BIOLOGIYA O‘QITI SH JARAYONIDA TARBIYA Reja: 1. Ta’limdagi tarbiya xillari. 2. Biologiya ta’limida o‘quvchilarning dunyoqarashini, tafakkur qilish xususiyatlarini tarbiyalash. 3. Ko‘rgazmali usul haqida tushuncha. 4. Ko‘rgazmali usul xillari tasviriy qurollaridan foydalanish. 5. Natural ko‘rgazma qurollaridan foydalanish. 6. Tajribalarda n foydala n ish.

Biologiya o‘qitishda o‘quvchilaga faqat bilimlarni o‘rgatish yetarli bo‘lmaydi. Yoshlar har tomonlama rivojlangan, tarbiyalangan bo‘lishlari kerak. Shu boisdan o‘qituvchi o‘quv materiali mazmuni, uni o‘rganishning usullari va shakllariga bog‘lagan holda o‘quvchilarni tarbiyalashi zarur. Biologiya ta’limida o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashi, tafakkur qilish xususiyatlari, mehnat madaniyati, estetik tarbiyasi amalga oshirilib boriladi. Maktabda o‘qitiladigan har bir o‘quv predmeti o‘quvchilarga bilim, o‘quv ko‘nikmalari berish bilan birgalikda ularlarning dunyoqarashini tarbiyalashga ham xizmat qiladi. O‘quvchilarda tabiatdagi hodisalar qanday shakllarda namoyon bo‘lib, hayoti qaysi qonuniyatlar asosida ro‘y berishi individual va tarixiy rivojlanish yo‘llari asosida tushunchalar sistemasi hosil qilish, ilmiy dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Har qanday duyoqarashning mag‘zini falsafiy qarash tashkil etadi. Shu boisdan biologiya o‘qituvchisi o‘quvchilarning dunyoqarashini tarbiyalashda tabiatni idrok qilishning dialektik usuliga tayanadi. Biologiyadan o‘rganiladigan har bir darsda materialni oddiydan murakkabga, pastdan yuqoriga o‘rganish dunyoqarashni tarbiyalashning asosiy yo‘llaridan biridir. Ba’zi hollarda turli sistematik guruhlarga mansub bo‘lgan o‘simlik va hayvonlar o‘rgatilib, ularning boshqa sistematik guruhlar bilan bog‘lanishlariga yetarli ahamiyat berilmaydi. Shu boisdan o‘quvchilarning dunyoqarashini tarbiyalashda organlar va ularning sistemalari orasidagi bog‘liqlik doimo tushuntirilib borilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyoqarash tarbiyasida har bir organizmni doimo o‘sishida, rivojlanishida ekanligini ko‘rsatib borish lozim. Biologiya ta’limida hayotning molekula, hujayra, to‘qima, organizm, tur, biotsenoz darajalarini o‘rganish ilmiy dunyoqarashni tarbiyalashning muhim omillaridir. O‘quvchilar dunyoqarashini tarbiyalashda organizmda va muhit orasidagi munosabatlar organizmlarning tarixiy taraqqiyoti, nazariyaning amaliyot bilan bog‘lanishlari kabi masalalar ham muhim ahamiyat kasb etadi.

O‘quvchilarning tafakkur qilish xususiyatlarinin rivojlantirish uchun mavzularni o‘rganishda ko‘proq induktiv va deduktiv yo‘llaridan foydalanish yaxshi natija beradi. Darslarda butunni qismlarga ajratish, ya’ni analiz, qismlardan bir butunni hosil qilish sintez yo‘li, tafakkurning rivojlanishiga salmoqli ta’sir ko‘rsatadi. Ilgari o‘rganilgan materialni yangisi bilan taqqoslash, muammo savollardan foydalanish, mavzuga oid amaliy ishlar, tajribalar, kuzatish ishlari olib borish kabilar ham o‘quvchilarning tafakkur qilish xususiyatlarini rivojlantirish vositalaridir. O‘quvchilarning dunyoqarashlarini tarbiyalashda organizmlar hayoti mohiyatini to‘g‘ri talqin etib borishga e’tiborni kuchaytirish muhim omillardan hisoblanadi. Sinfdagi botanika kursida moddalar almashinuvi haqida dastlabki, elementar bilimlar berishdan boshlab, to oqsilning biologik sintezining o‘tishigacha bo‘lgan hayotiy jarayonlargacha (9–sinf) beriladigan bilimlarda o‘qituvchi moddalar almashinuvining murakkablashib borishini o‘quvchilarga tushuntirish asosida ularda tirik organizmlarning eng muhim xususiyatlari haqida atroflicha, sistemali dunyoqarashni hosil qilishi zarur. Har bir organizm hayoti davomida tashqi va ichki sabablar ta’sirida o‘zgara borib rivojlanadi. Organizmlarning rivojlanishi e sa qarama-qarshi hodisalarning o‘zaro birligi namoyon bo‘ladi. Shu boisdan o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivojlantirishda o‘simlik va hayvonlar qarama-qarshi jarayonlar, nafas olishda kislorodni olib, karbonat angidridni chiqarishi, suv ichish, uni bug’latish yoki siydik shaklida tashqariga chiqarish, muskullarning cho‘zilishi, o‘zgaruvchanlik, irsiyat kabi qarama-qarshi jarayonlarning birligi masalalariga alohida e’tibor qaratib, bu jarayonlar asosida hayot davom etishi ta’kidlanib borilishi lozim. Demak, tirik organizmlarda ro‘y beradigan har bir hayotiy jarayon o‘ziga xos sabablar, bo g‘ lanishlar asosida ro‘y berishi o‘quvchilarga doimo e slatib borilishi lozim. Misol keltiramiz. Ma’lumki, efemer o‘simliklar erta bahorda, yerdan hali qor ketmagan paytlardan boshlab rivojlana boshlaydi. Ular tez o‘sib, 1,5-2 oy davomida

rivojlangach, gullab, uru g‘ hosil qilib nobud bo‘ladi. E femer o‘simliklar nega bunday tezlikda o‘sib, rivojlanib nobud bo‘ladi? Buning sababi shundaki, mazkur o‘simliklar o‘sishi, rivojlanishi uchun ko‘p miqdorda suv, namlik kerak bo‘ladi. Namlik esa bahorda ko‘p bo‘ladi. Shu boisdan bu o‘simliklar tabiatda suv ko‘p bo‘lgan paytda o‘z hayotlarini o‘tab, tugatib olishadi. O‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda darslarda tashkil etiladigan kuzatish, tajriba ishlarining o‘rni, ahamiyati katta. Binobarin, o‘qituvchilar darslarda ko‘proq o‘quvchilar bilan kuzatishlar, tajribalar olib borishlari zarurdir. Fan tarixi, uning rivojlanishiga oid bilimlar ham o‘quvchilar dunyoqarashini rivojlanishiga ijobiy ta’sir e tadi. O‘quvchilar ilmiy dunyoqarashining shakllanishida darsdan, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning o‘rni va ahamiyati ham beqiyosdir. O‘quvchilarning bunday mashg‘ulotlar paytida tabiatda olib boradigan kuzatish ishlari, maktab o‘quv- tajriba uchastkasidagi amaliy ishlar natijalari ham ishonarli dalillar olishga xizmat qiladi. Shunday qilib o‘quvchilar ilmiy dunyoqarashini tarbiyalash uchun o‘qituvchi dastur talabidagi bilimlarni o‘quvchilarga o‘rgatish bilan cheklanib qolmay, doimo dars mazmuniga bog‘liq holda o‘quvchilarni tarbiyalashning yo‘llari, vositalarini ham hisobga olgan holda ish ko‘rishi lozim. Ko‘rgazmali usuldan dars mavzusi ko‘proq fiziologik, bioximik, ekologik mazmunga ega bo‘lgan paytlarda foydalaniladi. Ko‘rgazmali usulda o‘quvchilar yangi o‘rganadigan mavzuni ko‘rgazmali qurollarni ko‘rish, idrok etish vositasida o‘rganadi. Bunday metod qo‘llanilganda o‘qituvchilarning s o‘ zi, tushuntirishda yordamchi vosita vazifasini o‘taydi. Ko‘rgazmali usul tasviriy, natural vositalar, tajribalar namoyishi kabi turdosh usullarni o‘z ichiga oladi. Tasviriy vositalar ko‘rgazmasi mavzuni o‘rganishda turli tasviriy vositalar, o‘quv jadvallari, film va o‘quv filmlari, kodopozitivlar, o‘quv televideniyesidan foydalanish kabilarni o‘z ichiga oladi. Biologiya ta’limida o‘quv jadvallari muhim ahamiyat kasb etadi. Jadvallarda turli organizmlarning tabiiy rangi, ularning muhit sharoiti va boshqa organizmlar

bilan aloqalari, hayotiy jarayonlarining aks etishi o‘quvchilarda o‘rganilayotgan o‘simlik va hayvon haqida atroflicha tassavur hosil bo‘lishi uchun xizmat qiladi. O‘quv filmlarining qisqa, to‘la metrajli, shuningdek kino halqalar kabi xillari bo‘ladi. Kinofilmlar darsda 5, 10, 20 daqiqa davom etishi hisobga olinsa, kinodan o‘quv jarayonida foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘qituvchi darsda o‘quv filmdan foydalanishda quyidagilarga e’tibor beradi: 1. O‘quv filmining darsdagi o‘rnini belgilaydi. 2. O‘quv filmi mazmuni bilan avval o‘zi tanishib chiqadi. Diktor matnini o‘rganadi, filmga o‘quvchilar e’tibor berishi lozim bo‘lgan eng asosiy lavhalar belgilanadi. 3. O‘quv filmi mazmuniga bog‘langan savollar tuziladi. Savollarni film boshlanishidan avval o‘quvchilarga yozdirib, bu savollarga filmdan javob topish topshiriladi. 4. O‘quv filmi namoyishidan so‘ng savollarga javoblar olinadi qisqa xulosalar chiqariladi. Natural ko‘rgazmali qurollarga tirik o‘simliklar, hayvonlar, ularning gerbariy va kolleksiyalari, ayrim organlarning ho‘l yoki urug‘ saqlanayotgan preparatlari kabilar kiradi. Natural ko‘rgazmali qurollar o‘quvchilarning organizmlar haqidagi bilimlarini boyitadi. Ular o‘rganilishi lozim bo‘lgan organizmlarning rangi, shakli, o‘lchamlari, xatti-harakatlarini ko‘rib, puxta bilim olishadi. Natural ko‘rgazmali qurollardan ko‘proq laboratoriya mashg‘ulotlarida foydalanish yaxshi natija beradi, biroq ko‘rgazmali usulda ham o‘quvchilar natural vositalarni ko‘rish orqali dars mavzusini yaxshi idrok etishadi. Natural ko‘rgazmali qurollardan foydalanishda o‘qituvchi quyidagilarga amal qiladi. 1. Natural ko‘rgazmali qurollarning darsdagi o‘rnini belgilaydi. Ko‘rgazmali qurollardan o‘quvchilar nimalarni ko‘rishi lozimligini aniqlaydi.