Kirish. Markaziy asab tizimining umumiy va xususiy fiziologiyasi Kirish. Markaziy asab tizimining umumiy va xususiy fiziologiyasi Reja 1. Asab tizimi to‘g‘risida umumiy tushuncha. Nervning tuzilishi. 2. Nerv tolasining xossalari. Qo’zg’alishning nervdan muskulga o’tishi 3. Markaziy asab tizimining roli va umumiy tuzilish chizma. Refleks va reflektor yoy. 4. Markaziy asab tizimining asosiy xossalari. Markaziy asab tizimidagi tormozlanish 5. Markaziy asab tizimining koordinatsiya qiluvchi (uyg’unlashtiruvchi) roli

Fiziologiyaning predmeti , maqsadi va vazifalari Fiziologiya – tirik organizmda kechayotgan jarayonlar va ularni o ’ rab turgan muhitda hayot kechirishga moslashishini ta ’ minlovchi jarayonlar haqidagi fandir . Fiziologiya odam va hayvonlarni yaxlit organizmida va uning a ’ zolari , to ’ qima , hujayralar hamda ularning tuzilish birliklarini tashkil qiluvchi qismlarida bajarilayotgan funksiyalar bo ’ yicha qonunlarni ochib beradi . Funksiya – bu organizmda , uning organ va to ’ qimalarida tinimsiz o ’ zgaruvchan atrof - muhit sharoitiga faol holda moslashishida va shu bilan birga ularning o ’ zlari ham tashqi muhitga yetarlicha ta ’ sir ko ’ rsatishi natijasida yuz beradigan moddalar almashinuvining o ’ zgarishi natijasidir . Fiziologiya – eksperimental fan , eksperimentlar esa laboratoriya hayvonlarida ( it , mushuk , quyon , baqa va boshqalar ) hamda maymunlar , qishloq xo ’ jalik hayvonlarida ( sigir , ko ’ y , echki va boshq .) bajariladi . Eksperimentlar ikki turda, o’tkir va surunkali tajribalarda bajariladi. O’tkir tajribalarda odatda hayvon xushsizlantiriladi yoki qimirlay olmaydigan holatga keltirilib, hyech qanday hayvon hayotini saqlab qolish qoidalariga rioya qilinmagan holda operasiya qilinadi (tiriklayin yorib ko’riladi) va tajriba oxirida esa hayvon so’yiladi. O’tkir tajribalarda hayvonning o’rganilayotgan organi, unga kelayotgan nerv tolalari va qon tomirlari ochiladi. Bir qator o’tkir tajribalarda a’zolar maxsus usullar yordamida to’qimalar hayot faoliyati, mutadil moddalar almashinuvini saqlash yo’li bilan izolyatsiya qilinadi. Masalan, ulardan o’tuvchi qon tomirlari orqali kislorod bilan boyitilgan qon, yoki uni o’rnini almashtiruvchi eritmalar o’tkaziladi (perfuziya usuli), bundan tashqari alohida a’zolarda esa (nerv, muskul va boshq.) ularning hujayralarini o’sha eritmalarga joylashtirish yo’li bilan o’rganiladi. O’tkir tajribalarning kamchiligi shundan iboratki, ular hayvonning to’qimalarini, qon tomirlari va nerv tolalarini qoplab turuvchi po’stloqlar jarohatlanganidan keyinoq notabiiy sharoitlarda bajariladi. Surunkali tajribalarda esa hayvonlar avvaldan sterillangan sharoitda operasiya qilinadi va hayvon to’lig’icha sog’ayganidan keyin ularda uzoq yillar davomida mo’tadil hayot sharoitida tajribalar o’tkazish mumkin. Lekin, surunkali tajribalar davomida operasiya asoratlari, masalan qo’shni a’zolarni (katta qorinni) siljishi kuzatilishi mumkin, bu esa o’rganiladigan organ funksiyasini qisman bo’lsada buzadi. Hozirda odamlar va hayvonlar organizmidagi muhim funksiyalarni yer yuzida va hatto kosmosda ham uzoq masofadan turib radio uzatgich va o’xshash

tizimlar yordamida organizmni hayot faoliyatiga hech qanaqa zarar yetkazmasdan televizion kuzatishlar olib borish va qayd qilish mumkin. Odamlar va hayvonlarning bosh miya, yurak, qon tomirlari, nafas a’zolari, skelet mushaklari va boshqa a’zolari funksiyasining sog’lom hayot sharoitiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan tashqi yuzaga mahkamlangan yoki ichki a’zolarga kiritilgan (radiopilyuli) radiouzatgichlar yordamida tadqiqot ishlarini olib borish mumkin. Elektron asboblar va kompyuterlardan foydalanish esa eksperimentni o’tkazishni jiddiy darajada yengillatish bilan birga uning davomiyligini qisqartiradi. Hozirgi zamon fiziologiyasida a’zolarning funksiyalarni o’rganishda modellash ham keng qo’llanilmoqda. Modellar fizik apparatlar holida bo’lib, matematik nazariyalar asosida yasalgan bo’lib, ya’ni tadqiqotchini fikricha fiziologik jarayonni imitiasiya qiladi yoki funksiya tabiiy sharoitda bajariladi. Fizik modellardan foydalanish yoki modellar fiziologik gipoteza va nazariyalarni to’g’riligini organizmdan tashqarida tekshirib ko’rish imkonini beradi va o’rganiladigan jarayon va funksiyalarni bajarilishi bo’yicha tabiat qonunlariga qanchalik to’g’ri kelishi haqida yangi yechimlarni topishda ya’ni yangi fiziologik qonunlarni ochish uchun katta ahamiyatga ega. Masalan, asab tizimi, asab hujayralari, sezgi a’zolari, skelet mushaklari faoliyatining sun’iy elektron modellari yaratildi. Modellashtirish muhim amaliy ahamiyatga ega, ya’ni kibernetik mashinkalardan aqliy va jismoniy mehnat qurollari sifatida foydalanilmoqda, tibbiyotda esa ayrim a’zolarni vaqtinchalik almashtiradi. Masalan, hisoblash mashinkalari, matnlarni bir tildan ikkinchi tilga o’girish, harakat reaksiyalarining yuzaga kelish va davomiylik tezliklarini aniqlash, qonning kislorod bilan to’yinishi, eritrositlar miqdorini aniqlash, yurak-o’pka apparati, sun’iy buyraklar va h.k. Ammo shuni qayd qilish kerakki, a’zolarning kibernetik elektron modellari ularning funksiyasini jiddiy ravishda oseklashtiradi. Ularning asosiy farqi shundan iboratkim, ya’ni modellarda elektron jarayonlar harakatlansa, organizmda esa murakkab fiziologik va bioximik jarayonlar bajariladi. Fiziologiyada odam organizmi funksiyalarini o’rganish uchun uzoq vaqtlardan buyon aynan shu funksiyasi dastlab hayvonlarda o’rganiladi, ya’ni hayvonlar organizmi odam organizmining ancha qulay modeli hisoblanadi. Izolyasiya qilingan a’zolar, to’qimalar va hujayralar faoliyatlarini o’rganish bo’yicha tajribalarni ham modellashtirish mumkin. Hayvonlar organizmini funksional qonuniyatlarini o’rganish natijalari faqatgina odamlar organizmi funksiyalarini fiziologik mexanizmlarini ochish uchun foydalanilmasdan balki hozirgi zamon texnikasida (bionika) foydalaniladigan yangi kibernetik mashinalar yaratish uchun foydalaniladi.

Hozirgi zamon elektronika, kibernetika, avtomatika yutuqlariga asoslangan tabiiy sharoitda fiziologik jarayonlarni chuqur va to’lig’icha o’rganish tadqiqotchiga avval imkoni bo’lmagan yangi fiziologik qonuniyatlarni ochish va hatto uzoq vaqt faoliyat ko’rsatmagan a’zoni almashtirish imkonini beradi. Fiziologiyaning asosiy vazifasi, odam va hayvonlar asab tizimi faoliyatining va organizmning o’ziga xos fiziologik qonuniyatlarini ochishdan iborat, ya’ni organizmni barcha hayotiy ko’rinishlarini va eng avvalo moddalar va energiya almashinuvi, psixika va xulq-atvorni boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqish uchun zarur. Demak, fiziologiya hayot hodisalarini mazmunini tushuntirishda, tirik organizmning fizik va kimyoviy jarayonlarni o’rganishda, boshqarilish mexanizmlarini ishlab chiqishda, aynan moddalar almashinuvi, irsiyat va organizmni maqsadli o’zgarishini ta’minlashda ishtirok etadi. Fiziologiya quyidagi maqsadlarni o’z oldiga qo’yadi: 1) tirik organizmdagi mo’’tadil funksiyalarni tinimsiz ravishda o’zgaruvchan va rivojlanuvchi sharoitga bog’liq holda bajarilish qonunlarini o’rganadi, 2) tirik organizmdagi jarayonlarni tarixiy, filogenetik, xususiy va ontogenetik rivojlanishini va ularning o’zaro bog’liqligini o’rganadi. Odam va hayvonlar organizmidagi mo’tadil funksiyalarning bajarilish qonunlarini ochilishi muhim nazariy ahamiyatga ega, ya’ni organizm faoliyatidagi hali o’rganilmagan faoliyat mexanizmlarini samarali o’rganish yo’llarini aniqlab beradi. Ayniqsa alohida hujayralarning (hujayralar darajasida), hujayralarning tarkibiy qismlarini (subhujayra daraja) funksiyalarini va joylanishi hamda hujayralar molekulalarini tuzilishini (molekulyar daraja) o’rganish juda muhimdir. Fiziologiyaning qonunlari faqatgina nazariy ahamiyatga ega bo’lmay, balki xalq xo’jaligining ko’pgina jabhalarida amaliy ahamiyatga ham egadir. Fiziologiyaning rivojlanishida fizika, kimyo va boshqa aralash biologik fanlarning roli. Hozirgi fizika va kimyo fanlarini yutuqlari hujayralar va ularning turli organoidlarini bir qator nozik tuzilishi va funksional qonuniyatlarini ochilishini ta’min etdi. Dezoksikarbonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalarining tuzilishini o’rganish, hujayralarda oqsil sintezlanishining qonuniyatlarini ochish imkonini berdi. Nuklein kislotalarda organizmning tuzilish va funksional xususiyatlarini irsiyligini dasturiy ishtiroki fiziologiya uchun muhim ahamiyatga ega. Fizika va kimyoning yangi usullari asab tizimini turli qismlarini funksiyalari,

nerv yo’llari orqali nerv impulslarini o’tkazilishi va nervdan a’zolarga o’tishi haqidagi tushunchalarimizni ancha ilgari surdi va organizm funksiyalarini maqsadli o’zgartirish usullari bilan qurollantirdi. Tadqiqotlarning yangi fizik usullari yordamida sezgi a’zolarining ilgaridan ma’lum bo’lmagan funksiyalari aniqlandi, hozirgi biologik kimyo esa funksiyalarning boshqarilishida muhim ahamiyatga ega bo’lgan ayrim oqsillarni sintezlash usullarini ishlab chiqdi. Fiziologiyaning rivojlanishi uchun organizmdagi fizik jarayonlarni o’rganuvchi- biofizika, va organizmda ximik jarayonlarni o’rganuvchi – biokimyoning ahamiyati o’ta muhimdir. Fiziologik tahlillar uchun hozirgi zamon matematik usullari va kibernetika hamda avtomatik boshqarish usullaridan keng foydalanishmoqda, ya’ni bu usullar sezgi a’zolari va asab tizimi, taktil sezgisi, xulq-atvor va o’rgatish fiziologiyalarini o’rganishda, juda samarali hisoblanadi. Eksperimentlarning natijalarini hisoblash va tahlil qilish uchun elektron-hisoblash mashinkalaridan foydalanilmoqda. Biologiya «Organik dunyo dinamikasi» haqidagi fan bo’lish (K.A.Timiryazev) bilan birga organizmlar evolyusiyasi va ular funksiyalari qonuniyatlari haqida fiziologiyaning, aynan evolyusion fiziologiyaning rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. O’z navbatida fiziologiya ham ayrim organizmlar hayotiy jarayonlarini umumbiologik qonuniyatlar asosida o’rganuvchi biologiyaning bir qismi sifatida biologiyaning rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Fiziologiyaning asosiy bo’limlari va uning boshqa fanlar orasidagi o’rni. Fiziologiya nihoyatda xilma-xil fanlar bilan birinchi galda biofizika va biokimyo fanlari bilan chambarchas bog’liq. Molekulyar biologiyaning hozirgi zamon yutuqlariga tayanib, organizmdagi hayotiy jarayonlar zaminida asosan fizik va kimyoviy qonuniyatlar yotadi deyishimiz mumkin. Bu esa hayotiy jarayonlarning ruyobga chiqishida fizik-kimyoviy jarayonlar ulushining benihoya kattaligidan dalolat beradi. Keyingi paytda fizika va kimyoning hayotiy jarayonlarni o’rganadigan biokimyo va biofizika fanlari alohida-alohida, mustaqil fan bo’lib shakllandi. Organizmdagi hujayralar, to’qimalar a’zolar, a’zolar tizimlarini tuzilish elementlaridan ajratib alohida o’rganib bo’lmaydi. Chunki muayan funksiyaning asosida ma’lum bir struktura, tuzulish shakli yotadi. Shu sababli fiziologiya anatomiya, gistologiya, sitologiya kabi morfologik fanlar bilan uzviy bog’langandir. Organizm funksiyalarini o’rganar ekan fiziologiya, patologik fiziologiya, patalogik anatomiya va boshqa klinik fanlar bilan doimiy ravishda aloqada bo’ladi. Zotan fiziologiya sog’lom organizm funksiyalarini normal sharoitda o’rgansa, patologik fiziologiya kasal, bemor organizm funksiyalarini