Inkuliziv talimga jalb qilish bosqichlari Reja: 1. Imkoniyati cheklangan bolalarni inklyuziv ta’limga jalb etish masalalari 2. Inklyuziv ta'limga jalb qilingan o'quvchilarda tayanch kompetentsiyalarini shakllantirish usullari 3. I nk l y uz i v t a' l i m g a j al b qi l i n ga n z ai f k o' r u vc hi o 'q uv ch i l ar ni ng ps i x ol og i k xu su s i y at l a r i Kalit so‘zlar: Inklyuziv, integratsiya, reabilitatsiya, funksional, huquq, uzviylik, fikr, dialektik, uzviylik Imkoniyati cheklangan bola ham barcha bolalardek bola hisoblanadi va u tan olinishi, hurmatga sazovor bo‘lishiga haqli, shuning uchun ularni nuqsoni bilan atalishi nomaqbul hisoblanadi. Bola, u qanday xolatda va qanday imkoniyatga ega bo’lishidan qat’iy nazar har doim kattalar yordamiga muxtojdir. Uni ajratish yoki aloxida nom bilan atash insonparvarlik nuqtai nazariga tug’ri kelmaydi. Agar imkoniyati cheklangan bolalarga nisbatan «anomal bolalar», «Imkoniyati cheklangan bola bolalar», «ko’r bolalar», «kar bolalar», «aqli zaif bolalar», «xarakat tayanch a’zolari falajlangan bolalar» va x. k. tushunchalar ishlatilib kelindi. Ammo ushbu tushunchalar mkoniyati cheklangan bolalarni xuquqlarini poymol kiladi. Otaonalarga ham salbiy ta’sir etadi. Imkoniyati cheklangan bolalar normal rivojlanishdagi bolalar kabi topshiriq va vazifalarni tezlik bilan mukammal amalga oshira olmasalarda, ammo imkoniyat darajasida bajara oladilar. Bolaning xuquqlarini ximoya qilish, ularga ijobiy munosabatda bulish tarbiyalashning muxim usulidir. Shuning uchun ham taxkirlashlarga yo’l qo’ymaslik talab etiladi. Inklyuziv ta’lim tizimida o‘quv tarbiya jarayonining tashkil etishi. Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalar inklyuziv ta’limida dars jarayonini moslashtirish. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar inklyuziv ta’limida dars jarayonini moslashtirish. Tayanch harakat a’zolarida muammolari bo‘lgan bolalar inklyuziv ta’limida dars jarayonini moslashtirish. Yengil darajadagi aqliy

rivojlanishida muammosi bo‘lgan bolalar inklyuziv ta’limida dars jarayoniga moslashtirishdan iborat. Darhaqiqat, bu ta’lim tizimi oldidagi muammolarni hal etish oson kechmaydi. Ammo bu ta’lim tizimining nafli jixati juda ko‘p ular sirasiga qo‘yidagilar kiradi: - Inklyuziv ta’lim qashshoqlik iskanjasidan qutilishga imkon beradi; - Inklyuziv ta’lim barcha uchun ta’lim sifatini yaxshilaydi; - Kamsitishlarni oldini oladi; - Inklyuziv ta’lim yanada inklyuzivlikka olib keladi. Inklyuziv ta’limga bo‘lgan ehtiyoj uning jamiyatga va maxsus ehtiyojli bolalar uchun quyidagi nafli jihatlari mavjudligidan kelib chiqadi: - inklyuziv ta’lim maxsus ehtiyojli bolalarga doimo o‘z oilasi mahallasi va qarindoshurug‘lari davrasida bo‘lishga imkon beradi; - inklyuziv ta’lim barcha uchun, ta’lim sifatini yaxshilashga olib keladigan katalizator bo‘lib xizmat qilishi mumkin; - bolalarni oilasidan, o‘yidan uzoqda bo‘lgan internatlarga joylashtirish ularning o‘yi, oilasi xamjamiyat hayotiga ishtirok etish huquqigato‘sqinlik qiladi; - o‘yidan, oilasidan, ota-ona mexridan uzoqda bo‘lgan bola diydasi qattiq bo‘lib o‘sadi. Chunki oila tarbiyaning bosh markazidir. Maxsus extiyojli bolalarni umumta’lim muassasalariga qabul qilinishi o‘quvchilarni yanada bolaga qaratilgan faolroq va ko‘proq o‘quvchilarniqamraydigan yangi o‘qitish uslublarini ishlab chiqishga undaydi. Jamiyatda Imkoniyati cheklangan bolalarga nisbatan yanglish fikr va munosabat mavjud. Ular haqida ma’lumotlarning kamligi va ularga yoshligidan maxsus muassasalarda yopiq tarzda ta’lim - tarbiya berilishi bunga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday munosabatni yo‘qotish yoki kamaytirish ancha mushkul ishdir. Lekin tajribadan shu narsa ma’lumki, kattalarga nisbatan bolalar farqli va o‘xshashlik jihatlarni tezroq anglar ekanlar. Agarda maxsus ehtiyojli bolalar normal rivojlanishdagi bolalar bilan birgalikda ta’lim - tarbiya olsalar, bu barcha bolalarni Imkoniyati cheklangan bolalarga nisbatan o‘zlari singari bola ekanliklarini anglab, kamsitmasliklarini ta’minlagan bo‘lar edi. Imkoniyati cheklangan bolani oddiy sharoitga joylashtirish integratsiyaga qarab qo‘yilgan birinchi qadamdir. Imkoniyati cheklangan bolalarning umumta’lim muassasalari tarkibiga qamrab olinishi jahon miqyosida “inklyuziv” yoki “integratsion” ta’lim atamalari bilan ataladi. “Integratsiya” atamasini aniqlash maqsadida ushbu

tushunchaning ta’rifini bergan. Unda “guruxlar integratsiyasiga”, “guruxda shaxslararo munosabatlarni tartibga solish” sifatida qaraladi shuningdek, jamoada faqatgina insonparvrlik munosabatlarni va mazkur guruxda ijobiy jamoatchilik fikrini yaratilishi bilan integratsiyani amalga tadbiq etish mumkin deb ta’kidlanadi. Keyingi yillarda imkoniyati cheklangan bolalarni barcha tengdoshlari katori umumta’lim tizimida ta’lim olishiga jiddiy etibor berilmoqda va inklyuziv ta’lim matbuot axborot vositalari orkali ommaga keng targibot qilinmoqda. Bu borada otaonalar ham farzandlarini umumta’lim tizimidagi integratsiyalashgan va inklyuziv gurux va sinflarda ta’lim - tarbiya olishiga uz istaklarini bildirishmokda. Integratsiyalashgan ta’lim bu, -diqqat markazida bolaning aynan maktabga kelib ketish muammosi turgan, maxsus ehtiyojli bolaning maktabga qatnash jarayonidir. Integratsiyalashgan ta’limda bolaga muammo sifatida qaraladi. Bu ta’lim tizimining quyidagicha shakllari mavjud: • Jismoniy integratsiya. Integratsiyaning bu shakli Imkoniyati cheklangan bola va Imkoniyati cheklangan bola bulmagan bolalar urtasidagi jismoniy farkni kamaytirishga qaratilgan. Oddiy maktab bilan yonma-yon joyda Imkoniyati cheklangan bola bolalar uchun maxsus bo‘lim yoki sinf tashkil qilish mumkin. • Funksional integratsiya. Bu shakl Imkoniyati cheklangan bola va Imkoniyati cheklangan bola bo‘lmagan bolalar o‘rtasidagi funktsional muammolarni kamaytirishga qaratilgan. • Ijtimoiy integratsiya. Itegratsiyaning bu shakli ijtimoiy muammolarni kamaytirishga qaratilgan va u Imkoniyati cheklangan bola hamda Imkoniyati cheklangan bola bo‘lmagan bolalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani qo‘llab – quvvatlaydi. Jamiyatga integratsiya qilish kabilar. "Kompetentsiya" so'zi, biron-bir kasbingizni bajargan bo'lishingiz uchun kerakli tushunchani anglatadi. Bu, ma'lum bir kasbi bajarish uchun kerakli bilim va ko'nikmalarga egilish bilan bir qatorda, shaxsiy xususiyatlarning (masalan, ish bilan bog'liq hayajon va intilish, jamiyatda jangovar xususiyatni bilish, o'zlashtirish, jamiyatning yuqori tajribaga ega bo'lish, ishlash bilan bog'liq jiddiylik, o'z-o'zini boshqarish, jamiyatning ilg'or imkoniyatlaribilish kabi) umumiy jamlanmasini ifodalaydi. Kompetentsiyalar, malakali, yuqori saviyadagi va yuqori darajadagi birlashmalar deb topiladi va o'quvchi yoki

ishchini kasbi, xizmat yoki hodimligida o'zlashtirishga qodirli bo'lib, kasbga oid muammolarni o'z vaqtida yechish bilan bog'liqdir.Shaxsiy, ijtimoiy va kasbiy bo'shliqlarda xizmat ko'rsatuvchi, ish bilan bog'liq muammo yechish, jamiyatga foydali ishlar kiritish, joriy ishning sifatini oshirish, yangi hodisalarga moslashish va o'z-o'zini mustahkamlash bilan bog'liq qator kompetentsiyalar kabi bir qator bo'lishi mumkin.Inklyuziv ta'lim, har qanday o'quvchiga qarashli, barcha o'quvchilarning talablariga qat'iy rioya qiluvchi ta'lim usuli hisoblanadi. Bu usul, turli shakllarda yoki xususiyatlarda qiziqarliklari bor bo'lgan o'quvchilar uchun ham taqdim etiladi, masalan, engel tushganlar, xavfli o'qish mukofotlari, yadroviy oilalar, zamonaviy o'qish texnologiyalari yoki boshqa talablar.Inklyuziv ta'limning asosiy maqsadi, barcha o'quvchilarning o'zlarining qobiliyat va imkoniyatlarini ko'rsatish orqali o'quv jarayonidan qat'iy ishtirok etishini ta'minlashdir. Bu, o'quvchilarni mahalliylashtirishni va ularga yaxshi ta'lim natijalari olishlari uchun zarur bo'lgan o'quv usullarini qo'llash orqali amalga oshiriladi.Inklyuziv ta'lim, o'quvchilarning fikrlariga, qarorlariga va qiziqishlariga e'tibor beradi. Bunday usulda, har bir o'quvchi o'z o'qish yo'nalishida turli shakllarda yordam olishi mumkin. Bu, o'quvchilarning ijtimoiy tarmoqlarida yashashni o'rganishlari, o'zlarining qobiliyatlarini rivojlantirishlari va boshqa odamlar bilan xavfsiz muloqotda bo'lishlari uchun xavfli ekanligi sababli ham juda muhimdir.Inklyuziv ta'limning eng muhim xususiyati, bir necha turdagi o'quvchilarni bir-biriga yaxshi ko'mak ko'rsatishdir. Bu usulda, o'quvchilar boshqa o'quvchilarning fikrlarini e'tiborli eshitishlari va ularning fikrlari bilan tanishishlari mumkin bo'ladi. Bu, o'quvchilar orasida samarali ishbirligi va samarali o'qishni ta'minlaydi.Inklyuziv ta'limning tayanch kompetentsiyalarini shakllantirish usullari birlamchi o'quvchi tajribasi, guruh tajribasi va shaxsiy o'quvchi yondashuviga asoslanadi. Birlamchi o'quvchi tajribasi, har bir o'quvchini shaxsiy qobiliyatlari va o'qish usullariga ko'ra maxsus mashqlarni o'zlashtirish va shaxsiy qobiliyatlarni rivojlantirish imkoniyatini beradi. Guruh tajribasi,

o'quvchilarning boshqa o'quvchilar bilan o'zaro aloqalarini rivojlantirishga va jamoatchilik ruhini rivojlantirishga imkon beradi. Shaxsiy o'quvchi yondashuviga asoslanadigan usullar esa har bir o'quvchining o'zining qobiliyatlari va qiziqishlari asosida o'qishni jalb etishni va o'zlashtirishni ta'minlaydi."Ta'limga jalb qilingan" deya tushuncha, o'quvchilarga o'quv jarayonida qatnashish yoki o'quv materiallarini o'rganishga ergashishadi. Bu esa, o'quvchilarni tayyorlashda asosiy qadamdir va ularning tayanch kompetentsiyalarini shakllantirishga yordam beradi.Tayanch kompetentsiyalarini shakllantirish usullari quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:1.Amaliyot bilan o'rganish: O'quvchilarga teorik bilimlarni o'rganishning yanada o'ng tarafli bo'lishi uchun amaliyot bilan o'rganishga yordam berish kerak. Masalan, matematika fanini o'rganishda, amaliy mashqlar yoki hisob-kitob jarayonlari ko'rsatish mumkin.2.Jamoatda ishlash: O'quvchilarning ko'rsatgan ishlarini boshqalar bilan baham ko'rish uchun o'quvchi guruhida ishlash, ijtimoiy muammolarini hal qilishni o'rganish, maslahat so'rish va shunga o'xshash ko'rsatkichlarni rivojlantirishga yordam beradi.3.Muloqot: O'quvchilarni o'rganishga qiziqish vaqti, ulardagi o'quv jarayonida qatnashish hissi, ma'lumotlarni xotira qilishga yordam beradi.4.Tadqiqot va munozara: O'quvchilarga tadqiqot va muzakiralar orqali o'z fikrlarini bayon qilish, tanqidiy fikr yuritish va o'zlarining fikrini boshqalar bilan baham ko'rishni o'rganishga yordam beradi.5.takliflarni boshqarish: O'quvchilarga o'zlarining yechim topish, muammolarni hal qilish, ijtimoiy muammolarni hal qilish uchun takliflarni boshqarishni o'rganishga yordam berish kerak.6.o'zlashtirish: O'quvchilarga o'zlarining fikrini, tajribalarini va xalqaro o'qituvchilar bilan bir qatorda yana sharoit yaratishga yordam berish, ularning o'z-o'zini baholash, ko'rsatki tayyorlash va o'zlashtirishga yordam beradi.7.Qiyinchiliklar bilan tashkil etish: O'quvchilarga, ta'lim jarayonida qiyinliklarga duch kelsa, ularni hall qilish uchun tahlil qilish.Inklyuziv ta'lim usullari yordamida, o'quvchilar o'zlarining tayanch kompetentsiyalarini shakllantirishda yuqori darajada muvaffaqiyat ko'rsatishadi. Birlamchi o'quvchi tajribasi va shaxsiy o'quvchi