MAVZU: GEOGRAFIYa FANI MAKTAB GEOGRAFIYaSI MAZMUNINI ASOSINI TAShKIL QILISh. GEOGRAFIYa TA’LIMIDA BOShQA FANLARDAGI ILGOR TAJRIBALARINI QO‘LLASh Reja: 1. Maktab geografiyasi mazmuni. 2. Har bir geografiya kursining tarkibi va tuzilishi. 3. Maktab geografiyasi mazmunining vaqt o‘qitish bilan o‘zgarishi .

O` q uvchilar geografiyani o`rganar ekan u yo k i bu h odisani keltirib chi q aradigan sabablarning murakkab ekalgini bilib oladilar. Bu murakkablik xilma-xil omilar tufayli shakllanganligini anglaydilar. Barcha h ududiy komplekslar, regionlardagi tabiiy xususiyatlar tabiiy va atropogen omillarning o`zaro ta`siri tufayli vujudga keladi. Atropogen omillar turli ko`rinishlarda, xususan siyosiy, tarixiy, i q tisodiy, psixologiya mazmuni kasb q ilgan h olda bo`lishi mumkin. H ududlarni ko`p q irrali ta h lil q ilish or q ali o` q uvchilar tabiatdagi Biron narsa va h odisa sababsiz mavjud bo`lmasligi va shakllanmasligi anglab etadilar. Geografiyani o`rganish o` q uvchilar o`zi yashab turgan tash q i mu h itni va undan uzo q dagi xilma-xil mu h itlarni bilib oladilar. Eng mu h imi o` q uvchilar o`zi yashab turgan mu h itning q anday muammolarga ega ekanligini, kishilar bu muammolarni echishda q anday yutu q lar va kamchiliklarga duch kelayotganlarini anglab etishlari kerak. Xususan, h ar bir h udud o`ziga xos i q lim, tupro q , a h oli resurslariga ega. Bu esa ularni o`rganishda o`ziga xos bo`lgan uslublarni q o`llashni ta q azo q iladi. O` q uvchilarda geografiya Fani yordamida xilma-xil ijobiy q obiliyatlar h am shakllanish mumkin. Aero va kosmik suratlar yordamida er sharining turli q ismlaridagi landshaftlarni ta h lil q ilish or q ali fa q at insonlargina mo``jizalarni yaratish mumkinligini anglab etadilar. Janubiy – SHar q iy Osiyo to g` laridagi

terrasalarda bepoyon sholizorlarning mavjudligini nima bilan isbot q ilish mumkin? SHimoliy Amerika preriyalaridagi bepoyon g` alazorlar, YAponiya, Amerika, G` arbiy Evropa, SHar q iy Xitoyda a h oli eng zich joylashgan rayonlardagi urbanizatsiya a h voli va h okazolarning barchasi inson faoliyatining natijasi deb q arash mumkin. Bunday vo q iya va h odisalarni o`rganitshda va echishda geografiya Fani h am ishtirok q iladi. Geografiya davlatlar va xal q aro o`rtasida sodir bo`layotgan murakkab alo q alar va munosabatlarni o`rganishda h am ishtirok q iladi. Geografiya dastlab paydo bo`lgan fanlardan biridir. Uning asosiy vazifasi o`sha davrlardan boshlab biror mamlakat h ududidagi va butun er sharidagi tabiat, a h oli va xo`jalikni o`rganishdan iborat bo`lgan. H ozirgi kunda geografik tad q i q otlar natijalari, tabiiy resurslar, q ishlo q xo`jaligi uchun erlar ochishda, sanoat korxonalari, a h oli turar joylari, infrastruktura tarmo q larini o q ilona joylashtirishda keng q o`llanilmo q da. H ozirgi zamon maktab geografiyasining asosiy mazmuni 60- yillarning oxirlarida shakllantirildi. Unga q adar maktablarimizda 30- yillarda ishlab chi q ilgan dasturlar asosida ta`lim tarbiya ishlari olib borildi. 60-yillardan boshlab tabiiy geogarafiya fanida chu q ur o`zgarishlar ro`y berdi. YAngi-yangi tabiiy boyliklar ochilishi, chu q urlik va dunyo okeandagi fundamental tad q i q otlar o`tkazish, maktab geografiyasi mazmuniga h am o`z ta`sirini ko`rsatmasdan q olmaydi. Geografiya

h ududlar va mamlakatlarni tasvirlovchi fan bo`lib, q olmasdan balki bevosita Amaliy tad q i q otlar olib boruvchi fundamental fanga aylandi. Tabiiy va i q tisodiy geografiya o`z navbatida bir q ancha fanlarga bo`linib ketadi. Tabiiy h ududiy mujassamlarni (komplekslar) tashkil etga q ismlarni o`rganish tabiiy geografiyaning (geomorfologiya, i q limshunoslik, gidrologiya, okeanologiya tupro q shunoslik va h .k.) q ator maxsus tarmo q lariga to` g` ri keladi. Bu fanlar umumiy er bilimi va minta q a tabiiy geografiyasi bilan chambarchas bo g` li q . I q tisodiy geografiya o`z navbatida ikkita asosiy q ismga bo`linadi: umumiy i q tisodiy geografiya (butun er sharida a h olining va xo`jalikning joylashishi tarkibini o`rganish) va minta q a i q tisodiy geografiyasi (alo h ida mamlakatlar va h ududlar misolida a h oli va ishlab chi q arishning joylashishini o`rganadi). I q tisodiy geografiya bir necha tarmo q fanlarga-sanoat, q ishlo q xo`jaligi, transport, sha h arlar, q ishlo q lar geografiyasi kabi o`nlab tarmo q larga h am bo`linadi. Geografiya fanlari tizimiga, tabiiy va i q tisodiy geografiyaga deyarli bir xil alo q ador bo`lgan mamlakatshunoslik va kartagrafiya fanlari h am kiradi. Maktab geografiyasi geografiya fanining to`plagan bilimlarini o` q uvchilarga etkazishda q uyidagilarga amal q ilish kerak. 1. O` q uvchilar yoshiga mos keladigan va ular o`zlashtira oladigan darajadagi bilimlarni berish. 2. O` q uvchilarga to`la shakllangan va h ayotda eng ko`p q o`llaniladigan bilimlarni berish. Maktab geografiyasining h ozirgi shakldagi mazmunini belgilashda N.N.Baranskiy, A.S. Barkov, A.A. Borzov, A.A.Polovinkin, I.A.Vitver, S.V.

CHefranov, P.T.Terexov, V.G.Erdeli, H . H . H asanov, Z.M.Akramov, O.A.Mo`minov, P.G.Musaev, P. G` ulomov va bosh q alarning xizmatlari katta. Ilmiy texnika tara qq iyoti va geografiya fanining ko`pro q amaliy fan bo`lishi maktab geografiyasi mazmunini sifat ji h atdan o`zgarishiga yordam bermo q da. 50-yillardan boshlab maktab dasturlari mazmuniga Amaliy ishlar tizimiga ega. Amaliy ishlarni uyushtirishning majburiyligi ta`limni h ayot bilan ya q inlashtiradi. Maktab geografiyasining mazmuni h ozirgi zamon geografiya Fani tara qq iyoti bilan belgilanadi, ya`ni geografiya Fani q anchalik rivojlansa, maktab geografiyasi h am unga bo g` li qh olda shunchalik rivojlanishda bo`ladi. Geografiya ta`limi jarayonida o` q uvchilar asosiy geografik tushunchalar va q onuniyatlar tizimini egallashlari kerak. Ta`lim jarayonida geografik ob`ektlar va h odisalar sabab-o q ibat nu q tai nazaridan yoritilishi lozim. O` q uvchilar tabiiy geografiya asoslarini bilish uchun geomorfologiya, i q limshunoslik, okeanologiya, q uru q lik gidrologiyasi, tupro q shunoslik, geologiya, geofizika, geoximiya va bosh q a fanlardagi ma`lumotlarni kiritish kerak. Ayni q sa, h ozirgi kunda tabiiy geografiya mazmuniga tabiat boyliklaridan o q ilona foydalanish va uni q o`ri q lash, inson bilan tabiat o`rtasida ketayotgan jarayonlar h a q idagi bilimlar keng o`rin olishi kerak. I q tisodiy geografiyani o`rganish o` q uvchilarga i q tisodiy geografik o`rin, tabiiy sharoit va boyliklarga i q tisodiy ji h atdan ba h o berish, territorial ishlab chi q arish kompleksi, geografik me h nat ta q simoti, ishlab chi q arishni tashkil etish shakllari, i q tisodiy rayonlar, agrosanoat kompleksi, sha h arlar, q ishlo q lar kabi tushuncha va kategoriyalar h a q ida bilimlar berilishi lozim. Ayni q sa