Mavzu Asalarilar tashqi tuzilishi, nish himoya organi Reja: 1.Asalarining tana tuzilishi 2 Tana bo’limlari haqida ma’lumot 3.Asalarining tana tuzilishining asosiy xossalari

Arilarning tanasi xam xuddi boshqa hasharotlarga uxshash murakkab va mustaxkam kutikula tsri kavatidan tuzilgan . Mana shu mustax-kam kutikula tsri koplami arilarda tashqi skslst vazifasini bajaradi. Bunday koplam ularning ichki organlarini kurinib kolishdan, zaharli moddalar,jumladan, ishqor va kislotalar ta’siridan saklaydi. Koplamlarga ichki organlar birikib turadi. Kutikula juda egiluvchan, chidamli, yumshok xitindan va boshqa organi moddalardan iborat. Oyoqlar inlarining birikish srlarida, ssgmsntlar va boshqa organlarning egiluvchan qismida kutikula xitindan iborat yupqa parda xosil qiladi. Mana shu yupqa parda hisobiga arilar oyoq muylov va qorin ssgmsntlarini burish, qisqartirish yoki chuzish xususiyatiga ega bo’ladi. Arilarning tanasi har xil shakldagi va har xil ish bajarish funkuiyalariga zga bo’lgan tukchalar bilan koplangan bo’lib, mana shu tukchalarning ayrimlari tanani tozalash, boshqalari sezish va tashqi muhit ta’sirini sezish xususiyatigaӣ ega. Arilarning tanasi uch qism bosh, ko’krak va qorindan iborat. Asalarilarning boshi xitin moddadan iborat bo’lib, bug’inlarga bulinmagan, uchburchak shaklida, unda asosan sezish organlari va nsrv sistsmalari, bosh qismining ikki yon tarafida murakkab ko’zlari, boshining ustki qismida uchta oddiy kuzi, old qismida bir juft bug’‘inli muylovi joylashgan _ Arilarning tanasi ham xuddi boshqa hasharotlarga uxshash murakkab va mustaxkam kutikula tsri kavatidan tuzilgan . Mana shu mustakam kutikula tsri koplami arilarda tashqi skslst vazifasini bajaradi. Bunday koplam ularning ichki organlarini kurinib kolishdan, zaharli moddalar, jumladan, ishqor va kislrtalar ta’siridan saklaydi. Koplamlarga ichki organlar birikib turadi. Kutikula juda egiluvchan, chidamli, yumshok xitindan va boshqa organiq moddalardan iborat. Oyoqlar bug’ ‘ inlarining birikish srlarida, ssgmsntlar va organlarning egiluvchan qismida kutikula xitindan iborat yupqa parda hosil qiladi. Mana shu yupqa parda hisobiga arilar oyoq, muylov va qorin ssgmsntlarini burish, Qisqarish yoki chuzish xususiyatiga ega bo’ladi. Arilarning tanasi har xil

shakldagi va har xil ish bajarish funkuiyalariga zga bo’lgan tukchalar bilan koplangan bo’lib, mana shu tukchalarning ayrimlari tanani tozalash,boshqalari sezish va tashqi muhit ta’sirini sezish xususiyatiga zga. Arilarning tanasi uch qism bosh, ko’krak va Qorindan iborat. Asalarilarning boshi xitin moddadan iborat bo’lib, bug’‘inlarga bulinmagan, uchburchak shaklida, unda asosan sezish organlari va nsrv sistsmalari, bosh qisminiig ikki yon tarafida murakkab ko’zlari, boshining ustki qismida uchta oddiy kuzi, old qismida bir juft bug’‘imli muylovi joylashgan . Asalariiiig ko’krak bulimi. Arining ko’krak qismi tutashib ketgan turtta halkadan tashkil topgan Bo’lib har bitta halka uz navbatida turt qism, ya’ni bel tarafi – tergit qorin tarafi sternit, va ikkita yon tarafi pleyritdan tashkil topgan. Birinchi halkacha bosh qismini harakatchan holatda ko’krak Qismiga tutashtirib turadi. Bu halkachaning tergit qismi ko’krak qism bilan, pleyrit va sternit qismlari esa bosh kiem bilan tutashgan. Turtinchi ko’krak halkacha orqa tomonga ingichkalashib, ko’krakni qorin bilan birlashtiradigan tanacha hosil qiladi. Ikkinchi va uchinchi ko’krak halkachaning tergit va pleyrit oralig‘iga ikki juft qanoti joylashgan bo’lsa, birinchi, ikkinchi va uchinchi ko’krak halkachalarining pleyrit va sternit yarim halkachalari oralig‘iga uch juft oyoqcha joylashgan. A s alarining qorin qismida ichak, yurak , chiqarish organi, nafa s olish organi, himoya organi va jin s iy organ l ar jo y lashgan. Ona va ishchi arilarning qorin qismi oltita halkachadan tash kil topgan bo’lsa, erkak ariniki ettita halkachadan tashkil topgan . Qorin qismining hamma halkachalari o’zaro yupqa chuziluvchan xitin parda yordamida tutashgan . Shu sababli asalari qorin qismini bemalol chuzishi va qisqartirishi mumkin. Uning qorin kiemi tanasiga niebatan uzunaeiga qismiga va eniga qismga kengayishi mumkin . Qorin qismining bunday uzayish va kengayish xususiyati nafa s olish vaqtida , daladan sharbat keltirish hamda qishlash davrida orqa yo’g’on ichagida axlat to’plashida ahamiyati katta . Ishchi arilarning uchinchi,turtinchi,

beshinchi , oltinchi qorin yarim halkalarida bir juftdan mum ajratish bezlari bo’lib, mum suyo’qligi mayda teshikchalardan chiqib mum oynachalarida kotadi. Ona va erkak arilar z a mum bezlari yo’q. Asalarining oyogi bug’imlarga bo’lgan uch juft bo’lib, ko’krak qismida joylashgan. Apilapning oyoqlari quyidagi besh bug’indan tashkil topgan tos son, boldir va oyoq panjasi. Oyoq panja bo’lagi ham uz navbatida yana tovon, uchta nomsiz va tirnok qismdan tashkil topgan.Tirnok qismining o’rtasi murakkab tushgan yostikcha bo’lib, arilar sillik oyna, tunukalar ustida ganda mana shu yostikchadan foydalanadi. Fadir-budur daraxt yoki predmetlar ustida yurganida tirnok qismlaridan foydalanadi. Bug’inlarning o’rtalarida muskullari bo’lib, oyoqlarni harakatga keltiradi. Arilar gadir-budur narsalar ustida yurganda u uz birligiga nisbatan 20 marotaba bir yo’qni tortishi mumkin. Arilarning oyoq qismida maxsus «kurilmalari» bo’ladi. Uning oldingi oyogida muylov qismini tozalaydigan apparati bor. Arilar o’simlik gullaridan sharbat va gul changi tuplayotgan vaqtda uning tanasi gul changlari bilan koplanadi va okibatda tashqi muxit ta’sirini sezish organlarining ish faoliyati susayadi. Shu paytda u tanasini orqa oyoqlari panja qismining ichki tarafidagi qalin tukchalar-chutkalar yordamida tozalaydi.Old oyoqning boldir qismida kalta kattik tukchalar bo’lib, bu tukchalar murakkab ko’zlarini tozalaydigan chutka vazifasini bajaradi. Undan tashqari, orqa oyoqda gul changlarini uyaga tashiydigan maxsus chunkirchalar - savatchalari bor. Arilar gul changlarini savatchaga sharbat bilan yopishtirib tuplab boradi. Savatchaga to’plangan koptok shaklidagi gul changi (obnojka) gulchang tuplami deb ataladi . Ona va erkak arilarda bunday kurilma Yo’q . O’rta oyomarining ichki tarafida bigyusimon o’simtasi bo’lib. bu o’simta yordamida arilar orqa oyoq chunkirchalaridagi gul changi tuplamini inchaga itarib tushiradilar. Asalarilarning qanoti ikki juft bo’lib, ular mustaxkam ryrsimon yupqa parda xamda kundalang va uzunasiga joylashgan tursimon paylardan tashkil topadi. Bu paylar asalari uchgan vaqtda uning qanotlarini mustaxkam tutib turadi. Old

qanotining uzunligi 9,2 mm, kenligi 3,1 mm bo’lib, orqa qanoti undan bir oz kaltarok. Arilar tinch holatda turganda qanotlari bel ustida joylashsa, uchgan vaqtda qanotlari yoyilib old qanot orqa qanot bilan maxsus ilmoklar yordamida tutashadi. orqa qanotning old tarafida 17-28 ta ilmoklari bo’lsa, old qanotning orqa tomonida ilmoklar tutashadigan shuncha xalqachalar bo’ladi. Arilarning kokraklarida joylashgan ko’chibli muskullar uchish vaqtida qanotlarni xarakatga keltiradi. Bir marta qanot qoqqanda arilar 3 xil xarakat qiladilar: 1) qanotlarini kotarish va tushirish, 2) uz tanasiga nisbatan oldinga va orqaga xarakat qilish, 3)qanotining uz kunalishi buyicha pasayishi. Qanot pastga tushganda arining tanasi yo’qoriga kutariladi yani, tanasi xavoda tutib turiladi, qanot tepaga kutarilganda tanasi oldinga xarakatlanadi . arilar soatiga 20- 30 km uchsa, shirasiz va gulchangsiz uchganda soatiga 65km tezlikda xarakatlanadi. Arilarning uchish radiusi uyadan 3-4 km va undan ortiq. Lekin unumli sharbat tashish radiusi 2 km dan oshmasligi kerak.