IX-XII asr O‘zbekiston hududida sulolalar boshqaruvi Reja 1. Siyosiy tarixga oid tadqiqotlar 2. Iqtisodiy va madaniy tarix masalalaring yoritilishi

Istiqlol yillarida mamlakatimiz tarixchilari tomonidan o‘tmish voqeligi, unda kechgan turli jarayonlarni holis ravishda o‘rganish, tahlil etish natijasida ko‘plab ahamiyatga molik tadqiqotlar amalga oshirildi, tarixning ochilmagan saxifalari o‘rganildi, bir yoqlama talqin etilgan masalalarga tegishli oydinlik va aniqliklar kiritildi. Shu bilan bir qatorda hali tarixchi olimlar oldida Vatan tarixining ko‘plab tadqiq etilishi lozim bo‘lgan masalalari ham borki, ular orasida o‘rta asrlar, xususan I X—XII asrlarda hukmronlik qilgan sulolalar tarixi ham alohida o‘rin egallaydi. Mamlakatimiz davlatchiligi tarixida bu holni G‘aznaviylar sulolasi misolida ham keltirish mumkin. Sobiq sovet davri tarixshunosligida G‘aznaviylar, xusu san mazkur davlatning eng yorqin namoyandasi Mahmud G‘aznaviy tug‘risida umumiy hamda bir yoqlama salbiy qarash ustunlik qilgan. Darslik va adabiyotlarda Mahmud G’aznaviyni asosan «ta- lonchi», «zo‘ravon hukmdor» deb ko‘rsatish odat tusiga kirgan. Mustaqillik yillariga kelib ushbu masala mohiyatini ilmiy jihatdan zamonaviy talqin etish boshlandi. Bu borada ilmiy-publitsistik xarakterdagi Mahkam Andijoniyning maqolasini misol qilib keltirish mumkin. Ushbu maqola garchi shu yo‘nalishdagi ilk chiqish bo‘lsa-da, lekin unda ko‘proq publitsistik xarakter ustunlik qilgan haG’da masala mohiyatining tarixi iliq, xolislik jihatlari ancha sust aks etganligini ta’kidlash lozim. 1 Mazkur jihatlar ilmiy asosda, tarixiy manbalarga to‘laqonli tayangan holda yozilgan Azamat Ziyoning monografiyasida o‘z aksini topgan bo‘lib, masalaning dolzarblik jihatlariga katta e’tibor berilgan. 2 Mavzuning manbashunosligiga to‘xtalganda Mahmud Faznaviy Faznaviylar tarixi aksariyat Abulfazl Bayhaqiyning «Tarixi Ma’sudiy» asaridagina o‘z aksini ko‘proq topganligini ta’kidlash joiz. Shu bilan birgalikda Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Chaxor maqola» va boshqalarda Mahmud Faznaviy va u barpo etgan davlat xususida tegishli ma’lumotlar uchraydi. Mahmudning otasi Sabuqtegin asli Sirdaryo bo‘ylarida yasha gan barsxon turkiy qabilasiga mansub bo‘lib, yoshligida asir olinib, so‘ngra qul qilib sotilgan

edi. Somoniylar davlatidagi turkiy askarlar qo‘shinida xizmat qilgan Sabuqtegin 977 yildan boshlab Fazna va uning atroflarini Somoniylar noibi sifatida boshqaradi. Bu vaqtga kelib Somoniylar sulolasi inqirozga yuz tutgan bo‘lib, Sabuqtegin rasman noib bo‘lsa-da, o‘zini mustaqil hokimlardek tutardi. Shijoatkor sarkarda Sabuqtegin aynan Somoniylar amiri Nux II (976-997 y.)ning dushmanlariga qarshi kurashda yordam berib, «Nosiriddin ad-davla» (Davlat va din ximoyachisi) o‘g‘li Mahmud esa «Sayf ad-Davla» (Davlat shamshiri) degan sharafli nomlarga sazovor bo‘lishadi. Sabuqteginning ta’siri mamlakat ichida tez orada shu qadar kuchayib ketdiki, uning qarshisida Nuh II taxtda rasman o‘tirgan, aslida zaif hukmdorga aylanib qoldi. Nuh II ning vafotidan so‘ng Somoniylar hokimiyat tepasiga uning o‘g‘li Mansur II ibn Nuh (997-999) keldi. Tarixchi Abul fazl Bayxaqiy «Tarixi Ma’sudiy» asarida bu xususda shunday yozadi: «Abul Xoris Mansur ibn Nux go‘zal chehrali, so‘zamol, jasur, ammo serjahl yigit edi. Hamma undan qo‘rqib- qaqshab turardi. U davlat ishini mohirona boshqara boshladi». Tez orada, Nishopur hokimi Begtuzun bilan Balx noibi Maxmud G‘aznaviy orasida Nishopurga egalik xususida nizo chiqdi. Mahmud katta o‘g‘il sifatida Faznaga qonuniy voris hisoblanishiga qaramasdan, qarigan Sabuqtegin o‘limi oldidan kichik o‘g‘li Ismoilni o‘z o‘rniga tayinlaydi. 997 yili otasi vafot etgach, Ismoil hokimlik lavozimida yetti oygina o‘tirdi. Zodagon va harbiylarning qullab-quvvatlashi bilan 998 yili Mahmud G‘aznaviy hokimiyatni egalladi. Natijada, uning 30 yildan ziyod (998-1030) davom etgan uzoq va barqaror hukmronlik davri boshlandi. Somoniylarga xizmati singan, Mansurning dushmanlariga qarshi ancha kuch sarflagan Mahmud uchun bu o‘ziga xos adolatsizlik edi. Chunki Nishopurga egalik qilishni Mahmud aynan o‘ziga tegishli deb hisoblardi. Mansur ikkala hokimni yarashtirish maqsadida Marvga yo‘l oladi. Mansur bilan Mahmudning uchrashishidan hayiqqan Begtuzun va amir Foik xiyonatkorona tarzda Mansurning ko‘zini ko‘r qilib, Buxoroga jo‘natishdi. Shundan so‘ng Buxoro taxtiga 999 yili Mansurning ukasi Abdulmalik II egalik kiladi. Bundan g‘azablangan Mahmud

Xurosonga qo‘shin tortadi va uni butkul Somoniylar davlatidan ajratib oldi. Oradan ko‘p o‘tmay Somoniylar davlati Qoraxoniylar sulolasi qo‘liga o‘tib, oxirgi amir ham zindonband qilinadi. Shunday voqealarga boy 999 yili Bag‘dod xalifasi al-Qodirbillox Mahmud Faznaviyga «Yaminud-davla va aminul-milla» (Musulmon davlatining o‘ng qo‘li va millatning omonligi) degan faxriy unvon va Xuroson hokimligiga yorliq, bayroq va nog‘ora yuboradi. O‘z navbatida, Mahmud G‘aznaviy ham Abbosiylar xalifasini rasman tan olib, uni payg‘ambar avlodi sifatida qadrlaydi. Bu esa Mahmud G‘aznaviy davlatining to‘liq mustaqilligidan darak berar edi. 1001 yildagi Qoraxoniylar xoni Nasr Eloqxon bilan o‘zaro kelishuviga binoan Amudaryo chegara sarxad qilib belgilandi. 1002 yili esa Mahmud Eronning Seyiston viloyatini qo‘lga kiritadi. Ta’kidlash joizki, Seyiston musulmon olamining boshqarishi murakkab bo‘lgan turli xavfli oqim va yo‘nalishlar makoni edi. Ayni paytda, sunniy musulmonlar hamda Bag‘dod xalifasiga xavf tug‘diradigan maskan edi, desak ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Seyistonning sobiq hukmdori Xalif ibn Ahmad taxtga da’vogar o‘g‘li Toxirni o‘z qo‘li bilan o‘ldirilishini Mahmud G‘aznaviy katta jinoyat, musulmonlikka xilof harakat, deb baholaydi. 1006-1008 yillarda Qoraxoniy Qodirxon Mahmud G‘aznaviy yo‘qligidan foydalanib, Xurosonga yurish qiladi. Bunday hol ikki bor takrorlanib, Mahmud har ikkala holatda ham Qodirxon qo‘shinlarini tor-mor keltiradi va Xurosondan haydab chiqaradi. 1010-1011 yillarda Fyp viloyatiga yurish qilib, uning hokimi ibn Suriyni asir oladi. Keyin G‘archistonni (Marv va Hirot oralig‘idagi xudud) egallab, podshoh Sharrni ham bandi qiladi. 1015 yilda esa hozirgi Afg‘onistonning chekka tog‘li hududi Hamovandni bosib oladi. 1002-1026 yillar mobaynida Mahmud G‘aznaviy Hindistonga 17 marotaba yurish qiladi. Shubhasiz, bu yurishlarda sulton ko‘plab boyliklarni qo‘lga kiritadi, o‘nlab shahar- kishloqlarni vayron qiladi. Birgina 1019 yilgi yurishda 350 ta fil, 57 mingta asir, behisob boyliklarni o‘lja sifa tida qo‘lga kiritgan. Mahmud Faznaviy Xorazmshoh Ma’mun ibn Ma’munni (1009- 1017 y.) o‘ziga kuyov qilib olib, tez orada ta’sirini Xorazmga ham o‘tkazish taraddudiga

tushadi. Bu vaqtga kelib, Xorazm yuksak dexqonchilik madaniyatiga erishgan, musulmon dunyosida ilm-fan markazi, yuksak salohiyatli olimlar yurti sifatida ham dong taratgan edi. Xorazm Ma’mun akademiyasida esa, o‘nlab ulug‘ olim lar, jumladan, Abu Rayxon Beruniy va Abu Ali ibn Sino kabi allomalar samarali ijod qilishgan. Avvaliga G‘aznaviy elchisi, keyin Sulton Mahmudning o‘zi Ma’munni siquvga olib, undan qaramlikni talab qila boshlaydi. Bir tarafdan Mahmud G‘aznaviy, boshqa tarafdan atrofdagi a’yonlari hamda zodagonlar tomonidan qattiq qistovga olingan Xorazmshoh, 1017 yil bahorida saroy fitnasi qurboniga aylanadi. Natijada, Mahmud bu voqealikni bahona qilib katta qo‘shin bilan kelib, Hazorasp yonidagi jangda Xorazm qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratadi. Xorazmdan ko‘plab boyliklar bilan birga, fan va madaniyat arboblari ham G‘aznaga ko‘chirib keltiriladi. Ular orasida ulu g‘ olim Abu Ray h on Beruniy h am bor e di. Xorazmga esa sultonning sobi q bosh h ojibi Oltintosh no i b et i b tayinlandi. Q oraxoniylarning o‘ zaro tafovutlaridan foydalangan Ma h mud G‘ aznaviy 1024 yili Amudaryo b o‘ ylariga yurish qilib Q obadiyon, Xuttalon va bosh q a chegaradosh viloyatlarni o‘z davlati tarkibiga kiritadi. XI asr tarixchisi Gard i z i y « Zaynul ax bor» asarida Ma h mud G‘ aznaviy bilan Tam g‘ achxon Q odir Q oraxoni y ning yuzma-yuz uchrashuvi h a qid a h ikoya q iladi. Uchra shu v 1025 yili Samar q and janubidagi bir joyda b o‘ lib o‘ tadi . Sh un dan s o‘ ng Sulton Movarounna h r ishlariga yanada k o‘ pro q aralasha boshladi. Shia maz h abidagi Buva h iylar sulolasi h ukmronligiga chek qo‘ ygan sulton Ma h mud G‘ aznaviy 1029 yili Ray va Jilobni h am o‘ z mulkiga qo‘ shib oladi. Natijada, Ma h mud G‘ aznaviy musulmon shar q idagi eng yirik va q udratli davlat so h ibiga aylanadi. Al- batta. Ma h mud G‘ aznaviy o‘ z davrining farzandi b o‘ lib, murakkab va ziddiyatli vaziyatlar, q arama- q arshi l iklarga boy b o‘ lmish o‘ rta asrlarda h ukmdorlik q ilgan. Bu h ol uning barcha sa’y- h arakatlari, ichki va tash q i siyosatida ya qq ol namoyon b o‘ lgan. G‘ aznaviylarning mash h ur sultoni X asr oxirlari, XI asr boshlarida O‘ rta Sharkda yuzaga kelgan siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy-diniy a h volni ta h lil etishga