Mavzu. Islom tasavvufi tariqatlari. Markaziy Osiyoda tasavvuf tariqatlari Reja: 1. Tariqat so‘zining lug‘aviy-istilohiy ma'nolari. 2. Tariqat nazariyasining shakllanishi. 3. Yassaviylikning vujudga kyelishi va nazariy manbalari. 4. Kubroviylik tariqati va uning taraqqiyoti. 5. Xojagon tariqati va uning yaratilishida Abduxoliq G‘ijduvoniy faoliyati. 6. Naqshbandiylik ta'limoti va uning yangilanishi (mujadiddiylik). 7. Qalandariylik ta'limoti. 1

"Tariq" so‘zining lug‘aviy ma'nosi "yo‘l" bo‘lib, tariqat yo‘llar, yo‘nalishlar ma'nosini bildiradi. Tasavvufda "Sullik at-tariq" ("yo‘lni o‘tash") tushunchasi mavjud bo‘lib, u shariatdan kyeyin o‘tiladigan bosqich sifatida tushuniladi. Tasavvufda tariqatlanish islomdagi mazhablanish jarayonidan kyeskin farq qilib, so‘fiy o‘z qalbini poklab, Ollohga yetishish yo‘lida ma'lum bir pir, murshid rahnamoligida muayyan yo‘lni o‘tash kyerak bo‘ladi. Mana shu ma'naviy yo‘l tasavvufda tariqat dyeb yuritiladi. Tariqatlanish jarayoni IX asrdan boshlab mavjud bo‘lib, turli xil tariqatlanish uslublarini tavsiya etganlar. Tariqat haqni anglash yo‘llari sifatida tushunilar ekan, dastlabki tariqatlanish jarayonini o‘zida aks ettirgan asar Xujviyrining "Kashfu-l-mahjub" dyeb nomlangan asari hisoblanadi. Bu asarda muallif maqbul ko‘rilgan o‘n tariqat va mardud qilingan ikki tariqatni ko‘rsatadi. Maqbul (qabul qilingan) tariqatlar: 1. Muxosibiylik 2. Malomatiylik (kassariylik) 3. Tayfuriylik 4. Junaydiylik 5. Nuriylik 6. Sahliylik 7. Hakimiylik 8. Xarraziylik 9. Xafifiylik 10. Sayariylik Marbud (rad qilingan) tariqatlar: 1. Xulumiylik 2. Xallojiylik Bundan tashqari XIV asrda Al-Vositiyning "Tiryaqu-l-muhibin" asarida o‘z davridagi o‘n tariqat ko‘rsatilib, ularning qatoriga biloliylik va uvaysiylik ham qo‘shiladi. Ko‘rinadiki, XIV asrga qadar tariqatlanish jarayoni amalga oshirilgan 2

bo‘lsa ham tariqatlanish nazariyasi va tamoyillari to‘la shakllanmagan edi. Mavjud risola va tazkira muayyan bir yoki bir nyecha tariqatlarni anglatish bilan chyeklanib qolgan. Shunga qaramay, tasavvuf tarixida tariqatlanish jarayoni asosan XVI-XVII asrlarga qadar davom etganini kuzatish mumkin. G‘arb olimlari orasida tasavvuf tariqatlari tasnifi bilan jiddiy shug‘ullangan Jorj Tryemingem "Islom tasavvuf tariqatlari" kitobida tariqatlarni asosiy va hosila hamda oilaviy tariqatlarga ajratadi. Asosiy tariqatlarni byelgilashda hududiy tasnifni asos qilib olgan holda bir nyecha maktablarni qayd etadi: Bog‘dod (Iroq) maktabi: suxravardiylik, rafoiylik, qadiriylik; Misr va Mag‘rib maktabi: shazaliylik; Eron, turk va hind maktablari: kubroviylik, yassaviylik, mavlaviylik, xojagon-naqshbandiylik, chishtiylik va boshqalar. Ingliz olimi hosila yoki oilaviy tariqatlar sifatida ro‘zbyexoniylik, hizoliylik kabi tariqatlarni ko‘rsatadi. Shu bilan birga tariqat so‘zini yevropaliklarga tanish bo‘lgan "ordyen", "brotstvo" tushunchalari orqali talqin qiladi. Markaziy Osiyoda tasavvuf tariqatlari X-XI asrlardan boshlab shakllanish davriga kirgan bo‘lib, umuman tasavvufning tarqalishi va taraqqiyoti Xoja Yusuf Xamadoniy nomi bilan bog‘liq. Xoja Yusuf tahsil munosabati bilan Buxoroga kyelgan va shu yerda muqim qolib, xonaqoh qurdirib faoliyatini davom ettirgan. X. Yu. Xamadoniyning Abdulqodir imombyey va G‘azzoliylar haqida suhbatlarida ma'lumot byeradi. Shayxning Buxorodagi xonaqohi Xuroson ka'basi nomini olgan va bizga qadar "Rutbatu-l-hayot" ("Hayot martabasi") asosiy asari yetib kyelgan. Aytishlaricha, Shayx Xamadoniyning 4 xalifasi uning faoliyatini davom ettirgan. Ular: Xoja Abdulloh Barraxiy, Xoja Hasan Andohiy, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy. Markaziy Osiyoda tasavvuf tariqatlarining vujudga kyelishi Xoja Ahmad Yassaviy va Abduxoliq G‘ijdivoniy faoliyati bilan bog‘liq. Yusuf Xamadoniy ta'limotida tariqatlanish kyeskin aks etmaydi. Faqatgina Xoja Ahmad Yassaviy bilan Abdulxoliq G‘ijdivoniyning turli hududlardagi faoliyati va mana shu hududlar sharoitidan kyelib chiqib ish ko‘rishi natijasida yassaviylik va xojagon tariqatlari shakllangan. 3

Naqshbandiya tariqatining XU asrda Samarqandda faoliyat ko‘rsatgan yirik murshidi, temuriy podshohlarning katta nufuzga ega bo‘lgan ma’naviy rahnamosi Xoja Nosuriddin Ubaydulloh Ahrori Vali (q.s.) inson dilining taalluqli bo‘lishi xususida o‘zining ma’rifiy fikrlarini bayon etadi. Insondagi barcha yuksak xislat va fazilatlari uning qalbi holatiga bog‘liq bo‘lib, qalbning qo‘riqchisi aqldir. Aql yaratilishda malakutiy, ya’ni farishtasifat bo‘lib, nuroniy va pokiza tabiati bilan qalb uyini nopoklikdan muhofaza qilib turadi. Agar inson xilqatini tashkil etuvchi to‘rt unsur mutanosibligi buzilib, tanda illat paydo bo‘lsa - buning natijasida nurdan iborat bo‘lgan aql xira tortadi. Qo‘riqchisi sust bo‘lgan qalb uyiga esa nosog‘lom tafakkur yo‘l topadi. Mirzo Abdulqodir Bedil “CHor unsur” asarida insonda uch quvvat – jismoniy quvvat, aql-idrok quvvati va ruhiy quvvat mujassam bo‘lsagina, u oliy maqsadga erisha oladi, deb ta’lim beradi. Go‘dak ulg‘aya borgan sari o‘zi yashayotgan olamni, atrof-muhitni yaxshiroq idrok etar ekan, aqli kamolga etganda uni dunyoga keltirgan ota-onasini, ularning fazilatlarini, ixlosu e’tiborlarini chuqurroq his etadi va ularga mehr qo‘yadi. Farzandi uni tushunganini, qadrlaganini va mehr qo‘yganini ko‘rish ota-onaning oliy maqsadlaridan biri. Butun olamlarning yaratuvchisi bo‘lmish Parvardigori oliyning insonni mehr bilan yaratishdan maqsadi ham unga o‘zini tanitish, undan buyuk ixlos va sadoqat ko‘rishdan iboratdir. Shu ma’noda, xususan, Qur’oni Karimning “Vaz-z-zoriyot” surasi, 56-oyati karimasida shunday marhamat qilinadi: “Mo xalaqtul jinna val insa illa liya’buduni” (Mazmuni: “Men jinlarni va odamlarni o‘zimga ibodat qilishlari uchungina yaratdim”) 1 . Demak, muvaqqat hayot berilgan inson ham o‘zini mehr bilan parvarishlagan ota-onasiga qanchalik vafo va sadoqat ko‘rsatsa, uning uchun butun olamlarni yaratgan, hayot va rizq bergan, to‘g‘ri yo‘l va ilm bergan, azaldan mavjud va abadiy bor bo‘lgan Parvardigori olamga undan-da buyuk va ta’rifga sig‘mas sadoqat va muhabbat namunasini ko‘rsatmog‘i lozim. Binobarin, aqli kamolot darajasida bo‘lgan etuk insonlarning oliy maqsadlari ham muhabbat, qurbat edi. Bu muhabbat ko‘zni quvontiruvchi go‘zal ko‘zaga emas, balki uni yasagan ko‘zagarga, qalbga zavq- 1 Қуръони карим.-Тошкент: “Маънавият”, 2002. 4

shavq beruvchi mukammal olam ashyolariga emas, balki ularni buyuk hikmat va betimsol san’at bilan yaratgan Yaratguchiga yo‘nalgan edi. Pokiza muhabbat esa ibodatlarning eng afzalidir. Hazrat Xoja Ahrori Vali o‘zlarining “Volidiyya” asarlarida yuqorida keltirilgan oyati karima tafsirida shunday yozadilar: “Mufassirlarning aytishlaricha, oyatdagi ibodatdan murod ma’rifatdir, chunki, ibodat zohiriy amallarga taalluqlidir. Ammo, uni zohirga ta’yin qilinsa, to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki, xilqat (yaratish)dan murod faqat zohir amallar emas, balki zohiriy amallar ma’rifatga tobe’dur va maqsud aslida shudur”. 2 Ma’rifat – dildagi ilm, mushohada va maqsad yo‘lidagi kuchli iroda majmuidir. Bu Haqni tanish yo‘lidagi eng yuksak daraja va eng yaqin yo‘l. Ammo bu maqom Haqni tanishdagi quyi darajalar – ibodat (shariat ilmi), aql-idrok (zohiriy, naqliy ilm) tufayli hosil bo‘ladi. Boshqacha aytgana, dildagi – ichkaridagi ma’rifatning tashqaridagi qo‘riqchilari ibodat va zohiriy ilm qudratidir. Ammo, so‘fiylar YAratguchining ularga marhamati bo‘lmish ma’rifatni qanchalik pinhon saqlamasinlar, uning nuri ularning yuzlarida, ko‘zlarida, so‘zlarida aks etib turadi. Dildan tashqaridagi bu in’ikosni (oshkoralikni) yana aql nurlari ihota etadi va muhofaza qiladi. Shuning uchun ma’rifatli inson yuzidagi nurni hamma ham ko‘ra olmaydi. Xalq bo‘lishdan (yaratilishdan) murod ma’rifat ekan, Hazrat Xoja Ahrori Vali (r.a.) juda yoshliklaridanoq o‘zlarini dil qo‘riqchilarining tabibi emas, balki dil uyining tabibi sifatida bashorat etadilar. Hikoya qilishlaricha, yosh vaqtlarida Shayx Abu Bakr Qaffoli Shoshiy mozorlarida Hazrati Iso (a)ni tushlarida ko‘radilar va o‘zlarini ularning qadamlari (izlari)ga tashlaydilar. Ul zot (a) Hazratning boshlarini tuproqdan ko‘tarib, “G‘am emagil, biz seni tarbiyat eturmiz”, deydilar. Bu tush ta’biri haqida ba’zi do‘stlariga so‘zlaganlarida, ular “senga tib ilmidan nasiba bo‘ladi”, deydilar. Hazrat bu ta’birga rozi bo‘lmaydilar va shunday deydilar: “Sizlarning ta’biringizga roziligim yo‘qtur, man vajhi digar bila ta’bir etdim, va ul ta’bir ul tururkim, Hazrati Iso (a) mazhari ihyo bila zohir 2 Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор. Рисолаи волидиййа (Отага аталган рисола). – Т.: Янги аср авлоди, 2004. 8-бет. 5