logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. DAVLAT BYUDJETI

DAVLAT BYUDJETI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

57.013671875 KB
Скачать
DAVLAT BYUDJET I Reja: 1. Davlat byudjetining mohiyati va ahamiyati. 2. Davlat byudjetining daromadlari tarkibi. 3. Davlat byudjetining xarajatlari. 4. Byudjet taqchilligi va uni boshqarish. 5. Byudjet tizimi va qurilishi. 6. Byudjet jarayoni. 1. Davlat byudjetining mohiyati va ahamiyati Davlat va korxonalar o’rtasidagi moliyaviy munosabatlar ham mavjud bo’lib, ular byudjet munosabatlari deb ataladi. Ushbu munosabatlar obyektiv xususiyatga ega bo’lib, davlatning milliy daromadning bir qismiga egalik qilishi zarurligini, ushbu mablag’larning kelgusida ijtimoiy tadbirlar, takror ishlab chiqarishni kengaytirish, davlatni boshqarish va davlat hamda milliy xavfsizlikni ta’minlashga yo’naltiradi. Byudjetning hajmi har bir mamlakatning milliy daromadiga, uning oldiga qo’yilgan ijtimoiy maqsad va vazifalarga bog’liq bo’ladi. Davlat byudjeti – bu davlat vazifalarini, mamlakat yoki tegishli ma’muriy – hududiy birlik iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlash maqsadida pul mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanishning asosiy moliyaviy rejasidir. Sodda qilib aytganda, u davlatning bir moliya (byudjet) yiliga mo’ljallangan xarajatlari va ularni qoplash manbalari ko’rsatilgan daromadlar smetasidir. Davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini hisoblanib, u davlatning asosiy daromadlari va xarajatlarini birlashtiradi va o’zida soliq, davlat krediti va davlat xarajatlari yaxlitligini o’zida mujassamlashtiradi. Davlat byudjeti asosini davlat boshqaruv apparati, qurolli kuchlar, sog’liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy sohalar xarajatlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan hukumatning markazlashgan pul mablag’lari jamg’armasi tashkil qiladi. Mamlakat hududida amalda bo’lgan va ijtimoiy munosabatlar va huquqiy me’yorlarga asoslangan barcha turdagi byudjetlar to’plamiga byudjet tizimi deyiladi. Byudjet tizimining tashkil etilishi va tuzilishi tamoyillariga (yaxlitligi, to’laliligi, haqqoniyligi, oshkoraligi, mustaqilligi)ga byudjet tuzilmasi deb aytiladi. Davlat mahalliy byudjetlarni tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ijro etish bo’yicha davlat, mahalliy hokimiyat organlarining qonunchilik tomonidan belgilab qo’yilgan faoliyatiga byudjet jarayoni deb aytiladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 122-moddasiga muvofiq, “O’zbekiston Davlat byudjeti o’z ichiga respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni o’z ichiga oladi”. Davlat byudjetining asosiy funksiyalari quyidagilar:  YaIM va MD ni qayta taqsimlash;  iqtisodni davlat tomonidan (boshqarish) tartibga solish va rag’batlantirish;  ijtimoiy siyosatni moliyalashtirish;  markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish va uni ishlatilishini nazorat qilish. O ’ zbekiston Respublikasida byudjet siyosatining asosiy vazifalari ga quyidagilar kiradi:  iqtisodiyotni inqirozlardan holi etish;  moliyaviy barqarorlikni ta’minlash;  investision jarayonlarni rag’batlantirish va iqtisodiyotda jamg’arish ulushini oshirish;  byudjetning moddiy soha tarmoqlari korxonalariga ajratilayotgan dotatsiya shaklidagi unumsiz xarajatlarini kamaytirish;  soliq to’lash va soliq tizimini takomillashtirish va nazorat qilish orqali byudjetning daromad bazasini mustahkamlash;  davlat xarajatlarining samarali va maqsadli ishlatilishi ustidan faol moliyaviy nazorat o’rnatuvchi tizimni yaratish;  davlat qarzi hajmi ustidan nazoratni kuchaytirish. Iqtisodiy o’sishni va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash davlat byudjeti siyosati oldida turgan va iqtisodiy islohotlar jarayonida o’ziga xos bo’lgan vazifalardandir. Bugungi kunda davlat byudjeti YaIMni qayta taqsimlashda muhim ahamiyatga ega. Rivojlangan mamlakatlarda davlat odatda, YaIMning 20 dan 50 foizigacha qismini soliqlar va boshqa davlat daromadlari va to’lovlari shaklida davlat byudjetiga safarbar etib davlat xarajatlari orqali iqtisodiyotni va investisiyalarni tartibga soladi va rag’batlantiradi, ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga yo’naltiradi. O’zbekiston Respublikasi byudjet qurilmasi ham byudjet tizimining yagonaligi, to’laligi, haqqoniyligi, oshkoraliligi va unga kiruvchi ma’muriy- hududiy byudjetlarning mustaqilligi tamoyillariga asoslanadi. Mamlakat byudjet tizimiga uning mustaqil bo’laklari sifatida Respublika va Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri mahalliy byudjetlari kiradi. O’zbekiston Respublikasi jamlangan byudjetiga Davlat maqsadli jamg’armalari ham kiritiladi. Mamlakatimizda 5 ta davlat jamg’armalari mavjud bo’lib ularga:  Moliya vazirligi hududidagi Respublika yo’l jamg’armasi;  Pensiya jarg’armasi;  Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish davlat jarg’armasi;  Davlat mulk qo’mitasining maxsus hisob varaqasi;  Maktab ta’limi jamg’armalari kiradi. Maqsadli davlat jamg’armalarini tuzish orqali hukumat byudjetga kiritilmagan xarajatlarni moliyalashtirish mablag’larini mazkur nobyudjet jarg’armalarida shakllantiradi. Byudjet xarajatlari O’zbekiston Respublikasi va uning tegishli ma’muriy-hududiy birliklarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari bilan belgilanib navbatdagi moliya (byudjet) yilida qonunchilikda belgilangan yo’nalish va hajmlarda amalga oshiriladi. Barcha ma’muriy-hududiy birliklar byudjetlarining muvozanatlashganligi mamlakat byudjet-moliya siyosatining zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Mamlakat byudjeti taqchililigining chegaraviy miqdorlari navbatdagi moliya (byudjet) yilida qonun tomonidan belgilanadi. Respublika byudjeti Oliy Majlis tomonidan tasdiqlansa, mahalliy bdyujetlarni mahalliy hokimiyat Kengashlari tasdiqlaydilar. Tasdiqlangan va qonun kuchiga kirgan Davlat byudjeti hukumat tomonidan belgilangan muddatlarda va miqdorlarda amalga oshirilishi shart hisoblanadi . 2. Davlat byudjetining daromadlari tarkibi Byudjet daromadlari – davlatning markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi bo’lib, uning faoliyati va funksiyalarini to’laqonli amalga oshirishi uchun zarurdir . Unitar davlatlarda byudjet daromadlari markazlashgan va mahalliy daromadlarga (O’zbekiston Respublikasi), federa l davlatlarda esa federal va mahalliy daromadlarga bo’linadi (RF). Davlat byudjetining asosiy manbai soliq daromadlari (SD), agarda uning tanqisligi kuzatilsa milliy boylik (MB) hisoblanadi. Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (byudjet) kategoriyaning namoyon bo’lish shakli byudjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Miqdoriy jihatdan Davlat byudjetining daromadlari yaratilgan yalpi ichki mahsulot(YaIM)da davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog’i mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq ravishda Davlat byudjetida mablag’larni konsentrasiya qilish (to’plash, yig’ish) miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqlanadi. Byudjetning daromadlar qismini to’ldirishning manbalaridan biri byudjet tizimida boshqa darajada turgan byudjetdan dotatsiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar yoki mablag’larni qaytarilmaslik va tiklamaslikning boshqa shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablag’larni oluvchi byudjetning daromadlarida o’z ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik shaxslardan, halqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda o’tkazilayotgan mablag’lar ham byudjetning shunday daromadlari tarkibiga kiradi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining daromadlari quyidagi manbalar hisobiga shakllanadi : 1. To ’ g ’ ri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar, yagona soliq to’lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan birgalikda) Davlat byudjetiga ajratmalar, jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliq va tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan qat’iy soliq kiradi. 2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qo’shilgan qiymat solig’I, aksizlar, bojxona bojlari, jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to’lovi, transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan soliqdan iborat. 3. Resurs to ’ lovlari va mol-mulk soli g ’ i. Bu guruhga kiruvchi soliqlar va to’lovlar mol-mulk solig’I, yer solig’I, yer osti boyliklaridan foydalanganlik va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni o’z ichiga oladi. 4. Ustama foydadan olinadigan soliq. 5.Boshqa daromadlar. O’zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko’ra, davlat byudjetining daromadlari ikki guruhga bo’linishi mumkin: – xo’jalik yurituvchi subyektlardan olinadigan daromadlar; – aholidan tushumlar. Mulkchilik shakliga ko’ra, Davlat byudjetining daromadlari quyidagi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: – nodavlat sektordan olinadigan daromadlar; – davlat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlar; – aholidan olinadigan mablag’lar. Byudjet daromadlarining yuqorida sanab o’tilgan har bir gu r uhlari daromadlarning manbalari, to’lovlarning turlari va hokazolar bo’yicha kichik guruhlarga bo’linishi ham mumkin. Masalan, davlat xo’jaliklaridan olinadigan daromadlarga davlat korxona va tashkilotlarining to’lovlari, davlat mulkini sotishdan olinadigan daromadlar, davlat tashkilotlari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlardan olinadigan daromadlar kiradi. Aholidan byudjetga kelib tushadigan mablag’lar esa soliqlar va boshqa ixtiyoriy to’lovlardan iborat bo’lishi mumkin. O’z navbatida, har bir kichik guruhlarga biriktirilgan davlat byudjetining daromadlari tushumlarning alohida turidan iborat. Masalan, davlat korxonalari tomonidan byudjetga o’tkaziladigan daromadlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat, aksiz, daromad (foyda) soliqlari va boshqalar kiradi. Shuningdek, davlat mulkidan olinadigan daromadlar tarkibi bojxona daromadlaridan, egasiz va musodara qilingan mol-mulkni, talab qilib olinmagan yuklar va pochta jo’natmalarini, meros huquqi bo’yicha davlatga o’tgan mol-mulklarni realizasiya qilishdan olingan tushumlardan iborat. Davlat tashkilotlari va muassasalari tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar uchun olingan daromadlarga davlat avtomobil inspeksiyalari tomonidan undiriladigan yig’imlar, tovar belgilarini qayd etganlik uchun yig’imlar, o’lchov asboblarini davlat tekshiruvidan o’tkazilganligi uchun haq, sud va arbitraj organlari hamda notarial idoralari tomonidan aholiga ko’rsatilgan xizmatlar uchun olinadigan haq va boshqalar kiradi. Davlat byudjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda jalb qilinishi ham mumkin. Bunda da romadlarni majburiy shaklda jalb qilish hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to’lovlarga davlat obligatsiyalarini va pul-buyum lotareyalarini realizasiya qilishdan olingan tushumlar kiradi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi majburiylik yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ma’lum bir mablag’lar belgilangan muddatlarda byudjetga o’tkazilishi zarurligini anglatadi. U yoki bu to’lovni qonun tomonidan majburiy deb e’tirof etilishi to’lanmagan so’mmalarning majburiy undirilishini ko’zda tutadi. Bu holat byudjetning ijrosi uchun juda katta ahamiyatga ega bo’lib, mablag’larni to’liq va o’z vaqtida byudjetga mobilizatsiya qilishga (jalb etishga) yo’naltirilgan. Subyektlarning daromadlari davlat byudjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni qo’llash evaziga olinishi mumkin: 1) soliqli metodlar; 2) nosoliqli metodlar. Soliqli metodlar uchun mablag’larning davlat byudjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o’rnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog’liq. Ular yordamida xo’jalik yurituvchi subyektlar va aholiga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismi davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo’shilgan qiymat, aksiz, daromad (foyda), yer, mol-mulk soliqlari va boshqa soliqlar kiradi. Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to’lovlardir. Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarilishini talab etmaydigan mablag’lar ham Davlat byudjetining daromadlari bo’lishi mumkin. Biroq ayrim to’lovlar davlatning ixtiyoriga vaqtinchalik foydanish uchun o’tkazilishi ham mumkin. Bunday holda davlat olingan mablag’larni sarf etsa-da, u bu mablag’larni belgilangan muddatlarda va to’liq ravishda qaytarishga majbur. Ana shunday byudjet daromadlarining ko’rinishlaridan biri davlat obligatsiyalarini realizasiya qilishdan olingan tushumlar hisoblanadi. Davlat byudjetining daromadlariga ular shartli ravishda, faqat shu yilning byudjeti daromadlari nuqtai-nazaridan kiritilishi mumkin. Davlat byudjeti daromadlarining deyarli barchasi sarflanish nuqtai- nazaridan oldindan mo’ljallangan maqsadlarga ega emas. Ular umumiy fondga tushiriladi va odatdagi moliyalashtirish tartibida foydalaniladi. Byudjet daromadlarining faqat ba’zi birlarigina oldindan belgilangan maqsadlar uchun mo’ljallangan. Ularning tarkibiga ijtimoiy sug’urta badallarini kiritish mumkin. Soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va majburiy ajratmalarning alohida shakllari va turlarining yig’indisi davlat byudjeti daromadlarining yagona tizimini shakllantiradi. Turli subyektlardan kelib tushadigan davlat byudjetining daromadlari umumdavlat ehtiyojlarini ta’minlab, bir-biri bilan o’zaro bog’langandir. Davlat byudjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzilmasi doimiy bo’lmasdan, ular mamlakat taraqqiyoti va davlatning oldidagi vazifalarning o’zgarishiga muvofiq ravishda o’zgarib boradi. Shuningdek, davlat byudjeti daromadlarining tarkibiy tuzilmasida to’g’ri (bevosita) soliqlar ham o’z o’rniga ega. Ular yordamida byudjet daromadlarining deyarli asosiy qismi tashkil topayapti. Uning asosiy qismi (jami to’g’ri (bevosita) soliqlarning 56,5%) esa jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining hissasiga to’g’ri kelayapti. Bu yerda yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i ham shu guruhga kiruvchi boshqa soliqlarga nisbatan byudjet daromadlarini shakllantirishda alohida rol (73,1%) o’ynamoqda. Resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i yordamida davlat byudjeti daromadlarining 18,3% ga yaqini tashkil topayapti. Uning asosiy qismi (shu guruhga kiruvchi soliqlarning 57,0%) yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqqa to’g’ri kelayapti. Milliy iqtisodiyotda qo’llanilayotgan davlat byudjeti daromadlari tizimining samaradorligi mablag’larning byudjetga tushumini tashkil etishga bevosita bog’liq. 3. Davlat byudjetining xarajatlari Davlat byudjetining xarajatlari – davlatning markazlashgan pul mablag’larini hudud, mamlakat, tarmoq yoki sohalar doirasida taqsimlash jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlardir . Eng avvalo, o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra, davlat byudjetining xarajatlari kapital va joriy xarajatlarga bo’linadi. Davlat byudjetining kapital xarajatlari davlat hokimiyat organlari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari, byudjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga yo’naltirilgan byudjet xarajatlari, boshqa byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya, subsidiya va subvensiya shaklida ko’rsatiladigan davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar. Byudjetning joriy xarajatlari davlat byudjeti xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq kapital xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xarajatlardir. Takror ishlab chiqarishdagi roliga ko’ra, Davlat byudjetining xarajatlari milliy iqtisodiyotga (xo’jalikka) qilinadigan xarajatlar va ijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlariga bo’linadi. Bu xarajatlarga, eng avvalo, davlat korxonalari va davlat ulushi bor bo’lgan korxonalarning ustav kapitalini shakllantirish, ularni yanada kengaytirish va rivojlantirish, davlat moddiy zaxiralarini yaratish xarajatlari kiradi. Byudjetning ijtimoiy soha hamda aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari ham ijtimoiy jihatdan zarur bo’lgan xarajatlardir. Davlat byudjeti iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning rivojlanishiga davlat tomonidan ta’sir o’tkazilishining muhim vositasi bo’lib, jamiyat hayotiga byudjet ta’sirining shakl va usullarini ham o’zgartirmoqda. Jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti byudjet mablag’larini yo’naltirishga bog’liqdir. Byudjet xarajatlari aniq ko’rinishlarining rang-barangligi muayyan xususiyatlariga qarab tabaqalashtiriladi: takror ishlab tarmoq jarayonida ularning vazifasi, ijtimoiy yo’nalishi, ishlab chiqarish tarmoqlari va faoliyat turlari, qaysi maqsadga yo’naltirilganligi hisobga olinadi. Davlat byudjeti xarajatlari ijtimoiy yo’nalishi bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi: - ijtimoiy sohaga qilinadigan xarajatlar; - xalq xo’jaligini rivojlantirishga qilinadigan xarajatlari; - mudofaa xarajatlari; - boshqaruv xarajatlari; - boshqa xarajatlar. Xo’jalik yuritishning bozor usullariga o’tish bilan byudjet mablag’larini taqsimlashdagi ustivor yo’nalishlar ham o’zgardi, davlatning ijtimoiy funksiyasi kuchaydi. O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti, ya’ni jamiyat a’zolarining muhtoj tabaqalarini ijtimoiy qo’llab- quvvatlashni kuchaytirish yo’li tanlandi. Ijtimoiy soha tarmoqlari – maktabgacha tarbiya, xalq maorifi, madaniyat, tibbiy xizmat, jismoniy tarbiya va sportga byudjet mablag’laridan ko’proq ajratilmoqda. Tabiatni muhofaza qilish va ekologik vaziyatni yaxshilashga ketadigan xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash ham shular jumlasidandir. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini mablag’ bilan ta’minlash uchun ajratiladigan xarajatlar salmog’i kamayib boradi. Vaholanki, bunday ulush ma’lum vaqtgacha katta bo’lib turishi mumkin, chunki iqtisodiyotdagi tanglik holatini yengish uchun davlat tomonidan bu sohaga ancha-muncha mablag’ sarflash talab etiladi. Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o’tishi byudjetning ijtimoiy yo’naltirilgan xarajatlarini ko’paytirish, fuqarolarning ijtimoiy himoya qilinishini kuchaytirish hamda keng ko’lamli ijtimoiy dasturlarni, ularni mablag’ bilan ta’minlash manbalari bilan oqilona uyg’unlashtirib borishni taqozo etadi. Davlatning ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo’nalitiriladigan xarajatlari pirovard natijada faqat ijtimoiy emas, balki iqtisodiy ahamiyatga ega bo’ladi, chunki jamiyatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga yordam beradi, shu o’rinda ta’kidlab o’tish lozimki, bozor iqtisodiyoti sharoitida byudjetdan mablag’ sarflashdan butunlay voz kechishning iloji yo’q, chunki iqtisodiyotning davlat sektori saqlanib turadi, u esa davlat investisiya dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishni, kapital sarflarning tarmoq va hududiy tuzilishilarini izga solib turishni talab etadi. Aniq maqsadli byudjet kreditlari ko’rinishida tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash ham saqlanib turadi. Bundan tashqari, davlat mulkchilikning muqobil shakllaridagi korxonalarning qimmatbaho qog‘ozlarini sotib olish va egalik qilishi ham mumkin. Davlat byudjeti mablag’larining bir qismi mamlakatning mudofaa qobiliyatini qo’llab-quvvatlash sohasidagi tadbirlarni mablag’ bilan ta’minlashga yo’naltiriladi. Bu esa mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasiga, uning moliyaviy imkoniyatlari va halqaro vaziyatga ham bog’liq bo’ladi. Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga molik bo’lgan, umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni, jumladan: xalq xo’jaligi ahamiyatidagi qurilish-montaj ishlarini, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning moddiy va moliyaviy zahiralarini mablag’ bilan ta’minlashga yo’naltiriladi. Mahalliy byudjetlardan uy-joy kommunal xo’jaligi va obodonlashtirish, maorif va sog’liqni saqlash muassasalari, ijtimoiy ta’minot sohasidagi tadbirlar mablag’ bilan ta’minlanadi. Davlat byudjeti xarajatlarining kattagina qismi faoliyat ko’rsatishning o’ziga xos sohasi hisoblangan boshqaruv xarajatlariga to’g’ri keladi. Davlat byudjetining xarajatlari va daromadlari bir biri bilan o’zaro bog’liqdir, ular bir biriga ta’sir etib turadi, bir birini muvofiqlashtirib borishi lozim. Davlat byudjeti xarajatlari kelib tushadigan byudjet daromadlarining hajmlariga karab kattik cheklanadi. Davlat byudjetining daromadlari esa davlatning iqtisodiy salohiyati bilan belgilanadi. Shuning uchun ham byudjet xarajatlarining muddati va hajmlarini kelib tushadigan daromadlarining muddat va hajmlariga muvofiq qilib belgilash juda muhimdir. Ayni paytda, ta’kidlab o’tish joizki, byudjet mablag’laridan foydalanishda ziddiyatli hollar ham bo’lib turadi. Byudjet xarajatlarini to’g’ri rejalashtirmasligi natijasida byudjet yetishmovchiligi yuzaga kelishi mumkin. Davlat byudjeti ijrosida qatnashuvchi hamma organlarda davlat byudjetining daromadlari va xarajatlarini hisobga olish asosida byudjet tasnifi yotadi. Byudjet tasnifi Davlat byudjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish hamda ijro etish maqsadida byudjet ma’lumotlarini tizimga solish uchun foydalanish va u byudjet ma’lumotlari halqaro tasnif tizimlarining aynan shunday ma’lumotlari bilan qiyoslanishini ta’minlash maqsadida davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar daromadlari va xarajatlarini, shuningdek ularning taqchilligini mablag’ bilan ta’minlash manabalarini guruhlash hisoblanadi. Byudjet tasnifi hamma byudjetlarni yagona davlat byudjetiga jamlash imkoniyatini yaratadigan asosiy tashkiliy funksiyani amalga oshirivchi hujjat bo’lib qolmasdan, u katta iqtisodiy ahamiyatga ham egadir. Tasnifda davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari bir xil alomatlari bo’yicha guruhlashtiriladi va uning bo’linmalari deb yuritiladi. Bo’limlar, paragraflar, boblar va moddalar byudjet tasnifi bo’linmalari deb hisoblanadi. Byudjet tasnifi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Hamma darajadagi byudjetlar yagona byudjet tasnifi ko’rsatkichlari doirasida shallantiriladi va ijro etiladi, ya’ni tasnif obyektlariga berilgan guruhlashtirish kodlari bo’yicha daromadlar va xarajatlar guruhlashtiriladi. Davlatning jamiyat hayotida muhim vazifalarni bajarishi uchun ma’lum miqdorda xarajat qilish talab etiladi. Davdat xarajatlari – bu davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini davlat faoliyati bilan ehtiyojlarni qondirish uchun qilingan sarflar yig’indisidir. Byudjetning barcha xarajatlari: joriy xarajatlar va kapital xarakteridagi xarajatlardan iborat bo’ladi. Mablag’ning asosiy qismi joriy xarajatlarga, qolgan qismi kapital xarajatlarga to’g’ri keladi. Shu o’rinda byudjet xarajatlarini tasnifini ko’rib chiqish lozim. Byudjet xarajatlarining tasnifini 3 ta asosiy guruhga bo’lib o’rganib chiqish mumkin bo’ladi. Bular quyidagilardir: A) Byudjet xarajatlarining vazifasi bo’yicha tasnifi; B) Byudjet xarajatlarining tashkiliy tasnifi; V) Byudjet xarajatlarining i qtisodiy tasnifi. A) Byudjet xarajatlarining v azifasi bo ’ yicha tasnifi: Xarajatlarni davlat organlari funksiyalari bo’yicha tasnifi davlat sektoriga kiruvchi organlariga yuklatilgan funksiyalar va ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarning to’liq tasnifidan iborat. B) Byudjet xarajatlarining tashkiliy tasnifi: A) Mussasa va tashkilotlar bo’yicha byudjet tasnifi byudjet xarajatlari B) hokimiyatlar, davlat organlari va tashkilot va muassasalar bo’yicha taqsimlashda foydalaniladi. V) Byudjet xarajatlarining i qtisodiy tasnifi: Byudjet iqtisodiy tasnifining asosiy vazifasi byudjet va xarajatlar smetasidan o’z aksini topgan xarajatlar va daromadlar turlari va naturalarini belgilab berishdan iborat . Byudjet iqtisodiy tasnifi 7 ta raqamdan tashkil topgan. Byudjetdan q uyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1. Fan, talim, madaniyat, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (respublika byudjetidan – respublika byudjetida turuvchi tashkilotlar mablag’ bilan ta’minlanadi; mahalliy byudjetlardan esa – Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlarida turuvchi tashkilotlar mablag’ bilan ta’minlanadi); 2. Ijtimoiy taminot (respublika byudjetidan – respublika byudjetida turuvchi tashkilotlar mablag’ bilan ta’minlanadi; mahalliy byudjetlardan esa – Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlarida turuvchi tashkilotlar mablag’ bilan ta’minlanadi); 3. Aholini ijtimoiy himoya qilish (Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlarida turuvchi tashkilotlar mablag’ bilan ta’minlanadi); 4. Mudofa a , milliy xafsizlik va jamoat tartibini ta ’ minlash (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); 5. Sudlar va prokuratura organlari faoliyatini ta ’ minlash. (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); 6. Davlat zaxirasi va safarbarlik zaxirasini vujudga keltirish hamda ularni saqlash (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); 7. Davlat markazlashtirilgan investisiyalarini amalga oshirish (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); 8. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, O’zbekiston Respublikasining chet eldagi diplomatik vakolatxonalari faoliyatini ta’minlash (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi), Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruv organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash esa Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlaridan mablag’ bilan ta’minlanadi); 9. Iqtisodiyotning turli tarmoqlari tashkilotlarini saqlash xarajatlari (respublika byudjetidan – respublika byudjetida turuvchi tashkilotlar mablag’ bilan ta’minlanadi; mahalliy byudjetlardan esa – Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlarida turuvchi tashkilotlar mablag’ bilan ta’minlanadi); 10. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli davlat dasturlari va taldablarini amalga oshirish (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning tarmoq dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish esa Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar byudjetlaridan mablag’ bilan ta’minlanadi); 11. Yer tuzish, melorativ, tabiyatni muhofaza qilish va epizootsiyaga qarshi kurash chora tadbirlarini amalga oshirish (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); 12. Qishloq xo’jaligi zararkunandalariga qarshi kurash (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); 13. Gidrometeorologiya, d o’ lga qarshi kurash chora – tadbirlari va boshqalar (respublika byudjetidan mablag’ bilan ta’minlanadi); Ijtimoiy-madaniy tadbirlarga qilinadigan xarajatlar davlatning ijtimoiy funksiyalarini bajarish bilan bog’liqdir. Bu xarajatlar quyidagi asosiy guruhlarga bo’linadi: 1) xalq ta’limi, mutaxassis kadrlari tayyorlash; 2) madaniyat, san’at va ommaviy axborot vositalari; 3) sog’liqni saqlash; 4) jismoniy tarbiya va sport; 5) ijtimoiy ta’minot. Ijtimoiy-madaniy tadbirlarga qilinadigan xarajatlar smeta tartibida rejalashtirish tamoyillari asosida aniqlanadi. Bu xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash aniq tadbirlar va xarajat turlari bo’yicha mablag’ bilan ta’minlashtiriladi. Xarajatlar hajmi o’zaro bir-biri bilan bog’liq bo’lgan noishlab chiqarish tarmoq sohalari tashkilotlarida ishlab-chiqiladigan smetalar va moliya organlarida tuziladigan mablag’ bilan ta’minlash hisob- kitoblari asosida aniqlanadi. Hamma hisob-kitoblar asosida tashkilotlarning faoliyatini xarakterlaydigan qancha kontengentga (o’quvchilar, hisob guruhlari, sinflar, koykalar, o’tkazilgan operatsiya va boshqalar miqdori) xizmat qilish ko’rsatkichlari yotadi. Bunda yil davomida qancha vaqt faoliyat ko’rsatishi ham hisobga olinadi. Bu ko’rsatkichlar hisob-kitob o’lchovlari sifatida xizmat qiladi. Hisob-kitob o’lchovi qilinadigan pul xarajatlari byudjet tashkilotining faoliyat ko’rsatishini va rivojlanishini ta’minlaydigan me’yor bo’yicha belgilanadi. Sog’liqni saqlash tizimini rivojlantirish va uni bosqichma – bosqich qayta tashkil qilish, ko’p kanalli mablag’ bilan ta’minlashni joriy etish, davolash tashkilotlariga mablag’lar amalga oshiriladigan xizmatlarning hajmi va sifatiga ko’ra ajratishni ko’zda tutadi. Byudjet mablag’larining katta so’mmasi internat uylarini saqlashga, tibbiy mehnat ekspertezalariga, protezlashga va boshqa tadbirlarga yo’naltiriladi. Davlat byudjeti xarajatlari tasdiqlangan byudjetdan mablag’ bilan ta’minlash (mablag’ ajratish) doirasida quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: 1) byudjet mablag’lari oluvchilarning joriy xarajatlari; 2) joriy byudjet transfertlari; 3) kapital xarajatlar: a) asosiy fondlar va vositalarini (ular bilan bog’liq ishlar va xizmatlar ham ular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun sotib olish va takror ishlab chiqarish; b)chet elda davlat ehtiyojlari uchun yer va boshqa mol-mulk sotib olishga; v)davlat ehtiyojlari uchun yerga bo’lgan huquqni va boshqa nomoddiy aktivlarni sotib olishga; g) davlat zaxiralarini vujudga keltirishga; 4) kapital xarajatlarini qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan byudjet transfertlari; 5) rezide ntlik shaxslarga va chet davlatlarga beriladigan byudjet ssudalari; 6) davlat maqsadli fondlariga beriladigan byudjet dotatsiyalari va byudjet ssudalari (byudjet dotatsiyasi deganda o’z daromadlari va byudjetni tartibga soluvchi boshqa mablag’lar yetishmagan taqdirda quyi byudjetning xarajatlari bilan daromadlarni o’rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori byudjetdan quyi byudjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag’lari tushuniladi. Byudjet ssudasi deganda yuqori byudjetdan quyi byudjetga yoki respublika byudjetidan rezident yuridik shaxsga yoki chet davlatga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag’ tushuniladi); Davlat byudjet xarajatlari Byudjet mablag’lari oluvchilari- ning joriy xarajatlari Kapital xarajatlar Kapital xarajatlarni qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan byudjet transfertlari shaklidaJoriy byudjet transfertlari Rezident yuridik shaxslarga va chet el davlatlarga beriladigan byudjet xarajatlari Davlat maqsadli jamg’armalariga beriladigan byudjet dotatsiyalari va byudjet ssudalari Davlat qarzini qaytarish va unga xizmat ko’rsatish bo’yicha to’lovlar va boshqalar 2-rasm. Davlat byudjeti xarajatlari tarkibi 7) davlat qarzini qaytarish va unga xizmat ko’rsatish bo’yicha to’lovlar va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar shakllarida. Byudjetning joriy xarajatlari yuridik shaxslarga ularni saqlashga va joriy ehtiyojlarini qoplashga byudjet mablag’larini berilishi bilan bog’liqdir. Bu xarajatlarga davlat ehtiyojiga qilingan xarajatlar (iqtisodiyot va infratuzilma, xalq xo’jaligining davlat tomonidan, fuqaroviy harbiy xususiyatiga molik mahsulotlarni sotib olish, xizmatlarga haq to’lash, davlat tashkilotlarining joriy xarajatlari), quyi davlat organlariga davlat va xususiy korxonalarga joriy subsidiyalar, transport to’lovlari, davlat qarzi bo’yicha foizlarni to’lash va boshqa xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar asosan byudjetda yoki joriy xarajatlar va daromadlarning byudjetda qayd qilingan xarajatlariga to’g’ri keladi. Byudjetning kapital xarajatlari asosiy kapitalga va zaxiralarni ko’paytirishga qo’yish bilan bog’liq bo’lgan pul xarajatlaridan iboratdir. Ularga xalq xo’jaligining turli tarmoqlariga byudjet hisobining qilingan kapital quyilmalar kiradi. Davlat korxonalari va xususiy korxonalarga, mahalliy davlat organlariga berilgan investisiya, subsidiyalari va uzoq muddatli byudjet kreditlari, xarajatlarning mazkur guruhi byudjetda davlat kapital xarajatlari va daromadlarida qayd qilinadi. 4. Byudjet taqchilligi va uni boshqarish Iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida davlat byudjeti defitsiti bilan pul massasining o’sishi o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik masalalari jiddiy ahamiyat kasb etmoqda. Halqaro byudjet amaliyotida davlat byudjetining uch asosiy holati, ya’ni defitsitli, profisitli, muvozatlashgan byudjetlar mavjud ekanligi qayd etilgan. Davlat byudjetini xarajatlarining daromadlardan oshishi byudjet defitsitini tashkil qiladi. Byudjet d a romadlarining xarajatlardan ortib ketishi byudjet profisiti deyiladi. Muvozanatlashtirilgan byudjet deganda, defitsit yoki profisit so’mmasi byudjet harajalarining 1 foizidan oshmaydigan davlat byudjetiga aytiladi. Byudjet defitsiti dunyoning ko’plab malakatlarida davlat moliyasining ajralmas qismiga aylanganligi uning yuzaga kelish sabablarini, muta’dil darajasini, makroiqtisodiy tartibga solishning davlat tizimidagi o’rnini ilmiy o’rganish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Davlat byudjeti defitsitining yuzaga kelishida ikki asosiy sabab quyidagilardan iborat: – Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bilan bog’liq xarajatlari ; – Davlatning noishlab chiqarish xarakteridagi xarajatlari hajmining keskin oshib ketishi hisoblanadi. Byudjet defitsiti yuzaga kelishini mamlakatdagi iqtisodiy inqiroz holatlari bilan bog’lash maqsadga muvofiqdir. Buning sababi iqtisodiy inqiroz paytida soliq tushumlari keskin kamayadi, hukumatning qimmatli qog‘ozlarini sotish darajasi pasayadi va hokazo. Bu p i rovard natijada davlat byudjet i daromadlarining rejalashtirilgan mi q dorda tushmasligiga sabab b o’ ladi. Natijada byudjet defitsit i ning hajmi yanada oshadi va h ukumat uchun bank tizimining kreditlaridan foydalanishidan k o’ ra q ulayroq va osonroq yo’ l q olmaydi. Shuning uchun iqtisodiy in q iroz h olatlarining yuzaga kelishini alo h ida saba b s ifatida e’tirof etish ma q sadga muvofi q dir. Shunisi xarakterliki, rivojlangan mamlakatlar amali yo tida tarkibiy defitsit tushunchasi ham qo’llaniladi. Tarkibiy defitsit deganda, a h olining t o’ li q bandligi sharoitida davlat byudjetining salbiy q oldi g’ i tushuniladi. Bunda byudjet defitsitining mi q dori davlat tomonidan iqtisodi yo tni tartibga solishning joriy tadbirlari bilan emas, balki s ikllik tebranishlar bilan belgilanadi. Iqtisodiy in q irozlar paytida odatda ishsizlik k o’ payadi, bu esa tarkibiy defitsit mi q doriga bevosita ta’sir q iladi. Demak , iqtisodiy in q irozlarni nafa q at rivojlana yo tgan mamlakatlar amali yo ti uchun , balki rivojlangan mamlakatlar amali yo ti uchun ham xos b o’ lgan omil sifatida q ayd etish mumkin. Davlat byudjeti defitsitining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini ochib berishga xizmat qiladigan asosiy masalalardan biri byudjet defitsiti hajmini aniqlash metodologiyasini tahlil qilish hisoblanadi. Halqaro amaliyotda byudjet defitsitining hajmini aniqlashda ikkita uslubiyatdan keng foydalanilmoqda: Sof defitsit – o’z tarkibiga ko’ra byudjet investisiyalaridan tashqari bo’lgan davlat byudjeti xarajatlaridan iborat. Umumiy defitsit – nafaqat to’g’ri byudjet investisiyalari balki joriy byudjet yilida qaytariladigan va hukumat tomonidan kafolatlangan, kredit hisobidan amalga oshiriladigan investisiyalardan ham iboratdir. Fikrimizcha , umumiy defitsit byudjet defitsitining real hajmini to’liqroq ifoda etadi. Chunki bunda hukumat kafolatlangan kreditlaridan samarali foydalanishni nazorat qilish imkoniga ega bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi hukumati uchun ikkinchi metadologiyaning katta ahamiyatga ega ekanligiga asosiy sabab shundaki hozirgi kunga qadar mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb qilingan kreditlarning 80 %dan ortiq qismi respublika hukumatiningi kafolati asosida olingan kreditlardan iboratdir. Demak ulardan foydalanishda nazoratni kuchaytirish davlat byudjet defitsiti oshishining oldini oladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy jihatdan qayta qurishning zarurligi yirik investision xarajatlarni talab qildi. Xususiy sektorga mansub korxonalarning xorijiy investisiyalarni va investision kreditlarni jalb qilish imkoniyati cheklangan sharoitda, davlat bosh islohotchi sifatida xorijiy investisiyalar va kreditlarni jalb qilish muammosining chuqurlashuviga yo’l quymaydi. Bu esa o’z navbatida mamlakatimiz hukumatining xorijiy valyutadagi majburiyatlarining ko’payishiga olib keldi. Demak, byudjet defitsitining iqtisodiyotni muvozanatlashtirishdagi roliga baho berishda har bir mamlakatning moliya-byudjet siyosatidan kelib chiqish lozim. Byudjet defitsitining o’sishi natijasida makroiqtisodiy ko’rsatkichlarida qanday ijobiy o’zgarishlar yuz berganligini aniqlash lozim. Masalan, davlat byudjet defitsitining yuqori darajada o’sishi davlat investisiya xarajatlarining o’ sishi o q ibatida yuzaga keladi. Bunday sharoitda byudjet defitsitining iqtisodi yo tga ta’sirini ba h olash uchun iqtisodiy o’ sish suratidagi soliq tushumlaridagi o’ zgarishlarni va ishsizlik darajasini ba h olash lozim, chunki investision xarajatlar ishlab chi q arish samaradorligini oshirish, yangi ish o’ rinlarini yaratish imkonini beradi. Ayni va q tda investisiya xarajatlarini samarasiz tarzda amalga oshirish byudjet defitsitining iqtisodi yo tga nisbatan salbiy ta’sirini yuzaga keltiradi. Xususan, davlat mabla g’ lari hisobiga moliyalashtirilgan investision loyi h alarning o’ zini o q lamasligi q ilingan xarajatlarni t uli q kapitalga aylanishiga, h ukumat t o’ lovlarining oshib ketishiga olib keladi. Buning o q ibatida byudjet defitsitini q oplash muammosi yanada chu q urlashadi va k o’ pchilik h ollarda h ukumat defitsitni q oplashning inflyatsion manbalaridan foydalanishga majbur b o’ ladi. Bunda byudjet defitsitining oshishi hisobiga iqtisodiy o’ sishni ra g’ batlantirishga erishilsa, u holda byudjet defitsiti faol shaklga ega b o’ ladi. Taqchillikning kelib chiqish sabablari: – iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida davlat byudjeti hisobidan kapital qo’yilmalar hajmining oshib ketishi; – favqulodda holatlar – urushlar, davomiy ommaviy tartibsizliklar, tabiiy ofatlar; – YaIM o’sish sur’atlarining pasayib ketishi, ishlab chiqarishning izdan chiqishi; – byudjet daromadlari bazasining mustahkam emasligi; – YaIM ning o’ sish sur’atlariga erishmasdan turib markazlashgan uzoq muddatli investisiyalarni, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtirishni ng muttasil oshirib bori li sh i ; – iqtisodiy inqirozlar va boshqalar . Byudjet defitsitini bank resurslari hisobidan moliyalashtirishning eng keng qo’llanilgan turi bu – davlat bankining kredit resurslari hisobidan defitsitni moliyalashtirish bo’lib hisoblanadi. Jahon tajribasi shundan dalolat bermoqdaki, aksariyat mamlakatlarda byudjet defitsitini bartaraf etishda pul emissiyasi xizmatidan keng foydalanilgan. Bu esa o’z vaqtida byudjet defitsitini emission kredit berish orqali tartiblashtirishga yo’l ochib berdi. Shu tariqa byudjet defitsitini moliyalashtirish mexanizmi orqali muomalaga tovar- moddiy qimmatliklar bilan ta’minlanmagan pullar chiqartirilishi uchun yo’l ochib berildi. Rivojlangan davlatlarda, xususan, AQSh, YeI davlatlarida byudjet defitsiti bilan pul massasining o’sishi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik bo’lmasada, mazkur mamlakatlarning Markaziy banklari iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqil bo’lib, pul-kredit siyosatiga oid qarorlarni hukumatning yo’riqnomalarisiz mustaqil tarzda qabul qilishi yuqoridagi bog’liqlikni chetlab o’tmaydi. Byudjet siyosati ham o’z navbatida, pul-kredit siyosatidan ajratilgan holda ishlab chiqiladi va pul massasining tovarlar bilan qoplanishini nazarda tutadi. Amaliyot natijalariga nazar tashlasak, byudjet defitsiti soliqlarning qisqarishi yoki davlat xarajatlarining ko’payishi hisobidan bo’lishi mumkin, ammo bunday jarayonda doimo foiz stavkalarining o’sishi kuzatiladi. Markaziy bank foiz stavkalarining keskin o’sib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida, ochiq bozordan davlatning qimmatli qog‘ozlarini sotib olishi orqali pul massasining o’sishiga imkoniyat yaratib bermoqda. Bu esa defitsit va pul massasining o’sishi o’rtasidagi bog’liqlikni Markaziy bank orqali yuzaga keltirish imkoniyatini yaratmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiy barqarorligini ta’minlash uchun investisiyalarning byudjetdan moliyalashtirishi zarurligini hech kim inkor etmaydi. Lekin ayni paytda bu byudjet defitsitini qisqarishiga olib kelmasligini ham hisobga olish kerak. Binobarin, iqtisodiyotni erkinlashtirish byudjet xarajatlarini investisiyalardagi ustuvorligining nodavlat moliyaviy manbalarga qaratilishi muhimdir. Shuni ham ta’kidlash joizki, investisiyalarning moliyaviy manbalari sanoqlidir. Ular aholi jamg’armalari, byudjet mablag’lari, xo’jalik faoliyati subyektlari mablag’lari va nihoyat pulga chaqilgan turli moddiy aktivlardan iborat. Byudjet daromadlari, xarajatlari va taqchillikni moliyalashtirish tasnifidan kelib chiqqan holda quyidagi takliflarni bildirish mumkin: – Inflyasiya sharoitida taqchillikni moliyalash manbalari asosan ichki qarz mablag’lari va manbalari hisobiga amalga oshirilmoqda. Fikrimizcha, tashqi qarz mablag’larini jalb etish milliy iqtisodiyotning yanada taraqqiy topishi uchun muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Mazkur jarayonni xorijiy mamlakatlar va milliy modelning xususiyatlarini hisobga olgan hoda amalga oshirish mumkin. – Milliy iqtisodiyotning so’nggi yillardagi barqaror rivojlanishi, davlat byudjetning ikki davomida profisit bilan ijro etilishi iqtisodiyotda investisiya uchun zahira jamag’armalarining mavjudligidan dalolat beradi, bu esa davlat xarajatlarini yanada oshirish, ustuvor ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal etishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmini oshirishga shart-sharoit yaratadi. Shu ma’noda byudjet ijrosining yangi tizimi hisoblangan G’aznachilikni joylarda qisqa muddatlarda joriy etishga sarf-xarajatlarni moliyalashtirishni oshirish imkoniyati mavjud. – Byudjet taqchilligini kamaytirish iqtisodiyotda mutanosiblikni ta’minlashi muhim omili hisoblanadi. Buning uchun esa boshqaruv xarajatlarini qisqartirish, dotatsiyalarning har xil turlarini va narxlarini qoplash uchun mablag’ ajratilishini kamaytirish, markazlashtirilgan kafolatlash tizimidan voz kechish, mahalliy byudjetlar mustaqilligi va o’z- o’zini moliyalashtirishga erishish lozim. Sekvestr – davlat xarajatlarini har oyda barcha xarajatlar moddalari kesimida kamaytirib borish amaliyotidir . Byudjetning himoyalangan xarajat moddalari : i sh haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar, pen si yalar , moddiy yordam , stipendi ya , qishloq xo’jaligi investisi yalar i va ko’mir sanoati . 5. Byudjet tizimi va qurilishi . Davlat byudjeti davlat moliyasining markaziy bo’g’ini bo’lishi bilan bir qatorda moliya tizimining asosini tashkil etadi. Davlat byudjetning iqtisodiy tuzilishi va mazmuni bevosita davlatning funksiyasi va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Chunki davlat jamiyatni boshqarish uchun o’z oldiga bir nechta vazifalarni qo’yadiki, u vazifalarni moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashda byudjet mablag’lari xizmat qiladi. Davlat byudjeti yaxlit hukumatga xizmat qilish bilan bir qatorda moliyaviy resurslarni tarmoqlararo qayta taqsimlashda, hududlararo, mulk shakllari kesimida qayta taqsimlashda ham bevosita ishtirok etadi. Masalan, tarmoqlararo qayta taqsimlashda har qanday iqtisodiy tizimda ham ayrim tarmoqlar uchraydiki, zamon ularning daromadlari o’z xarajatlarni qoplay olmasada, lekin ular ishlab chiqarayotgan tovarlar, ko’rsatayotgan xizmatlar va bajarayotgan ishlar umumjahon ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlar bilan bog’liqdir. Bunday tarmoqlar tarkibiga: energ e tika, tarnsport, sport va boshqalar kirishi mumkin. Ushbu tarmoqlarga byudjet orqali yuqori rentabelli tarmoqlarning moliyaviy resurslari olinib qaytadan taqsimlab beriladi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Respublika byudjeti; 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar; 3. Davlatning maqsadli fondlarining byudjetlari. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti o’zida Qoraqalpogiston Respublikasining respublika byudjetni va respublikaga buysunuvchi shaharlar va tumanlar byudjetlarini birlashtiradi. Viloyatlar byudjeti – o’zida viloyat byudjeti va viloyatga kiruvchi shaharlar va tumanlar byudjetlarini birlashtiradi. Shahar byudjeti – agar u tumanlarga bo’lingan bo’lsa, uning tarkibiga kiruvchi tumanlar byudjeti va shahar byudjetidan tashkil topadi. Tumanlar byudjeti – tuman byudjeti va tumanga bo’ysunuvchi shaharlar byudjetidan tashkil topadi. Respublika byudjeti – umumdavlat xarakteriga ega tadbirlarni moliyalashtirish uchun daromadlar hajmi, manbaini va ulardan tushadigan tushumni ko’zda tutuvchi, shuningdek ma’lum vaqt oralig’ida aniq xarajatlar yo’nalishi va hajmini ko’zda tutuvchi pul fondlaridir (shakllantirish va harajat qilish rejasi Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi). Mahalliy byudjet – daromadlar hajmi, manbaini va ulardan tushadigan tushumni ko’zda tutuvchi, shuningdek ma’lum vaqt oralig’ida aniq xarajatlar yo’nalishi va hajmini ko’zda tutuvchi respublika hududlarida tuziladigan pul fondlaridir . Davlatning maqsadli fondlari – davlat byudjeti tarkibiga konsolidatsiya tushuvchi har biri uchun qonunchilik yo’li bilan daromad manbasi va bu daromaddan kelib tushish sharti, normasi, shuningdek bu mablaglarni qaysi maqsadlarga ishlatish belgilangan fondlardir. Byudjet tizimini boshqarish Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi, O’zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining Moliya Vazirligi yagona moliyaviy siyosatni amalga oshiradi, davlat byudjeti resurslarini davlat byudjeti asosida rejalashtiradi va boshqa moliya muassasalarni uslubiy jihatdan boshqaradi. Byudjet tizimini boshqarish moliya organlari va bank institutlari orqali O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi prinsiplaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimini tashkil etishning asosiy prinsiplari quyidagilardan tashkil topgan: – normativ-qonuniy asosni unifikatsiyalash; – pul tizimini qurilishni, byudjet tasnifi tizimini, byudjet hisoblash hujjatlarini, byudjet jarayonining birligi; – byudjet qurilishining O’zbekiston Respublikasi ma’muriy- hududiy bo’linishi bilan mosligi; – davlat byudjetini tashkil etuvchi byudjetlarning o’zaro aloqadorligi; – davlat byudjeti taqchilligini mumkin bo’lgan darajasini hisobga olgan holdagi davlat daromad va xarajatlarining tengligi; – davlat daromad va xarajatlarining aniq manbalar va yo’nalishlar bo’yicha rejalashtirilishi; – davlat byudjeti to’g’risidagi qonun bilan belgilangan assignovaniya chegarasida davlat byudjeti xarajatlarini amalga oshirilishi; – kapital va joriy xarajatlarni chegaralanishi; – byudjetlarning mustaqilligi; – hisobotlarni to’g’riligi; – byudjet bajarilishini sifatini nazorati. O’zbekiston Respublikasida barcha darajadagi byudjetlarni shakllanishi, ko’rib chiqilishi, tasdiqlanishi va bajarilishining hisobi milliy valyutada amalga oshiriladi. Davlat maqsadli fondlari respublika byudjeti va mahalliy byudjeti bilan birgalikda konsolidatsiyalashgan byudjet tushunchasini beradi. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar q uyidagilar h isobidan shakllantiriladi: – Mahalliy soliqlar, majburiy to’lovlar va boshqa soliqsiz to’lovlarni qonunlar asosida Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarga ajratish orqali; – Davlat byudjeti qonuni asosida umumdavlat soliqlari va boshqa tushimlarni Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarga yo’naltirish orqali; – Davlat aktivlarini foydalanishga berishdan keladigan daromadlarning bir qismi; – Tasdiqlangan normalar asosida vorislik, sovg’a asosida davlat ixtiyoriga o’ tgan pul mablag’larining bir q ismi; – Yuqori byudjetdan byudjet dotatsiya va subvensiyalari hisobiga; – Boshqa manbalardan qaytarib berilmaslik sharti bilan olingan pul tushumlari; – H arakatdagi q onunchilikka zid kelmaydigan boshqa daromadlardan. Bundan tashqari Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarga yuqori turuvchi byudjetdan byudjet ssudasi shaklida mablaglar kelib tushishi mumkin. 6. Byudjet jarayoni Byudjet jarayoni – hukumat (moliyaviy) organlarining faoliyati: byudjetni tuzish, ko’rib chiqish, nazorat qilish, qonun bilan tartibga solishlar dir. Byudjetni tuzish va amalda bajarish ijro etuvchi hokimiyat tomonidan, uni tasdiqlash esa qonun chiqaruvchi organ tomonidan bajariladi. 1. Davlat byudjeti loyihasini tayyorlash. Shaharlar va tumanlar hokimiyatlari (uning tarkibiga kiruvchilar) keyingi moliya yili uchun ko’rsatilgan hududlar bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, Viloyatlar hokimiyati va Toshkent shahri hokimiyati qarorlari bilan aniqlangan byudjet loyihalarini kelishilgan muddatlarda (ammo yigirma beshinchi iyundan kechikmasdan) yuqori turuvchi moliya organlariga taqdim etadi. Q oraqalpog’iston Respublikasining vazirliklari va boshqarmalari, Toshkent shahri va viloyatlar hokimiyatlarining bo’lim va boshqarmalari, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasining Respublika byudjetidan, Toshkent shahri va viloyatlar hokimiyatlarining byudjetidan mablag’ oluvchilar Qoraqalpog’iston Respublikasining Moliya Vazirligiga, Toshkent shahri va viloyatlar hokimiyatlari moliya bo’limlariga kelgusi moliya yili uchun Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengisi, viloyatlar hokimiyati va Toshkent shahri hokimiyati qarorlari bilan aniqlangan muddatlarda (ammo birinchi iyundan kechikmasdan) o’zlarining arizalarini topshiradilar. Shundan so’ng, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengisi, viloyatlar hokimiyati va Toshkent shahri hokimiyati o’z hududlari bo’yicha byudjet loyihalarini O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligiga O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan muddatlarda (ammo birinchi iyuldan kechikmasdan) taqdim etadilar. Vazirliklar va respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet mablag’ini oluvchilar xuddi yuqoridagi ko’rinishda o’z arizalarini taqdim etadilar. Moliya vazirligi kerakli ma’lumotlarni va hujjatlarni talab qiladi va kelgusi moliya yili uchun joriy yilning birinchi oktyabrigacha davlat byudjetining loyihasini tuzadi. 2. Davlat byudjeti loyihasini O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga taqdim etilishi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi vakolatli vazirliklar bilan birgalikda birinchi oktyabrgacha O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga byudjet loyihasini taqdim etadi. Byudjet loyihasida: 1.Davlat byudjeti loyihasi tuzilgan o’rta muddatli asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar; 2. O’zbekiston Respublikasi hukumatining byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari; 3. O’tgan yilgi va joriy yilning birinchi yarim yilida byudjetning bajarilishi bo’yicha hisobot; 4. Harakatdagi tasnif tizimiga ko’ra keyingi yil uchun daromad va xarajatlar prognozi; 5. Makaroiqtisodiy tahlil natijalariga asoslangan keyingi moliya yili uchun tuzilgan byudjet daromadlari va xarajatlari prognoziga sharhlar; 6. Harakatdagi va tasdiq uchun taqdim etilayotgan byudjet dasturining ro’yxati; 7. Joriy investesiyalar uchun kapital qo’yilmalarning prognozi; 8. Davlatning tashqi va ichki qarzlarining holati va bular bo’yicha o’tgan moliya yilidagi mablag’lar harakati; 9. Davlat korxonalarining o’tgan va o’tayotgan moliya yilidagi moliyaviy holati, kelgusi moliya yili uchun asosiy moliya ko’rsatkichlarining prognozi; 10. Kelgusi yil uchun davlat byudjeti haqidagi qonunning loyihasi. Kelgusi yil uchun davlat byudjeti haqidagi qonunning loyihasida: 1. Tavsiya etilayotgan assignovaniyani moliyalashtirish uchun zarur bo’ladigan, harakatdagi qonunchilikka to’g’ri keladigan daromadlar manbai, turi va hajmi ko’rsatiladi; 2. O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlarida ko’zda tutilgan, kelgusi moliya yilida byudjet mablag’larini oluvchilarga mablag’ ajratishni ko’zda tutuvchi assignovaniya; 3. Daromad va xarajatlar harakatdagi byudjet tasnifi tizimida ko’zda tutilgan holda kapital va joriy xarajatlarga bo’lingan holda aks ettiriladi; 4. Umumdavlat solig’laridan Qoraqalpog’iston Respublikasining Respublika byudjetiga, Toshkent shahri va viloyatlar hokimiyatlarining byudjetiga ajratiladigan ajratmalar me’yori, shuningdek, daromadlar hajmi, dotatsiya va subvensiyalar bilan birgalikda, va ko’rsatilgan byudjetlarning xarajatlari; 5. Davlat byudjeti tarkibiga kiruvchi byudjetlarning aylanma kassa(naqd) hajmi aniqlanadi; 6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Qoraqalpogiston Respublikasining Respublika byudjeti fondining, Toshkent shahri va viloyatlar hokimiyatlarining ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun tuziladigan rezerv fondining hajmi ko’rsatiladi; 7. Davlat byudjeti taqchilligining yo’l qo’yish mumkin bo’lgan hajmi va uni moliyalashtirish manbalari ko’rsatiladi; 8. Davlat tomonidan beriladigan kreditlarning, davlatning tashqi va ichki qarzlarining chegarasi ko’rsatiladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Raisi yoki uning topshirig’iga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Bosh Vaziri keyingi moliya yili uchun tuziladigan davlat byudjeti loyihasini tayyorlash jarayonini koordinasiya va nazoratini amalga oshiradi. Shundan so’ng, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki uning topshirig’iga ko’ra Moliya Vazirligi birinchi noyabrdan kechikmasdan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga keyingi moliya yili uchun byudjet loyihasini taqdim etadi. 3. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan davlat byudjet loyihasini ko’rib chiqish. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlat byudjeti loyihasiga ilova qilingan byudjet taqchilligini hisobga olgan holda davlat byudjeti loyihasining daromadlar va xarajatlarining har qanday moddasini qaytadan ko’rib chiqadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan xarajatlar moddasining oshirilishi boshqa xarajat moddalarining mos ravishda qisqarishini ko’zda tutishi yoki daromadlarining ortishiga asoslangan bo’lishi kerak. Xuddi shunday daromad moddalarining qisqarishi boshqa daromad moddalarining ortishini yoki ma’lum xarajatlarning qisqarishini ko’zda tutishi lozim. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi davlat byudjeti qonuni tasdiqlangandan so’ng uch kunlik muddat ichida Qoraqalpog’iston Respublikasining Vazirlar Kengashiga, Toshkent shahri va viloyatlar hokimiyatlariga ularning daromad va xarajatlari, shuningdek ularga respublika byudjeti tomonidan ajratiladigan byudjet dotatsiya va subvensiyalarining hajmi to’g’risida ma’lumotni beradi. Shundan so’ng, Qoraqalpog’iston Respublikasining Jo’ng’ori Kengesi va Toshkent shahri, viloyatlar halq deputatlari kengashi ikki xaftalik muddatda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti doirasida o’z byudjetlarni tasdiqlaydi. Qoraqalpog’iston Respublikasining Jo’ng’ori Kengesi va Toshkent shahri, viloyatlar xalq deputatlari uch kunlik muddat ichida shahar va tumanlar hokimiyatlar ular byudjetining daromad va xarajatlari shuningdek yuqori turuvchi byudjetdan ularga ajratiladigan dotatsiya va subvensiyalar hajmi to’g’risidagi ma’lumotni yetkazadi. 4. Tasdiqlangan daromad va xarajatlarning hajmi bo’yicha ma’lumot berish. Davlat byudjeti haqidagi qonun qabul qilingandan keyin, O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi bir xaftalik muddat ichida O’zbekiston Respublikasi Soliq qo’mitasi va Bojxona qo'mitasini tasdiqlangan daromadlar hajmi bo’yicha ma’lumotni beradi. 10 kunlik muddat ichida Moliya vazirligi Respublika byudjetidan moliyalashtiriladigan tashkilotlarni belgilangan daromad va xarajatlar hajmi bo’yicha ma’lumotni beradi. Mahalliy darajadagi korxona va tashkilotlarga byudjet daromad va xarajatlari to’g’risidagi ma’lumotni berish xuddi shu tarzda bir xaftalik muddat ichida amalga oshiriladi. 5. Byudjetni ijro etish. Davlat byudjetni bajarilishi va uni bajarish ustidan nazorat: 1. Barcha turdagi byudjet daromadlari mazkur qonunda ko’zda tutililgan muddatlarda va tartibda shuningdek soliq va bojxona Kodekslari, O’zbekiston Respublikasining boshqa qonunchilik aktlarda ko’zda tutilgan tarzda shakillanadi. 2. Byudjetga daromadlarni o’z vaqtida kelib tushishi uchun soliq va bojxona organlari mas’uldirlar. 3. Soliq va boshqa majburiy to’lovlarni byudjetga o’tkazish muddati qonunlar bilan belgilanadi. Yuridik shaxslardan to’lanmagan soliqni so’zsiz undirib olish soliq organlari zimmasiga yuklatiladi. 4. Joriy yilning 31 dekabrigacha byudjetga o’tkazilmagan daromadlar keyingi yilda o’tkaziladi. Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

DAVLAT BYUDJET I Reja: 1. Davlat byudjetining mohiyati va ahamiyati. 2. Davlat byudjetining daromadlari tarkibi. 3. Davlat byudjetining xarajatlari. 4. Byudjet taqchilligi va uni boshqarish. 5. Byudjet tizimi va qurilishi. 6. Byudjet jarayoni.

1. Davlat byudjetining mohiyati va ahamiyati Davlat va korxonalar o’rtasidagi moliyaviy munosabatlar ham mavjud bo’lib, ular byudjet munosabatlari deb ataladi. Ushbu munosabatlar obyektiv xususiyatga ega bo’lib, davlatning milliy daromadning bir qismiga egalik qilishi zarurligini, ushbu mablag’larning kelgusida ijtimoiy tadbirlar, takror ishlab chiqarishni kengaytirish, davlatni boshqarish va davlat hamda milliy xavfsizlikni ta’minlashga yo’naltiradi. Byudjetning hajmi har bir mamlakatning milliy daromadiga, uning oldiga qo’yilgan ijtimoiy maqsad va vazifalarga bog’liq bo’ladi. Davlat byudjeti – bu davlat vazifalarini, mamlakat yoki tegishli ma’muriy – hududiy birlik iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlash maqsadida pul mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanishning asosiy moliyaviy rejasidir. Sodda qilib aytganda, u davlatning bir moliya (byudjet) yiliga mo’ljallangan xarajatlari va ularni qoplash manbalari ko’rsatilgan daromadlar smetasidir. Davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini hisoblanib, u davlatning asosiy daromadlari va xarajatlarini birlashtiradi va o’zida soliq, davlat krediti va davlat xarajatlari yaxlitligini o’zida mujassamlashtiradi. Davlat byudjeti asosini davlat boshqaruv apparati, qurolli kuchlar, sog’liqni saqlash, ta’lim, ijtimoiy sohalar xarajatlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan hukumatning markazlashgan pul mablag’lari jamg’armasi tashkil qiladi. Mamlakat hududida amalda bo’lgan va ijtimoiy munosabatlar va huquqiy me’yorlarga asoslangan barcha turdagi byudjetlar to’plamiga byudjet tizimi deyiladi. Byudjet tizimining tashkil etilishi va tuzilishi tamoyillariga (yaxlitligi, to’laliligi, haqqoniyligi, oshkoraligi, mustaqilligi)ga byudjet tuzilmasi deb aytiladi.

Davlat mahalliy byudjetlarni tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ijro etish bo’yicha davlat, mahalliy hokimiyat organlarining qonunchilik tomonidan belgilab qo’yilgan faoliyatiga byudjet jarayoni deb aytiladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 122-moddasiga muvofiq, “O’zbekiston Davlat byudjeti o’z ichiga respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarni o’z ichiga oladi”. Davlat byudjetining asosiy funksiyalari quyidagilar:  YaIM va MD ni qayta taqsimlash;  iqtisodni davlat tomonidan (boshqarish) tartibga solish va rag’batlantirish;  ijtimoiy siyosatni moliyalashtirish;  markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish va uni ishlatilishini nazorat qilish. O ’ zbekiston Respublikasida byudjet siyosatining asosiy vazifalari ga quyidagilar kiradi:  iqtisodiyotni inqirozlardan holi etish;  moliyaviy barqarorlikni ta’minlash;  investision jarayonlarni rag’batlantirish va iqtisodiyotda jamg’arish ulushini oshirish;  byudjetning moddiy soha tarmoqlari korxonalariga ajratilayotgan dotatsiya shaklidagi unumsiz xarajatlarini kamaytirish;  soliq to’lash va soliq tizimini takomillashtirish va nazorat qilish orqali byudjetning daromad bazasini mustahkamlash;  davlat xarajatlarining samarali va maqsadli ishlatilishi ustidan faol moliyaviy nazorat o’rnatuvchi tizimni yaratish;  davlat qarzi hajmi ustidan nazoratni kuchaytirish.

Iqtisodiy o’sishni va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash davlat byudjeti siyosati oldida turgan va iqtisodiy islohotlar jarayonida o’ziga xos bo’lgan vazifalardandir. Bugungi kunda davlat byudjeti YaIMni qayta taqsimlashda muhim ahamiyatga ega. Rivojlangan mamlakatlarda davlat odatda, YaIMning 20 dan 50 foizigacha qismini soliqlar va boshqa davlat daromadlari va to’lovlari shaklida davlat byudjetiga safarbar etib davlat xarajatlari orqali iqtisodiyotni va investisiyalarni tartibga soladi va rag’batlantiradi, ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga yo’naltiradi. O’zbekiston Respublikasi byudjet qurilmasi ham byudjet tizimining yagonaligi, to’laligi, haqqoniyligi, oshkoraliligi va unga kiruvchi ma’muriy- hududiy byudjetlarning mustaqilligi tamoyillariga asoslanadi. Mamlakat byudjet tizimiga uning mustaqil bo’laklari sifatida Respublika va Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri mahalliy byudjetlari kiradi. O’zbekiston Respublikasi jamlangan byudjetiga Davlat maqsadli jamg’armalari ham kiritiladi. Mamlakatimizda 5 ta davlat jamg’armalari mavjud bo’lib ularga:  Moliya vazirligi hududidagi Respublika yo’l jamg’armasi;  Pensiya jarg’armasi;  Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish davlat jarg’armasi;  Davlat mulk qo’mitasining maxsus hisob varaqasi;  Maktab ta’limi jamg’armalari kiradi. Maqsadli davlat jamg’armalarini tuzish orqali hukumat byudjetga kiritilmagan xarajatlarni moliyalashtirish mablag’larini mazkur nobyudjet jarg’armalarida shakllantiradi. Byudjet xarajatlari O’zbekiston Respublikasi va uning tegishli ma’muriy-hududiy birliklarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari bilan

belgilanib navbatdagi moliya (byudjet) yilida qonunchilikda belgilangan yo’nalish va hajmlarda amalga oshiriladi. Barcha ma’muriy-hududiy birliklar byudjetlarining muvozanatlashganligi mamlakat byudjet-moliya siyosatining zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Mamlakat byudjeti taqchililigining chegaraviy miqdorlari navbatdagi moliya (byudjet) yilida qonun tomonidan belgilanadi. Respublika byudjeti Oliy Majlis tomonidan tasdiqlansa, mahalliy bdyujetlarni mahalliy hokimiyat Kengashlari tasdiqlaydilar. Tasdiqlangan va qonun kuchiga kirgan Davlat byudjeti hukumat tomonidan belgilangan muddatlarda va miqdorlarda amalga oshirilishi shart hisoblanadi . 2. Davlat byudjetining daromadlari tarkibi Byudjet daromadlari – davlatning markazlashgan moliyaviy resurslarining bir qismi bo’lib, uning faoliyati va funksiyalarini to’laqonli amalga oshirishi uchun zarurdir . Unitar davlatlarda byudjet daromadlari markazlashgan va mahalliy daromadlarga (O’zbekiston Respublikasi), federa l davlatlarda esa federal va mahalliy daromadlarga bo’linadi (RF). Davlat byudjetining asosiy manbai soliq daromadlari (SD), agarda uning tanqisligi kuzatilsa milliy boylik (MB) hisoblanadi. Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (byudjet)

Похожие

Konstitutsiyaviy davlat
DAVLAT MOLIYASI
Temuriylar tarixi davlat muzeyi faoliyati
SAMARQAND DAVLAT MEZEY QURIQXONASI 6v
O’zbekiston davlat suverenitetining e’lon qilinishi