ASAB TIZIMINING ADAPTATSION – TROFIK FUNKSIYASI VA VEGETATIV FUNKSIYALARINING BOSHQARILISHI Reja: 1. Vegetativ asab tizimining simpatik parasimpatik va metasimpatik bo‘limlari, ichki organlar funksiyasining boshqarilishida ularning roli; 2. Vegetativ reflekslar; 3. Jismoniy mashg‘ulotlarda vegetativ asab tizimining ishtiroki.

1. Vegetativ asab tizimining simpatik, parasimpatik va metasimpatik bo‘limlari XIX asrning avvalida fransiyalik fiziolog F.K.Bishning taklifiga muvofiq, bajariladigan funksiyaga ko’ra asab tizimi ikki qismga: somatik va vegetativ asab tizimiga bo’lindi. Somatik asab tizimi odam tanasining skelet mushaklari, sezgi a’zolari ishini boshqaradi. Vegetativ asab tizimi ichki a’zolar, (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ajratish, jinsiy va hokazo) ichki sekretsiya bezlarining ishini hamda moddalar almashinuvi jarayonini boshqaradi. Skelet mushaklaridagi moddalar almashinuvi jarayoni ham vegetativ asab tizimi tomonidan, ammo bu mushaklarning sezish va harakatlanish fmksiyalari somatik asab tizimi tomonidan boshqariladi. Vegetativ va somatik asab markazlarining joylashishi ham bir-biridan farq qiladi. Jumladan, vegetativ asab tizimining markazlari orqa va bosh miyaning ma’lum qismlarida bo’lsa, somatik asab tizimining markazlari orqa miya va bosh miyaning hamma qismlarida joylashgan. Somatik asab tizimining asab tolalari orqa miyaning har bir segmentidan boshlansa, vegetativ asab tizimi bunga qarama- qarshi o’laroq, markaziy asab tizimining har bir bo’limlaridan tutam-tutam bo’lib chiqadi. Vegetativ asab tizimi o’rta miyadan, uzunchoq miyadan, orqa miyaning ko’krak-bel va dumg’oza qismidan boshlanadi. Markaziy asab tizimida o’rta miya bilan uzunchoq miyadan va orqa miyaning dumg’oza bo’limidan boshlanuvchi tolalar parasimpcitik asab tizimini hosil qiladi. Vegetativ asab tizimining orqa miyaning ko’krak segmentidan to uchinchi bel segmentigacha boshlanuvchi tolalar simpatik asab tizimimi hosil qiladi. Bundan tashqari vegetativ asab tizimining yana bir bo’limi-metasimpatik asab tizimi ham mavjud. Shunday qilib, vegetativ asab tizimining markazlari miya ustunida va orqa miyada joylashgan:

1.O’rta miyada parasimpatik asab tizimining mezensefal bo’limi bor, undan vegetativ tolalar ko’zni harakatlantiruvchi asab tarkibida ketadi. 2.Uzunchoq miyada parasimpatik asab tizimining bulbar bo’limi bor, undan efferent tolalar yuz, til-halqum asablari va adashgan (sayyor) asab tarkibida chiqadi. 3.Orqa miyaning ko’krak va bel segmentlarida (birinchi ko’krak segmentidan ikkinchi-to’rtinchi bel segmentigacha) vegetativ asab tizimining simpatik (torako- lyumbal) bo’limi bor; undan vegetativ tolalar tegishli orqa miya segmentlarining oldingi ildizlari orqali orqa miya neyronlarining o’siqlari bilan birga chiqadi. 4.Orqa miyaning dumg’aza segmentlarida parsimpatik asab tizimining sakral bo’limi bor, tolalar undan chanoq asabi tarkibida chiqadi. (15.1.1-rasm). Shunday qilib, markaziy asab tizimining to’rtta bo’limida vegetativ asab tizimining markazlari joylashgan. Mezensefal, bulbar va sakral bo’limlardagi yarolar vegetativ asab tizimining parasimpatik qismini, torako-lyumbal bo’limdagi yadrolar esa vegetativ asab tizimining simpatik qismini hosil qiladi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, parasimpatik asab tizimi o’rta miya bilan uzunchoq miyadan va orqa miyaning dumg’aza bo’limidan boshlanadi O’rta miyada joylashgan yadrolar (III juft bosh miya asablari) hamda orqa miyaning dumg’oza bo’limida joylashgan ichki chanoq asablar yadrosi parasimpatik asab tizimi markazlari hisoblanadi. Ko’zni harakatlantiruvchi asabning tarkibida kiradigan parasimpatik tolalar o’rta miyadan chiqadi. Bu tolalar ko’zning silliq mushaklarini innervasiya qiladi. Shu asablar orqali keluvchi impulslar qorachiqni toraytiradi. Yuz asabi bilan adashgan asabning tarkibiga kiruvchi parasimpatik tolalar uzunchoq miyadagi bir to’da hujayralardan boshlanadi. Nog’ora tori deb ataladigan asabni hosil qiluvchi tolalar yuz asabining tarkibida chiqadi. Bu asab jag’ ostidagi so’lak bezining sekretor asabi bo’lib, qo’zg’alganda so’lak chiqartiradi. Simpatik asab tizimi orqa miyaning so’ngi segmentidan to III bel segmentigacha bo’lgan qismidan boshlanadi. Bu tolalarning talayginasi orqa miyadan chiqib umurtqa pog’onasi oldidagi tugunlarga kiradi. Bu tugunlar chegara

simpatik zanjirini hosil qiladi. Tolalarning anchasi shu zanjirda uziladi, qolganlari esa umurtqa pog’onasidan niyrondagi tugunlarda uziladi. Bo’yinning yuqori va o’rta qismidagi tugunlar bo’yinning pastki qismidagi yoki yulduzsimon tugun, quyoshsimon chigal, ichak tutqichning yuqori va pastki tugunlari shunday tugunlarga kiradi. Simpatik asab tizimi barcha to’qima va a’zolarni innervasiya qiladi. Bu asab tizimi hazm a’zolari, silliq mushaklar, yurak, tomirlar, buyraklar, qovuq, ichki sekresiya bezlari, jinsiy a’zolar, sezgi a’zolari, ter bezlari va shu kabi a’zolarning faoliyatiga ta’sir etadi (15.1.1-jadval). Simpatik asab tizimi yuqorida aytilgan a’zolarning ishiga ta’sir etish bilangina qolmay, barcha ko’ndalang-targ’il mushaklarning faoliyatiga ham ta’sir etadi; simpatik tizim mushaklar tonusiga, ulardagi modda almashinuvi jarayonlariga, charchagan mushakning yana ishlab ketishiga ta’sir ko’rsatadi

15.1.1-rasm. Vegetativ asab tizimi (efferent qismining umumiy tuzilishi. 1-orqa miyaning dumg’oza bo’limi (S). 2-orqa miyaning ko’krak-bel bo’limi (Th-L); 3- orqa miyaning bo’yin bo’limi (S); 4-uzunchoq miya; 5-o’rta miya; 6-chegaradagi simpatik ustuni; 7-bosh miya parasimpatik tugunlari; 8-postganglionlar tolalar; 9-quyoshsimon chigil va uning tugunlari; 10-orqa ichaktutqich tuguni; 11-preganglionar tolalar; 12-chanoq asabi; 13-so’lak bezlari; 14- ko’zning ichki mushaklari; 15-bosh miya qon tomirlari va uning pardalari; 16-traxeya, bronxlar, o’pka; 17-metasimpatik asab tizimining funksional moduli; 18-me’da; 19-yurak; 20-skelet mushaki; 21-o’n ikki barmoq ichagi; 22-me’da osti bezi; 23- ichki a’zolar qon tomirlari; 24-jigar; 25-buyrak usti bezi; 26-yo’g’on ichak; 27-buyrak; 28- siydik pufagi; 29-erkak jinsiy a’zolarining ichki qismi; 30-bachadon; 31-teri . 15.1.1-jadval. Simpatik va parasimpatik asablarning a’zolarga ta’siri. A’zo Parasimpatik asablar ta’siri Simpatik asablar ta’siri Yurak Sekinroq urib, qisqarish kuchi kamayadi Tezroq urib, qisqarish kuchi oshadi. Ter tomirlari Torayadi Ichki a’zolarning tomirlari Torayadi Til va sulak bezlarining tomirlari Kengayadi Torayadi Jinsiy a’zolarning tomirlari Kengayadi Torayadi Ko’z Qorachig’i torayadi (rangdor pardaning halqasimon mushaklari qisqaradi) Qorachig’i kengayadi (rangdor pardaning halqasimon mushaklari qisqaradi) Bronxlar Torayadi Kengayadi So’lak bezlari So’lak chiqaradi So’lak chiqaradi Me’da bezlari Shira chiqaradi Shira chiqishi susayadi Me’da osti bezining Shira chiqaradi -