Mavzu:Tilga o‘qitish jarayonida ta’lim oluvchilarning mustaqilligini ta’minlash. Hozirgi davrda ta’lim tizimi oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish, talabalarning mustaqil ravishda o‘quv materiallarini o‘zlashtirishi, ularning kasbiy rivojlanishini rag‘batlantirish, ularda ijodiy faollikni tarbiyalashda o‘qituvchilarning mas’uliyatini oshirish zarur. Mustakil ta’limni faollashtirmasdan oliy ta’limda talabalarni samarali o‘qitish qiyin. Hozirgi davr mutaxassisidan yuqori darajadagi tayyorgarlik,mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olish, belgilangan vazifalarni bajarish uchun ko‘p ma’lumotlar orasidan eng maqbulini tanlab olish va bu ma’lumotlarni qayta ishlay olish talab qilinadi.Hozirgi zamon talabiga javob bera oladigan mutaxassislarni tayyorlash uchun o‘quv jarayonini tashkil etishni jiddiy ravishda o‘zgartirish, auditoriya soatlari ulushini kamaytirish hisobiga talabalarning mustakil ta’limi salmog‘ini oshirish zarur. Mustaqil ishlar didaktik maqsadi, vazifasi, murakkablik darajasi, kimga (individual yoki jamoa uchun) mo’ljallanganligiga qarab, bir-biridan farq qiladi.Mustaqil ta`lim jarayonida tanlangan mavzularning ilmiyligi, tizimliligi hamda o’quv materiallarining qiziqarliligi, amaliyot bilan bog’liqligi, fanlararo aloqadorligi, shuningdek beriladigan mustaqil ishlar va topshiriqlar ning ijodiy,xarakterga,egaligi muhimdir. Uning nazariy, amaliy, ilmiy, metodik va pedagogik asoslari tahlil qilini, samarali shakllari, vositalari tanlansa, ijobiynatijalarga erishish mumkin. Bunda o’tiladigan mavzuning amaliyot bilan uzviyligi, ilmiyligi va o’quv materiallarining qiziqarliligi, mavzularning tizimliligi, topshiriq hamda vazifalarning ko’p qirraliligi, o’zaro bog’liqligi muhim o’rin tutadi. Pedagogik hamda texnik-texnologik mustaqil ishlarda ob`ektiv, aniq pedagogik va

ishlab chiqarish muammolarini aks ettiradi. O’qituvchi- o’rganilayotgan pedagogik hodisalar va ishlab chiqarish jarayonining o’zaro zid xususiyatlarini aks ettirish uchun muammoli vaziyatdan foydalansa, ob`ektiv muammo o’quv muammosiga aylanadi. Talabalar uchun tushunarli bo’lgan o’quv pedagogik va ishlab chiqarish jarayoni muammolari o’quv topshirig’i sanaladi. Mustaqil bilim olishda ko’pincha shartlari ifoda etilmagan topshiriqlarni,bajarishga to’g’ri keladi. Talaba masalani echar ekan, shartlarni o’zgartirish tartibi bilan tanishadi, aniq bir muammoni tahlil qilish va o’quv-pedagogik yoki texniktexnologik masalani bajarishda mavjud ko’nikma hamda malakalardan foydalanadi. Bunday pedagogik hamda texnik-texnologik mustaqil ishlarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1. Shartlari ifoda etilgan, biroq y echish uchun zarur bo’lg an barcha ma`lumotlar berilmagan masalalar. Ular nazariy va amaliy masalalar tarzida ikki guruhga ajratiladi. Amaliy masalalar haqiqiy pedagogik va ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog’liq bo’ladi. Bunday masalalarni echishda faqatgina aqliy faoliyat, bilim, malaka va ko’nikmalargina emas, balki sensor hamda harakatlar faolligigerishish talab etiladi. Bu masalalar mustaqil bilim olish texnologiyalarining amaliyot bilan uzviylikni ta`minlashga yordam beradi. 2. O’zlashtirilmagan bilim, harakat va operatsiyalarga duch kelinmaydigan masalalar. Mazkur masalalar avval o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash,ularni yangi vaziyatlarda qo’llash, fikrlash malaka va ko’nikmalarini egallash hamda mavjud bilimlarni mustahkamlash uchun mo’ljallangan. 3. Savollar – yangi bilimlarni qabul qilish va o’zlashtirishga tayyorlikni aniqlovchi vosita. Savollarda quyidagi ikki jihat ko’zga tashlanadi: mavjud bilimlarni tekshirish va mustaqil xulosaga

kelishga yo’naltirish. Savollar reproduktiv va produktiv tarzida ikki guruhga bo’linadi. Reproduktiv savollar xotirani mustahkamlash, produktiv savollar esa fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ular sub`ektlarga aqliy harakatlarni o’zlashtirishga yordam beradi, shuningdek, tahlil, sintez, taqqoslash, solishtirish, umumlashtirish,muhimini ajratish, mustaqil ravishda xulosalarga kelish va amaliy qarorlarni qabul qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Zamonaviy pedagogik texnologiyaga ko‘ra, ta’lim oluvchilar o‘qish jarayonida kerakli o‘quv materiallarini iloji boricha mustaqil ravishda o‘rganishlari kerak. O‘qituvchi esa bu mustaqil ta’limni boshqarishi, yo‘naltirishi,talabalarga kerakli maslahatlarni berib borishi lozim.Mustakil ta’limni to‘g‘ri tashkil etish, bilim berish va tarbiyada juda katta ahamiyatga ega. Pedagogning asosiy vazifasi har bir talabaning hayotda o‘z o‘rnini topishga yordam berishidir. Bunga erishish uchun mustakil ta’limni to‘g‘ri tashkil etish zarur.Maxsus fanlarni o‘qitish jarayonida talabalarning mustaqil ta’lim keyslardan foydalangan holda tashkil etish“Case-study” inglizcha ibora bo‘lib, tarjimada “o‘qitishning muayyan vaziyatlar” uslubi yoki o‘qitishning “vaziyatlar tahlili” us-lubi kabi ma’nolarni anglatadi. Ingliz tilida “Case method” shaklida ham qo‘llaniladi. O‘qitish,amaliyotida undan iqtisodiy, ijtimoiy va tadbirkorlikka oid vaziyatlarni tavsiflash vositasi sifatida foydalaniladi. “Case-study” bilan ishlash jarayonida ta’lim oluvchilar: – vaziyatni tahlil qiladilar; – muammolar mohiyatini aniqlaydilar; – muammolarga yechimlar taklif qiladilar; – taklif qilingan yechimlar orasidan eng yaxshilarini tanlay-dilar.

Keyslar, ayni shu kunda hukm surib turgan vaziyat tavsifi sifatida amaldagi yoki ularga juda yaqin turgan daliliy material-larni ifodab turadi. “Case-study” uslubi ilk marta Garvard universitetining huquq maktabida 1870 - yilda qo‘llanilgan. 1924 yilda Garvard biznes maktabi (HBS) o‘qituvchilari yuristlarni o‘qitish tajribasiga ta-yanib, iqtisodiyotga oid aniq vaziyatlarni tahlil etish va muhokama qilishni asosiy ta’lim uslubi qilib tanlashganidan va mazkur uslubning ta’lim amaliyotida juda yaxshi natijalar berayotganiga to‘-la ishonch hosil qilinganidan so‘ng, u tezda boshqa ta’lim muassa-lari orasida ham keng tatbiq etila boshladi.1950-yillardan boshlab “sase-study” uslubi G‘arbiy Yevropa ta’lim muassasalarida ham qo‘llanila boshlangan. 2000-yillardan boshlab, ushbu uslub ko‘plab xorijiy davlatlarda tabiiy va texnik fanlarni o‘qitish jarayonida keng qo‘llanilib kelinmoqda. Ayrim joylarda “sase-study” uslubi texnologiyaga,turizmga va tibbiyotga oid fanlarni o‘qitish jarayoniga ham tadbiq etib ko‘rilmoqda. Keyslar o‘qitishning maqsad va vazifalariga ko‘ra:  keng tarqalgan muammolarga yechim topishni o‘rgatish;  alohida muammolarga yechim topish;  vaziyatni tahlil qilish va unga baho berish tamoyillarini o‘rgatish;  muayyan misol asosida muayyan uslubiyot yoki yondashuvni amaliyotga qo‘llashni namoyish qilish. Keyslar tarkibiy tuzilishiga ko‘ra:  tarkibiy qismlardan iborat keyslar – aniq raqam va dalillar asosida vaziyatning qisqa va aniq bayoni. Bunday turdagi keyslar uchun aniq miqdordagi to‘g‘ri javoblar mavjud bo‘ladi. Bu javoblar ta’lim oluvchining u yoki bu aniq bilimlar sohasiga oid formulalar,

ko‘nikmalar yoki uslublardan faqat bittasini tanlab olish ko‘nikmasini baholash uchun mo‘ljallangan bo‘ladi;  tarkibiy qismlarga ega bo‘lmagan yirik keyslar – bunday keyslar juda ko‘p miqdordagi ma’lumotlarga ega bo‘ladi va ular ta’lim oluvchilarning fikr yuritish stillarini va tezligini, ma’lum bir sohada asosiy narsani ikkinchi darajadagi narsalardan ajrata olish qobiliyatini baholashga mo‘ljallanadi.  Kashfiyotchlik keyslari – bunday keyslar qisqa va uzun ko‘ri- nishda ham bo‘lishi mumkin. Ta’lim oluvchilar tomonidan kashfi- yotchilik keyslarining yechilishi jarayonini kuzatish ularning no- standart fikrlash qobiliyatlarini, berilgan aniq vaqt mobaynida nechta kreativ g‘oya bera olishlarini baholash imkonini beradi. Keysni yechish jarayoni jamoaviy shaklda amalga oshirilayotgan hollarda,bunday keyslar vositasida alohida talabaning boshqalar fikrini ilg‘ab olishi, uni rivojlantirishi va amalda qo‘llashi qobiliyatlarini ham baholab borish mumkin bo‘ladi.  Ixcham qoralama (ishlanma)lar – asosiy tushunchalar bilan tanishtiradi,o‘rganilayotgan o‘quv fani bo‘limiga yoki tor sohaga oid bilimlarni amaliyotga tadbiq etishni talab qiladi. Keyslar taqdimot shakliga ko‘ra:  Videokeyslar. Keyslar hajmiga ko‘ra:  To‘liq keyslar (o‘rtacha 20 – 25 sahifa), bunday keyslar bir necha kun mobaynida jamoa bo‘lib ishlash uchun mo‘ljallangan bo‘la-di va tayyorlangan yechimni odatda ham jamoaviy tartibda taqdim etilishini nazarda tutadi;  Qisqa keyslar (3 – 5 sahifa) – o‘quv mashg‘uloti paytida barcha talabalar ishtirokida muhokama qilish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi;