Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. 34v

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

160 KB

Скачать

Reja:
I. Kirish. Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari.
II. Asosiy qism:
1. Leksik tahlil qilish metodikasi
2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash.
3. Atamalar, iboralar, shevaga xos so‘zlar ustida ishlash.
4. “Otamdan qolgan dalalar” romani leksik tahlili.
III. Xulosa. Matn tahlili. Leksikaning tahlildagi o‘rni.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar.
1

Kirish.
Yozuvchi hamda shoirlarning asarlarini o‘rganish, til va adabiy til
namunalari bilan tanishish imkonini beradi. Badiiy adabiyot tili haqidagi soha
tilshunoslikka ham, adabiyotshunoslikka ham oid bo‘lib, ikki sohaning
kesishganidan hosil bo‘lgan, lekin ularning har ikkalasidan ham farqlidir. Badiiy
asar tilining amaliy xususiyati uni lingvistik qahlil qilishda namoyon bo‘ladi.
Asarni lingvodidaktik tahlil qilish usullarida, uning badiiy tasvir vositalarini
tahlil qilishda ko‘rinadi. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun xosdir.
So‘zsan’ati – adabiyot asosida ham badiiylik yotadi. Adabiy asarlarda hayot
hodisalari o‘z ko‘rinishida emas, ijodkorning badiiy tili va badiiy mahorati
orqali ifodalanadi. She’r, hikoya, qissa, roman, drama va shu kabi asarlarni
lingvistik tahlil qilish, undagi so‘zlarni tahlil qilish orqali yozuvchi mahorati va
badiiy til darajasidan qanchalik foydalanganligini bilish mumkin. Adib, shoir
voqelikning muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini
aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlardan foydalanadi. Ushbu so‘zlar
kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqeligi,
insoniy kechinma, tuyg‘ulari badiiy til orqali tasavvur uyg‘otadi.
O‘zbek tilshunosligida badiiy asar tilini o‘rganishga qaratilgan bir
qancha kuzatishlar natijasida asosan lingvistik va lingvopoetik yo‘nalishlar
ajralib turadi.
1. Lingvistik yo‘nalish . Tilning muayyan tarixiy davridagi holati, ayni
holatga mos bo‘lgan badiiy xususiyatlar, leksik, fonetik va Grammatik
o‘zgarishlar, tilning hozirgi holati bilan umumiy va farqli holatlari ilmiy
talqin etish maqadida o‘sha davrga oid adabiy-badiy asarlarning tili
o‘rganiladi. Bunda badiiy asarlar, yozma yodgorliklar tili ayni maqsaddagi
tadqiqot uchun faqat asasiy dalil bo‘lib xizmat qiladi. Til tarixini
2

tasvirlash va tadqiq etishda bu qadim tarixga ega va qadimiy linvistik an’ana
sifatida rivojlanib kelmoqda.
2. Lingvopoetik yo‘nalish badiiy asar tilini o‘rganishning asosiy maqsadi
esa bulardan ancha farqlidir. Bu o‘rinda uning farqli jihati tilning turli
vazifalarga egaligidadir. Tilshunoslikka oid zamonaviy darsliklarda asosan
uch va to‘rt vazifasi keltirilgan.
Bu vazifalarni hamma turlicha tahlil qiladi:
Kommunikativ vazifa –tilning kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi ekanligi.
Ekspressiv vazifa da – turli fikr va tuyg‘ularni ifodalashligi.
Konstruktiv – fikrlarni shakllantirish, tartibga solish va ifoda jarayonini
belgilab berish vasifasi.
Akkumulyativ – ijtimoiy tajriba va bilimlarni to‘plash, saqlash, tahlil qilish,
tahrirlash vazifalaridir.
Badiiy asarni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan
foydalanish mahorati mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda
semalari qavariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning
badiy –estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza
yuritish kerak. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid
ma’noli, ko‘p ma’noli, tarixiy va arxaik so‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid
so‘zlar, chet va vulgarizmga oid so‘zlar ajratilib tahlil qilinadi. Men badiiy asar
tilini tahlil qilishda Saida Zunnunovaning “So‘qmoqlar” qissasiga to‘xtaldim.
Badiiy asarni, badiiy nutqda qo‘llaniladigan so‘z va so‘zvositalarining ma’no
xususiyatlarini ifodadorlik ko‘lamini hisobga olgan holda tahlil qilish, asarni
tahlil qilish bilan bir qatorda, kitobxonlarning badiiy asardan estetik zavq
olishini kuchaytiradi, ularning badiiy asarga bo‘lgan qarashlarini rivojlantiradi.
Iboralarning semantik xususiyatlari:
3

Ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabat idan tashkil topgan,
nutq jarayoniga shu ko‘rinishda kiritgan til egalari xotirasida imkoniyat sifati
mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi. Voqeylikni obrazli
tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zo‘ngida aniq va ravshan tasvirlashda frazeologik
iboralarning ahamiyati katta. Shu o‘rinda adibamiz, Saida Zunnunova ham
“So‘qmoqlar” qissasida iboralardan samarali foydalangan. Barcha birliklar juda
topib qo‘yilgan o‘sha vaziyat va bo‘lib o‘tayotgan voqeaga. Bu kabi iboralar
so‘ztejash va so‘zma’nosini aniq lo‘nda keltirishga, yozuvchi bilan kitobxon
o‘rtasidagi muloqot jarayonini osonlashtirishga va asar mazmunini yanada
teranlashtirishga yordam beradi.
Asardagi barqaror birikmalar (iboralar) tahlili:
“Yengil tortmoq”- ko‘ngli joyiga tushmoq, g‘amdan qutulmoq.
“Peshonasi tirishmoq” - ko‘ngli to‘lmaslik, o‘xshashi ensasi qotmoq.
“Ensasi qotmoq”- voqeaga bepisand qarash, mensimaslik.
“Yuragi shuvvillab ketmoq”-qo‘rqib ketmoq, cho‘chib tushmoq.
“Ko‘ngli taskin topmoq”-xotirjam bo‘lmoq.
“Ichidan zil ketmoq”-xovotirga tushmoq, taskin topmoq.
“Yuragi jiz etmoq”- ko‘ngilga yoqish ma’nosida.
“Qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirmoq”-aldamoq.
“Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmoq”-gumonsiramoq, cho‘chimoq.
“Og‘iz ochirgani qo‘ymaslik”-gap bermaslik, gapirishga qo‘ymaslik.
“Tili bog‘lanmoq”-birovni oldida gapira olmaslik.
“Qorasini ko‘rsatmoq” – kelmoq.
“Qoshi chimirilmoq”- jahli chiqmoq, arazlamoq.
4

“Ko‘ngliga qattiq tegmoq”-xafa qilmoq, qattiq gapirmoq.
“Qadamini uzmoq”- borishdan to‘xtamoq, qaytib ketmoq.
“Ko‘ngli qotmoq”-bezimoq, ko‘ngli qolmoq, xafa bo‘lmoq.
“Nafasini ichiga yutmoq”-g‘azabini bosmoq, biron narsadan qo‘rqmoq
“Ko‘ngli yorishmoq”- xursand bo‘lmoq, g‘amdan qutulmoq.
“Qo‘li tegmay qolmoq”- bo‘sh vaqti yo‘q bo‘lmoq, ishni tashlab qo‘ymoq.
“Dilni siyoh qilmoq”- xafa qilmoq, ranjitmoq.
Adibamiz, tasvirga muvofiq iboralarni qo‘llash bilangina kifoyalanmagan.
Balki asar qahramonlarining tabiati, hayot tarsi, fe’l –atvori, ruhiy holati barchasini
hisobga olgan holda qo‘llagan.
LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISH METODIKASI
Leksikologiya (yunoncha lexis — so‘z, logos — fan, ta’limot) so‘zhaqidagi
fan bo'lib (uni o'zbek tilida so‘zshunoslik deb ham atashadi), muayyan tilda
ishlatiladigan barcha so‘zlar shu tilning lug‘at boyligini tashkil qiladi.
Tilshunoslikning bu bo'limi so‘zva uning ma’nolarini o‘rganish bilan
shug‘ullanadi. Shu sababli, leksikologiya o‘quvchi so‘zboyligini oshirish va
boyitishda katta imkoniyatlarga ega. Leksikologiyani o‘rganish jarayonida
so‘zning grammatik hamda lug‘aviy, o‘z va ko'chma ma’nolari, bir ma’noli va
ko'p ma’noli so 'z la r , m a ’no k o 'c h is h usullari, m a ’n o d o sh , u y ad o
sh , zid ma’no li, sh ak ld o sh , talaffuzi y aq in , m a ’nosi farq q iluvchi
paronim so‘zlar, umumxalq ko'p ishlatadigan va kam ishlatadigan so‘zlar,
tarixiy, shevaga oid, yangi paydo bo‘lgan va eskirgan, kasb-hunarga oid so‘zlar,
atamalar, ibora va tasviriy ifodalar kabi hodisalar bilan tanishiladi.
Talabalar nutqning go‘zalligi, izchilligi, ta'sirchanligi asosan ularning lug‘at
boyligi bilan bog`liq. Boshlang‘ich sinflardan boshlab akademik litsey va
kasb-hunar kollejlarigacha bo’lgan davrda O‘quvchilar o‘rganadigan so‘zlar
5

lug‘ati kengaytirilib boriladi. Bunda bir qator xususiyatlar e’tiborga olinadi.
Xususan:
— so‘zlarning amaliy ahamiyati, ya’ni butun ta ’lim jarayoni uchun ma’rifiy
ahamiyatga ega bo‘lgan so‘zlar;
— so‘zlarning amaliyotda qo‘llanish darajasi, uning muntazam yoxud alohida
holatlardagina qo‘llanishi;
— so‘zma'nosining to'la tushunilishi, o‘rinli va nutqiy vaziyatga mos ravishda
ishlatilishi nazarda tutiladi.
So‘zning o‘z va ko'chma ma’nosini o‘rganish usullari mavzusini
o‘rganish jarayonini tahlil qilib ko‘ramiz:
Topshiriq : quyidagi gaplarni o‘qing. O‘zva ko'chma ma’noda kelgan so‘zlarni
ajrating.
Me’mornikida bir yorqin yulduz o‘syapti, u – Badia
Havo ochiq, yulduzlar yorqin nur sochmoqda
Hovlimizda bir gul bor, uning ismi – Zulxumor
Har o`zbekning hovlisin, Gilam kabi gul bezar.(A.Suyun)
I-topshiriq. Berilgan gaplardagi gul, yulduz so‘zlarining ma’nolarini aniqlang.
Namuna: 1-ustunda berilgan gaplardagi yulduz, gul so‘zlari qiz, farzand
ma’nosini beradigan ko'chma ma’noda qo‘llanilgan. 2-ustundagi mazkur so‘zlar
esa o 'z ma’nosida qo‘llangan.
Demak, bir xil shakldagi so 'zlar ikkinchi tur ma’noda ham qo‘llaniladi va
mazkur holatni so‘zning ko'chma ma’nosi deb yuritiladi.
2-topshiriq. Gapdagi gul va yulduz so‘zlarining uyadoshlarini toping.
6

Nannina: gul — atirgul, chinnigul, gulsafsar, bo'tako'z; gul-qiz, farzand, ona,
ayol. singil; yulduz-sayyora. Yer, Oy, Quyosh, Mars, Yupiter, Neptun ,
yulduz-qiz, g o‘zal qiz, tarbivali, aqlli, ilmli qiz...v.h.
Bu kabi o‘yin-topshiriqlar o‘quvchilardagi mantiqiy tafakkurni
rivojlantiradi, mustaqil mushohada malakasini chuqurlashtirishga, so‘zboyligini
oshirish va boyitishga ijobiy ta ’sir ko‘rsatadi.
“Izchil kurs”ni o‘rganishda — o‘zva ko'chma ma’noli so‘zlar orasidagi
ma’noviy munosabatlar, ma’no guruhlari (uyadosh, ma'nodosh, zid ma’noli
so‘zlar kabi)ning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi ustida ishlash, til sathlarini
bog‘lab o‘rganish orqali lug‘at xazinasini oshirish va boyitishga imkon beradi.
Ona tili mashg‘ulotlarida berilgan mashqlardagi so‘zlarning o‘z va ko'chma
ma’nolari ustida ishlanadi.
Bog‘larga namozgar salqini tushdi,
Gullar ham bargini qayirdi asta.
Oftob ham suv ichar tog 'lardan pastda,
Loladek qip-qizil o‘t-shafaq o‘chdi. (U.Nosir)
Ushbu satrlarda yasama go‘zallik yo‘q, tun bilan kunning o'zaro almashish
daqiqalariga xos belgilami payqab, tuyib, ко‘rib, kun botishi bilan salqin
tushishini nozik badiiy bo'voqlarda, ko'chma ma’noda tasvirlanadi: “Oftob
ham suv ichar tog‘lardan pastda...” , "Loladek qip-qizil o't-shafaq o'chdi...”
kabi. Matn ustida ishlash mashqlaridan so'ng, o‘quvchilarda mustaqil
mushohada malakasini hosil qilish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish
mumkin.
1-topshiriq. Hayvon, qush va o‘simlik nomlari ro‘yxatini tuzing. Har bir so‘zni
o‘zma’nosida va ko'chma ma’noda qo‘llab, so‘zbirikmasi va gaplar hosil qiling.
Namuna:
7

1 -ish. Burgut, arslon, qaldirg‘och, sher, lochin, ohu, kiyik...v.h.
2-ish. Burgutning qanoti, arslon n a’rasi, qaldirg‘ochlar qo‘shig‘i, hurkak kiyik.
sherning yuragi...v.h.
3-ish. Bizning shirin uyqumizni arslonlarning n a’rasi buzdi. Burgutning qanotlari
parvoz paytida salkam ikki metrga boradi. Arslon tongda ko'zini ochdi.Uni
qaldirg‘ochlar galasining vijir-vijiri bezovta qilgan edi.
2-topshiriq. Hosil qilingan so‘zlarni ko'chma ma’noda qo‘llab, gap tuzing.
1-ish.
Arslon, sher, kiyik, qaldirg‘och, Bobur, qarchig‘ay, burgut, lochin dek bola,
Shoira ohudek qiz, gul, to‘ti
2-ish. Gaplarni kengaytiring.
Namuna: Bobur — qarchig‘aydek yigit. Shoira - ohu ko'zli, kiyikdek chaqqon
qiz; Arslon va sherlar o‘rmon va tog‘larda yashaydilar. Lochinning ko‘zlari
nihoyatda o‘tkir bo‘ladi. O‘quvchilar hayvon va qush nomlari orqali insonga xos
bo‘lgan salbiy va ijobiy xususiyatlarni tavsiflash bilan o‘zbilimlarini
mustahkamlaydilar.
Ular shaxsni qanday baholash va tavsiflashni so‘z birikmasi yoki gap qurish
orqali izohlaydilar. Topshiriq javoblari baholangach, madaniy va yovvoyi o‘simlik
nomlari, poliz ekinlari, uy-ro‘zg‘or nomlari kabi uyadosh so‘zlardan lug‘atlar
tuzish; ularni o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llab, gaplar qurish, matn yaratish,
so‘zlar ko'chma ma’noda ishlatilganda, qanday ma’noni anglatayotganini
tushuntirish talab etilsa. bolaning ijobiy tafakkur doirasi kengayadi, so‘zlash
mahorati rivojlanadi. Bunda, ayniqsa, badiiy asarlarga tayanish yaxshi samaralar
beradi. O‘quvchilar e’tiborini so‘zma’nolarining doimiy yashash joyi — nutq
jarayoniga qaratish nihoyatda zarur
SO‘ZLARNING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATLARIGA KO‘RA TURLARI
8

Tilimizda ayrim so‘zlar o‘zlariga xos xususiyatlariga ko‘ra ma’noviy, shakliy,
ma’no jihatdan o‘xshash yoki zidlanishni bildiradi. Shunga ko‘ra ular shakldosh,
ma’nodosh. zid ma’noli va paronim so‘zlar kabi guruhlarga bo‘linadi.
So‘zustida ishlash jarayoni murakkab va ko‘p qirrali. Shunga erishish lozimki,
o‘quvchi yangi va notanish so‘zga e’tiborsiz bo‘lmasin. Uning ma’nosini
anglashga, zarur paytlarda o‘z nutqida qo‘llashga harakat qiladigan bo‘lsin.
Ma’nodosh so‘zlar (sinonimlar) ustida ishlash usullari
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida sinonimiya hodisalari va uning nutqiy
amaliyotini o‘rganish uchun maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari
hamda oliy ta’lim amaliyotida xilma-xil shakl va usullar mavjud. Ularning orasida
eng keng tarqalganlaridan biri sinonim so‘zlar qatorini hosil qilishdir. Buni
o‘quvchi va talabalar mustaqil ravishda bajarishadi. O‘quvchining dunyoqarashi,
tasavvur doirasi, tayyorgarlik darajasiga qarab, bu qatorlar ancha mukammal
yoki ixcham bo'lishi mumkin. O‘quvchilar sinonimik qatorlami tuzish
jarayonida yangi so‘zlami o‘zlug‘at bovliklari sirasiga kiritadilar. Shu bilan birga,
hozirgacha nisbatan karri ishlatiladigan so‘zlarning faollashishiga ham zamin
yaratiladi. Bu xildagi ko'nikma va malakalarni shakllantirish va takomillashtirish
uchun: berilgan so‘zlarga sinonimlarni tanlash; tegishli matndan, darslikdagi
mashqlar yoki badiiy asarlardan sinonim so‘zlarni ajratib yozish; sinonim
so‘zlar asosida saylanma diktant o'tkazish; har bir sinonim so‘zning ma’no
nozikliklarini izohlash kabi mashqlar bajarilishi mumkin. Eng oxirgi turkum dagi
vazifalar talabalarning yangi so‘zlarni o‘rganishlari va o'zlashtirishlarida eng
ko'p darajada yordam beradi. Bu jarayondagi mashqlarning turlari juda rang-
barang bo'lishi mumkin. Ular orasida sinonimik qatordagi barcha so‘zlar uchun
umumiy bo'lgan ma’noni topish asosiy o‘rin tutadi. Masalan, jahl, achchiq,
g‘azab, qahr. zarda so‘zlarini ko‘raylik. Bularning hammasini birlashtirib
turadigan bosh ma’no nojo‘ya xatti-harakat yoki hodisaga nisbatan qo'zg‘algan
kuchli darajadagi his tuyg‘u va uning ifodasidir. Mazkur so‘zning ma’nolarini
aniqlashda “O'zbek tilining izohli lug‘ati”dan foydalanish mumkin:
9

achchiq — qahr. jahl; zarda.
zarda — ko'chma: jahl, g‘azab, zug‘um.
qahr — qattiq achchiqlanish holati; g‘azab.
g‘azab — kuchli darajada nafratlanish, achchiqlanish hissi, qahr, jahl.
Keyingi bosqichda shu qatordan barcha so‘zlar uchun umumiy
bo'lganlarini (jahl. achchiq), ulardan belgining darajasi nisbatan kuchli va yuqori
bo'lganlarini (g‘azab, qahr) ajratish mumkin bo‘ladi. Ushbu qatordagi so‘zlarni
ma’noning kuchayib borishi yoki pasayib borishi yo‘nalishida joylashtirib chiqish
ham topshiriq sifatida yaxshi samara beradi. Bunda ham o‘quvchilar so‘z
ma’nolari ustida bosh qotirishadi, natijada, mazkur so‘zlarning ular ongida
mustahkamlanib, nutqlarida faollashib qolishiga imkon yaratiladi.
Sinonimlar ustidagi ish jarayonida o‘quvchilar so‘zlarning faol yoki
passiv darajadagi iste’molini ("barvasta” oddiy nutqda juda kam ishlatiladi,
“gavdali” esa juda faol qo‘llanadi), ularning muayyan yo‘nalishdagi
chegaralanishini (“norg‘ul” asosan yosh yigit kishilargagina nisbatan qo‘llanadi),
ayrim hollarda ularning emotsional bo‘yoqqa ega bo‘lishini (“barzangi” asosan
salbiy ma’no tashiydi) anglab yetishadi. Bu sinonimlarni nutq jarayonida
qo‘llash orqali ham o‘quvchilarning sinonim so‘zlarga bog‘liq bilim, tushuncha,
ko‘nikma va malakalarini takomillashtirish imkoniyatlari bor. Ular nutq
jarayonida bir so‘zning o‘rniga boshqasini qoMiab bo'lmasligini, bordi-yu,
qo‘llanganda ham u yerdagi ma’noning boshqacha noziklik bilan yuzaga
chiqishini amaliy jihatdan sezib olishadi, ko‘rishadi. Sinonimlar ustidagi ishlar
o‘quvchilar nutq bovligini oshiradi, ularning bitta ma’noni ifodalashdagi ortiqcha
takroriylikdan qutulishlariga imkon beradi, fikrni nisbatan aniq, lo'nda va tiniq
ifodalashga o‘rgatadi. Shunig uchun ham bu jarayonda badiiy adabiyotlarga
ko'proq murojaat etish, o‘quvchilarning bevosita izohli lug‘atlar ustida
ishlashlarini rag‘batlantirish maqsadga muvofiq bo'ladi. So‘zlarning shakl va
ma’no munosabatlariga ko' ra turlari ustida ishlashda ma’nodosh so‘zlar
10

guruhlarini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’nodosh so‘zlar —
tilimizning leksik boyligi. Undan qancha o‘rinli foydalanilsa, fikrni ravon,
go‘zal ifodalash imkoniyatlari shuncha kengayadi. so‘zdan to‘g‘ri va samarali
foydalanish malakalari shakllanadi.Og‘zaki hamda yozma nutqni ma’nodosh
so‘zlar bilan boyitishda so 'zlarni quyidagi leksik ma’no guruhlariga ajratish
usullaridan foydalanish mumkin.
1-topshiriq. Istamoq, kengashmoq, so 'ram o q , salomlashmoq, xohlamoq,
maslahatlashmoq, fikrlashmoq, orzu qilmoq, sog‘inmoq, ko‘rishmoq,
omonlashmoq, ahdlashmoq. salom-alik qilmoq kabi ma’nodosh so‘zlarni leksik
ma’no guruhlariga ajrating:
— istamoq, xohlamoq, orzu qilmoq, sog‘inmoq;
— maslahatlashmoq, kengashmoq, fikrlashmoq, ahdlashmoq;
— salomlashmoq, so‘rashmoq, ko‘rishmoq, omonlashmoq, salom-alik qilmoq...
2-topshiriq. Ma’nodosh so‘zlarni ma’lum bir belgining oshib yoki kamayib
borishi (so‘zning ma’no darajalari) bo‘yicha tartib bilan joylashtiring:
— hujra, xona, kulba, uy, koshona, saroy, qasr, qal’a;
— tuzuk, durust, yaxshi, ajoyib, a’lo...
Yoshlarni mustaqil fikrlashga, leksik ma'no belgilarini farqlashga
yo‘naltiradigan bunday topshiriqlarni bajarish gapda so‘zning o‘rnini
aniqlashni osonlashtiradi, undan sharoitga mos ravishda foydalanish
imkoniyatini yaratadi.
3-topshiriq. Berilgan so‘zlarga leksik ma'nosi yaqin so‘zlardan qator hosil qiling:
gulzor, gumon, sezgi... Ularni ma’no darajalanishiga qarab joylashtiring: gulzor,
gulbog‘, guliston, gulshan, chaman, chamanzor, bog:-u bo‘ston... v.h.
Har bir so‘zga namunadagidek qatorlar hosil qilingach, so‘zlarning oshib
borayotgan ma’no ко‘1 ami quyidagicha tasnif qilinadi:
11

— “gulzor” so‘zining ma’no darajasi gulbog‘ so‘zining ma’nosidan (ko‘lami)
torroq, chunki “gulzor” deganda, gul ekilgan joy ma’nosi anglashilsa, gulbog‘
deganda, gul va manzarali butalar ekilgan joy tushuniladi. “Gulbog‘” so‘zida
ma’no kengayishi hodisasi ko‘rinadi;
— “guliston” so‘zining ma’no ko‘lami gulzor va gulbog‘dan ko‘ra kengroq,
ya’ni unda gullar vatani (diyori, mamlakati) ma’nosi bor. Lekin mazkur so‘z
umumiste’moldagi so‘z bo‘lib, “guliston”da “chaman” so‘zida anglashiladigan
badiiy ko'tarinkilik, b o‘yoqdorlik ko‘rinmaydi. Shuning uchun guliston so‘zi
gulshan, chaman so‘zlaridan pastroqda turadi.
4-topshiriq. Gapdagi m a’lum bir so‘zni uning ma’nodoshi bilan almashtiring.
Namuna: 0 ‘zbekistonimiz (Respublikamiz, yurtimiz, o‘lkamiz, diyorimiz,
mamlakatimiz...) kun sayin chiroyli (ko‘rkam, obod, go‘zal, suluv...) bo‘lib
bormoqda.
5-topshiriq. Berilgan gap yoki m atndagi ajratilgan so‘zlarga ma’nodosh,
uyadosh, zid ma’noli so‘zlar topib, ularni o‘zgartiring.
Kulgi-yu tabassum hamrohing b o‘lsin,
Sen kulsang, qalbing ham qo‘shilib kulsin,
Yaratgan riyodan uzoqroq qilsin,
Tabassum botiniy nurdan dalolat. (T.Z.)
Namuna: hamrohing, qalbing, riyodan, botiniy nur...
1. Ma’nodoshlar — hamrohing, yaqining, sheriging, yo‘ldoshing,
mahraming...v.h.
Uyadoshlar: ham rohing — sheriging, q o‘shning, hamdarding, homiying,
tanishing, ulfating...v.h.
Zid ma’no: hamrohing — raqibing, dushmaning, yoving...v.h.
2. Ma’nodoshlar: qalbing, ko‘ngling, yuraging...v.h.
12

Matn ustida ishlash: M atndan m a ’nodosh so‘zlarni ajrating, guruhlang,
ularga zid ma’noli so‘zlar tanlang. Topgan so‘zlaringizdan foydalanib,
so‘zbirikmasi hosil qiling. “...Kulgi-yu tabassum Ollohning insonga bergan
betakror marhamatidirki, bu xislat na hayvonot dunyosida, na parranda-yu
darrandalarda uchraydi. Inson qiyofasidagi shodmonlik belgisi faqat insongagina
xos. Kulgi-yu tabassum bebaho gavhardir, inson qalbining yuzdagi aksidir.
1-ish. kulgi — yig‘i marhamat — malomat, la’nat
tabassum — jahl xislat — fe’l, badfe’l
xursandlik — xafalik fazilat — xulq-atvor
shodlik — g‘am n e’mat — falokat, balo-qazo
O‘quvchilaming bu sohadagi bilim va malakalarini yanada kengaytirish uchun
quyidagi o‘quv-topshiriqlardan foydalanish mumkin:
— Matndagi yangi yoki sizga tanish bo‘lmagan so‘zni belgilang, uning
ma’nosini izohlang;
— matnda ajratilgan o'z va ko'chma ma’nodagi so‘zlarning uyadosh va
ma’nodoshlarini toping;
— ma’nodosh so‘zlarning hammasi uchun umumiy bo'lgan ma’noni belgilang.
— ma’nodosh so‘zlarning ma’no nozikliklarini aniqlang.
— ulardan foydalanib, matn yarating. Ma’nodosh (sinonim) so‘zlar qatorini
tuzing. Bunda darslikdagi muayyan mashqda berilgan so‘zga o‘quvchilar
ma’nodosh (sinonim) so‘z izlashadi. Bunday mashqlar uchun o‘quv materiali
sifatida adabiyot darsligiga murojaat etish mumkin. Ma’nodosh so‘zlarni
o‘rganish yuzasidan bajariladigan ijodiy-nazorat ishlarining yana bir turi
saylanma diktant tarzida o'tkazilishi mumkin. Bunda matn o‘qiladi, undan
faqat (sinonim) ma’nodosh so‘zlargina ko'chirib yoziladi, agar o‘qituvchi
lozim topsa, eshitib yozilgan ma’nodoshlarga shakldoshlar, zid ma’noli so‘zlar,
13

uyadoshlar tanlash, ular vositasida so‘zbirikmasi hosil qilishga qaratilgan
qo‘shimcha mustaqil ishlardan biri topshirilishi mumkin. Ma’nodosh so‘zlar
ustida ishlashning shakl va usullari nihoyatda xilma-xil. Ularning eng keng
tarqalganlarini talabalarga eslatish, mavzuga oid ijodiy va mustaqil ishlar
bajarish, nazorat testlari tuzish va ularni guruh oldida himoya qilish o 'ta foydali
o‘quv topshiriqlaridan hisoblanadi. Bunday ijodiy-amaliy ishlar, og‘zaki nutqni
ma’nodosh va uyadosh so‘zlar bilan boyitishda muhim o‘rin egallaydi.
Zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash
O‘quvchilar so‘zboyligini oshirishda zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash ham
katta ahamiyatga ega. Ular nutqqa alohida aniqlik, ifodalilik, ta’sirchanlik
bag‘ishlaydi. Ulardan foydalanish usullari xilma-xil:
— Berilgan so‘zlarga zid ma’noli so‘zlar tanlash: katta - ..., xursand- ... , tez -
... , xunuk - ... , oq - ... , olmoq - ... , kelmoq - ... kabi.
— zid ma’noli so‘zlarning ma’nosini sharhlash;
— kecha-kunduz. oq-qora, yosh-qari, katta-kichik kabi juftliklar ma’nosini
aniqlash, ular ishtirokida gap tuzish va matn yaratish kabi amaliy ishlar bilan
shug‘ullanish, o‘quvchilar so‘z boyligini oshirishga samarali yordam beradi.
Nutqni zid ma’noli so‘zlar bilan boyitishda xalq maqollarining o'ziga xos o‘rni,
vazifasi bor. O‘quvchilar “O'zbek xalq maqollari”, “Aql aqldan quvvat oladi”,
“So‘zko‘rki — maqol” kitoblaridan zid ma’noli so‘zlar ishtirok etgan maqollarni
ajratadilar va ma’nosini sharhlaydilar.
Masalan: “Yaxshidan yetar sharofat, yomondan yetar kasofat” , “Do'st achitib
gapirar, dushman kuldirib” , “Yaxshilardan hargiz chiqmas yomonlik, asli
yomon bo'lsa, kutma omonlik”, “Yomonga bosh bo'lguncha, yaxshiga yoidosh
bo'l”, “Yomondan qoch, yaxshiga quloch och” kabi maqollar ma’nosini
sharhlash, ma’lum bir mavzuga oid maqollar topish va yozish ham qiziqarli,
ham samarali usullardan biridir. Berilgan ma’nodoshlarga zid munosabatda
14

bo'ladigan qator hosil qilish ham so‘z boyligini oshirish, gap tuzish malakasini
mustahkamlashda, nutqda gap ma’nodoshligi hodisalaridan foydalanishda
yaxshi samara beradi.
Namuna: Bu ertakni barcha o‘qishi kerak. — Bu ertakni katta-kichik o‘qishi
kerak. Turmush g‘avg‘olaridan xabardor. — Turmushning issiq-sovug‘ini bilgan
kabi.
Zid ma’noli so‘zlar ko'proq sifat va ravish so‘zturkumlaridan hosil
bo'ladi.Ular so‘z birikmasi tarkibida: baland bino — past bino; oq marmar —
qora marmar kabi;
— butun bir birikmada: baland bo‘yli, semiz, keksa ayol — past bo‘yli,
oriq, yosh ayol; qalin muqovali (jildli) katta kitob — yupqa muqovali (jildli)
kichik kitob kabi;
— ba’zi birikmada zid ma’noga ega bo'lgan so‘z boshqa birikmada aynan shu
ma’noni bildirmasligi ham mumkin. Solishtiring: qalin daftar
- yupqa daftar, ammo qalin soch - yupqa soch ernas, siyrak soch; issiq havo
- salqin havo, ammo issiq suv — salqin ichimlik emas, sovuq yo muzdek
ichimlik kabi; — so‘z zid ma’noli juftiga ega bo'lmaganda, yasovchi
qo‘shimchani qo‘shish bilan zid ma’noli tushunchalarni ifodalash usulidan
foydalanish orqali so‘z boyligini oshirish mumkin: ma’noli-ma’nosiz, bema’ni-
bama’ni kabi. Zid ma’noli so‘zlarning ma’nosi, tuzilishini bilish — narsa va
hodisalar orasidagi farqni to 'g 'ri ajrata ohsh imkonini beradi. So‘zning shakl
va ma’nolarini belgilashda ayni bir so‘zning ma’nodoshlari va zid
ma’nolilarini kontekstda qiyoslash ham talabada ijodiy tafakkurni
rivojlantirishga katta yordam beradi. Sovuq, issiq so‘zlari ham o'ziga xos
shakldoshlari va zid ma’nolilariga ega:
— issiq havo — sovuq havo, qaynoq suv — muzdek suv, qaynoq hayot —
sokin hayot, tinch mamlakat — notinch mamlakat, xushxabar — noxush
xabar ..v.h.
15

Shoir va yozuvchilar voqelikni, narsa-hodisalarning xususiyatlari,sifatini
bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib tasvirlashda zid ma'noli so‘zlardan unumli
foydalanadilar.
Bor ekan dunyoda issiq va sovuq,
Bor ekan dunyoda saxiy ila suq,
Bor ekan dunyoda nur va koianka,
Shoirga muhtojdir el-elat, o‘lka! (Shuhrat)
(Bunday zid qo‘yish usuli mumtoz adabiyotda tazod san’ati deb yuritiladi).
Nazmiy matnlarning lisoniy tahlili ustida ishlash ham talabaning mustaqil
ilmiy mushohada yuritish, fikrni mantiqli, to‘g‘ri va ravon ifodalash, aytilgan
fikr yuzasidan hukm va xulosalar chiqarish malakalarini mustahkamlaydi,
mumtoz adabiyot javohirotlarini anglash, undan sharqona m a’naviyat va axloq
tariqatlarini tuyish, adabiy til sehridan zavqlanish, fikr ifodasida she’riy
san’atlardan foydalanish imkoniyatini yaratadi:
Quyida berilgan she’mi she’r san’ati yuzasidan tahlil qiling. She’r
vazni, qofiyasi, qaysi san’atga xosligi, unda yashirilgan ismni aniqlang.
Komil-u, kamtar, sabmi ahli ziyodin o‘rgangan,
Aql ila axloqni Kaykovus bobodin o‘rgangan.
Rag‘bati bisyor, tasavvufdan kelib so‘z aytadur,
Dm ila andishani ustoz Omondin o‘rgangan.
Mas’ul ul aytqon so‘zig‘a, do‘st-u. ayol-u ahlig‘a,
Jism-u jon, dunyo tavakkal ota-ona mahrig‘a.
Otani e’zoz etib, tuzdi devon farzandi xush,
Ne ajab, qo‘l ursa ul ilm-u lison tahririg‘a.
16

Nazmiy matn ustida ishlash uchun topshiriqlar:
1-topshiriq. Berilgan nazmiy matnda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning
ma’nodoshlarini toping. Ular bilan so‘zbirikmalari hosil qiling.
2-topshiriq. Matndagi zid ma’noli so‘zlarning ma’nosini sharhlang. Ular
ishtirokida gaplar tuzing.
3-topshiriq. Ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlarni o‘z ma’nosida qo‘llab,
gaplar tuzing. Kichik matn yarating.
Ko‘rinadiki, zid ma’noli so‘zlami so‘zlovchi nutqqa kontrast —
ekspressiv bo‘yoq beruvchi vosita sifatida o‘rganish o‘zbek tili o‘qitish
metodikasida muhim ahamiyat kasb etadi.
Shakldosh so‘zlar ustida ishlash
Har bir til lug‘atida tovush(harf)lar tarkibi va yozilishi jihatdan bir xil,
ammo ma’nosi har xil so‘zlar — shakldoshlar mavjud. Ular ma’nolariga ko‘ra
turli buyum, voqea-hodisa, tushunchalarni anglatadi.
Ko‘pincha, tovush tarkibiga ko‘ra shakldoshlar bilan ko‘p ma’noli so‘zlarni
ajrata olmaslik hollari uchraydi. Ayrim so‘zlar o‘zlarining asl ma’nolaridan
boshqa ma’nolarga ham ega bo‘ladi. Chunonchi, inson organizmidagi a ’zo
nomlari: bosh, ko‘z,
qosh, yuz, burun, o g‘iz, til, q o‘l, oyoq, quloq.. v.h. lar o‘zining asosiy
leksik ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’nolarda ham ishlatiladi; ularda ichki
ma’no “ip ” lari saqlanadi. Masalan: bosh — organizmning bosh qismi —
boshqaruvchi ma’nosini anglatadi va xuddi shu ma’no boshliq, boshqarma,
bosh maqola, s o‘zboshi, yo‘l boshi, suv boshi, ish boshi, bir bosh uzumkabi
so‘zbirikmasi va qo‘shma so‘zlarda saqlanadi. Natijada, lug‘atimiz tarkibida
shakli bir, ma’nosi turlicha so‘zlar paydo bo‘ladi. Shakldoshlik va ko‘p
ma’nolilik orasida farq ham mavjud: shakldoshlarda so‘zma’nolari bir-biriga
o‘xshamaydi.
17

ko‘k — o‘simlik, rang, osmon, motam libosi;
olma — daraxt, meva, buyruq fe’li kabi.
Keldi bahor, pishdi tut (meva),
Tut yesang, shunday ish tut (qil),
Chug‘urchiq kelishin kut,
Bekorga sinmasin tut (daraxt).
Ushbu tuyuqda tut — meva, ish tut — ish qil — buyruq fe’li, tut — mevali
daraxt turi ma’nolarida ishlatilgan va mazkur so‘zlar nutqning ravon, qiziqarli,
ta ’sirli bo‘lishiga xizmat qilgan.
— ko‘p ma’noli so‘zlarda so‘zma’nolari bir-biriga yaqin va aloqador bo‘ladi: ko‘z
— ko‘rish a’zosi, uzukning ko‘zi, derazaning ko‘zi, taxtaning ko‘zi, ishning
ko‘zi kabi;
— shakldoshlarning uslubiy jihatdan nutqda ikki xil anglanishi tushuncha
doirasini kengaytiradi: yuragiga o‘t tushdi — ynragi yondi. Nutqda bir o‘rinda
so‘z, ikkinchisida so‘zbirikmasini qo‘llash bilan so‘zo‘yini yuzaga kelishi
shakldoshlarda ham mavjud:
1. Sotuvchi do‘konda qirq uslub o‘ylar,
Savdoda bo‘y — endan qirqishni o‘ylar.
“Qing‘irlik qilmagin!” — degan kishining
Darhol qadamini qirqishni o‘ylar. (Gazetadan).
Yoki 2. Deydilarki, kungaboqar umr bo‘yi kunga boqar.
Yuqoridagi birinchi to‘rtlik— tuyuqda, qirq ish—'‘son o t” , miqdor: qirqish
— fe’l, kesish, qisqartirish; qadamini qirqish — haydash ma’nolarida
ishlatilgan. Ikkinchi matnda kungaboqar — ot, o‘simlik, hamda ot+fe’l+ar”
birikmasi — kunga boqar — shakldoshlardir. Shakldoshlarning o'ziga xos
18

xususiyatlaridan xalq og‘zaki ijodida, badiiy adabiyotda poetik janr — tuyuq
tuzishda keng foydalaniladi. U mumtoz adabiyotda tajnis san’ati deb ataladi.
Ko‘zyoshim tuproq ila gar qotila(aralashsa, qorishsa)
Kelmagaymen javridin haqqo, tila, (tilga)
G‘amzasi o‘ltirdi-yu, ul bexabar,
Men agar o'lsam, ne kam ul qotila. (qotilga) (Lutfiy)
Shakldosh so‘zlarni chuqur o‘rganish talabalar so‘zboyligini oshirish va nutqiy
mahoratini yuksaltirishda nozik qochirimlardan foydalanish, ijodiy tafakkur,
mustaqil fikrni shakllantirish va rivojiantirishda muhim ahamiyatga ega.
Paronim so‘zlar ustida ishlash
Tovushlar soni va turi jihatdan teng bo‘lmasa-da, talaffuzda o'xshash bo‘lgan
paronimlar shakldoshlarga ko'p jihatdan yaqin turadi. Paronimlarni shakliy,
ma’noviy hamda qo‘llanish doirasida quyidagi ma’no guruhlariga ajratish,
o‘rganish yaxshi natija beradi:
— bir-ikki ba’zan undan ortiq tovushga ko‘ra qisman farqlanuvchi shakliy
umumiylikning mavjudligi: tahlil — tahrir, matbuot — matlubot, taqlid — taxlit
kabi.
— paronim juftliklar o‘rtasidagi tovush almashtirish va ma’no munosabatining
turli xilligi: arosat — asorat, arg‘uvon — armug‘on kabi;
— leksik ma’nolarida umumiy semantik qirralar mavjudligi: tanglay
— manglay, kift — kaft,jiyron — jayron kabi;
— leksik ma’nolari nisbatan yaqinligi, o'xshashligi: mahrum — marhum,
mahram kabi;
— m a’Lum tomonlari bilan ma’nodosh munosabatda bo'lishlik: bekinmoq —
biqinmoq, nihon — pinhon, kurtak— murtakkabi.
19

— zidlanishdagi m a’lum umumiylik hollari: e’tiroz — e’tirof, bema’ni—
bama’ni, import — eksport kabi.
Paronimlarni nutqda xato q o‘llash, juftliklarni qorishtirish so‘zma’nolarini
yaxshi bilmaslikdan kelib chiqadi. O‘qituvchi bunday xatoning oldini olish
uchun mashg‘ulot jarayonida shakliy, ma’noviy bir-biriga o‘xshash yoki yaqin
bo‘lgan paronimlar ma’nosini sharhlash, ularni so‘z birikmasi va gap ichida
qo‘llash kabi amaliy ishlardan foydalanishi nihoyatda zarur.
Namuna: Matbuotda (gazetajurnal) e ’lon qilindi. Matlubot — iste’mol
hamkorligi, keng iste ’mol mollari; asorat — qoldiq, shamollash
asorati,yomon asorat, arosat — ikkilanmoq, ik k iy o‘l orasida (arosatda)
qolmoq;
bog‘cha— kichik bog bog‘cha — maktabgacha tarbiya maskani;
о‘qituvchimehnatiga tahsin aytmoq — Alisher Hirot va Mashhadda tahsil
kо‘rdi. Xullas, talabaning nutqiy taraqqiyotida shakldosh, paronim so‘zlarning har
biriga ma’nodosh va uyadosh so‘zlar tanlash, ular ishtirokida so‘zbirikmasi va
gap tuzish, so‘zo‘yinlari tashkil qilish, tuyuqlar va hikmatli so‘zlar, maqol va
matallar ustida ishlash; turli izohli lug‘atlardan foydalanib, so‘z ma’nolarini
sharhlash, xilma-xil iboralar, matal va hikmatli so‘zlardan foydalanib matnlar
yaratish kabi amaliy ishlarni bajarishi keyingi pedagoglik faoliyatida o'ta
foydalidir.
Kam ishlatiladigan so‘zlar
Kam ishlatiladigan so‘zlar ustida ishlashda berilgan so‘zlarni kasb-hunarga
oid, shevaga oid, tarixiy so‘zlarkabi guruhlarga ajratish, gumhlarni mustaqil
davom ettirish, shunday so‘zlar ishtirokida matnlar yaratish, asosiy e’tiborni kam
ishlatiladigan so‘zlar ma’nosi va ularning nutqda qo‘llanishiga qaratilishi darkor.
Atamalar (terminologiya) shunday so‘zlar jumlasiga kiradi. Atamalarning qaysi
fanga mansubligiga ko‘ra guruhlarga ajratish, so‘zva atamalar orasidagi
munosabatni aniqlash (til — anatomiya atamasi; til — muloqot vositasi, ona tili
20

faniga oid atama; izg‘irindek dilni tilgan (sifatdosh) o‘ylar ... kabi); uyadosh va
shakldosh atamalar yordamida matn tuzish kabi topshiriqlarni bajarish —
talaba lug‘at zaxirasini atamalar bilan boyitishga yordam beradi.
1. Ma’lum bir fan sohasida tor, xususiy ma’noga ega bo‘lib, ko'pchilik boshqa
ma’noda keng qo‘llaydigan so‘zlar toping. Tor va keng qo‘llanish ma’nolari
doirasida gaplar tuzing.
Namuna: Quyosh sistemasining to 'rtinchi sayyorasi — Yer. Osmon uzoq, yer
qattiq (М.), Sen yerni boqsang — yer seni boqadi. Dehqon rizqni yerdan
topadi.
2. "Geografiya”, “ Matematika” , “Tabiatshunoslik” darsliklarining ma’lum bir
betini sinchiklab o‘qing. Ularda xususiy, tor ma’noda qo‘llanilgan va keng
qo‘llanishda boshqa ma’nolarga ega bo'lgan so‘zlar ro‘yxatini tuzing. Ularning
ma’nosini tushuntiring.
Har bir fan uning o‘zigagina xos bo‘lgan, muayyan atamalar tizimiga ega.
Shunday ekan, ularni bilish, tushunish, keng va tor ma’nolarini farqlay olish,
to‘g‘ri ishlatish bilan birga fan, kasb-kor uchun xos bo‘lgan atamalar sirasini
o‘zlashtirishlariga erishish mashg‘ulotlarning asosiy vazifalaridan biri bo‘lishi
kerak.
Atamalarni o‘rganishda talabalarga tanish va yaqin bo'lgan kasb-hunarga oid
so‘zlar lug‘atini tuzish, ularni izohlash va shu so‘zlar ishtirokida gaplar tuzish
va matnlar yaratishga oid topshiriqlarni bajarish samarali natija beradi.
Olinma so‘zlar ustida ishlash
Boshqa tillardan kirib, o‘zbek tiliga o'zlashib qolgan so‘zlar — olinma so‘zlar
hisoblanadi. Ularni og‘zaki va yozma nutqda bemalol ishlatish uchun ular
anglatgan ma’no talabalar ongiga singdirilishi zarur. Ayniqsa, ilmiy atamalar
borasida olinma so‘zlar muhim mavqega ega. Aniqfanlarga xos “kvadrat ” “kub
”, tilshunoslikdagi “morfologiyci ”, sintaksis ”,“leksikologiya”, kundalik
21

turmushda ishlatiladigan EHM, kompyuter,disket, kasseta kabi atamalarni
almashtirish o‘zbek xalqini jahon madaniyatidan uzishga olib kelmasligi lozim.
Tilimizda maktab, maorif, mashq, tolib (talaba) kabi arabcha; barg, daraxt,
shirin kabi forscha-tojikcha lag‘mon, shiypon kabi xitoycha so‘zlar mavjud;
boshqa xorij tillaridan kirgan stol, stul, ruchka, buxgalteriya, soldat
(nemischa), palto, triko (fransuzcha), klub, futbol, biznes, kompyuter
(inglizcha), tomat, limon ( ispancha ) kabi atamalar ham o‘zbek tilida keng
iste’mol qilinadigan va o‘zlashgan so‘zlar qatoriga kiritiladi. Bunday so‘zlaming
ma’nosini sharhlash, imlosi va ma’nosi ustida ishlash, ular ishtirokida gaplar
tuzish va turli matnlar yaratish kabi amaliy ishlardan dars jarayonida unumli
foydalanish mumkin. Turli sohalar bo‘yicha olinma so‘zlarning ro‘yxatini olish,
ularning lug‘aviy ma’nolari ustida ishlash, olinma so‘zlardan so‘z birikmalari
va gaplar tuzish kabi amaliy ishlar izchillik va o'zaro uyg‘unlikda olib borilsagina,
bunday so‘zlar talabalar so‘zboyligini oshirish, ularning nutqiy ko'nikma va
malakalarini shakllantirish, matn yaratish mahoratining oshishiga xizmat
qiladi.
Nutqimizda kvadrat, kub, grammatika, leksika, stol, stul, shkaf, palto, kostum,
tufli, botinka, traktor, kombayn, rektor, universitet, professor, kompyuter,
multimedia, kodoskop kabi ko'pgina so‘z va atamalar borki, ularni boshqa
so‘zlar bilan almashtirishga hech qanday ehtiyoj ham, zururat ham yo‘q.
Ibora va tasviriy ifodalar ustida ishlash
Talaba lug‘at boyligining muhim qismini ibora va tasviriy ifodalar tashkil
qiladi. Ma’nosi va qo‘llanishi jihatdan bir so‘zga teng keladigan, ko'chm a ma’no
ifodalaydigan so 'zlar qo‘shilm asi iboralardir. U nutqmizni boyitadigan,
go‘zallashtiradigan va ta’sirchanligini oshiradigan vositadir. O'zbek tilini o‘qitish
metodikasida berilgan so‘zlarni iboralar bilan (yoki aksincha) almashtirish, ular
ma’nosini sharhlash ma’no darajalarini oshib yoki kamayib borishini
taqqoslash kabi amaliy ishlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
22

1. Tadbirkor о 'z ishini biladi. 1. Tadbirkor ishning ko‘zini biladi.
2. Onamning jahli chiqdi. 2. Onamning sabr kosasi to`di.
3. U ishni yaxshi bajardi. 3. U ishni xamirdan qil sugurganday bajardi.
4. Masalani yechishda Shahlo juda qiynaldi. ona suti og‘ziga keldi.
Bundan tashqari, o‘quvchilarga ona tili mashg‘ulotlarida iboralar lug‘atini
tuzdirish, iboralarga zid ma’noli, muqobil ibora yoki so‘zbirikmalari tanlash
kabi mashqlardan foydalanishni o‘rgatish ham so‘zboyligini oshirish va
rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Quyida iboralar ustida ishlash
yuzasidan bajariiadigan mashqlardan namunalar beramiz.
1. Iboralar mazmunini sharhlang, ularni awal ma’nodoshlari, so'ngra oddiy
so‘zlar bilan almashtiring.
1. Gapi bir joydan chiqdi, og‘iz-bunin o'pishdi — kelishdi.
2. Dimog‘i chog‘ bo 'Idi, vaqti chog‘, chehrasi ochildi, og‘zi qulog‘iga yetdi,
boshi osmonga yeidi... — xursand b o‘Idi.
— Yeng shimarib, ishga tushdi, boshi bilan sho‘ng‘idi, g‘ayrat qildi —astoydil
ishga tushdi.
— Oq-qorani tanidi, do‘st-dushmanni cijratdi— hayot tajribasiga ega bo‘Idi.
— Terisiga sig‘madi og‘zining tanobi qochdi, boshi ko'kka yetdi — suyundi.
— Tili qichidi— gapirgisi keldi.
2. Iboralarni zid ma’nodagi muqobillari bilan almashtiring.
— Dimog‘i chog‘ — kayfiyati buzuq.
— Yeng shimarib — q o‘1 uchida, naridan-beri.
— Terisiga sig‘madi— tarvuzi q o‘ltig‘idan tushdi.
— Tili qichidi— tovushi o‘chdi, dami chiqmadi...
23

Shu bilan birga, talabalar tomonidan to'plangan iboralarni gumh ishtirokida
eshitish, to‘g‘rilash, tahlil qilish, to‘ldirish mashqlari o‘tkazilishi ularda til
sezgirligi, so‘ztanlash mahoratini, matn yaratish madaniyatining shakllanishiga
sabab bo'ladi.
Matn ustida ishlash uchun topshiriqlar.
1-topshiriq. Gap juftlarida ajratilgan qismlar orasida qanday ma’no munosabatlari
borligini aniqlang.
2-topshiriq. Berilgan so‘zlarni iboralar bilan almashtiring. Ular ishtirokida
gaplar tuzing.
Yuvosh, q o‘rqdi, chaqqon, toza, ko'p gapirdi, gapirildi, quvondi.
Namuna: yuvosh — qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan, qo‘rqdi— kapalagi uchdi
kabi
Iboralar o‘rtasida o'zaro shakldoshlik va ma’nodoshlik ham bo‘lishi
mumkin: boshga к о ‘tarmoq (e'zozlamoq), boshga ko'tarmoq (shovqinsuron
solmoq) — shakldosh iboralar: tegirmonga fushsa butun chiqadi — suvdan
quruq chiqadi— ma’nodosh iboralar.
O 'quvchilar badiiy asarni o‘qiyotganda uchraydigan shakldosh,
ma’nodosh, zid ma’noli iboralar ma’nosi sharhlangan izohli lug‘at daftari
tutsalar, mazkur so‘zlar ishtirok etgan gaplar tuzsalar, so‘zboyligini oshirish va
nutqiy mahoratni shakllantirishda yaxshi natijalarni qo‘lga kiritadilar.
Tasviriy ifodalar — (po'lat ot chavandozi, zangori kema kapitani
(mexanik — haydovchi o‘rnida); zangori ekran, oynayi jahon (televizor); qanotli
do'stlar (qushlar); oq oltin (paxta)dan nutqda to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish nutq
go‘zalligini ta ’minlovchi asosiy usullardan biri hisoblanadi.Bunda narsa yoki
shaxs nomlarini tasviriy ifoda orqali berish yoki tasviriy ifodani predmet nomi
bilan almashtirish, ularning ma’nolarini sharhlash, ular ishtirokida gap va
matnlar tuzish foydalidir.
24

Leksikologiyani o‘rganishda bilimlarni mustahkamlash, takrorlash va
umumlashtirishda so‘zning botiniy, lug‘aviy ma’nosini tavsiflash shu jarayonda
to‘g‘ri va o‘rinli so‘zlash mahoratini egallash uchun leksik tahlildan
foydalanish yaxshi natija beradi.
Leksik tahlildan namunalar:
1-topshiriq. Viloyat so‘zining lug‘aviy ma’nosini sharhlang.
Viloyat — mamlakatning muayyan bir millat vakillari istiqomat qiladigan
qisrni, bo'lagi, yashash joyi; Samarqand viloyati, Farg‘ona viloyati...
2. Ma’nodoshlari: hudud, vodiy, depara, manzil... v.h.
3. Bugun respublikamizning Jizzax, Sirdaryo vaToshkent viloyatlarida havo issiq
bo'ladi.
O‘quvchi leksik tahlil jarayonida so‘zning lug‘aviy ma’nolari haqida o'zi
mustaqil fikryuritadi. Shu so‘zga ma’nodoshlami o'zi izlaydi, iloji bo'lsa, boshqa
tildagi taijimasini topadi. Shu so‘zishtirok etgan gaplar quradi va matn yaratadi.
Shuni ta’kidlash iozimki, ravon, aniq, ta ’sirchan uslub tuyg‘usi tilning barcha
sohalarini o‘rganish jarayonida, til birliklarida (tovush, so‘z, qo‘shimcha, so‘z
birikmasi, gap kabi sintaktik qurilmalarda), so‘zlarning ma’no va shakl
munosabatlari asosidagi bog‘lanishlami taqqoslash zaminidagina shakllanadi.
O‘quvchi ongida ana shu xususiyatni tarkib toptirish, barcha ona tili
o‘qituvchilarining diqqat markazida bo'lishi lozim. Shuning uchun o'zbek tili
mashg‘ulotlarining bosh maqsadi o‘quvchi so‘z boyligini oshirish, uni nutqda
to‘g‘ri va o‘rinli qo‘llash ko'nikmalarini shakllantirish, til bo'limlarini
uslubiyat bilan bog‘liq holda o‘rganish hisoblanadi.
25

Tog`ay Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanidagi leksik
vositalarning tahliliga doir
Yozuvchi surxon shevasi orqali ko`plab tagma’nolar yaratadi:
 « Энди ... аямга нима дейман ?»
Epizodik qahramon bo‘lgan Ibodin soqov duduq bo‘ladi. Xalq borib Oqposhsho
turargohni bosib, ularni o`ldirish uchun borayotganda yo`lda qatiq sotish uchun
turadi. Hech kim qatiq olmaydi. Negaki, qatiqni o‘ylashga, qorinni o‘ylashga
hech kimda toqat yo‘q edi. Maqsad - tezroq yurt tuprog`iga kirgan
g`ayridinlarni qirish. Bu xabarni eshitgan oqposhsho odamlari xalqni bostirish
uchun keladi. Yo`lda yana Ibodinga duch kelishadi. Qatiqqa tuflab ketishadi.
Soqov esa qatiqni ularning ustiga sochib yuboradi. Oqposhsho odamlari uni
otib o`ldirishadi. Va soqov tilidan aytilgan ushbu so‘zlar, o‘ylar Ibodin
soqovning soddaligi, omiligi, shu bilan bir qatorda undaham oriyat borligini
ko‘rsatadi. 
— Ана , ол , ўзбак , — дейди Қурбон . — Қорақирғизда дала бўлмайди .
Дала ўзбакда бўлади. Қорақирғизда мол бўлади. Қорақирғиз қир-адирда
мол боқади. Ўзбак дашт - далада экин экади .
Бобомиз Қурбон қорақирғизни қуруқ қўймайин дея , қўйин ковлайди .
Қурбон қорақирғиз бобомиз билагидан ушлайди .
— Тек ўтир , ўзбак , тек ўтир , — дейди . — Ўзбак қўйнида бўлди нима ,
қорақирғиз қўйнида бўлди нима .
Qirg`izlar shevasi bilan aytilgan bu leksemalarda ham qirg`iz xalqining, ham
o`zbek xalqining bir-biriga do‘stona munosabati va birovdan qardzor bo‘lishni
xohlamasligi kabi munosabatlarni ifodalashga xizmat qilyapti.

— Ўрусияда сенинг башарангдай қоратупроқ бор. Сен ана ўша
қоратупроққа ярашасан!

26

— Қоратупроқ— сарт-собака... Сарт-собака— қоратупроқ... Жуда
ҳамоҳанг!
Sinonimik qatorda “ bashara ” so ‘ zi salbiy bo ‘ yoqdor so ‘ z . Tinglovchiga bo ‘ lgan
mensimaslik , haqorat munosabati singriligan ushbu so ‘ z ma ’ nosi keying jumlalar
orqali yana ham kuchayganligini ko ‘ rishimiz mumkin : qoratuproq - sart - sabaka ,
sart - sabaka – qoratuproq . 
— Ҳа, йўл бўлсин, нўғай? — дейди Оқподшо.
— Мен ҳам намозимни ўқиб олайин, жаноблар, — дейди Асҳал нўғай.
— Сен чўқинтирилмаганмисан?
— Худога минг қатла шукур, мусулмон фарзандиман .
Oqposhshoning no ‘ g ‘ ayga cho ‘ qintirilmaganmisan degan savoli zamirida o ‘ sha
paytda ba ’ zi odamlar namozdan , sajdadan qaytib cho ‘ qinishga o ‘ tganligi ,
no ` g ` ayning oqposhshoga xizmat qila turib hali ham namoz o ‘ qiyotganligidan
ajablanish munosabati bor . No‘g‘ayning javobi esa qahramonning majburlikdan,
jonini saqlash uchungina xizmat qilayotganidan dalolat beradi. “xudoga shukr”
degan jumla ham ishklatishi mumkin edi. “ming qatla” leksemasi ma’noni
kuchaytiribgina qolmay, senlarga o`xshab bosqinchilik qilib odamlarga zulm
o‘tkazayotganim yo‘q, musulmonlar bunday qilishmaydi, degan mpunosabatlar
ham yashiringan.

Бир эрта Абил жарчи кўчама-кўча жар солади:
— ...Барча-барча ҳовуз бўйлаб борсин! Йўқсиллар ҳукумати билан
кўришув бўлади!
— Ювуқсизлар ҳукумати дейдими? — дейди онамиз.
Отамиз онамиздан бетини буриб-буриб кулади.
— Деҳқонқул! — дейди отамиз. — Ювуқсизлар ҳукумати десанг-да
бўлади, Шўролар ҳукумати десанг-да бўлади!
“ Yo ‘ qsil ” hukumati so ‘ zining o ‘ rniga “ yuvuqsiz ” leksemasining Aqrabning
turmush o ‘ rtog ` i tilidan aytilgani oqposhsho hukumatining obro ‘ sizligini ,
27

oidamlarning hukumatga bo ‘ lgan nafratini kuchliligini ko ‘ rsatishga xizmat
qilyapti . Er-xotin bir-birini ismi bilan emas, bosh farzandining ismi bilan atashi
ham ifodalanyapti. 
— Деҳқонқул! Неча маротаба айтаман, босмачи дема деб. Босмачилар
ана— қизиллар!
— Бари шундай деяпти-да, менда нима айб.
— Бари айтса-да, сен айтма. Чин, бизнинг қишлоқдан Рашид
икковимиз, чин. Биз нима қилайлик, бари дин-имонини сотаяпти.
Бирови Шўро бўлаяпти, бирови фирқа бўлаяпти, бирови ҳосилот
бўлаяпти. Деҳқонқул! Мен уларни жигит санамайман, Йўқ, жигит
санамайман . Гапни ўроли келди, айтайин... Улар хунаса ! Ҳа, хунаса!

— Чанишев! Ўзбак қаерда таваллуд топади— ана ўша ерда ўлади!
Ўзбак ўз эл-юртида ўлади! Ўзбак ўз ўлан-тўшагида ўлади! Ўзбак—
ана шундай ўзбак!
— Ўлимга маҳкум учун ерни фарқи нима, туземец, — дейди Успенский.
— Ўрис! Чин, сен учун фарқи йўқ, чин. Қаерда хушҳаво табиат бўлади
— ўша ер ўрис учун юрт бўлади. Қаерда қорни тўяди — ўша ер ўрис
учун юрт бўлади. Ўрис— ана шундай ўрис!
Aqrabning Chanisheyev bilan bo‘lgan suhbati ularning xarakterini ochishda juda
muhim. Bu o‘rinlarda Aqrabning mardligi, o‘zvatani uchun jonidanda kechishga
tayyorligi ko‘ramiz, hech bo’lmasa bitta “qizil”ni o’ldirib, vatan tuprog‘idan yo‘q
qilishni o‘ylab yashagan, kezi kelganda gapga usta, nohaqlikni hazm
qilolmaydigan qahramon gavdalanadi.

— Ўртоқлар, ўлан-лапарлар айтманглар! — дейди. — Партия-
совет қўшиқларидан айтинглар!
Paxtaga ketayotgan maktab o ‘ quvchilariga aytilgan ushbu birgina jumla , hattoki ,
nafas olayotganimiz ham bosim ostida ekanligini ko ‘ rsatadi . Butun hamma-
28

hamma narsa, hamma-hamma o‘y-xayollar sovet uchun bo‘lisi kerak edi, partiya
uchun bo‘lishi kerak edi. 
— Нега ўйнаб қўяй, дейди ?
— Ким билади. Зиёд дегичи гапи ўролида масалан, масалан ,
дейди. Шундай гап-да.
“O‘ynab qo‘yay”, “masalan” qahramon tilida ko‘p uchrab, takrorlanib turadigan
so‘zlarga misol.

— Ўртоқлар ! — дейди . — Эгизак фарзандларим оталари
шонли коммунистик партия сафига қабул этилган улуғ айём
кунларда дунёга келди ! Мен шу улуғ санага бағишлаб, эгизак
қизларимга шонли коммунистик партия асосчиларидан Роза
Люксембург билан Клара Цеткин отларини қўяман! Бир қизимни
Роза қўяман, бир қизимни Клара қўяман! Чалп-чалп чапак бўлади.
Муаллимларимиз: — Ура-а-а, ура-а-а! — дея чапак чалади.
Dehqonqul o ‘ qiydigan maktab direktori paxta terimida faol bo ‘ lgani uchun qizil
bayroqni qo ‘ lga kiritib , kommunistik partiya a ’ zosi bo ‘ lish imkoniga ega bo ‘ lgani
bir bayram edi . Muallimlaning “Ura-ura”sida ma’no bormi, manfaat bormi?! Og`ir
yillar bo‘lgan. Tarvuzni to‘rtburchak shaklga bo‘lib tarvuz to‘rtburchak bo‘ladi,
yumaloq bo‘lmaydi deysizlar desalar, shunday deyish kerak edi.

« Оғир бўлса - да майли , — дейман . — Ўлиб пахта тергандан
кўра , шуни кўтариб юрабераман » .
Bola Dehqonqulning bolalarcha o‘ylashi, paxta terimidan ko‘ra shu bayroqni
olib yurishni afzal ko‘rgani, aslida, buning nima ekanliginin bilmasligi juda
achinarli. Paxta dalasiga paxtani tezroq ochiltirish, hosilning yaxshi olinishi uchun
busifot degan dori sepish kerak edi. Bayroq dori sepuvchi samalyotlarga bir belgi
bo‘lishi kerak edi. Bu dori esa juda zaxarli. 5-sinf bola uchun bu juda achinarli
holat. Majburlik. Zulm. Itoat.
29

Далаларимдан оппоқ-оппоқ ҳовур ҳаволанди. Далаларимдан элас-
элас овоз ҳаволанди. Овоз далаларим остидан келдими ё
олислардан келдими— билиб бўлмади. Далаларим хўрсинди.
Овозда ранг-рўй-да бўлмади , овозда бўй-баст-да бўлмади.
Овоз дейин дедим— овозг а менгзамади , овоз демайин дедим—
овоз шундай пешонамдан келди.
Далаларим энтикди. Далаларим уйғонди. Далаларим кўз очди.
Далам мени имлади, далам мени чорлади.
“ Ovoz ” leksemasi bu o ‘ rinda bahor kelayotganidan darak , yerdagi ishlar
boshlanishidabn darak . Metonimiya ma’no ko`chish turi orqali ot so‘z turkumining
boshqa ma’no berayotganini ko‘rishimiz mumkin.

Мен аёлни қизим-қизим, дейин дедим— катта одамни қизим
дейиш учун тилим бўлмади. Мен аёл отига хон ё ғул қўшиб
айтайин, дедим— фарғоначи бўлмадим.
Бўлдим-бўлдим, сурхони бўлдим— байча дейин-да.
— Қани, ё, бисмилло! — дея қўшқўллаб кўришдим. —
Омонгинамисиз, Кларабайча? Вақтигинангиз хушми,
Кларабайча ? Ўйнаб-кулибгина юрибсизми, Кларабайча?..
— Нима-нима?
— Кларабайча?
Аёл лаб бурди. Аёл қош керди.
— Байча? Какая байча? — деди. — Мен Клара Ходжаевнаман !
Surxon shevasida “ baycha ” yanga ma ’ nosida ishlatiladi .” qizim ” deyishga uyalib
“ baycha ” so ‘ zini tanlagan Dehqonqulning bunday deyishi Klara Xadjayevnaga
haqoratdek tuylgani uning “ nima - nima ” degan savolida ko ‘ rinadi . Odatda , bu
olmoshdan hayajonlanganda , ajablanganda , qabul qilolmaganda foydalaniladi . Bu
o ‘ rinda ham “ nima - nima ” olmoshi orqali aytilgan fikrni qabul qilolmaslik akti
namoyon bo ‘ lyapti . ” Qanaqa baycha , men Klara Xadjayevnaman ” deya urg ` u
berilishi orqali qahramonning dimog ` dor , o ` zini katta olishi kabi xarakteri ochiladi .
30

Бобомиз Қурбон қорақирғизни қуруқ қўймайин дея, қўйин ковлайди
Bobomiz - so ‘ z , leksik ma ’ nosi kishi otasining otasi , stilistik jihatdan neytral :
unda so ‘ zlovchining ijobiy yoki salbiy munosabati sezilmaydi . Bobo so‘zi adabiy
so‘z. Shevalarda turli xil variantlari mavjud: ota, katata, kattadada .
Qurbon – so‘z, leksik ma’nosi kishiga atab qo‘yilgan ism, stilistik jihatdan
neytral. O`zbekcha so‘z. Polisemantik so‘z. Turdosh ot bo‘lib kelganda, fido
bo‘lish ma’nosini ifodalaydi.
Qoraqirg`iz – so‘z, leksik ma’nosi kishiga qo‘yilgan laqab, qirg`iz millat
nomiga shu millatning nomiga ko`p sahroyi xalq bo‘lgani uchun issiqdan
qorayganligi sababli qora so‘zi qo‘shilgan. Bu laqab ma’nosida kelyapti. Shevaga
xos so‘z.
Quruq qo‘ymayin – ibora, frazeologik ma`nosi- yordam olgan yoki oladigan
insonga ishini bajarganligi uchun biron narsa berish . Frezaologik birliklarning
turiga nisbatan bu ibora frazeologik qo‘shilmadir. Chunki umumiy ma’nosi uni
tashkil qilgan so‘zlarning leksik ma’nolari yig‘indisidan iborat. Iboraning stilistik
bo‘yog‘i iborada ifodalangan voqelik haqidagi fikrni kuchaytirishdan iborat. Quruq
qo‘ymaslik monosemantik ibora, sinonimlari mavjud emas. Ibora zamonaviy
qatlamga mansub.
Deya – vazifadosh ko`makchi, aslida bu so‘z fe`lning ravishdosh shakli, bu
o‘rinda vazifadosh ko`makchi bo‘lib kelyapti. Atash ma`nosiga ega emas. O`zidan
oldingi ning maqsad ma’nosini ifodalashga ko`maklashyapti.
Qo‘yin kovladi – ibora, frazeologik ma’nosi – pul olmoq, Frezaologik
birliklarning turiga nisbatan bu ibora frazeologik qo‘shilmadir. Chunki umumiy
ma’nosi uni tashkil qilgan so‘zlarning leksik ma’nolari yig‘indisidan iborat.
Iboraning stilistik bo‘yog‘i iborada ifodalangan voqelik haqidagi fikrni
kuchaytirishdan iborat. Qo‘yin kovladi- monosemantik ibora, sinonimlari mavjud
emas. Ibora zamonaviy qatlamga mansub.
31

— Ёзувчи? Ким дейди? — деди косагул шоир.
— Тоғай Мурод, дейди.
— Тоғай Мурод? Тоғай Муродни биламиз! — деди косагул шоир.
— О-о, Тоғай Мурод худони балоси у, худогинани балоси у!
— Жиян тоғага тортади-да! — деди раисимиз. Идеология керма
қош бўлди .
Matndagi “kosagul”, “kermaqosh” iboralari ot va sifat so‘z turkumlarining
ma’nosini ochadi. Qahramonlarga bunday sifat berilishi ularning tashqi ko‘rinishi
va xarakteri bilan bog`liq.

— Ҳа , даланг билан қўшилиб чалпак бўлгин , чалпаккина бўлгин !
Ҳа, даланг билан қўшилиб қўшмозор бўлгин, қўшмозоргина
бўлгин! Шу аёлга бир нима бўлсин қани, мен сени нима қиламан
экан!
— Ўзи, нима бўлди, айтинг қаникайин?
— Очиқ мозор бўлди, очиқ лаҳад бўлди!
“ Mozor ”, “ lahad ” sinonimlarini yonma - yon qo ‘ llash orqali ifodaning ta ’ sir kuchi ,
hayajonning yuqoriligi ifodalanmoqda . Dehqonqulning onasi o ` zini qo ‘ yishga joy
topa olmayotgani seziladi . Sinonimik qator esa qahramonning ruhiy holatini ochib
berishga , ma ’ noning kuchayishiga xizmat qilyapti .
Xulosa o ‘ rnida shuni aytish joizki , badiiy asar tilini tahlil qilish , til
vositalarining nutqda ma ’ lum bir uslubiy ma ’ nolarda qo ‘ llanilishini o ‘ rganish ,
ularning sintaktik vazifalarini aniqlash , har bir morfologik birlikning semantik ,
grammatik va sintaktik imkoniyatlarini aniqlash , hozirgi kunda o ‘ zbek
tilshunosligi rivojida , xususan , badiiy asar tili yoki boshqa bir matnni tahlil
qilishda katta amaliy ahamiyatga ega deb hisoblayman . Shuningdek, badiiy
asarning lisoniy xususiyatlarini o‘rganish ta’lim jarayonida muhim uslubiy vosita
ham sanaladi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Dilmurod Quronov. “Adabiyot nazariyasi asoslari”, T. “Navoiy unversiteti”,
2018.
2. Qudratov T, Nafasov T. Lingvistik tahlil. – T.: O‘qituvchi, 1981. 181 b.
3. To`xliyev B va b.q. O`zbek tili o‘qitish metodikasi, T. 2006, 198 bet.
4. Qosimova K va b.q. Ona tilini o‘qitish metodikasi, T. – Nosir, 2009, 351 bet.
5. Qo`ziboyeva G. Badiiy asarning lingvistik tahlili. “Science and edicition”
jurnali, 2020, oktabr, 7-9-betlar.
6. M.Hakimov. O`zbek tilida matnning pragmatik tahlili(avtoreferat).
7. Murod T. “Otamdan qolgan dalalar” . – T .: “ Sharq ”, 2012, 447 bet .
33

Reja: I. Kirish. Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. II. Asosiy qism: 1. Leksik tahlil qilish metodikasi 2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash. 3. Atamalar, iboralar, shevaga xos so‘zlar ustida ishlash. 4. “Otamdan qolgan dalalar” romani leksik tahlili. III. Xulosa. Matn tahlili. Leksikaning tahlildagi o‘rni. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 1

Kirish. Yozuvchi hamda shoirlarning asarlarini o‘rganish, til va adabiy til namunalari bilan tanishish imkonini beradi. Badiiy adabiyot tili haqidagi soha tilshunoslikka ham, adabiyotshunoslikka ham oid bo‘lib, ikki sohaning kesishganidan hosil bo‘lgan, lekin ularning har ikkalasidan ham farqlidir. Badiiy asar tilining amaliy xususiyati uni lingvistik qahlil qilishda namoyon bo‘ladi. Asarni lingvodidaktik tahlil qilish usullarida, uning badiiy tasvir vositalarini tahlil qilishda ko‘rinadi. Badiiylik san’atning barcha turlari uchun xosdir. So‘zsan’ati – adabiyot asosida ham badiiylik yotadi. Adabiy asarlarda hayot hodisalari o‘z ko‘rinishida emas, ijodkorning badiiy tili va badiiy mahorati orqali ifodalanadi. She’r, hikoya, qissa, roman, drama va shu kabi asarlarni lingvistik tahlil qilish, undagi so‘zlarni tahlil qilish orqali yozuvchi mahorati va badiiy til darajasidan qanchalik foydalanganligini bilish mumkin. Adib, shoir voqelikning muayyan ko‘rinishi, kishilarning holat, harakat, kechinmalarini aniq va ta’sirchan ifodalaydigan so‘zlardan foydalanadi. Ushbu so‘zlar kishilarning ongiga ta’sir etib, ularda hayotning muayyan voqeligi, insoniy kechinma, tuyg‘ulari badiiy til orqali tasavvur uyg‘otadi. O‘zbek tilshunosligida badiiy asar tilini o‘rganishga qaratilgan bir qancha kuzatishlar natijasida asosan lingvistik va lingvopoetik yo‘nalishlar ajralib turadi. 1. Lingvistik yo‘nalish . Tilning muayyan tarixiy davridagi holati, ayni holatga mos bo‘lgan badiiy xususiyatlar, leksik, fonetik va Grammatik o‘zgarishlar, tilning hozirgi holati bilan umumiy va farqli holatlari ilmiy talqin etish maqadida o‘sha davrga oid adabiy-badiy asarlarning tili o‘rganiladi. Bunda badiiy asarlar, yozma yodgorliklar tili ayni maqsaddagi tadqiqot uchun faqat asasiy dalil bo‘lib xizmat qiladi. Til tarixini 2

tasvirlash va tadqiq etishda bu qadim tarixga ega va qadimiy linvistik an’ana sifatida rivojlanib kelmoqda. 2. Lingvopoetik yo‘nalish badiiy asar tilini o‘rganishning asosiy maqsadi esa bulardan ancha farqlidir. Bu o‘rinda uning farqli jihati tilning turli vazifalarga egaligidadir. Tilshunoslikka oid zamonaviy darsliklarda asosan uch va to‘rt vazifasi keltirilgan. Bu vazifalarni hamma turlicha tahlil qiladi: Kommunikativ vazifa –tilning kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi ekanligi. Ekspressiv vazifa da – turli fikr va tuyg‘ularni ifodalashligi. Konstruktiv – fikrlarni shakllantirish, tartibga solish va ifoda jarayonini belgilab berish vasifasi. Akkumulyativ – ijtimoiy tajriba va bilimlarni to‘plash, saqlash, tahlil qilish, tahrirlash vazifalaridir. Badiiy asarni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahorati mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qavariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiy –estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish kerak. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli, ko‘p ma’noli, tarixiy va arxaik so‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid so‘zlar, chet va vulgarizmga oid so‘zlar ajratilib tahlil qilinadi. Men badiiy asar tilini tahlil qilishda Saida Zunnunovaning “So‘qmoqlar” qissasiga to‘xtaldim. Badiiy asarni, badiiy nutqda qo‘llaniladigan so‘z va so‘zvositalarining ma’no xususiyatlarini ifodadorlik ko‘lamini hisobga olgan holda tahlil qilish, asarni tahlil qilish bilan bir qatorda, kitobxonlarning badiiy asardan estetik zavq olishini kuchaytiradi, ularning badiiy asarga bo‘lgan qarashlarini rivojlantiradi. Iboralarning semantik xususiyatlari: 3

Ikki yoki undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabat idan tashkil topgan, nutq jarayoniga shu ko‘rinishda kiritgan til egalari xotirasida imkoniyat sifati mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi. Voqeylikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko‘zo‘ngida aniq va ravshan tasvirlashda frazeologik iboralarning ahamiyati katta. Shu o‘rinda adibamiz, Saida Zunnunova ham “So‘qmoqlar” qissasida iboralardan samarali foydalangan. Barcha birliklar juda topib qo‘yilgan o‘sha vaziyat va bo‘lib o‘tayotgan voqeaga. Bu kabi iboralar so‘ztejash va so‘zma’nosini aniq lo‘nda keltirishga, yozuvchi bilan kitobxon o‘rtasidagi muloqot jarayonini osonlashtirishga va asar mazmunini yanada teranlashtirishga yordam beradi. Asardagi barqaror birikmalar (iboralar) tahlili: “Yengil tortmoq”- ko‘ngli joyiga tushmoq, g‘amdan qutulmoq. “Peshonasi tirishmoq” - ko‘ngli to‘lmaslik, o‘xshashi ensasi qotmoq. “Ensasi qotmoq”- voqeaga bepisand qarash, mensimaslik. “Yuragi shuvvillab ketmoq”-qo‘rqib ketmoq, cho‘chib tushmoq. “Ko‘ngli taskin topmoq”-xotirjam bo‘lmoq. “Ichidan zil ketmoq”-xovotirga tushmoq, taskin topmoq. “Yuragi jiz etmoq”- ko‘ngilga yoqish ma’nosida. “Qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirmoq”-aldamoq. “Ko‘ngliga g‘ulg‘ula solmoq”-gumonsiramoq, cho‘chimoq. “Og‘iz ochirgani qo‘ymaslik”-gap bermaslik, gapirishga qo‘ymaslik. “Tili bog‘lanmoq”-birovni oldida gapira olmaslik. “Qorasini ko‘rsatmoq” – kelmoq. “Qoshi chimirilmoq”- jahli chiqmoq, arazlamoq. 4

“Ko‘ngliga qattiq tegmoq”-xafa qilmoq, qattiq gapirmoq. “Qadamini uzmoq”- borishdan to‘xtamoq, qaytib ketmoq. “Ko‘ngli qotmoq”-bezimoq, ko‘ngli qolmoq, xafa bo‘lmoq. “Nafasini ichiga yutmoq”-g‘azabini bosmoq, biron narsadan qo‘rqmoq “Ko‘ngli yorishmoq”- xursand bo‘lmoq, g‘amdan qutulmoq. “Qo‘li tegmay qolmoq”- bo‘sh vaqti yo‘q bo‘lmoq, ishni tashlab qo‘ymoq. “Dilni siyoh qilmoq”- xafa qilmoq, ranjitmoq. Adibamiz, tasvirga muvofiq iboralarni qo‘llash bilangina kifoyalanmagan. Balki asar qahramonlarining tabiati, hayot tarsi, fe’l –atvori, ruhiy holati barchasini hisobga olgan holda qo‘llagan. LEKSIKOLOGIYANI O‘RGANISH METODIKASI Leksikologiya (yunoncha lexis — so‘z, logos — fan, ta’limot) so‘zhaqidagi fan bo'lib (uni o'zbek tilida so‘zshunoslik deb ham atashadi), muayyan tilda ishlatiladigan barcha so‘zlar shu tilning lug‘at boyligini tashkil qiladi. Tilshunoslikning bu bo'limi so‘zva uning ma’nolarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Shu sababli, leksikologiya o‘quvchi so‘zboyligini oshirish va boyitishda katta imkoniyatlarga ega. Leksikologiyani o‘rganish jarayonida so‘zning grammatik hamda lug‘aviy, o‘z va ko'chma ma’nolari, bir ma’noli va ko'p ma’noli so 'z la r , m a ’no k o 'c h is h usullari, m a ’n o d o sh , u y ad o sh , zid ma’no li, sh ak ld o sh , talaffuzi y aq in , m a ’nosi farq q iluvchi paronim so‘zlar, umumxalq ko'p ishlatadigan va kam ishlatadigan so‘zlar, tarixiy, shevaga oid, yangi paydo bo‘lgan va eskirgan, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar, ibora va tasviriy ifodalar kabi hodisalar bilan tanishiladi. Talabalar nutqning go‘zalligi, izchilligi, ta'sirchanligi asosan ularning lug‘at boyligi bilan bog`liq. Boshlang‘ich sinflardan boshlab akademik litsey va kasb-hunar kollejlarigacha bo’lgan davrda O‘quvchilar o‘rganadigan so‘zlar 5

Badiiy matnni leksik tahlil qilish bosqichlari. 34v

08.08.2023

0

160 KB

Похожие