlari sichqonlar va kalamushlardan quloq suprasidan tashqari dumining
uchki qismidan ham olish mumkin.Ko’proq hajmda qon olish kerak bo’lsa yirik
hayvonlarni bo’yintiriq venasi topiladi (ularni bo’yin qismini bir tomonga bursa va
oyoq kuraklarini oldingi qismi biroz bosilsa vena tomiri bilinadi) va o’sha joy
tuklari ustara bilan qirilib tozalanib spirt yoki efir surtilib mikroblardan holi
qilinadi. So’ng shu holatda shpris ignasi sanchiladi va ignadan sizib chiqqan qon
probirka yoki stakanga idish devoridan oqizib olinadi qon ivimasligi uchun natriy
sitratning 5% li eritmasidan foydalanish mumkin. Qon olish tugallangach jarohat
joyiga spirt, birilyant ko’ki surtiladi.
Sichqon va kalamushlardan ko’proq miqdorda qon olish biroz qiyinroq
bo’ladi, lekin ular nobud bo’ladi. Kalamushlar va sichqonlar efir hidlatilishi orqali
karaxt (holsiz) holatga keltiriladi. So’ngra ular dekapitasiya usuli bilan ko’krak
qafasi ochilib to’g’ridan-to’g’ri shpris yordamida yuragidan olinadi va darhol tahlil
qilinadi . Aralashtirgichdagi qon ustiga 3% li sirka kislatasining metilen ko’kidagi
eritmasidan 11 belgisigacha tortib olinadi. Bu qon erimasi 20 marta suyultirilgan
hisoblanadi. So’ngra aralashtirgich o’ng qo’lning barmoqlari orasiga gorizantal
joylashtirilib bir teksda harakatlantirilib, suyuqlik bilan 2-3 daqiqa davomida
aralashtiriladi. Bu vaqt mobaynida mikroskop yorug’ligi topilib, Goryaev kamerasi
sanoq to’rini katta-kichik kattaklari o’rganiladi. Mikroskopni kattaligini oldin 20
obe’ktivda keyin 40 obektivga o’tkaziladi. Tubusni ko’tarib, kamerani sanoq to’ri
joylashgan o’rta plastinkasi chetiga aralashtirgichdan bir tomchi qon tomiziladi.
Kapellyar xususiyatiga ko’ra tomizilgan qoplag’ich oyna tagiga oqib kiradi. Sanoq
to’rida havo pufagi yoki ustki qismiga qon tomchisi tushishiga yo’l qo’ymaslik
kerak. Bu esa sanashni qiyinlashtirib halal beradi. Leykotsitlar 100 ta katta
29

kattaklarda sanaladi. Mikroskopni kattaligini oldin 20 obe’ktivda keyin 40
obektivga o’tkaziladi.
Natija quyidagi formula orqali hisoblanadi.

Bunda A- sanalgan l eykotsitlar soni
V- suyultirish darajasi
B – sanalgan kichik kattaklar soni
X – 1 mm 3
qondagi l eykotsitlar soni
4000- 1 ta kichik kattakchaning hajmi(20x20x10).
Leykotsitlarni sanash uchun mo’ljallangan aralashtirgichni hajmi jihatdan
eritrotsitlarnikidan farq qiladi, qavariq qismida oq shisha tayoqcha bo’ladi va tepa
qismida 11 belgisi mavjud.
30

2.4-rasm. Leykotsitlarni sanash
1- Goryaev kamerasini tayyorlash,
2- Eritma tayyorlash, 3- leykotsitlarni sanash chegarasi
Trombotsitlarni sanash
Trombo t sitlar kichik qon hujayralar hisoblanadi, ular birinchi bo’lib Donne
tomonidan o’rganilgan. Trombotsitlar diametri 2-5 mikron bo’lib membranasi 3
qavatdan iborat qalinligi 8nm. Trombotsitlar ikki qismdan iboratdir donali va
donasiz bo’lib, donachali trombotsitlar-granulomer, donasiz trombotsitlar-
gialomer deb yuritiladi. Trombotsitlar shaklli elementlar ichida eng kam 10-12 kun
umr ko’radi. Hajmi 2,5 mikrondan katta bo’lgan trombotsitlar yosh bo’lib,
funksional faol hisoblanadi, kichiklari esa qarri va passiv hisoblanadi.
2 .3.3. Tajriba natijalarini sarhisob qilish uslublari
Izlanish tajribalari asosida olingan ma’lumotlar Lakin G.F. Merkureva Ye.K. va
N.A. Ploxinskiylar taklif qilgan statistik sarhisob qilish uslubida sarhisob qilindi.
Bunda o‘rtacha arifmetik qiymat (X), standart kvadrat cheklanish (α), o‘rtacha
arifmetik xato(m), ishonchlilik ko‘rsatkichi (t) isbot topildi. Shuningdek tahlil
qilingan ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi sarhisob qilindi, bunda korrelyasiya
koeffitsienti (r) va regressiya (x/y) qiymatlarida aniqlandi. Olingan tahliliy
ma’lumotlar ilmiy manba ma’lumotlari negizida muhokama qilib mulohaza
yuritish uchun farqli jihatlarning ishonchlilik ko‘rsatkichlari 0,05 ga teng yoki
undan past bo‘lgan hollardagina jalb qilindi.
31

3. BOB.Tadqiqot ishining natijalari
3.1. Eritrositlarning umumiy miqdorini va mavsumiy o`zgaruvchanligini
aniqlash
Aksariyat issiq qonli hayvonlarda, odamlarda duskasimon, tuya va lamalarda
esa oval shaklida bo`ladigan yadrosiz hujayralardir; amfibiya, reptiliya, baliqlarda
va qushlarda yadroli, oval shaklida bo`ladi. Qishloq xo`jalik hayvonlari
eritrotsitlarining o`rtacha diametri 4-7 mikronga teng. Tarkibida 60% suv va 40%
quruq modda saqlaydi. Quruq moddasining 90% ni gemoglobin, 5,8% ni oqsillar,
qolgan qismini esa lipoidlar, glyukoza, mineral tuzlar tashkil qiladi. Eritrotsitlarda
katalaza, karboangidraza kabi fermentlar bor. Eritrotsitlar organizm uchun
benihoya katta ahamiyatga ega bo`lgan hujayralardir. Chunki ular o`z tarkibidagi
gemoglobinga kislorodni biriktirib olib, organizmdagi hamma organ va
to`qimalarga tashib beradi.
Eritrotsitlar kislorod tashishdan tashqari karbonat angidrid va ayrim ozuqa
moddalarni (aminokislotalarni) ham tashiy oladi. Eritrotsitlar qonning faol
reaksiyasini gemoglobin yordamida bir me`yorda ushlab turadi. Qonning ion
tarkibini me`yorida ushlab turishda, suv va tuzlar almashinuvida ham ishtirok
qiladi. Eritrotsitlar o`z yuzalari bilan har xil zarrachalarni ushlab olib,
zararsizlantirishda va gormonlar tashishda ham ishtirok qiladilar. Eritrotsitlar ari
uyasiga o`xshash katakchali tuzilishga ega. Gemoglobin ana shu katakchalarda
joylashadi va eritrotsitlarga qizil rang bag`ishlaydi. Ularning qizil qon hujayralari
deb atalishiga ham sabab shu. Qonning bu hujayralari yonidan qaralganda ikki
tomonlama botiq b`lib ko'rinadi (kulchaga o`xshash).
Ularning bunday tuzilishi bajaradigan funksiyasiga juda mos bo`lib, tarkibidagi
gemoglobinning kislorod bilan yaxshi birikishiga qulaylik tug`diradi. Chunki
eritrotsitdagi gemoglobinning 3% yaqin qismigina uning sirtqi yuzasida, qolgan
32

qismi esa ichida joylashgandir. Eritrotsitlar ikki tomonlama botiq shaklida
bo`lmaganida edi, ularning ichki tomonidagi gemoglobinning kislorod bilan
birikishi qiyin bo`lar edi.
Eritrotsitlar sirtdan oqsil-lipoidli po`st bilan o`ralgan. Bu po`st yarim
o`tkazgich xususiyatiga ega bo`lib, moddalarni tanlab o`tkazadi. U glyukoza, suv,
anionlarni, kationlardan “H +
”ni, gazlar va mochevinani o`tkazgani holda, oqsillar,
metall kationlarni o`tkazmaydi. Eritrotsitlar hayot uchun juda zarur hujayralar
bo`lgani uchun qon shaklli hujayralarining asosiy qismini tashkil qiladi. Qonning
yarmidan sal kamroq qismi ana shu hujayralarga to`g`ri keladi. Odam qonidagi
barcha eritrotsitlarni umumiy miqdori o`rtacha 27 trillionga yaqin deb
hisoblaydilar. Bu raqamni tasavvur qilish uchun bir necha obrazli ifodalarni
keltiramiz.
Qondagi eritrotsitlarni bir minutda 100 tadan sanab chiqiladigan bo`lsa,
organizmdagi barcha eritrotsitlarni sanab chiqish uchun 475000 yil kerak bo`lardi.
Organizmdagi eritrotsitlar hosil qiladigan umumiy yuza juda keng bo`lib,
odamlarda 3000 m 2
ga teng, ya`ni tana yuzasidan 1500 barobar katta keladi.
Keltirilgan raqamlar qonda eritrotsitlar sonining haddan tashqari ko`p bo`lishini
isbotlab turibdi. Qonda eritrotsitlar ko`p bo`lganligi uchun, eritrotsitlarni
sanayotgan qon tegishli ravishda, 100-200 marta suyultiriladi, so`ngra 1mm 3
hajm
qondagi eritrotsitlarning miqdori millionlar bilan xisoblanadi. Har xil turdagi
hayvonlarning qonida eritrotsitlar miqdori bir xil emas. Buni quyidagi jadvaldan
ham ko`rish mumkin. Eritrotsitlar soni to`g`risida jadvalda keltirilgan raqamlar
mutloq bo`lmasdan, quyonning yoshi, jinsi, organizmning holati, yilning fasli,
harorat va boshqa bir qator omillarga qarab o`zgarib turadi.

33

3.1.1-jadval
Quyonlarda eritrotsitlar ko`rsatkichining haroratga bog`liq holda o`zgarishi (n=4)
Qon
ko`rsatkichlari -10 + 10
( 0
C )
qish +10 +30 (
0
C )
bahor +30 +50 ( 0
C
)
yoz +10 +25 (
0
C )
kuz
Eritrotsitlar
10 6
/mkl 4,4 ± 0,11 5,2 ± 0,35 4,6 ± 0,50 4,9 ± 0,33
Jadval ma`lumotlariga qarasak endigina tug`ilgan hali onasini emagan
quyonlarning 1mm 3
qonida 14,5-18 mln. eritrotsit bo`lishi kuzatishlarimizda
aniqlandi. Tug`ilishidan so`ng 24-48 soat o`tishi bilan eritrotsitlarning soni 10,5-12
mln. tagacha kamayadi. Quyonlarning bug`ozlik davrida eritrotsitlar bir muncha
kamayadi. Tuqqanidan so`ng bir oy chamasi o`tishi bilan eritrotsitlarning miqdori
bug`ozlikdan oldingi darajasiga qaytib qoladi. Jismoniy ish paytida eritrotsitlar
ko`payadi. Eritrotsitlarning miqdori hayvonlarning zotiga ham bog`liq. Velikan
zotli quyonlarda eritrotsitlar miqdori shinshila zotli qo`ylarnikidan ko`proq bo`lishi
tekshirishlarda aniqlandi.
Eritrotsitlarning ko`payib ketishiga eritrotsitoz, kamayib ketishiga esa
eritropeniya deyiladi. Eritrotsitozlar yoshlik davrida ovqat yegandan keyin,
bug`ozlik davrida, jismoniy ish bajarganda, dori-darmonlar qabul qilganda
kuzatiladi, ko`pincha turli kasalliklar kechish davrida kuzatiladi. Ayrim hollarda,
turli kasalliklar paytida hajmi, kattaligi, shakli o`zgargan eritrotsitlar uchrashi
mumkin. Agarda qonda odatdagi, normal eritrotsitlardan katta yohud kichik
eritrotsitlar uchrasa bu hodisa anizatsitoz deyiladi. Shakli turli-tuman xilda
34

o`zgargan eritrotsitlar uchrasa bunga poykilotsito z deyiladi (butilka, taqa, giri,
uzum shingili va hokazolar).
Ba`zi paytlarda eritrotsitlar yuzasida havo halqachalari va jonli tanachalari
ham uchraydi. Tomirlardagi oqayotgan qon eritrotsitlar kavsh qaytaruvchi
hayvonlarda va cho`chqalarda 1-1,5 oy, boshqa hayvonlarda esa 120-160 kun
atrofida yashaydilar. Umri bitgan eritrotsitlar taloq va jigarda parchalanadi. Taloq
eritrotsitlar mazori deb ataladi. Eritrotsitlar yemirilgach, ulardan ajraluvchi temir
jigarda zahira holida to`planib so`ngra ishlatiladi.
3.1 -rasm. Quyonlarda tadqiqotlar olib borish jarayonlari
Eritrositlarning chidamliligi (rezistentligi)
Eritrotsitlarning oqsil-lipoid po`sti ma`lum darajada chidamli bo`ladi, ta`sir
qilayotgan belgili bosimga, kuchga bardosh bera oladi. Ammo ta`sir qilayotgan
bosim, kuch po`stning chidamlik me`yoridan oshib ketsa, bu vaqtda u yorilib,
eritrotsit parchalanadi. Oqibatda ichidagi gemoglobin tashqariga chiqadi. Gemoliz
deb shunga aytiladi. Eritrotsitlarning chidamligi yaxshi yetilganlarida balandroq,
35

yosh, to`la yetilmaganlarida esa pastroq bo`ladi. Bundan tashqari, eritrotsitlarning
chidamligi ularning shakliga va plazmaning tarkibiga ham bog`liq. Ko`p hollarda
eritrotsitlarning osmotik bosimga chidamligi aniqlanadi. Buning uchun turli
konsentratsiyali gipotonik eritmalardan foydalaniladi. Gap shundaki,
eritrotsitlarning po`sti yarim o`tkazgich parda bo`lib o`zidan metall kationlarining
o`tkazmaydigan bo`lgani uchun, ular gipotonik eritmalarga solinganda ichiga
eritmadan suv kiradi. Bu vaqtda gipotonik eritmaning konsentratsiyasi qancha past
bo`lsa, kirayotgan suv miqdori shuncha ko`p bo`ladi.
Eritrotsitga kirayotgan suv uning po`stiga ma`lum bosim bilan bosadi.
Oqibatda bosim belgili darajada yitgandan keyin po`st yoriladi, gemoliz yuz
beradi. Odatda turli konsentratsiyali gipotonoik eritmalar foydalanib,
eritrotsitlarning maksimal va minimal chidamlisi aniqlanadi. Qon konsentratsiyasi
izotonik eritma konsentratsiyasiga naqadar yaqin bo`lgan gipotonik eritmada
gemolizga uchragan eritrotsitlar minimal chidamlikka ega bo`lgan eritrotsitlar
bo`lib xisoblanadi. Konsentratsiyasi izotonik eritma konsentratsiyasidan naqadar
past gipotonik eritmada gemolizga uchragan eritrotsitlar maksimal chidamlikka
ega bo`lgan eritrotsitlardir. Eritrotsitlar chidamliligini aniqlash tibbiiyot va
veterinariya amaliyotida ma`lum amaliy ahamiyatga ega.
Eritrotsitlarning cho`kish tezligi
Stabillashtirilgan, antikoagulyantlar qo`shib, ivimaydigan holga keltirilgan qon
biror idishga solinib tik turg`azib qo`yilsa, bir necha vaqtdan so`ng eritrotsitlarning
idish tubiga cho`kib qolganligining guvohi bo`lamiz. Eritrotsitlarning cho`kish
tezligi asosan plazmaning tarkibiga va xossalariga bog`liq. Buni quyidagi misolda
ko`rsak bo`ladi: tajribalarda bir erkak kishining eritrotsitlari ikkinchi erkak
kishidan olingan qon plazmasiga solib qo`yilganida bir soatda 8mm, o`sha
eritrotsitlar homilador ayol qon plazmasiga solib qo`yilganida esa 54mm tezlikda
cho`kkan. Homilador ayol eritrotsitlari o`z plazmasida 45 mm., erkak kishining
qon plazmasida esa atigi 9 mm. cho`kkan. Umuman olganda eritrotsitlar quyidagi
sabablarga ko`ra cho`kadi. Birinchidan, eritrotsitlarning solishtirma og`irligi
36

plazmanikidan balandroq. Ikkinchidan, qon solingan probirka tik qoldirilganida
uning eritrotsitlari agglyutinatsiyaga uchrab, bir-biri bilan yopishadi. Oqibatda ular
vazni oshib, cho`ka boshlaydi. Cho`kayotgan eritrotsitlarning agglyutinatsiyaga
uchrashiga plazmaning globulinlari, kalsiy ionlari sababchi bo’ladi. Gap shundaki
odatda tomirlarda oqayotgan qondagi eritrotsitlarning hammasi bir – manfiy zaryad
bilan zaryadlangan. Shu sababli ular bir-birini itarib harakat qiladi, natijada, qonda
mutloq holda suzib yuradi. Cho`kayotgan eritrotsitlar po`stiga globulin oqsillari,
ayniqsa fibrinogen va kalsiy ionlari o`tirib qolishi, ulardan ayrimlarining zaryadi
o`zgarib, musbat bo`lib qoladi. Oqibatda qarama-qarshi zaryadlangan eritrotsitlar
tezda bir-biriga yopishib agglyutinatsiyaga uchraydi va tez cho`kib tusha
boshlaydi. Eritrotsitlarning cho`kish tezligiga qarab hayvonlar ikki guruhga
bo`linadi: eritrotsitlari tez cho`kadigan hayvonlar – bir tuyoqlilar va eritrotsitlari
sekin cho`kadigan hayvonlar – juft tuyoqlilar. Har qaysi guruhga kiruvchi turli
hayvonlarda ham eritrotsitlarning cho`kish tezligini aniqlash uchun Panchenkov
apparati (eritrotsitlari sekin cho`kuvchilar uchun) va Nevodov probirkasidan
(eritrotsitlari tez cho`kuvchilar uchun) foydalaniladi.
3.1.2-jadval
Hayvonlar eritrotsitlarining cho`kish tezligi
(R.Xayitov, B. Zaripov, Z.Rajamurodov, 2005)
Vaqt Eritrotsitlar cho`kish tezligi (mm).
ot qoramol Qo`y Cho`
chqa it Quyon
15 minutda 38 0,1
0,2 3,0 0,2 0,1
30 minutda 49 0,25 0,40 8,0 0,9 0,3
45 minutda 60 0,40 0,60 20,0 1,7 0,9
60 minutda 64 0,58 0,80 30,0 2,5 1,5
37

Eritrotsitlarning cho`kish tezligiga bir qancha omillar ta`sir ko`rsatadi.
Jumladan qonda yirik disperslangan oqsillar-globulinlar ko`payganda, qon
yopishqoqligi pasayganda, qonda eritrotsitlar kamayganda eritrotsitlarning
cho`kish tezligi ortadi. Plazma bilan eritrotsitlar solishtirma og`irligi o`rtasidagi
tafovut kamayganda, qon yopishqoqligi oshganda, qonda CO
2 ko'payganda
eritrotsitlarning cho`kishi sekinlashadi.
Gemoglobin
Gemoglobin – murakkab tuzilgan oqsil-xromoproteiddir. Molekula og`irligi
70000 ga teng. Eritrotsitlarning kislorodni o`ziga biriktirib tashish xususiyati
ularning tarkibidagi gemoglobin moddasiga bog`liq. Gemoglobinning tarkibiga
96% globin degan oqsil va shu oqsil bilan gistidin bog` orqali bog`langan 4%
gem(rangli modda- pigment) kiradi. Turli hayvonlar gemoglobinining tarkibidagi
globin oqsilining aminokislotalar tarkibi turlicha bo`ladi. Shuning uchun ham turli
hayvonlarning gemoglobini o`zaro farq qiladi. Gemoglobinning faol(prostetik)
guruhi-gem barcha hayvonlar uchun bir xildir. Hozirgi vaqtda gemoglobinni
o`rganishda izotoplar usuli katta rol o`ynamoqda. Bu usul yordamida qonning
gemoglabini organizmda glitsin degan aminokislotadan sintezlanishi isbotlangan.
Gemoglobinning tuzilishi
Globin tarkibidagi polipeptid zanjirlarining turli xilda joylashganligi sababli odatda
normal fiziologik gemoglobinlarning uch xili farq qilinadi:
1. birlamchi embrional gemoglobin – HbP;
2. fetal gemoglobin – HbF;
3. katta yoshlilar gemoglobini – HbA.
Birlamchi embrional gemoglobin organizmning embrional taraqqiyotida,
sariq xaltada qon hosil bo’lish davrida, fetal gemoglobin embrionning jigarida qon
hosil bo`lish davrida vujudga keladi. Katta yoshli hayvonlardagi gemoglobin
ko`mikda qon ishlab chiqarila boshlagandan keyin hosil bo`la boshlaydi. Fetal
gemoglobin katta hayvonlar gemoglobiniga qaraganda kislorod bilan yaxshi
38

birikadi. Gem ikki valentli temir atomi bilan birikkan to`rtta pirrol halqasidan
tashkil topgan. Bu halqalarning ikkitasi kislotali, ikkitasi ishqoriy xususiyatga ega.
Gemdagi temir atomi gemni globin bilan biriktiradi. Gemoglobinga osh tuzi,
konsentrlangan toza sirka kislota bilan ta`sir qilinganda, globindan gem
oksidlangan gemin holida ajraladi. Mikroskopda ko`zatilganda gemin o`ziga xos
kristallar shaklida ko`rinadi.
Gemoglobin organizmda O
2 bilan birikib oksigemoglobin hosil qiladi.
Bu jarayon o`pkada yuz beradi. O`pkada hosil bo’lgan oksigemoglobin
kapillyar qon tomirlaridan to`qimalarga yetib borganida osonlik bilan
gemoglobinga va kislorodga parchalanadi. Bu vaqtda ajralib chiqqan kislorod
to`qima va hujayralarning nafas olishi uchun sarflanadi. Oksigemoglobin hosil
bo`lganda gemoglobinning o`zi ham, uning tarkibidagi temir atomi ham
oksidlanmaydi temirning valentligi o`zgarmaydi. Kisloroddan tashqari,
gemoglobin karbonat angidridi va is gazi bilan ham birikmalar hosil qila oladi.
Gemoglobinning to`qima kapillyarlarida karbonat angidridini biriktirib hosil qilgan
birikmasiga karbogemoglobin deyiladi. Gemoglobinning is gazi (CO) bilan hosil
qilgan birikmasiga karboksigemoglobin deyiladi, bu birikma organizm uchun juda
havflidir. Gemoglobin is gazi bilan kislorodga ko`ra 300 marta tez birikadi.
Hayvon nafas olayotgan havoda 0,07% is gazi bo`lsa, havoning tarkibidagi
kislorod odatdagidek (20,9%) bo`lganida ham qon tarkibidagi gemoglobinning
50% ga yaqini is gazi bilan birikadi. Gemoglobinning is gazi bilan birikib, hosil
qilgan birikmasi ancha turg`un bo`lib oksigemoglobinga qarganda juda sekin
parchalanadi. Shu sababli gemoglobin – is gazi bilan birikkandan keyin kislorod
bilan birika olmaydi. Natijada organizm to`qimalari kislorodga yolchimay qolib,
hayvon halok bo`lishi mumkin. Gemoglobinning kislorod bilan birikib, hosil
qilgan oksigemoglobinga qaraganda ancha turg`un bo`ladigan birikmasiga
metgemoglobin deyiladi. Metgemoglobinning hosil bo`lishi organizmning
fenocitin, autipirin, amilnitrit, sulfanilamid kabi dorivor moddalari bilan
zaharlanishi oqibatida yuz beradi. Bu moddalar kuchli oksidlovchilar rolini
39

o`ynaydi va kislorodning gemoglobin bilan kimyoviy reaksiyasiga kirishuviga
sabab bo`ladi, bunda gemoglobin tarkibidagi ikki valent temir oksidlanib uch
valentli temirga aylanadi va gemoglobin bilan kislorod birikmasi hosil bo`ladi.
Metgemoglobin turg`un birikma, to`qima kapilyarlarida parchalanmaydi. Natijada
to`qima va hujayralar yetarli miqdorda kislorod ololmaydi va organizmda anoksiya
– kislorod tanqisligi yuz beradi. Qonda metgemoglobin miqdori haddan tashqari
ko`payib ketsa, organizm halok bo`ladi. Metgemoglobin ko`payib ketganda
organizmga metilin sinka (metil ko`ki) eritmasini yuborib davolash mumkin.
Qondagi gemoglobinning hosil qilgan turli birikmalarini spektral analiz yordamida
aniqlash mumkin. Oksigemoglobin uchun spektrning sarig`-yashil qismlari D, E
nuqtalar orasida ikki qaramtir chiziq, qaytarilgan gemoglobin uchun esa spektr shu
qismdagi D nuqta tomonida bitta keng qaramtir chiziq bo`lishi xosdir
Qondagi gemoglobinning miqdori Sali gemometri yordamida aniqlanadi. Bu
usul tekshiriladigan qon eritmasining rangini standart eritma rangi bilan solishtirib
ko`rishga, ya`ni kalorimetrik yo`l bilan aniqlashga asoslangan. Bundan
tashqari, qonning kislorod sig`imini, rang ko`rsatkichini aniqlash yo`li
bilan ham qon tarkibidagi gemoglobin miqdori to`g`risida fikr yuritish
mumkin. Qonning rangi ko`rsatkichini aniqlash bilan biz qondagi har bir
eritrotsitning tarkibidagi gemoglobin to`g`risida muloxaza yurita olamiz.
Masalan: 1mm 3
qonda 5mln eritrotsit bor deb faraz qilaylik. 100ml. qon
tarkibida 16,67gr. gemoglobin bo`lsin. Bu vaqtda 1mm 3
qon tarkibida
0,000166 yoki 166mg. gemoglobin bo`ladi. Demak har bir eritrotsit
tarkibida 166/5mln=33mg gemoglobin bor. 33mg. gemoglobin, ya`ni bitta
eritrotsit tarkibidagi gemoglobin miqdori shartli ravishda 1gr.ga teng deb
olinib, normal qon rang ko`rsatkichining darajasi deb xisoblanadi.
40

Qondagi gemoglobin miqdori organizmning turli holatlariga
bog`liqdir. Yosh hayvonlar hayotining dastlabki davrida qondagi
gemoglobin miqdori katta hayvonlardagiga nisbatan ko`proq bo`ladi. Yangi
tug`ilgan quyonlar qonida gemoglobin miqdori o`rtacha 16-18 gr.% ni
tashkil qilishi kuzatishlarimizdan ma`lum, keyinchalik, birnecha kun
o`tishi bilan ularning qonidagi gemoglobin miqdori bir oz kamayib, 10-
12gr.% ga teng bo`lib qoladi.
3.1.3-jadval
Quyonlar qonidagi gemoglobinning fasllardagi (haroratga nisbatan)
o`rtacha miqdori (n=4)
Qon
ko`rsatkichlari -10 +10
( 0
C )
Qish +10 +30 (
0
C ) bahor +30 +50 ( 0
C
) yoz +10 +25 (
0
C ) kuz
Gemoglobin
g/l 103.0 ± 3.56 112.0 ± 3.52 110.6 ± 3.18 111.2 ± 3.45
Organizm muskullaridagi gemoglobinning mioglobin deb ataluvchi xili
bor. Uning prostetik guruhsi – gem gemoglobin tarkibidagi shunday
guruhga o`xshaydi. Oqsil qismi – globin gemoglobin globiniga qaraganda
pastroq molekulyar og`irlikka ega: odam mioglobini organizmdagi jami
kislorodning 14% ini biriktira oladi. U faol ishlayotgan muskul, suvga
shumg`uvchi odam va hayvonlar muskulining kislorod bilan
ta`minlanishida katta ahamiyatga ega, shuning uchun ham bu modda
41

otlarning muskulida, ko`pchilik suv hayvonlarining muskulida ayniqsa
ko`proq bo`ladi.
3.2-rasm. Gematologik analizatori(mindray c-5000)da qon tahlillarini
olib borish jarayonlari
3.2. Leykotsitlarning umumiy miqdorini va mavsumiy o`zgaruvchanligini
aniqlash
3.2.1. Leykotsitlar va limfotsitlarni ajratish
Qon tarkibida leykotsitlarning miqdori eritrositlarga nisbatan 800-1000 martaga
kam. Qon tarkibidagi leykotsitlarni ajratish uchun qonni seritrifuga qilish yo'li
bilan yupqagina ko`kimtir eritrositlar ustida joylashgan parda shaklidagi chukma
ajratib olinadi. Tabiiyki, odatiy yo`l bilan toza xoldagi leykotsitlarni ajratib olish
juda qiyin, chunki Paster pipetkasi bilan leykotsitlar qatlami so`rilganida albatta
ularga qo`shib eritrosularni so`rib olish mumkin Adgeziya texnikasiga tayangan
xolda leykotsitlar va limfotsitlarni ajratib olish usuli ishlab-chiqilgan (F.Kaudert,
42

I.Rixard,1985). Mualliflar granulositlar va monotsitlarni turli so`ruvchi
(adsorbentlar) moddalarga yopishish xususiyatidan foydalanganlar (shisha
munchoqlar, shisha pona, paxta). Taklif qilingan usul texnikasi bo`yicha ishlar ikki
bosqichda bajariladi. Birinchi bosqichda sintetik fibrin o`lchami 12,5 x 0,8 sm
bo'lgan shisha kolonkaga joylashtiriladi, fibrinning massasi kolonka xajmiga
nisbatan 0,2 xisobida olinadi. Geparinlangan qon kolonka yuzasiga qon suyuqligini
tezligini boshqargan xolda tomchilab tomiziladi. Uning miqdori kam bo`lishi
kerak, aks holda xujayralarning tamoman adgeziyasi kuzatilmasligi mumkin. Bu
jarayon +37°C haroratda bajariladi.
Kolonkadan plazma bilan eritrositlar ya limfotsitlar ajralib chiqadi, boshqa
xujayralarning aralashmasi juda kam bo`ladi. Ikkinchi bosqich eritrositlarning
ajratilishi bilan xarkterlanadi. Buning uchun qon fraksiyasi kolonkadan filtrlangan
filtrat 37 °C xaroratda 2-3 soat mobaynida karboksimetilsellyuloza eritmasida
(0,3% fiziologik eritmada) qoldiriladi. Qon fraksiyasi bilan karboksimitilsellyuloza
eritmasining nisbati 2:1 bo'lishi kerak. Supernatant ma`lum darajada eritrositlarni
qolishi mumkin, shu sababli konus shaklidagi probirkaga solib 25 minut sentrifuga
qilinadi. Eritrositlar probirka tubiga cho`kmaga cho`kadi, limfotsitlar yesa lineyka
shaklida chiqariladi kolonkada yesa plazma qoladi. Leykotsitlarni, eritrositlar va
trombositlardan tozalash uchun ayrim paytlarda gradientli sentrifuga qilish
usulidan foydalaniladi. Bu usul qon xujayralarining umumiy og`irligining bir-
biridan farqini aniqlashda asos qilib olingan va ularni turli qalinlikdagi muhitga
tarqalishi xamda yopishishi natijasida erishiladi.
3.2.1-jadval
Quyonlar qonidagi leykotsitlarning fasllardagi o`rtacha miqdori (n=4)
Qon
ko`rsatkichlari -10 +10
( 0
C )
Qish +10 +30
( 0
C )
bahor +30 +50 ( 0
C
)
yoz +10 +25
( 0
C )
kuz
43

Leykotsitlar
10 3
/mkl 7.5 ± 0.96 7.2 ± 0.87
7.8 ± 0.15 7.3 ± 0.85
Limfotsitlar
% 60.8 ± 3.99 58.2 ± 4.17
56.0 ± 4.41 57.1 ± 4.13
Monotsitlar
% 5.0 ± 0.57 5.5 ± 0.12
5.7 ± 0.20 5.4 ± 0.10
Bazofillar
% 7.6 ± 0.45 7.8 ± 0.22
7.2 ± 0.14 7.7 ± 0.20
Eozinofillar
% 2.2 ± 0.09 2.0 ± 0.01
1.9 ± 0.12 2.0 ± 0.02
Neytrofillar
% 24.4 ± 1.07 26.5 ± 0.65
29.2 ± 0.72 26.4 ± 0.60
3.2.2. Leykotsitlarning funksiyalari va ularning ahamiyati
Leykotsitlar organizmga tushgan begona organzmlarni fagositoz qiladi, viruslar va
mikroblar ajratgan toksinlarni neytrallaydi, turli kasalliklarga qarshi immun
tanachalar hosil qilib, organizmning faol yoki sust turdagi immunitetlarini hosil
qiladi.Shuning uchun yil fasllariga qarab xayvonlar organizmidagi leykotsitlarning
umumiy miqdorini va leykotsitlarning o`zgarishini kuzatish muhim ahamiyatga
ega ekanligini hisobga olib, yil davomida quyonlar qonidagi leykotsitlarni umumiy
miqdori va leykotsitlar turlarining foizli nisbatini o`rgandik. Oq qon hujayralarning
eng diqqatni tortadigan xususiyati uning o`zicha alohida harakatlanishidir. Bu
xususiyati bilan ular kapillyarlarning yupqa devorlaridan amyobasimon harakat
qilib to`qimalararo bo`shliqlarga o`tadilar. Leykotsitlar ikkita katta guruhga
bo`linadi donador- granulositlar va donasiz-agranulositlar. Granulositlarga-
eozinofillar, bazofillar, neytrofillar kiradi, ular qizil ilikda mieloblastlardan hosil
bo`ladi.
Eozinofillar (E)-harfi bilan belgilanib barcha leykotsitlarning 1-4% ni tashkil
etadi. Ular oqsiliy kelib chiqishga ega bo`lgan toksinlar va begona oqsillarni
44

parchalash va zararsizlantirishda katta rol o`ynaydi. Yuqoridagi begona oqsillar va
oqsilli toksinlar ta`sirida qon tarkibidagi eozinofillarning miqdori ortadi.
Bazofillar (B)-harfi bilan belgilanib oqsilli bo`yoqlar, masalan metilin kuki bilan
bo`yaladi. Sitoplazmasida geparin saqlovchi granulalar joylashgan bo`ladi.
Bazofillar qon tarkibidagi umumiy leykotsitlarning 1%- gacha bo`lgan qismini
tashkil etadi.
Neytrofillar (N) - harfi bilan belgilanib umumiy leykotsitlarning 70%.ni -tashkil
etadi va neytral bo`yoqlar bilan bo`yaladi. Ularning asosiy fuksiyasi -fagositoz va
mikroblarni rivojlanishini tormozlovchi va to`qima xujayralarning ko`payishini
stimullovchi faol moddalar ajratishdan iboratdir. Musbat xemotoksisga ega bo`lishi
va amyobasimon harakatlanishi hisobiga neytrofillar to`qimalarning jarohatlangan
joyida katta miqdorda jamlanadi. Mikroblar bilan to`qnash kelib uchrashganida
ularni ushlab oladi, xazmlaydi va yo`qotadi. Bu xodisa I.I.Mechnikov tomonidan
kashf yetilgan bo`lib, u fagositoz deb ataladi. (fago-yeyman). Bitta leykotsit 15-20
tagacha mikroblarni ushlab olishi mumkin va bu paytda ularni o`zi ham o`ladilar.
Hayvonlar qonida ma`lum miqdorda faqatgina yetilgan (sigment yadroli-S)
neytrofillar bo`lmasdan balki, ma`lum miqdorda ularning hosil bo`lishida ishtirok
yetuvchi-yetilmagan hujayralar: tayoqcha yadrolilar (T) -3-5% ni va yosh
hujayralilar (E) 1% gacha ham bo`ladi. Neytrofilli leykotsitozda bu shaklldagi
leykotsitlarning miqdori ortadi, hattoki yosh xujayralilar xosil bo`lishida ishtirok
yetuvchi leykotsitlarni xam miqdori ortishi kuzatiladi. Agranulositlarga monotsitlar
va limfotsitlar (katta, kichik va o`rta) kiradi.
Monotsitlar (M) -harfi bilan belgilanib umumiy leykotsitlarning 40- 45 % ni
tashkil yetadi va ular qizil ilikda, limfa tugunlarida hamda biriktiruvchi
to`qimalarda hosil bo`ladi. Qondan chiqib yallig`langan joyga tushadi va u ferda
fagositoz qiluvchi gigant hujayralarga aylanadi(makrofaglar). Monotsitlar katta
yadroga ega, yadrosi esa atrofi oq bo`yalmagan perinuklyar zonaga ega bo`lgan
sitoplazmaning orasida yotadi. Limfotsitlar (L) -harfi bilan belgilanib umumiy
45

leykotsitlarning 21-35 % ni tashkil yetadi. Limfotsitlar odam va hayvonlar qonida
ikkita mustaqil T va B hujayralar shaklidagi populyasiyalarga farqlanadi.
Ularning dastlabki shakli qizil ilikda xosil bo`lib T-hujayralar timusda B-
hujayralar yesa limfoid to`qimalar va ichaklar devorlarida o`zlarining rivojlanishini
tugatadi. Agarda ayrisimon bez olib tashlansa qon tarkibida faqat B-hujayralar
qoladi. Mo`tadil holatda T va B- hujayralar o`zaro uzviy bog`langan bo`ladi.
Limfotsitlar to`qimalarning fiziologik yangilanishida jarohatlangan organlar yoki
teri qoplamalarining regenerasiyasi (tiklanish) paytida katta miqdorda jamlanadi,
hamda yallig`langan joyda uchraydilar. Ularni hamma joyda kuzatish mumkin,
lekin ayrim hollarda ularni faoliyatini tushinib bo`lmaydi. Masalan, eozinofillar,
neytrofillar, bazofillar va monotsitlar yallig`lanish o`chog`idagi bakteriyalarni,
hujayralarni bo`laklarini yutsa, proteolitik fermentlarni ajratsa, atrofiyaga uchragan
to`qimalarni hazmlanish bilan bir vaqtda, limfotsitlar esa xuddi tomoshabin singari
atrofga qarab turgani singari ko`zga tashlanarli faollik namoyon qilmaydi.
Xaqiqatda esa bu unday emas ekan. Aslida ular barcha organizmda kechadigan
himoyaviy immun reaksiyalarning bosh tashkilotchisi va faol ishtirokchilaridir.
Leykotsitlar qatorini tashkil qiluvchi barcha hujayralarning soni va ularning
ixtisoslashuvini ta`min etilishi jiddiy darajada limfotsitilarga bog`liq ekanligi
tadqiqotlar natijasida aniqlangan. Ular, organizmga begona oqsillarni kirganligini
qayd qiladilar va xabar beradilar. Organizmga tushgan genetik jihatidan begona
agentlarni (antigenlarni) aniqlash va tanish funksiyasini va ularni bostirib kirishi
haqidagi ma`lumotlarni berish limfotsitlar zimmasidagi vazifadir. Limfotsitlar
butun organizmni barcha genetik jixatdan begona bo`lgan komponentlardan
himoyalanishini ta`minlaydi. Ular organizmga o`tkazilgan begona to`qimalarning
ham moslashib yashab ketishiga yo`l qo`ymaydilar. Limfotsitlar hattoki o`z
organizmidagi turli patologik jarayonlar natijasida yuzaga kelgan yoki favqulotda
mutasiya tufayli uning gen apparati o`zgargan to`qimalar uchun ham ayovsiz
kurash olib boradi.
46

Hujayralarning bo`linish o`chog`ida doimiy ravishda limfotsitlarni ishtirok etishi,
barcha mutantlarni yo`q qilinishini ta`min etadi. Limfotsitlar uchun morfologik
funksiya ham xosdir. Agarda organizmda jadal ravishda jigarning tiklanishi
(regenrasiya) jarayoni ketayotgan hayvon qonidagi limfotsitlarni, sog`lom
hayvonlar qoniga kiritilsa,ma`lum muddat o`tgandan keyin normal holatdagi
ikkinchi hayvon jigari xujayralarining buzilishi kuzatiladi. Agarda gipoksiya
holatidagi hayvonning limfotsiti olinib, kislorodga taqchillik sezmagan hayvon
organizmiga kritilsa eritrositlar ishlab chiqarilishi uchun stimullyasiya
boshlanganini kozatish mumkin. Begona to`qimalarni chiqarib tashlanishida
hattoki limfoitlar muhim rol o`ynasada, bu funksiya bilan faqatgina limfotsitlar
shug`ullanmaydi, balki hozirda to`qimalar bir-biriga mos kelishi uchun o`ttizga
yaqin belgilar bo`lishi aniqlangan.
Limfotsitlarning hosil bo`lish joyi bo`lib qizil ilik hisoblanadi. Aniqrog`i qizil
ilik kelajakda limfotsitlar hosil bo`luvchi dastali hujayralarni hosil qiladi, ya`ni
limfa tugunlarida yoki timusda yetilib turli yo`nalishdagi himoya reaksiyalarini
bajarish qobilyatiga ega bo`lgan immunokomponentli hujayralarga aylanadi. Har
bir limfotsit immunokomponentli hujayralarga aylanadi. Har bir limfotsit o`zining
rivojlanishida ikki bosqichni o`taydi: tolerogenli va immunogenli. Agar limfotsitlar
bilan antigenlarni uchrashuvi birinchi bosqichda yuz bersa, aynan shu turdagi
antigenga bo`lgan reaksiya- negativ bo`ladi, ikkinchi bosqichda yuz bersa
aksincha-pozitiv bo`ladi. Homiladagi juda ko`plab limfotsitlar tolerogenli
bosqichda bo`ladi. Shu sababli, uning mikrodunyosida bo`lgan barcha antigenlarga
negativ xotira shakllanadi, ya`ni o`z antigenlariga tolerantligi ortadi. Lekin
postnatal rivojlanishning dastlabki kunlaridan boshlaboq limfotsitlar har ikkala,
tolerantli va immunogenli bosqichlarda xam bo`ladi. Ana shundan keyingina
o`zining tanasidan farq qiluvchi har qanday antigen begona sifatida qabul qilinadi
va pozitiv javob ya`ni immunologik reaksiya chaqiradi. Begona antigenlar paydo
bo`lishi bilan o`sha antigenlar bir necha kecha-kunduz mobaynida bo`linish yo`li
47

bilan ko`paya boshlaydilar. Nisbatan uncha katta bo`lmagan miqdordagi
limfotsitlardan bir necha million limfotsitlar hosil bo`ladi.
Ulardan biri (birinchi guruh) antigenlar bilan o`zlarining fermentlari xamda
spesifik omillari yordamida limfokoinlar kurashga tushib, parchalay boshlaydilar.
Ikkinchi gurux-bular plazmatik hujayralar. Bu hujayralar o`zlari antigenlar bilan
uchrashmaydilar, lekin qon va limfaga tushuvchi globulinli molekulalar-ya`ni
antitanachalar hosil qiladi. Uchinchi guruh limfotsitlari antigenlar bilan to`g`ridan-
to`g`ri kurashmaydilar. Bular o`sha antigenlarni xotirasida saqlanib qoluvchi
hujayralar. Begona antigen yo`qotilganidan keyin effektorli va plazmatik
hujayralar sekin-asta o`z faolligini va faoliyatini tugata boshlaydilar, lekin xotirali
hujayralar qoladi. Yuqoridagi antigenlar qaytadan organizmga kirganida, xotirali
hujayralar qisqa muddat ichida organizmni haddan tashqari kuchli himoya qiluvchi
katta miqdordagi effektorli hujayralar ishlab chiqaradi.
Xotira hujayralarining muhim xususiyatlaridan biri, ularning uzoq muddat
yashovchanligidir. Ammo boshqa turdagi limfotsitlarning hayoti kunlar yoki
soatlar bilan o`lchanadi. Ularning juda tez parchalanib ketishiga, juda jadal
faoliyati va juda ko`p marta bo`linishi sabab bo`ladi. Yuqoridagilardan farqli
ravishda xotira hujayralari antigenlarga ta`sir qilgandan keyin ham bo`linib
ketmasdan organizmda bir yildan ortiq saqlanadi, juda kam hollarda ular ham
bo`linishi mumkin, lekin o`z funksiyasini irsiy yo`l bilan o`zidan keyingi avlodiga
qoldiradi. Immunologik xotira doimo ham musbat omil sifatida rol bajarmaydi.
Masalan, allergik reaksiyalarda antigenlarga qarshi ishlangan turg`un immunologik
organizimni, o`sha antigen bilan qayta uchrashishida kelib chiqadigan
reaksiyalarning juda og`ir kechishini ta`min etadi. Periferik qon tarkibidagi
leykotsitlarning ayrim turlarining, leykotsitlarning umumiy miqdoriga nisbatan
foyizli nisbati undagi leykotsitar formula deb ataladi.
3.3. Ona quyonlar qoni tarkibidagi leykotsitlarning umumiy miqdoriga va
leykogrammaga turli oziqlantirishning ta`siri
48

Rezistentlik, bu – organlar va tizimlarining funksiyalarning fiziologik holati
sifatida u gormonal va vegetativ asab tizimi bilan boshqariladi. Rezistentlikning
holatini spesifik va spesifik bo`lmagan himoya omillari aniqlaydi. Immunitetning
spesifik bo`lmagan tizimi, spesifik tizimga nisbatan filogenetik jihatdan ancha
qadimgidir. Spesifik bo`lmagan immunitetning funksiyasi bir muncha ko`p
yo`nalishli bo`lib u bir necha qoida yoki vazifalarga bo`ysunadi: har qanday
tabiatli ekzogenli agentlarni odam va hayvon organizmiga tarqalishiga yo`l
qo`ymaslik, agar maboda agentlar makro organizga kirib qolsa, ularni organizmdan
– elimentasiya qilish. Immunitetning spesifik bo`lmagan kichik tizimi tuzilishi
jahatidan hujayraviy vino hamda kimyoviy suyuqliklar holida nomoyon bo`ladi.
Ushbu tizimning hujayraviy vakillari sifati-ekitelial elementlar, fagositozlovchi
hujayralar (monotsitlar, makrofaglar, gistiositlar, metkositlarli granulositlar)
retikulyar va endotelial to`qimalar qamrab oladi. (N.T.) Immunitetning spesifik
tizimi o`zining markaziy va periferik organlariga ega, qaysiki ularda spesifik
immunitetning asosiy omillarining har bir kloni ma`lum antigenlarga qarshi
spesifik ta`sir ko`rsatadigan limfosetlar hosil bo`ladi va yetiladi.
Shunday qilib, tirik organizmlarda evolyusiya jarayonida rezistentlikning uchta
asosiy tizimlari – konstitusional, fagositar va limfoidli yuzaga keldi. Konstitusional
omilar va fagositozlovchi xujayralar nasldan-naslga o`tuvchi va tug`ma biologik
xususiyatlari bilan ta`minlanuvchi rezistentlikning tabiiy omillariga (spesifik
bo`lmagan) ta`luqlidir, limfoidli tizimini esa odatda spesifik odam va hayvonlar
organizmida hayoti davomida orttirib olinadigan o`tmaydigan individual spesifik
immunitetning namoyon bo`lishi uchun ma`suldir.
To`g`riroq aytadigan bo`lsak, limfoidli tizim ham nasldan naslga o`tadi, ammo
lipikni o`zi emas, balki unda faqatgina spisifik immunitet hosil qilish qobilyatigina
o`tadi. (E.S.Voronin, 2002) Rezistentlikning konstitusional tizimi mexanik (teri va
shilliq barierlar) va kimyoviy (shilliq sekretlardagi anoitonalar, laktoferrin,
interferonlar, mezosim, komplimentlar tizimi va boshqalar) omillar bilan taqdim
etiladi (V.E.Chumachenko, 1990; R.E.Hallwell, 1995).Jarohatlanmagan teri va
49

shilliq parda faqatgina mexanik qalqon bo`lmasdan, balki juda ko`plab
mikroorganizmlar nisbatan yana sterillovchi samara ham nomoyon qiladi. Teri, ter
va yog` bezlaridan ajraladigan, hamda teridagi yog` kislotalarida saqlovchi
moddalar bilan moddalarni biriktirib olib bakterisidlik ta`sir ko`rsatish qobiliyatiga
ham egadir. Shilliq pardalarning sekretlarida doimiy ravishda bakterisidli moda –
mezosim saqlanadi, va bu moda kokklar guruhiga mansub ayrim turdagi
bakteriyalarni mezis qilish qobiliyatiga ega.
Fagositarli tizim. Fagosioz – endositozning maxsus shakli bo`lib, unda
eukariot hujayralar tomonidan fagosomlarda jamlangan (mikroblar, o`lgan
endogenli hujayralar) yirik qismlarini yutadi yoki keyinchalik xazmlaydilar
(fagolazasomlar ichida).Yuqori darajada rivojlangan hayvonlarda fagositoz
spesifik bo`lgan hujayralarda (nitrofillar va makrofaglarda) qaysiki bitta
boshlovchi (predshestvennik) kelib chiqadigan, odam va hayvonlarni organizmga
kirib qolgan mikroorganizmlarni ular eski jarohatlangan xujayralarni yoki xujayra
qobiqlarini organizmlar o`zlashtirilishi ta`min etadi. (A.D.Ada, 1961;
Ye.S.Voronin, 2002; R.M.Xashov, 1995).Makrofaglar organizmning barcha
qismlarida: - biriktiruvchi to`qimalarda va mayda qon tomirlarining bazalli
membranasi atrofida, ayniqsa ular katta miqdorda o`pkada (aliveolyar makrofaglar)
va jigarda (Kupfer hujayralari) joylashadi. Bundan tashqari ular taloq seliusoidlari
va limfa tugunlarini medulyarli sinuslarini ko`plab oladi (N.T.Vinnekov, 2003).
Fagositozning asosiy bosqichlari bo`lib, xemotaksis (yallig`lanish o`chog`iga
leykotsitlarning bevosita migrasiyasi), adgeziya (fagositlar yuzasiga mayda
bo`lakchalarning yopishishi), sekin – asta mayda bo`lakchalarning hujayra ichiga
botishi natijasida avval fagosomlar so`ngra esa fagolizosomlar shakllanishi
(fagosomlarni lizisomlar bilan qo`shilishidan keyin) mayda bo`lakchalarning
hazmlanishi va «chiqindilarni» chiqarib tashlanishlar hisoblanadi (E.S.Voronin,
2002).Agar sochilgan mikroblar va hujayralar fagosomlarda sitolizga uchrasa bu
paytda fagositoz «tamomlangan» deb ataladi. Juda ko`pchilik bakteriyalar uchun
fagositning xujayra ichidagi muhit xavfli emas va ularni u yerda lizisi kuzatilgan –
50

bu esa «tamomlanmagan» fagositoz deb ataladi. (N.T.Vinnikov,2003).
Fagositlarning funksiyasi komplimentning komponentlari, yallig`lanishi o`tkir
fazasi oqsillari va qaysiki fagositlar yuzasidan riseptorlari bo`lgan antitanalarning
o`zaro ta`siri natijasida tezlashishi kuchayishi mumkin. Bundan tashqari,
makrofaglar o`zlaridan immun reaksiyalarni boshqarilishida ishtirok etuvchi
eruvchi oqsil-manokinlarni va boshqa biologik aktiv moddalarni ajratadi.
Leykotsitlarning fagositlar faolligi turli fiziologik va patologik holatlarda
o`zgarishi mumkin, u hayvonning genotipi hayvonning turi, zoti, yoshi, yil fasli,
bug`ozlik va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. (N.T.Vinnikov,2003). Bundan
tashqari organizmning sovuqqa qotishi jadal ionlanuvchi nurlanish, leykotoksip
moddalar ta`sirida, milefoldli hujayralarni hosil bo`lishiga va tomirlar devorlariga
litkositlarni yopishib olish qobiliyatini pasaytiruchi kirozon tasirida fagositoz
to`xtalishi mumkin, bularning barchasi kasalliq qo`zg`atuvchi bakteriyalar bilan
organizmning himoya kuchi bilan kurash boradigan yallig`lanish o`chog`iga
leykotsitlarni deapedezi va migrasiyasiga qarshilik ko`rsatiladi.
1.3.1. Oziqa ratsionlarining to`la qimmatligiga bog`liq holda ona quyonlar
spesifik immun tizimining funksional holati
Quyonlarning spesifik immun tizimining funksional holatini baholash
maqsadida leykotsitlar, limfotsitlarning umumiy midori va immuniteti T va B
tizimlari ko`rsatkichlari aniqladik.Olib borilgan kuzatishlarimizni, ko`rsatishicha,
to`la qimmatsiz oziqlantirilgan quyonlar qonidagi leykotsitlarning miqdori sut
berish davrida nazorat guruhi quyonlarinikiga nisbatan 0,26-0,34∙109/l ga kam
bo`lishi aniqlandi (jadval). Butun sut berish davrida nazorat guruhi quyonlari
qonidagi leykotsitlari miqdori jiddiy darajada o`zgarishga uchramadi, ammo tajriba
guruhi quyonlarida esa bu ko`rsatkich bo`yicha kamayishiga moyillik
kuzatildi.Limfotsitlarning miqdori bo`yicha kam farqlar aniqlandi, aynan tajriba
guruhi quyonlarida limfotsitlarning miqdori butun sut berish davri davomida
nazorat guruhi quyonlaridagiga nisbatan kam bo`lishi kuzatildi. Bu farqlar 0,67-
0,80∙109/l chegarasida o`zgarib turdi. Xuddi shunday farqlar foizli ko`rsatkichlarda
51

ham aniqlandi. Shuni qayd qilish muhimki, ham tajriba, ham harorat guruhi
quyonlarida limfisitlarning miqdori sut berish davrida jiddiy darajada o`zgarishga
uchramadi va ular o`rtacha 0,08-0,10∙109/l chegarasida o`zgarishga uchrashi
mumkin.Ma`lumki, turli turdagi leykotsitlarning funksiyalari bir xil emas. Masalan
granulositlar va manositlarning asosiy funksiyasi fotosioz hisoblansa
limfotsitlarning esa spesifik immunitetni shakllantirishdan iboratdir.Yuqoridagidan
ko`rinib turibdiki, to`la qimmatsiz rasionlar bilan oziqlantirilgan nazorat guruhi
quyonlari organizmdagi leykotsitlar va limfotsitlarni km miqdorda saqlash, ushbu
quyonlar organizmining rezistentligini pasayishini ko`rsatdi.
To`la qimmatli va to`la qimmatsiz oziqlantirishlarni qon tarkibidagi B
limfotsitlarni miqdoiy jihatdan o`zgarishini o`rganishni ko`rsatishicha nazorat
guruhi quyonlari qonidagi B – limfotsitlarning miqdori butun sut berish davrida,
tajriba guruhi hayvonlaridagiga nisbatan 0,17-0,21∙109/l. Bundan tashqari, tajriba
va nazorat guruhlari quyonlari qonidagi B – limfotsitlarning miqdori butun sut
berish davrida jiddiy darajada o`zgarishga uchramadi va 0,01-0,03∙109/l
chegarasida o`zgarib turdi.
3.3.1-jadval
Quyonlar qonidagi leykotsitlar, limfotsitlar va B-limfotsitlar miqdori (M±m)
Tuqqandan
keying
muddat Leykotsitlar
10 9
/l Limfotsitlar B-Limfotsitlar
% 10 9
/l % 10 9
/l
3 kun 1 7,68±0,05 61,60±0,05 4,73±0,10 22,00±0,63 1,04±0,05
2 7,40±0,13 53,50±1,56 3,96±0,11 21,50±0,56 0,85±0,02
5 kun 1 7,66±0,05 60,80±1,02 4,66±0,08 22,00±0,63 1,03±0,04
2 7,40±0,06 52,83±1,72 3,91±0,12 21,67±0,49 0,85±0,03
7 kun 1 7,64±0,07 61,20±0,73 4,68±0,08 21,80±0,28 1,02±0,05
52

2 7,30±0,08 53,16±1,68 3,88±0,12 21,67±0,42 0,84±0,03
10 kun 1 7,58±0,05 62,00±0,71 4,71±0,07 21,80±0,58 1,03±0,04
2 7,32±0,07 53,34±1,49 3,90±0,11 21,00±0,45 0,82±0,02
15 kun 1 7,62±0,02 61,00±0,63 4,65±0,04 21,80±0,58 1,01±0,03
2 7,28±0,08 54,67±1,53 3,98±0,11 21,17±0,43 0,84±0,02
20 kun 1 7,62±0,02 61,20±1,07 4,67±0,08 22,00±0,45 1,03±0,04
2 7,32±0,07 54,00±1,56 3,95±0,10 21,17±0,48 0,84±0,02
Hujayraviy immunitetni tekshirish natijasida tajriba va nazorat guruhlari
qonidagi T – limfotsitlarning miqdori bo`yicha farqlar bo`lishini namoyon qildi.
(jadvalga qarang). To`la qimmatsiz rasional bilan oziqlantirilgan nazorat guruhi
quyonlari qonidagi T – limfotsitlarning miqdori butun sut berish davrida tajriba
guruhi hayvonlari qonidagi T-limfotsitlar miqdoridan 0,64-0,75∙109/l ga ko`p
bo`lishi kuzatildi.Yana shuni qayd qilish zarurki, har ikkala solishtirilayotgan
guruhlar hayvonlari qonidagi T- limfotsitlarning miqdori jiddiy darajadagi
o`zgarishlar kuzatilmadi (o`zgarishlar atigi 0,01-0,06∙109/l chegarasida bo` ldi).
Bundan tashqari, nazorat guruhi hayvonlari qonidagi T – limfotsitlarning
subpopulyasiyalari bo`yicha farqlar aniqlandi. Butun sut berish davrida T-
xelperlar, T-supressorlar va T-faol limfotsitlar tajriba guruhi quyonlaridagi
nisbatan o`zaro mos holda 0,35-0,47; 0,22-0,36 va 0,47-0,56∙109/l kam
bo`ldi.Tajriba davomida yana bir ko`zga tashlanuvchi o`zgarish bu sut berish
davrining o`tish muddati bilan bog`liq bo`ldi. Sut berish davrining oxirida nazorat
guruhi hayvonlari qonidagi xelperlar miqdorining ortishi (1,41±0,02 dan
1,54±∙109/l gacha) va supressorlar subpopulyasiyalar miqdorini esa kamayishi
53

(1,57±0,05) dan 1,40±0,03∙109/l gacha kuzatildi. Xudi shunday qonuniyatlar
tajriba guruhi hayvonlarida ham kuzatildi. Ammo, u unchalik yaxshi ko`rinishda
bo`lmasada (T-xelperlar 1,06±0,06 dan 1,12±0,03∙109/l gacha, ortsa, T-
supressorlar 1,21±0,03 dan 1,12±0,03∙109/l gacha kamaydi).Immunitetning
spesifik tizimining funksional holatini baholashda organizmdagi immunogenez
funksional faolligini aks ettiruvchi kelpeli-supressorli nisbat muhim roli o`ynaydi.
Xelperli-supressorli nisbatni hisoblashning ko`satishicha to`la qimmatli
oziqlantirilgan quyonlar tuqqanidan keyinoq ularda nazorat guruhiga nisbatan 1,5
barobar kam bo`lishi kuzatildi. Keyinchalik, butun sut berish davomida xelperli-
subressorli nisbat jiddiy darajada o`zgarib turli (1,1-1,3 martagacha nazorat guruhi
foydasiga).Ammo shuni qayd qilish kerakki, nazorat guruhi hayvonlarning xelper-
subressorli nisbati sut berish davrining oxiriga kelib 1,7 ga ortsa, tajriba guruhi
hayvonlarida esa 1,5 martagacha ortdi.Sut berish davrida hayvonlar qonidagi T-
limfotsitlar subpopulyasiyalarida kuzatiladigan o`zgarishlar bizning nazarimizda
hayvonlarning bug`ozlik davrida T-supressorlarning giperfunksiyasi va immun
javobning boshqarilishidagi qayta qurilish va uning to`xatilishi bilan
tushuniladi.Leykotsitlar T-limfotsitar indeksi tahliliga ko`ra, tajriba guruhi
hayvonlari qonidagi leykotsitar T-limfotsitar nisbatidan tuqqanidan to sut berish
davrining oxiriga qadar nazorat guruhiga nisbatan 1,2-1,3 barobar yuqori bo`ladi.
Sut berish davri davomida tajriba guruhi va nazorat guruhi hayvonlari qonidagi
leykotsitlar va T-limfotsitlarning nisbatida jiddiy darajadagi o`zgarishlar
kuzatilmadi. Yuqorida qayd qilinganlarga ko`ra, T va B – limfotsitlar va ularning
subpopulyasiyalarini to`la qimmatsiz oziqlantirilgan quyonlar qonida past darajada
bo`lishini aniqlanishi, immunitetning spesifik tizimining past darajada bo`lishini,
hujayraviy va gumoralli immunitelarni to`la qonli faoliyat ko`rsata olmasligini,
demak organizmning past immun statusga ega ekanligini ko`rsatib turibdi.To`la
qimmatli rasionlar bilan boqilgan quyonlar organizmidagi imunitetning spesifik
tizimining faoliyat ko`rsatishi va holati bir muncha qon tarkibida leykotsitlarni,
ularning, katta miqdorda T va B-limfotsitlarni, ularning subpopulyasiyalarini,
xelper-supressor va leykotsitar T-limfotsitarli nisbatlarni dalolatlaydi.
54

X U L O S A L A R
1. Quyonchilik chorvachilikning tarmoqlari orasida eng sеrdaromad, kеlajagi
porloq tarmoqlaridan biri bo`lganligi bois, bu sohani yanada rivojlantirish
muhim deb hisoblaymiz.
2. Velikan quyonlari o`zining tana massasining yirikligi, serpushtligi va tez
yetilishi bilan boshqa zotlardan ajralib turadi.
3. Velikan zotli quyonlarda gematologik ko`rsatkichlari ya`ni eritrositlar,
leykositlar, trombositlar yilning fasllariga va albatta haroratga qarab o`zgarib
borishi o`rganildi.
4. Harorat -10 C dan +10 C gacha bo`lganda gemoglobin ko`rsatkichi 103.0 ±
3.56 g/l ga, harorat +10 dan +30 C gacha bo`lganida esa 112.0 ± 3.52 teng
bo`lishi aniqlandi.
5. Velikan zotli quyonlarni gematologik ko`rsatkichlarini yil fasllariga mos
holda o`zgarish dinamikasini o`rganish muhim hisoblanib, mamlakatimizda
quyonchilikni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
55

Ishlab chiqarishga tavsiyalar
Qishloq xo`jaligida velikan zotli quyonlarning gemotologik ko’rsatkichlarini fasliy
dinamikasini o’rgangan holda ularni turli infeksion va yuqumli kasalliklarga
chidamliligini oshirish, immunitetining spesifik tizimining past darajada bo`lishi
oldini olish, hujayraviy va gumoralli immunitetlarni to`la qonli faoliyat ko`rsata
olishini ta`minlash maqsadida velikan zotli quyonlarni yil davomida to`la qimmatli
oziqlantirilishini va haroratni optimalligini ta`minlash zarur.
56

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. Адилова А., Холматов А. “Фермер хўжалигида қуёнчилик” Ўзбекистон
қишлоқ хўжалик журнали. № 11. 2010 й. 13 б.
2. “Аҳоли томорқа хўжалигида қишлоқ хўжалиги ва чорвачилик
маҳсулотлари етиштириш“ бўйича қўлланма 2015 й.
3. Александрова В.С. К технологии изготовления гранулированных
комбикормов / В.С. Александрова // Кролиководство и звероводство. – М.,
1978. №1, - С. 13-14.
4. Андреева В.С. Вииамины в рационах самцов / В.С. Андреева, К.Н.
Морозова // Кролиководство и звероводство. – М., 1997. №6. – С. 20.
5. Бабунидзе О.Е. об использовании крупинки в кормлении кроликов / О.Е.
Бабунидзе, В.С. Александрова // Кролиководство и звероводство. – М., 1996.
№1, - С. 8-9.
6. Балакирев Н.А. Цеолиты в кормлении кроликов / Н.А. Балакирев, В.С.
Александрова // Кролиководство и звероводство. –М., 1997. №2, - С. 16.
7. Балакирев Н.А. Современное состояние животноводство России / Н.А.
Балакирев // Вестник ОрелГАУ. – Орел, 2008. - №5 (14). – С. 30-31.
8. Беседина Г.Г. // Труды НИИПЗиК, - 1969. №8. – С. 213 (цит. По Калугину
Ю. А., 1980).
57

9. Будная М.В. Активность целлюлоза расщепляющей микрофлоры рубца
крупного рогатого скота при кормлении животных рационами различного
состава. Автореф. дисс...канд. биол. наук. – Краснодар, 1963. – 23.
10. Вакуленко И.С. Методические особенности проведения обменных опытов
по кормлению кроликов. Новое в методах зоотехния. Доел. – Харьков, 1992.
– Ч. 2. – С. 91-97.
11. Георгиевский В.И. Физиология селькохозяйственных животных В.И. –
М.: Агропромиздат. – 1991. – 512 с.
12. Георгиевский В.И. // Известие ТСХА. – М., 1975. № 1. – С. 164 (цит. По
Калигину Ю.А., 1980).
13. Калашников А.П. Кормление молочного скота - М.: Колос, 1978. – 255 с.
14. Калашников А.П., В.И.Фисинин, В.В.Щеглов, Н.И.Клейменов и другие
“Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных»
Справочное пособие, Москва, 2003 г.
15. Манина И. С, Майоров А.И.– Всё о кроликов. – Москва. 1988 г.
16. Поммытко В.Н., Зусман Н.С. и др. Кролиководство. М. «Колос»- 1975 г.
17. Сысоев В.С, Александров В.Н – Кролиководство. М-1985 г. 8. Тинаев Н.Н
– Продукция кролиководства – М. Колос. 2004 г.
18. Калугин Ю.А. Физиологическое значение копрофаги зайцеобразных и
грызунов Зоол. Журн. – М., 1974. – Т. 53. – Вып. 12. – С. 1840-1847.
19. Калугин Ю.А. Копрофагия. Кролиководство и звероводство. – М.: 1995.
№;. – С. 11-12.
20. Клесов А.А. Ферменты, гидролизующие целлюлозу: Активность и
компонентный состав целлюлазных комплексов из различных источников
Биоорг. Химия. – М. – 1980. т. 6 – С. 1225-1242.
58

21. Ковалевский К.Ж.Л // Ветеринария. – М.: 1974. №6 – С. 46 (цис. По
Калугину Ю.А., 1980).
22. Козлов А.С. Обмен азотистых веществ и пути повышения их
использования у кроликов– Бишкул, 1991. – 453 с.
23. Курилов Н.В. Физиология и биохимия пищеварения жвачных животных -
М.: Колос., 1971 – 432 с.
24. Лактионов К.С. Активност. Микроорганизмов – симбионтов у
кроликовЖ-л. Кролиководство и звероводство. – М.: 2000. №3. – С. 7-8.
25. Лебедев П.Т. Методы исследования кормов, органов и тканей животных -
М.: Россельхозиздат. – 1969 – 476 с.
26. Макарова Г.В. Стимуляторы роста кроликов. Кролиководство и
звероводство. М., 1978. №1. – С. 12.
27. Меркурьева Е.К. Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных
животных - М.: Колос. – 1970.
28. Икромов Т. Ўзбекистонда қуёнчиликнинг ривожланиши. - Т.: Фан, 1983
й.
29. Ритце В. Разведение, кормление и содержание свиней - М.: Колос. –
1968.
30. Синельноков Е.И. Физиологическое значение червеобразного отростка у
кролика. Труды Одесского госс. ун-та. – 1950. – Т. 3. - №2. – С. 33-39.
31. Синельников Е.И. Бактерицидное действие лимфоцитов, полученных из
лимфы и лимфатических образований ва бактериальную флору кишечника.
Труды Одесского гос. ун-та. – 1953. – Вып. 6. – С. 177-191.
32. Синещеков А.Д. Биологические основы повышения использования
кормов – М.Колос.1965.
59

33. Справочник по клиническим лабораторным методам исследования. – М.:
Медицина. – 1975.
34. Сысоев В.С. Приусадебное кролиководство - М.: Росагропромиздат.
1990. – 190 с.
35. Ҳамроқулов Р., Карибаев К.К. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини
озиқлантириш, Тошкент, 1999 й.
36. Элмуродов Б.А., А.К.Турдиев, Н.Набиева “Қуёнчилик” монография
Самарқанд - 2018. “Зарафшон” нашриёти.
60

Velikan zotli quyonlarning gematologik ko`rsatkichlarining fasliy dinamikasini o`rganish M U N D A R I J A Kirish…………………………………………………………………………… 3 1.BOB. Adabiyotlar sharhi…………………………………………………….. 5 1.1.Quyonlarning kelib chiqishi va fiziologik xususiyatlari…………...…......... 5 1.2.Turli zotga mansub quyonlar qon tizimining fiziologik-biokimyoviy xususiyatlari……………………………………………………………………. 10 1.3.Quyonlar organizmining biologik va fiziologik xususiyatlari……...……… 18 2.BOB. Tadqiqot sharoitlari, ob`ekti va uslublari……………………………... 24 2.1. Tadqiqot sharoitlari ……………………………………………………….. 24 2.2.Tadqiqot ob`ekti …………………………………………………………… 24 2.3. Tadqiqot uslublari ........................................................................................ 24 2.3.1. Eritrotsitlarni sanash uslubi..................................................................... 25 2.3.2. Goryaev kamerasi (sanoq to’ri) da qon tarkibini o`rganish uslubi…….. 26 2.3.3. Tajriba natijalarini sarhisob qilish uslublari……………………………. 32 3-BOB.Tadqiqot ishining natijalari................................................................... 33 3.1. Eritrositlarning umumiy miqdorini va mavsumiy o`zgaruvchanligini aniqlash................................................................................................................. 33 3.2. Leykotsitlarning umumiy miqdorini va mavsumiy o`zgaruvchanligini aniqlash................................................................................................................ 43 3.2.1. Leykotsitlar va limfotsitlarni ajratish…………………………………… 43 3.2.2.Leykotsitlarning funksiyalari va ularning ahamiyati……………………. 45 3.3. Ona quyonlar qoni tarkibidagi leykotsitlarning umumiy miqdoriga va leykogrammaga turli oziqlantirishning ta`siri...........………………………….. 49 3.3.1.Oziqa rasionlarining to`la qimmatligiga bog`liq holda ona quyonlar spesifik immun tizimining funksional holati………………………..…………………. 52 Xulosalar………………………………………...……………………………. 56 1

Ishlab chiqarishga tavsiyalar……………......…………………………………. 57 Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati…..…………………………………………. 58 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Quyonchilik chorvachilikning tarmoqlari orasida eng sеrdaromad, kеlajagi porloq tarmoqlaridan biri bo'lib, yuqori sifatga ega bo`lgan parhеzbop go`sht va mo`yna mahsulotlari olish imkonini bеruvchi sohalardan biri hisoblanadi. Hayvonlarni parvarishlashning turli tiplarida ular organizmining fiziologik holati haqidagi to`liq ma'lumotga ega bo'lish ham nazariy ham amaliy ahamiyatga ega. Hozirda mamlakatimizda quyonlarni biologik xususiyatlarini o`rganish va ularni parvarishlash bo`yicha tegishli chora-tadbirlar rejasi samarali tarzda tuzib chiqilgan. Kеyingi yillarda quyonlar organizmining immun tizimini kuchaytirishga yo`naltirilgan vositalarni topish va takomillashtirish bo`yicha bir talay tadqiqotlar olimlarimiz tomonidan olib borilmoqda. Tadqiqotning ob`ekti va predmeti. Tadqiqot ishining ob`ekti velikan zotli quyonlar bo`lib hisoblanadi. Tadqiqot ishining predmeti sifatida quyonlar qonidagi shaklli elementlar, ularni mavsumiy dinamikasini aniqlash uchun Goryaev sanoq to`ri, Sali gemometri va gematologik analizatordan foydalanildi. Tadqiqot ishining maqsadi va asosiy vazifalar i : Mazkur bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi yilning turli fasillarida velikan zotli quyonlar qoni tarkibidagi gematologik va ayrim biokimyoviy ko`rsatkichlarning fasliy denamikasini o`zgarishini o`rganishdan iborat bo`ldi. Bu muammoni hal qilish uchun quyidagi vazifalar qo`yildi: - mazkur mavzu bo`yicha tegishli adabiyotlar ma`lumotlarini to`plash; - eritrositlarning miqdoriy ko`rsatkichlarini fasliy dinamikasini o`rganish; - leykositlarning miqdoriy ko`rsatkichlarini fasliy dinamikasini o`rganish; - trombositlarning miqdoriy ko`rsatkichlarini fasliy dinamikasini o`rganish; 2

- turli fasillar ning harorat (C°) o’zgarishiga qarab quyonlar immun tizimini o`rganish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida velikan zotli quyonlarni parvarishlash, mahsuldorligini oshirishda muhim omil sanaladigan ularning gematologik ko`rsatkichlari o‘rganildi va tahlil qilindi. Uning natijalari olingan ma’lumotlar bilan qiyoslanib yuz bergan o‘zgarishlar sababini ilmiy asosda tush i ntirishga harakat qilindi. Tadqiqot ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Olingan ma'lumotlar asosida quyonchilik xo`jaliklarida oziqlantirishning olinadigan gematologik ko`rsatkichlarga ta'siri haqida tavsiyalar bеriladi. Bundan tashqari, olingan ma'lumotlar ma'lum darajada «Quyonchilik» fanini nazariy bilimlar bilan boyitadi. Malakaviy bitiruv ishining strukturasi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish 6 1 bеtda komipyutеrda chop qilingan hajmda bo'lib u kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot ishining matеrial iva usullari, olingan ma'lumotlar tahlili, xulosa va adabiyotlar ro'yhatidan iborat. 3

1 BOB. Adabiyotlar sharhi 1.1.Quyonlarning kelib chiqishi va fiziologik xususiyatlari Velikan quyonlar kemiruvchilar turkumining eng yirik vakillaridan hisoblanadi. Velikan quyonlar o`rtacha vazni 5-6 kg bo`ladi, yiriklarining vazni 10 kg gacha yetishi mumkin. Quyonlarning oq va kulrang turlari ko`proq tarqalgan. Chunki ularni parvarish qilish va boqish oson hamda yaxshigina iqtisodiy foyda keltiradi. Katta jussali quyonlar 2 turga bo`linadi: 1. velikanlar — oq va kulrang velikan quyonlar kiradi; 2. gigantlar — bu turga sovet shinshillasi, beligiya flandri, kapalak, gigant angora, nemis qo`chqori zotlari kiradi. Oq va kulrang velikan quyonlari flandr zoti va yashovchan rus zotlari chatishishidan kelib chiqqan. Shuning uchun oq va kulrang quyonlarning ajralib turuvchi tomonlari quyidagilar:  serpushtlik;  tez ko'payish imkoniyati;  tana vaznining tez oshishi (ulg`ayogan quyon vazni 4,5-6,5 kg gacha yetadi);  yuqori yashovchanlik;  noqulay sharoitlarga ko`nika olish qobiliyati. Oq va kulrang velikan quyonlarga donli mahsulotlar, sabzavotlar, pichanni o`z ichiga olgan turfa hil ozuqa ratsioni mos keladi. Ularning o`ziga xos jihati shundaki – ular boshqa zotlardan ko`ra kam suv iste`mol qiladi, suyuqlik yetishmasligini berilgan ozuqadan olishi kerak. Ulg`aygan quyonlarga ozuqa sifatida sabzavotlardan – kartoshka, qovoq; mevalardan – olma, nok; donli ekinlar, maysa, makkajo`xori poyasi va yana qotgan non berish mumkin. Gigant quyonlar velikanlardan ham kattaroq bo`lib yetiladi. Flandr zotiga mansub Ralif quyoni Ginnesning rekorlar kitobiga o`zining 19 kg vazni bilan eng og'ir quyon sifatida kirgan [1, 36]. 4

1.1-rasm. Flandr zoti Bu zot ko`proq go`shtlikka boqiladi, ammo terisining sifati pastligi bilan boshqa turlardan ajralib turadi. O`zining katta jussasi va mustahkam gavda tuzilishiga qaramay ular tashqi muhit o'zgarishiga chidamsizlar. Shuning uchun bunday turdagi quyonlar tez-tez infeksion kasalliklarga duchor bo`ladilar. Ularni issiq to`shamali to`liq polga ega kataklarda boqish tavsiya etiladi. Panjaralar bilan o`ralgan o`rada boqish mumkin emas [23, 35]. 1.2 - rasm. Sovet shinshillasi zoti 5

Velikan zotli quyonlarning gematologik ko`rsatkichlarining fasliy dinamikasini o`rganish

12.08.2023

0

3273 KB

Похожие