Mavzu: Bobil siyosati. Reja: Kirish. Bobilning yuksalishi. Bobil kasst sulolasi davrida. Bobil er. avv. II ming yillik oxiri va er. avv. I ming yillikning I yarmida. Xulosa.

Bobilning yuksalishi. Bobil ( Akkad. Karduniaš ; Misr. Sangar ) - miloddan avvalgi 2-ming yillik boshlarida paydo bo'lgan Mesopotamiya janubidagi (hozirgi Iroq hududi ) Dajla va Furot oralig'idagi qadimiy mintaqa va qirollik . e. va miloddan avvalgi 539 yilda mustaqilligini yo'qotdi . e. Qirollikning poytaxti Bobil shahri bo'lib , u o'z nomini olgan [1] . Sami xalqi Amor , Bobil asoschilari, qadimiy oldingi shohliklarni madaniyatini meros Mesopotamiya - Shumerning va Akkad .Bobilning davlat tili yozma semitik akkad tili bo'lib, eskirgan va unga aloqasi bo'lmagan shumer tili uzoq vaqt kult tili sifatida saqlanib qoldi. Qadimgi Bobil bir qancha muhim savdo yo'llari kesishgan joyda qadimgi Shumerning Kadingir shahri o'rnida paydo bo'lgan. "Kadingir" shumer tilida "Xudoning darvozasi" degan ma'noni anglatadi. Ism shunchaki shumer tilidan so'zma-so'z tarjima qilingan va xuddi shu ma'noda akkad tilida "Bobil" ga o'xshardi. Bobildagi eng qadimgi arxeologik topilmalar miloddan avvalgi 2400 yillarga to'g'ri keladi. e. Bobil haqida birinchi yozma eslatma Akkad qiroli Sharkalisharri (miloddan avvalgi 2200-2176 yillarda hukmronlik qilgan) yozuvida mavjud bo'lib, yozuvda Bobilda shohning buyrug'i bilan Annunit va (Il-) Aba xudolariga bag'ishlangan ikkita ibodatxona qurilishi haqida aytilgan . Miloddan avvalgi 3 ming yillik oxirida Mesopotamiya hududi, miloddan avvalgi XX asr davomida amorit qabilalari mustaqil qirolliklarni shakllantira boshladi. Miloddan avvalgi 1895 yilda. Amoritlar etakchisi Sumu-abum bu shohliklardan birini markazi Bobilda yaratgan . Miloddan avvalgi 1800 yilgacha Mesopotamiya davlatlari o'rtasida faol urushlar paytida. Bobil Lars qirolligi tomonidan boshqariladigan mamlakat janubining markaziga aylandi . Yuqori Mesopotamiyani o'z ichiga olgan ulkan kuchni boshqargan Shoh Shamshi-Adad I ning vafoti Bobil shohi Hammurapiga tarqoq shohliklarni qo'shib olishni boshlashga imkon berdi . Miloddan avvalgi 1764-1756 yillarda. Elam , Mari , Ashur fath qilindi , Eshnunna , Susiana - yagona umumiy Mesopotamiya davlati tashkil topdi , uning eng mashhur yodgorligi Xammurapi qonunlari edi .

Miloddan avvalgi 1742 yilda Xammurapi Samsuilun (miloddan avvalgi 1749- 1712) vorisi ostida . e. qabilalari Kassites Mesopotamiyada ustiga tushdi o'tib Kassite-Amor davlatni shakllantirish, Xon , 16 asr bilan qaysi. e. mamlakatning katta qismini nazorat qildi. Kassitlar davlatining rasmiy nomi Kardunias edi . Miloddan avvalgi XV-XIV asrlarda uning shohlari. e. Misrning janubiy Suriyadagi egaliklari chegaralariga qadar - Suriyaning dasht qismi - Quyi Furot vodiysining ulkan hududlariga egalik qildi . Burna-Buriya II hukmronligi (miloddan avvalgi 1366-1340 yy.) Kassitlar kuchining apogiasi bo'lgan, ammo uning hukmronligidan keyin Bobil-Ossuriya urushlarining 150 yillik davri keladi. Nihoyat, Kassitlar sulolasi miloddan avvalgi 1150 yillarda elamliklar tomonidan mag'lubiyatga uchradi . Elamliklar Bobilni o'z imperiyasiga qo'shib ololmadilar, chunki ularning boshqaruvi mahalliy aholining qattiq qarshiliklariga duch keldi. Biroq, qayta tiklangan Bobil shohligi o'sib borayotgan Ossuriya soyasida qoldi. Miloddan avvalgi XI asrning boshlarida. e. Ossuriya shohi Tiglatppalasar I Bobilni egallab oldi, ammo Ossuriyaliklar uni ushlab tura olmadilar va ko'chmanchilar bosimi ularni g'arbiy chegaralarga qaratishga majbur qildi. Miloddan avvalgi 745 yilga kelib. Tiglathpalasar III o ' z qirolligida tartibni tikladi , Bobilni qayta bosib olishni yakunladi va miloddan avvalgi 728 yilda . qadimiy Hammurapi shahrida toj kiygan . Biroq, bo'lginchilik ruhida kuchli bo'lgan Bobil Ossuriya poytaxtiga aylanmadi. Ossuriya shohi Sinaxrib Bobildagi qo'zg'olondan keyin (mil. avv. 689) u bu shaharni yer bilan yakson qildi, ammo allaqachon uning vorisi Esarxaddon shaharni qayta qurishni boshladi. Miloddan avvalgi 600 yillarda "Xaldey imperiyasi" (Yangi Bobil podsholigi) Bobil Yangi Bobil shohligi davrida ( miloddan avvalgi 626 - 538 ) eng katta gullab-yashnagan . Ossuriyadan o'zini mustaqil hukmdor deb e'lon qilgan mahalliy gubernator Nabopalasarning uzoq davom etgan kurashidan so'ng mustaqillikka erishdi. Dastlab u Bobilning faqat shimoliy qismini bosib oldi. Faqat miloddan avvalgi 615 yilgacha barcha Bobil erlarini, shu jumladan yirik Uruk va Nippur shaharlarini bosib olishga muvaffaq bo'ldi . Nabopalasar Ossuriyaning qulashiga

va Ossuriya hududining bo'linishiga Mediya hukmdori Kyaxar bilan birgalikda hissa qo'shgan. Ikkinchi Yangi Bobil shohi Navuxadnezar II davrida ( miloddan avvalgi 604 - 561 ) Bobilda yangi boy binolar va kuchli mudofaa inshootlari paydo bo'ldi va Misr bilan muvaffaqiyatli urushlar olib borildi ( Finikiya , Suriya va Falastinning aksariyati , shu jumladan Yahudiya qo'lga olindi). Navuxadnazar II dan keyin saroy to'ntarishlari davri boshlandi . Ushbu davrning so'nggi hukmdori Nabonidus Axmoniylar Fors podshohligining tobora kuchayib borayotgan kuchiga duch keldi . Natijada miloddan avvalgi 539 yilda Bobilni Fors shohi Kir II bosib oldi . O'sha vaqtdan boshlab Bobil davlat sifatida o'z faoliyatini tugatdi. Iqtisodiy tushkunlik, amoriy ko'chmanchi qabilalarining hujumi, Ur sulolasining yemirilishi siyosiy tarqoqlikka olib keldi. Amoriy va Akkad davlatlari bir-birlari bilan shafqatsiz urushlar olib bordilar. Er. avv. 1800-yillar atrofida Mesopotamiya janubini Larsa podsholigi, markazni Bobil shahri va Eshnunna, Yuqori Mesopotamiyani va Mari podsholigini er. avv. XIX asr oxirida amoriy hukmdor Shamshi-Add (1824— 1870-yillar atrofida) davlati egallab olgan edi. Bu davlatlar o‘rtasida uzoqqa cho'zilgan urushlar boiib o‘tdi. Bu kurashlar davomida sekin-asta Bobil (Babili «xudo darvozasi») shahri yuksala boshlaydi. Bu shaharda I Bobil yoki amoriylar sulolasi hukmronlik qilib, uning boshqaruvi tarixda qadimgi Bobil (er. aw. 1894—1595-yillar) davri deb nom oldi. Bu vaqtda Janubiy Mesopotamiyada akkadlar shumerlarni to ia assimilatsiya qildilar. Amoriylar sulolasi asoschisi, yoiboshchisi Sumuabum edi. Unga xavfli raqib boigan Elamni er. aw. 1764-yilda Hammurapi 10 yillik urushda Mari podshosi Zimrilim bilan birlashib yanchib tashladi. 0 ‘zaro urushlar shahar, davlatlami zaiflashtirdi. Larsa shahrini Elam bosib oladi. Elam hokimi Rimsin (er. avv. 1822—1763-yillar) kanallar, ibodatxonalar barpo qiladi. Ko‘pgina shaharlar Uruk, Nippur, Issin va Larsa unga qaram boladi. Shunday bir sharoitda Bobil shahrining yangi markaz sifatida roli kuchayadi. Shahaming ikki daryo oralig'ining qoq o‘rtasida joylashuvi barcha sun’iy sug'orish

inshootlarining va Old Osiyoning quruqlik va daryo yoilarini tutashgan joyda o‘mashgani Bobilning siyosiy, iqtisodiy markaz boiishiga qulay omillar boiadi. Bobilni gullab-yashnashi I Bobil sulolasining oltinchi podshosi Hammurapi (er.avv. 1792—1750-yillar) davriga to‘g‘ri keladi. Hammurapi dono, uzoqni ko‘ra oladigan davlat arbobi, ayyor diplomat, yirik strateg, adolatli qonunshunos va mohir tashkilotchi edi. Hammurapi Bobil uchun foydali boigan ittifoqlar tuzishga mohir diplomat boiib, bu ittifoq o‘z vazifasini o‘tab boigach tezda undan voz kechgan. Hammurapi dastlab Larsa bilan ittifoq tuzadi va janubda Ur va Issin shaharlarini bosib oladi. Mari bilan ittifoq tuzib, Eshnunna shahrini bosib oladi. Mari bilan biigalikda sobiq 90 ittifoqchisi Larsani o'ziga bo'ysundirgach, Hammurapi er.aw. 1759-yil Mari shahrini bosib oladi. Shimolda faqat zaiflashib qolgan Osuriya qoladi, uning yirik shaharlari Ashshur va Nineviya Bobil hokimiyatini tan oladilar. Hammurapining 42 yillik hukmronligi davomida Bobil kichik shahardan butun Mesopotamiyani birlashtirgan yangi qudratli davlatning poytaxti, Old Osiyoning yirik siyosiy-iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi. Mesopotamiyada yagona markazlashgan davlat tashkil topdi. Hammurapi uni ikki qismga: akkad tillarida so‘zlashadigan shumerakkad xudolariga sig‘inadigan asosiy hududga va Elam Suzasi, Yuqori Mesopotamiyani xurrit-amoriy hududlarini o‘z ichiga olgan viloyat boidi. Hammurapining vorisi Samsuilin (er. aw. 1749—1712-yillar) davrida Bobilda ichki ziddiyatlar kuchayib, qishloq jamoalar, jangchilar va boshqa soliq toiovchilaming ahvoli yomonlashadi. Er. aw. 1742-yilda Mesopotamiyaga shimoh- sharqdan bu yerda awal noma’lum boigan «kass» etnomidagi hind-yevropa qabilalari (Akkadcha Kassu, zamonaviy fanda kassitlar, o'zlarini kaspe-kaspiy deb atagan) Gandash nomli yoiboshchilari bilan bostirib kiradilar. Elam janubda shumer shaharlariga bostirib kiradi. Sippar va Issin shaharlarida qq‘zg‘olon ko‘tariladi. Shimoliy-g'arbda yangi Mitanni davlati vujudga keladi. Mitanni davlati Bobilni Kichik Osiyo va Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi qirg‘og‘iga boradigan yoilardan to‘sib