IX-XII ASRLARDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA MADANIY HAYOT. UYG’ONISH (RENESSANS) DAVRI RIVOJI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

31.0126953125 KB

Скачать

IX-XII ASRLARDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA
MADANIY HAYOT. UYG’ONISH (RENESSANS) DAVRI RIVOJI. .
Reja.
1. IX-XII asrlarda ilm-fan rivoji
2. IX-XII asrlarda adabiyot va tarixnavislik
3. IX-XII asrlarda tasavvuf va hadis ilmi
4. IX-XII asrlarda aniq va tabiiy fanlar sohasidagi yangiliklar
5. IX-XII asrlarda me’morchilik

1-masala
Arablar Xuroson,Movarounnahr va Xorazmni bosib olgach,hamma yerda bo'lgani
kabi o'lkamizda ham qattiqqo'llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib
bordilar.Bu borada islom dini,Qur'oni karimdan ustalik bilan foydalanildi.O'lkada
islom dini bilan bir qatorda arab tili,arab alifbosi ham joriy qilindi.Arab tili-davlat
tili,islom dini tili va fan tili darajasida ko'tarildi.Mahalliy tilda yozilgan asarlar yo'q
qilindi,yerli bilimdonlar quvg'in ostiga olindi.
Bu paytlarda Bag'dod shahri Sharqning ilm-ma'rifat markazi sifatida katta
ahamiyat kasb etdi.IX-asrda bu shaharda "Bayt-ul-Hikma"-Sharqning fanlar
akademiyasi tashkil etildi.Xuddi shunga monand X-asr oxirlarida Xorazmda ham
podsho Ma'mun ibn Ma'mun davrida "Donishmandlar uyi" tashkil etildi.Bag'dod
va Urganchdagi "Donishmandlar uyi"da o'z vaqtida nomlari dunyoga mashhur
ulug' allloma va mutafakkirlar tahsil ko'rganlar.Ular orasida Ahmad Farg'oniy,Al
Xorazmiy,Beruniy,ibn Sino,Abu Sahl Masihiy,ibn Iroq kabi ulug' va buyuk
zodlarning nomlari bor.
Muqaddasiyning so'zlariga qaraganda,Xorazm aholisi aql-zakovatli fiqh ilmini
egallagan ma'rifatli kishilar bo'lganlar.
Xorazmning bu davrdagi taraqqiyoti xususida arxeolog S.P.Tolstovning quyidagi
xulosalari ham ibratlidir:"Bu davrlardagi Xorazmning iqtisodiy parvozini nazardan
o'tkazar ekansan,bir vaqtlar feodal monarxiya bo'lgan bu davlat qiyofasining
qoldiqlari ko'z o'ngimizda namoyon bo'ladi".
IX-XII-asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy,ma'naviy va ma'daniy sohadagi taraqqiyot
o'lkamizning Xorazm vohasidan tashqari boshqa hududlariga ham
xosdir.Buxoro,Samarqand,Kesh,Naxshab,G'azna,Panjikent,Binokent,Shosh,Termi
z,Quva,Qabadiyon,Boykent va boshqa shaharlar savdo-tijorat,hunarmandchilik va
madaniyat markazlari dong taratganlar.Somoniylar poytaxti Buxoro dunyada
ikkinchi Makka hisoblangan.

Ibn Sino tibbiyot,falakkiyot va boshqa turli fanlar sohasida ijod qilgan bo'lsa-
da,tarix faniga ham alohida e'tibor qaratgan.U o'zidan oldin ijod qilgan kishilar
asarlaridan foydalanib bir qancha asarlar yaratgan.
Abu Rayhon Beruniy o'rta asrlarda Xorazmda tashkil etilgan Ma'mun akademiyasi
porloq yulduzlaridan biri bo'lgan.U 973-yil 4-sentyabrda Kat shahri yaqinida
tug'ilgan.Dastlabki ta'limni Urganchda olgan.Taqdir taqozosi bilan sharqning
ko'pgina shaharlarida bo'lgan. 1017-yil Mahmud G'aznaviy Xorazmni zab
etgach,ko'plab olimlar qatorida Beruniy ham G'aznaga olib ketilgan va umrining
oxirigacha shu yerda ijod qilgan.Uning tarix ilmiga bag'ishlangan "O'tmish
avlodlardan qolgan yodgorliklar'V'Hindiston" kabi asarlari bizgacha yetib kelgan.
"Hindiston" asarida Hindiston haqida eng nodir malumotlarni beradi.Beruniy bu
asari uchun "birinchi hinddolog" unvoniga sazovor bo'lgan.
Abu Bakr Narshaxiy Buxoro ahlidan bo'lib 899-959-yillarda yashab ijod qilgan.U
haqida faqatgina Sam'oniyning "Kitob ul-Asab" asarida qisqacha ma'lumot berib
o'tilgan.Undan bizga "Buxoro tarixi" asari qo'lyozmalari yetib kelgan.Hozirda
Toshkent Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan bu qo'lyozma 1128-yilda Quva
shahridan bo'lgan Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al Quboviy arab
tilidan fors tiliga qisqartirib tarjima qilgan,nusxasi saqlanmoqda.Bu asar
Buxoroning qadimgi davridan 1220-yilgacha bo'lgan davri haqida ma'lumot
beradi.To'g'ri,Narshaxiy X-asrda yashab o'tgan bo'lsa-da,uning asarini fors tiliga
tarjima qilgan olimlar 1220-yilgacha sodir bo'lgan eng muhim voqealarni
kiritishgan. Bu asar 1991-yilda "Kamalak" nashriyotida A.Rasulov tomonidan
tayyorlanib chop etildi.Narshaxiy me'rosi xalqimizning ma'naviy boyligi sifatida
avlodlarga xizmat qilmoqda.
X-XI-asrlarda yashab tarix ilmiga hissa qo'shgan olimlardan ya'na Abul Hasan
Bayhaqiydir.Uning to'liq ismi Abulfayz Muhammad ibn Husayn al-Kotib Abul
Hasan Bayhaqiy bo'lib,Nishopurda ta'lim olgan.Uning qalamiga mansub "Tarixi
Oli Mahmud"(Mahmud xonadoni tarixi),"Jome ut-tavorix"(tarix to'plami) kabi
asarlari ma'lum.Bu asarlarda buyuk tarixshunos olim G'aznaviylar sulolasi tarixini

g'oyatda mohirona bir tarzda yoritib beradi.Ayniqsa,bu borada 30 jilddan iborat
bo'lgan "Jome ut-tavorix" diqqatga loyiqdir.Unda Bayhaqiy G'aznaviylar hukmdori
Sabuqtegin (977-997) davridan keyingi qariyb 80 yillik tarixni bayon etadi.Asar
1962-yilda rus tilida matbuot yuzini ko'rgan.Ammo markazlashgan feodal turkiy
davlatlardan biri hisoblangan G'aznaviylar sulolasi tarixiga bag'ishlangan
Bayhaqiyning "Jome ut-tavorix" asari shu paytga qadar o'zbek tiliga tarjima
qilinmagan.
G'aznaviylar sulolasi davri tarixining eng mashhur bilimdonlaridan biri Abu Nasr
ibn Abdul Jabbor al-Utbiydir. Tarixiy yozma manbalarda al-Utbiyning har
tomonlama kamolotga yetgan ulug' bir shaxs,tarixchi,shoir va adib bo'lganligi
ta'kidlanadi.Abu Nasr al-Utbiyning eng shox asari so'zsiz "Tarix al-Yaminiy"
(Yaman ud-Davlatining tarixi)dir. Ubaydulla Uvatov bergan ma'lumotlariga
qaraganda,asarga bunday nom berilishiga sabab "...G'azna sultoni Mahmud
G'aznaviy mustaqil ravishda G'aznaviylar taxtida qaror topgach,999-yilda Abbosiy
xalifa Qodir Billoh unga Xurosonni idora qilish huquqi bilan birga Yamin ud-
Davlat Amin ul-millat"(Davlat tayanchi va din homiysi) degan faxriy unvon in'om
etilgan edi.Shuning uchun ham Utbiy o'z asarini Mahmud G'aznaviy tirikligida
yozib,unga bag'ishlaydi va uning unvoni "Yamin"ga nisbat berib, qisqacha "Tarix
al-Yaminiy" deb atagan.Bu asar muqaddima va 45 bobdan iborat.
783-850-yillarda yashab o'tgan qomusiy olim Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
tarix sohasida ham qalam tebratgan. Olimning "Kitob at-tarix"(Tarix kitobi) asari
tarix faniga bag'ishlangan.Unda Xuroson,Kichik Osiyo va Movarounnahrning
VHI-IX-asrlardagi tarixiga oid qisqa va aniq ma'lumotlar o'z ifodasini topgan.
2-masala
Sharqning buyuk daho olimi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali
ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog'i yaqinida tug'ilgan.Turk yozuvchisi
Ibrohim Ogoh Chubukchining ma'lumotiga qaraganda,asli turk bo'lgan ibn
Sinoning otasi nihoyatda o'qimishli kishi edi.Ibn Sino ayniqsa, tibbiyot ilmiga
alohida mehr qo'ygan edi.Bu borada u xristian tibbiyotshunos olimi Iso bin Yaxyo

asarlaridan ko'p foydalangan.Chunki u tibda tajribalarga ko'p ahamiyat bergan
tabib bo'lgan.Qisqa vaqt ichida ibn Sino tabobat sohasida katta shuhrat
qozonadi.Ibn Sinoning o'zi bu haqda quyidagilarni yozgan edi:"Tib aslida qiyin
ilimlardan emas,shu sababdan men qisqa muddat ichida bu sohada shunday
yutuqqa erish oldimki,hatto fozil tabiblar ham menga kelib mendan tib ilmini
o'qiydigan bo'ldilar.Bemorlarga ham qatnar edim.Erishgan tajribalarim natijasida
menga davolash eshiklari shunday keng ochildiki,uni ta'riflab bo'lmaydi'Mbn
Sinoning obru-e'tibori kun sayin oshib borganligini bir necha e'tiborli dalillar isbot
qiladi.Buxoro amiri Nux ibn Mansur (976-997) og'ir dardga chalinadi.Uni
davolashda ibn Sino faol qatnashadi va buning evaziga u saroy kutubxonasida
saqlanayotgan nodir kitoblardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi.Turli
manbalarda ulug' mutafakkirning falsafa,mantiq,ruhshunoslik,adabiyotshunoslik,
she'riyat,musiqashunoslik,geologiya,mineralogiya,fizika,matematika,tibbiyot,falak
kiyot va fanning boshqa sohalariga oid 450 dan ortiq ilmiy asarlari qayd
etiladi.Biroq bizgacha ibn Sinoning faqat 242 ta asari yetib kelgan,xolos.Shundan
80 tasi falsafa,ilohiyot va tasawufga,43 tasi tabobatga,19 tasi mantiqga,26 tasi
ruhshunoslikga,23 tasi tibbiyot ilmiga,7 tasi falakkiyotga, 1 tasi rioziyotga,! tasi
musiqaga,2 tasi kimyoga,9 tasi odob ilmiga,4 tasi adabiyotga,8 tasi boshqa olimlar
bilan bo'lgan yozishmalarga tegishlidir.
Olimning "Kitob ash-shifo" asarini o'z davrining qomusiy asarlaridan desak
mubolag'a bo'lmaydi.Unda mantiq,tabiiy fanlar,riyoziyot va ilohiyot bo'yicha
falsafiy g'oyalar o'z aksini topgan.Olimning tabobat ilmi bobida qoldirgan buyuk
me'rosi ayniqsa katta ahamiyatga egadir.Uning tabobatga oid asarlaridan 30 tasi
bizgachaga yetib kelgan.Ulug' hakimning tabobatga oid shox asari albatta "Kitob
al-Qonun fi-t-tib"(tib qonunlari kitobi)dir.Asar 5 kitobdan iborat.
1-chi kitobda tabobatning umumiy nazariyasi bay on etiladi.
2-chi kitob dorishunoslikka bag'ishlangan.Unda o'simlik, madan va hayvonlardan
olinadigan 811 sodda dorining nomi alifbo tartibida joylashtirib chiqilgan va ta'rifi
keltirilgan.

3-chi kitobda "Juz'iy" kasalliklar ya'ni insonning boshidan tovonigacha har bir
a'zosida bo'ladigan kasalliklar,ularni aniqlash va davolash usullari yoritiladi.
4-chi kitob insonning biror bir muayyan a'zosiga xos bo'lmagan,balki butun
gavdasida yuz berishi mumkin bo'lgan kasalliklarga bag'ishlangan.
5-chi kitobda murakkab dorilar ya'ni tabiatda tayyor holda uchramaydigan
dorilarni tayyorlash to'g'risida fikr yuritiladi.
Abu Ali ibn Sino "Tib qonunlari" asarining jahonshumur tarixiy ahamiyatini shu
narsadan bilish mumkinki,bu kitob to XVIII-asrning oxirlariga qadar ham g'arbiy
Yevropaning tibbiy o'quv yurtlarida asosiy o'quv qo'llanmasi bo'lib xizmat qilgan.
"Tib qonunlari" Xll-asrdayoq lotin tiliga tarjima qilingan.Shu kunga qadar bu asar
dunyodagi deyarli barcha xalqlarning tillariga o'girilgan.Ayrim qismlarining nashri
esa son-sanoqsizdir.
Ibn Sino o'zining shu xizmatlari uchun sharqda "Shayxur-Rais",garbda esa
"Avetsenna" deb ulug'langan.
Qomusiy olimlardan biri Abu Rayhon Beruniy (973-1048) tibbiyot sohasida ham
ilmiy izlanishlar olib borgan.Uning hayot va faoliyati juda ham qiziqdir.Hozircha
olimning ma'lum bo'lgan 154 nomdagi asarlari geografiya,astronomiya,tarix,
geologiya,gidrogeologiya,geodeziya,mineralogiya,fizika,kimyo,
botanika,farmakalogiya kabi sohalarga aloqadordir.Ana shu asarlardan bizgacha
faqat 30 tasigina yetib kelgan xolos.Ulug' alloma Markaziy Osiyoda birinchilar
qatorida dorishunoslik haqida "Kitobus saydalat fit tib" asarini yozdi.Unda olim
mingdan ortiq doruvor moddalarni ta'riflagan,ualrning nomini o'ttiz tilda bergan.
Anik fanlar rivoji O'rta Osiyoda yuksak darajada bulib bu davrda ko’plab
matematik astronom olimlar yetishib chikdi. Ulardan biri Muxammad ibn Muso al-
Xorazmiy(783-850) edi. U asli Xiva shaxridan bo'lib g'oyat o'tkir zexin egasi va
noyob qobiliyat soxibi bo'lgan. U yoshlik chog'idan boshlab aniq va tabiiy fanlarni
o'rganishga qiziqdi, arab, fors, hind va Yunon tillarini egalladi, bu tillarda yozilgan
kitoblarni qunt bilan uqib mutoala qildi. U dastlabki ta'limni xususiy muallimdan

oldi va so'ngra o'sha davrning yirik ma'rifat markazlaridan biri bo'lgan Marvda
madrasada o'qidi. Xalifa Xorun ar- Rashidning o'g'li Ma'mun xalifalik taxtiga
utirgach, uni o'zi bilan birga Bag'dodga olib ketdi va u yerda tashkil etilgan
"Baytul xikma" (Donishmatlar uyi)ga boshliq etib tayinladi. Bu yerda Xorazmiy
katta ijodiy ilmiy ish bilan shug'ilandi. Xorazmiy matematika , geometriya,
astronomiya, geografiya, tarix ilmi va boshqa fanlar sohasida barakali ijod qildi.
Uning "Al-Jabr val Mukobala" (Tenglamalar va qarshilantirish), "Xisob al-
Xind"(xind xisobi), "Kitob surat al ariz"(Yer surati xakida kitob), "Kitob at-
Tarix"(tarix kitobi), "Kitob al amal bil usturlobat"(Usturlob bilan ishlash xakida
kitob) kabi asarlari ilm fanda olimga jahonshumil shuxrat keltirdi. U "Tenglamalar
va qarshilantirish " kitobida bu haqda shunday degan edi: "Men arfimetikaning
soda va murakab masalalarini o'z ichiga oluvchi Al- jabr val Mukobala hisobi
hakida qisqacha yozdim. Chunki u odamlarga meros taxsimlash, vasiyatnoma
yozish, boylik bo'lish va adliya ishlari, sovda sotiq, kanal qazish, geometrik
hisoblashlar shuningdek boshqa turli munosabatlarda juda ham zarur".
Xorazmiy "Al- Jabr val muqoba" asari bilan matematika tarixida birinchi bulib
"algebra" faniga asos soldi. Algera atamasining o'zi xam ushbu kitobning qisqacha
"Al- Jabr "deb ataluvchi qisqartirilgan nomining aynan ifodasi hisoblanadi.
Xorazmiyning bu asari butun dunyoga "Algebra" tarzida qabul qilingan. Hisob al -
hind
Kitobida Xorazmiy hozirgi paytda xayotda ishlatiladigan Idan (gacha bo'lgan
raqamlar va nol yordamida istalgan soni yozish , ular yordamida arfimetik 4
amalni bajarish , o'sha raqamlar bilan ifodalangan sonlardan kvadrat ildizlar
chiqarish qoidalirini izohlab beradi. Xorazmiyning "Zij"(Astronomik jadval),
Quyosh soati haqida risola" asarlari falakkiyotshunoslik fanining rivojlanish
taraqqiyotiga katta yissa qo'shdi. Aniq fanlar sohasida katta ilmiy ishlar olib
borgan olimlardan biri Axmad Fargoniydir. U tilshunos olim Aziz
Qayumovning ma'lumotiga qaraganda yoshlikdan fanga , ilim olishga chanqoq
bo'ib o'sgan asosan aniq fanlar: falakkiyotshunoslik, matematika geometriya,

geografiya kabi fanlar sohasida ijod qilgan. Axmad Fargoniyning ijodiy faoliyati
Bag'dod bilan, ulug' mutaffakkir olim Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
raxbarligida faoliyat ko'rsatgan "Baytul hikma" bilan bog'liqdir. U Bag'dod va
Damashiqdagi rasadxonalar qurililshida shaxsan qatnashdi. Bag'dodning Raqoq
nomi bilan ataluvchi mavzesida qurilgan rasadxona koshida tashkil etilgan
falakkiyotshunoslik maktabiga raxbarlik qildi. Ahmad Farg'oniyga zamandosh,
kasbdosh olimlar va shogirtlari bilan xamkorlikda Ptolamey "Yulduzlar
jadvalTdagi ma'lumotlarni tekshirish ishlarini olib bordi. Uning
falakkiyotshunoslikka oid ilmiy tatqiqot ishlari ijobiy samaralar berdi.
Olimning al-Fargoniy "Jadvallari" (qulyozmasi), "Usturlob bilan amal qilish
haqidagi kitob" Hindistonda, "Oy, yerning ostida va ustida bo'lganida vaqtni
aniqlash risolasi"ning qulyozmasi Qoxirada, "Etti iqlim hibi" asarining qulyozmasi
Olmaniyada, "Usturlob yasash haqidagi kitob" kulyozmasining 4ta nusxasi Berlin
va Parijdadir. Axmad al-Fargoniyning bu asarlaridagi ilmiy kashfiyotlari bilan
jahon fani va ma'daniyati taraqqiyotiga ulkan xissa qushdi. Xususan, uning 812-
yilda Quyosh tutulishining oldindan bashorat qilishi, Yerning dumaloq shar
shaklida ekanligini ochganligi olimga shuxrat keltirdi. Keyinroq Misrda yashagan
chog'ida Nil daryosi suvini o'lchaydigan asbob yasagan. Bu asbob tutash idishlar
qoidasiga asoslangan bo'lib, hozirgacha saqlanadi. Axmad Farg'oniyning
falakkiyotga oid yirik ilmiy asarlaridan biri "Samoviy harakatlar va yulduzlar
fanining majmuasi haqida kitob"dir. Bu asar "Astronomiya negizlari " deb ham
yuritiladi. Bunda buyuk mutaffakkir o'zi yashagan davrdagi falakkiyotga oid
bilimlarni tartibga soldi va o'zining Yangi xulosa va natijalari bilan boyitdi.
Falakkiyot ilmiga oid asboblar, quyosh soatlarining bayonini berdi. Olimning
stereografik proyeksialar nazariyasini undan ming yil keyin buyuk matematik
Eyler 18 asrda geografiyaga oid xaritalar tuzish
nazariyasiga tatbiq qildi. Va "Katta geografik xarita "ni yuzishda ishlatdi. Undan
tashqari Kompleks o'zgaruvchan miqdorlar tekisligi noyevklid geometriyalar,

Lobacheviskiy tekisligining Beltrami- Kleyn proyeksiyasi kasmografiyalarining
zaminida xam Axmad Farg'oniyning shu nazariyasi yotadi.
Beruniy uzining 45dan ortiq falakkiyotga oid asarlarida Kopernikdan qariyib 5 asr
ilgari olamning markazi Yer emas, Quyoshdir degan xulosa chiqardi, Yerning
Quyosh atrofida aylanishini birinchi bor o'rtaga qo'ydi. Bu borada olimning
"Astronomiya kaliti", "Qonuni Masudiy", "Attafxim" kabi asarlari beboxodir.
Beruniyning yirik asarlariidan biri "Al-osar ul-Boiya anil qurunil xoliya"( Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar)dir. 27 yoshlik chog'ida yozgan bu asarda alloma
o'zining hayotiy kuzatuvlari asosida yunonlar, rumlliklar forslar so'g'diylar,
xorazmiylar, yaxudiylar, arablar va boshqa xalqlarning yilnoma tizimlarini
birbiriga taqqoslab ularning kelib chiqish tarixini taxlil qilib beradi. Bu asrda Yana
Turonzamin xalqlarining tarixi, urf-odati va madaniyatiga oid masalalar xam uz
ifodasini topgan.
3-masala
9-12 asrlarda Markaziy Osiyo hudutlarida dunyoviy fan va ma'daniyat blan bir
qatorda islom madaniyati xam rivojlandi. Jamiyatda mahalliy dinlar surib
chiqarildi. Arab tili va arab yozuvi davlat ahamiyatiga ega bo'lgan til va yozuv
darajasiga ko'tarildi, islom mafkurasi, samoniylar, qaroxoniylar, g'aznaviylar,
saljuqiylar va xorazmshoxlar xukumdorlarining ichki va tashki siyosatida
yurgizgan siyosatida bosh yunaltiruvchi g'oyaviy kuch bo'lib xizmat qildi.
Hadischilikning rivojlanishida 9 asr oltin davr hisoblanadi. Buning sababi butin
Islom dunyosida eng nufuzli deb tan olingan 6ta ishonchli xadislar tuplamining
mualliflari xam xudi shu asrda yashab ijod kilganlar. Ular Abu Abdullox
Muxammad ibn Ismoil al-Buxoriy, Imom Muslim ibn al- Xajjoj, Abu Iso
Muxammad ibn Iso at- Termiziy, Imom Abu Dovut Suloyman Sijistoniy, Imom
Axmad an-Nasoiy, Imom Abu Abdullo Muxammad ibn Yazid ibn Mojja kabi
zotlardir. Ularning xar biri xadis ilmi rivojiga munosib xissa kushgan olimlardan
xisoblanadilar.

Muxammad ibn Ismoil al-Buxoriy. (810-870)
"Hadis ilmidagi Amir -ul muminiyn" degan sharafli nomga sazavor bo'lgan
olimning to'liq ismi Abu Abdullox Muxammad ibn Ismoil ibn Irohim al- Mug'ira
al- Buxoriy al-Jubfiy bulgan. U 16-yoshga yetganida onalari va akalari Bilan xaj
safariga boradilar. Makka va Madinani ziyorat qilib 6 yil o'sha joyda yashab hadis
ilmini astoidil o'rganadi. Imom Buxoriy jami 600ming hadislarni to'plaganlar.
Shulardan lOOming "saxix" hadislarni va 200 ming "g'ayrisaxix" hadislarni
yoddan bilganlar. Imom Buxoriydan ulkan meros qolgan. Uning yozgan asarlari
soni 20dan ortiqdir. Olimning "Al-Adab al-Mufrad", "At-Tarix as-Saxir", "At-
Tarix al-Kabiyr", "Kitob al-Ilal", "Asomi us-Saxoba", "Kitob al-Kuna " va boshqa
asarlari orasida shoh asar hisoblanmish "Al-Jomi' as-Saxix "(ishonarli tuplam)
asari to'rt jildan iborat bo'lib islom olamidagi boshqa muhaddislar tuzgan hadislar
to'plari orasida eng ishonarlisi va mukammalidir.
Abu Iso Muxammad at- Termiziy (824-894) Uning to'liq ismi Muxammad ibn Iso
ibn Savri ibn Muso ibn az-Zaxxok abu Iso as-Sullamiy az-Zariyr al- Bug'iy at-
Termiziydir. Ulug' muxahaddis olim At- Termiziydan katta ilmiy ma v
naviy
meros kolgan olimning lOdan ortiq asari bor: "Al -Jomi' as-saxix", "Ash-Shamoil
an-nabaviya"(Payg'ambarning alohida fazilatlari ) va boshqalar, shular
jumlasidandir. Imom At-Termiziy ijodida "Al-Jomi' as-Saxix" asari olaxida o'rin
egallaydi. Unda taxorat va namoz, zakot, Ro'za, haj, janoza, nikoh, savdo-sadik,
hukumlar, xun, qurbonlik, iymon, jixot, tabobat, farzlar, bashoratlar, shaxodat,
jannat sifatlari, ilm, izn so'rash adobi, bayon qilingan. 9-12 asrlarda Markaziy
Osiyo davlatlarida tasavvuf-sufiylik ta'limoti rivoj topdi. Sufiy aqidasining asosi
yagona haqiqat -Haq taola bo'lishi kerak. Shu sababdan sufiylar shariat qoidalarini
o'rganib, ma'rifat va haqiqatga, haqqa yetishga intilar edilar. So'fiylik taraqqiyotida
taqvoga katta etibor berilgan. So'fiylar fikricha, iloxiy ishq bar qanday g'arazli
manfaatlardan holi bo'lishi zarur. Unda tasavvuf ta'limotiga ko'ra, borlikdagi
hamma hilqatlarda, xususan, odamzotda ham iloxiy zarralar bor, so'fiyning
maqsadi kungildagi iloxiy zarlarni uzoq va mashaqqatli poklanish yo'lidan borib,

yana Alloxga qaytarishdan iboratdir. Ba v
zi tasavvuf namayondalari xaq taologa
yetishish yo'llarida 19 maqom va 360 manzillar borligini aytganlar.
Tasavvufga oid aksariyat qulyozma kitoblarda yozilishicha, Yusuf Xamadoniy
islomni Yangi qabul qilgan bir majusiy fors kishi oilasida Xamadonda tug'ilgan.
Yusuf Hamadoniy so'fiylik ilmi bo'yicha juda ko'plab shogirtlar tayyorlagan.
Nasafiy bergan ma v
luyotlarida qayd qilinishicha Yusuf Xamadoniy 95 yil umr
ko'rib, 38 marta Movaraunnaxr hududidan piyoda o'tib Kaba ziyoratiga borgan.
Yusuf Xamadoniyni pir tutgan muritlaridan 213 tasi mashxur shayxlar bo'lib
yetishganlar.
Axmad Yassaviy Yassaviya tariqati asoschisi bo'lib, uning tug'ilgan yili nomalum.
Bazi rivoyatlarda uning 130 yil umr ko'rganligi takidlanadi. Axmad Yassaviy o'zi
tug'ilgan yurtini "Ul muborak Turkiston" deb tilga oladi. U ota onasidan juda yerta
yetim qoladi. Bobosi Arislon bobo ham ota, ham ustoz o'rnida uni tarbiyalab
voyaga yetkazadi. Axmad Yassaviyning bobolari silsilasi Muhammad Xanafiyga
borib taqaladi bobosining maslahati bilan u Buxoraga borib Xo'ja Yusuf
Xamadoniy ilmu saboqlaridan bahramad bo'ladi. Bu paytda Axmad 23 yoshda
bulgan uz ustozining eng ishonchli va etiborli xalifalaridan biri bo'ladi.
Tasavvufdagi boshqa tariqatlarda bulgani singari "Yassaviya " tariqatining ham
o'ziga xos qatyiy qoidalari bo'lgan.
Xoja Abdulxolik Gijdivoniy Yusuf Xamadoniyning xalifasi va Xojagan-
naqshbandiya tariqatining poydevoriga asos solgan mashoix hisoblanadi. Xoja
Abdulxolik G'ijdivoniy "Zikri Xufiya", "Zikri Dil" amalining targ'ibotchilaridan
bo'lgan. Xoja Yusuf Xamadoniy Xurosonga, Xoja Axmad Yassaviy Turkistonga
ketlanlaridan so'ng barcha suluk axli Xoja Abdulxolik Gijdivoniy raxnomaligida
kolgan. Bu ulug' zotning murit va shogirtlari shukadar ko'p Ediki, ular faqat
Movaraunnaxr xudutlaridagina emas, xatto Shorn, Iroq viloyatlarida ham bo'lgan.
Ana shu shogirtlar orasida Baxouddin Naqishband Xoja Abdulxolik
Gijdivoniyning shogirdi edi. U ustozi ko'rsatmalarini Tola -to'kis bajarib,
Naqishbandiya tariqatiga asos soldi va uni Yangi bosqichga ko'tardi.

Suloymon Boqirg'oniy (1186 yilda vafot etgan)
Axmad Yassaviyning ishonchli va sadoqatli shogirti, Yassaviya tariqatining
she'riyat va tariqatdagi munosib davomchisi. Suloyman Boqirg'oniydan qolgan
meros- "Boqirgon kitobi"ni varaqlar ekanmiz, shoir va mutaffakkir qarashini
teranligiga saviyasining chuqurligi va kengligiga, u qalamga olgan muammo va
mavzularning rang barangligiga qoyil qolmasdan ilojimiz yuq. Bokirg'oniyning
dunyo qarashi Yassaviy "Xikmatlar"i bilan ham ma'no , ham mohiyat jixatdan
shukadar yaqinqi ular ko'p xollarda bir-birini matiqan to'ldiradi.
4-masala
Najmiddin Kubro va Kubroviya tarikati (1145-1221) Markaziy Osiyoda tasavvuf
falsafasining rivojlanoshida xorazmlik buyuk alloma va sarkarda, dinshunos olim
falsafa ilmining zukkosi, shoir Axmad ibn Umar Abdul janob Najmiddin Kubro al-
Xivakiy al-Xorazmiy o'ziga xos munosib o'rin yegallaydi. Tarixiy manbalarning
guvohlik berishicha Najmddin Kubroning qalamiga mansub asarlar soni lOtaga
yaqin. U asos solgan Kubraviya tariqati "oltin tariqat" deb ham atalgan. Najmiddin
Kubroning o'zi "Risolatut -turg'"arida uni "Tariqush shutto "deb ham ataganligi
malum. Bu risolada Kubraviya tariqatning 10 ta usili qisqacha zikr etilgan.
Najmiddin Kubro ona yurt boshiga kulfat tushganda sadokatli bir farzant sifatida
uni ko'krak kerib himoya qilishga qodir lashkarboshilik qobiliyatini ham ko'rsatadi.
1221 yilda mug'illar bosqini davrida 76 yoshli Najmiddin Kubro fojiali halok
bo'ladi.
Abulqosim Firdavsiy (940-941-1030)
9-12 asrlarda Movaraunnaxr va Xorazmda adabiyot va badiy ijod rivoj topdi. Bu
davrda yetishib chiqqan so'z san'atining badiiy ustalari mamlakatimiz shon -
shuxratini uzoq-uzoq yurtlarga keng taratdilar. CTlkamizda samoniylar va
g'aznaviylar sulolalari hukumronlik qilgan davrlarda yashab ijod etgan badiiy ijod
ustalari Abdullo Rudakiy, Daqiqiy, Abulqosim Firdavsiy va boshqalarning nomlari

tariximizdan munosib o v
rin olgan. Nomi jahonga mashxur bo v
lgan Abulqosim
Firdavsiy asli Xurosonning Tus shahri yaqinida tug'ilib, o v
zining "Shoxnoma "asari
bilan shuxrat topdi. 60 ming bayt, 120ming misradan iborat epik dostonini yozish
uchun shoir o"zining 35 yillik umrini sarf qilgan. Sulton Mahmud Firdavsiyga
"Shoxnoma" asarini yozishni buyirada. Asarni yozib bo'lgach, Abulqosim uni
Maxmud G'aznaviyga taqdim etadi. "Shoxnoma" sultonga maqul
tushadi. Unda shoir asarning
muqaddimasida "Sitoyishi Sulton Maxmud"deb, sultonni uluglfb qasida yozgan.
Ammo "Shoxnoma"da shoirning Eron va Turon o'rtasitagi urushlarda turonliklarni
kamsitib, vaxshiyliklardek tasfirlagani, Maxmud g'aznaviyga yoqmagan edi.
G'aznaviylar sulolasi davri tarixinin eng mashxur bilimdonlaridan biri Abu Nasr
inb Abduljabbor al- Utbiydir. Tarixiy yozma manbalarda al-Utbiyning kamalotga
yetgan ulug' bir shaxs, tarixchi, shoir va adib oklganligi takitlanadi. lining "Latoif
al-quttob" asarida (Kotiblarning latif so'zxlari) birodarlik. dlcf stlik mavzulariga
bag'ishlangan asarlari borligi qayd etiladi Maxmud Qoshg'ariy ( 11 asr )
llasrda yashab ijod qlgan Maxmud Qoshg'ariyning bizgacha "Javoxurin naxv fi
lug'ati turk"(Turkiy tillaring sintaksisi durdonalari ) va "Devoni Lug'otit turk
"(Turk tilining lug'oti ) asarlari bizgacha yetib kelgan. Maxmud Qashg'oriyning
birinchi yozgan asari bizgacha yetib kelmagan yoki qaligacha topilgani yo v
q.
Olimning ikkinchi asari "Devoni lug'oti turk" 1074-75 yillarda yozilgan. Asar
muqaddima va lug'at qisimdan iborat bulib madaniy merosimizda alohida o v
rin
egallaydi. Chunki unda olim dunyo xaritasini ham ilova qiladi va Rusdan to Xitoy
hudutlarigacha chuzilib ketgan yerlarda yashovchi turkiy xalqlar tarixi,
geografiyasi, etnognezi, urf-odatlari, turmish tarzi, madaniy ati to N
g'risida g'oyatda
qimmatli malumotlarni beradi. Asarda turkiy qavm-urug'lar: qibchoq, o v
g'iz,
yamak, boshqirt, basmil, qay, yaboku, tatar, qirg'iz, chigil, yag'mo, tuxsi, ig'roq,
jam, jamil, uyg'ur, tang'ut, tabg'ochlardan tashqari yana fors, arab, xitoy, rus
xalqlari haqida ma'lumotlar bor. "Devoni lug'oti turk"da turkiy

xalqlar og'zaki ijodi va yozma adabiyotiga doir 300dan ortiq sheriy parchalar,
maqollar, hikmatli so'zlar va lavxalar berilgan. Olim o v
z asarida turkiy tillarga oid
juda ko v
plab so v
z birikmalari, iboralar, talafuz qoidalarini asoslab beradi.
5-masala
Yusuf Xos Xojib. (11-asr)Qoraxoniylar saltanati davrining buyuk siymolaridan biri
Bolasogunlik ulug'olim Yusuf Xos Xojib bo'lib, u o v
zining hozircha bizga malum
bo'lgan yagona didaktik asari "Qutadg'u bilik"(Saodatga boshlovchi bilim ) bilan
jaxonga mashxur va malum boTdi. Turkiy tilda yozilgan ditaktik patnoma -falsafiy
"Qutadg'u bilik" asari mukaddima va xotimadan tashqari 73 bobdan iborat. Unda
axloq-odab, ilm-marifat, bola tarbiyasi jamoatjoylarda o v
zini qanday tutish,
so v
zning axamiyati va qadri, mehmondorchilik qoidasi, turmish tarzi va inson
manaviy olamining Yana ko v
pgina masalalari qalamga olingan. Ulug' olim o v
ta
ziyraklik va donishmatlik bilan ziyliylar, dexqonlar, charvodorlar, kosib-
hunarmandlar, savdogarlar, kambag'al qashshoqlar va barcha ishtimoiy guruh, toifa
va tabaqalarning hayot tarizlari, dunyo qarashlari, odoblari, axloqlari haqida
fadlsafiy muloxazalar silsilasini yaratdi, Yusuf Xos Xojibning "qutadg'u
bilig" asari xalqaro maydonda tan olingan asardir. Bu kitobni xitoyliklar "Abadul
muluk", Turkistonliklar "Zaynatul umaro", Eronliklar "Shoxnomaiy turkiy",
turonliklar "Qutadg'u bilig", bazilar "Pandnomaiy muluk" deb bejiz atamaganlar.
Abulqosim Maxmud az- Zamaxshariy (1075-1144) Az-Zamaxshariydan juda ko'p
ilmiy meros qolgan. Uning tilshunoslik, adabiyotshunoslik, duotshunoslik, fiqix,
tavsirshunoslik, islom tarixi, falsafa, uslub va notiqlik san'ti, tafsir, hadis va boshqa
fanlar bo v
yicha yozgan 50dan ortiq asarlari bor. So v
zsiz, az-Zamaxshariyning eng
yirik va mashxur asari "Al-Kashshof'dir. Bu kitobni olim 1132-35 -yillarda Makkai
Mukarramada bo v
lgan chog'ida yozgan. Zamaxshariy Makkada uzoq vaqt
yashaganligi uchun Jarulloh(OHohning qo v
shnisi)degan faxirli laqabni
olgan. Az-Zamayshariyning yana bir asari "Al-mufassal" bo v
lib u
1119-1121 yillarda yozilgan. Bu asar arab gramatikasiga oid eng qimmatli

asardir. Vatandoshimizning "Devon Az-Zamaxshariy"(Zamaxshariy devoni) nomli
devonida olimning qasida, qit'a, va nazmiy xatlari o v
rin olgan. Bu davrda Markaziy
Osiyoda sopol , ganch o v
ymakorligi sanyati ham keng rivoj topdi. Bunga misol
qilib Zarafshonning yuqori oqimidagi Oburdom degan manzilda 10-asrda ganch
o v
ymakorligi asosida barpo etilgan naqshinkor kalonnani ko'rsatish mumkin. Bu
davrda Turon zamin hududida modiy madaniyatning boshqa turllari ham rivojlanib
boradi. 9- asrdan boshlab Markaziy Osiyo kulochiligida muxim siljish yuz beradi.
Endilikda badiy kulolchilik buyumlari bozar uchun ishlab chiqarila boshlanadi
hamda shahar va qishloq aholisiningt kundalik hayotiga kirib boradi. Markaziy
Osiyolik kulollar yasagan har xil bezakli tasvirli kuza-kuzachalar, chinni idishlar,
uy- rcTzg'or buyumlarini ko'plab xorijiy ellarda ham uchratish mumkin edi.
9-12 asrlarda kumish, mis, bronzadan qabariqli naqshinkor badiiy san'at
buyumlari, chiroyli va bejirim xontaxtalar, obdastalar, idish-tavoqlar, qadahlar
yasash rasm bo v
lgan. Bu soxada Xorazm, Samarqand, Farg'ona, Naqshab, Kesh,
Toshkent singari muzofatlarning o v
ziga xos maktabi bo v
lgan. Bu payda ko v
plab
memorchilik obidalari ham bunyod etilgan edi. Ularga Buxoradagi Minorai
Kalon, Samarqanddagi Arab ota maqbarasi va shu kabi ko'plab binolarai
korsatish mumkin. 9-12 asrlarda o v
lkamizda musiqa san'ati ham keng rivoj
topadi. Maxmud Qoshg'ariyning "Devoni lug'oti turk" kitobida keltirilgan
malumotlar bizga bu davrda xususan qo v
shnichilik san'ti rivojlanligidan xabar
beradi. Abu Xiyfa Sug'diy nayga o v
xshash "shoxrud " deb ataluvchi musiqa
asbobini ixtiro qilgan. Xalq kuylari asosida yangi yangi kuylar ijod qilingan.
Bular: "Rost", "Xusravoniy", "Boda", "Ushshoq", "Zerafkanda", "Buslik",
"Sipaxon", "Navo", "Basta", "Tarona" va boshqalardir.
Adabiyotlar
1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – T.: 1998 yil.
2. Asqarov A. O’zbekiston xalqlari tarixi. 1-qism. T.: 1992 yil.
3.Azamat Ziyo. Ozbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq. 2000 yil.

4. Axmedov B.A. O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. T.: 2001 yil.
5. Bunyodov Z. Anushtagen Xorazmshaohlar davlati. T.: 1998 yil
6. Sagdullayev A., Aminov B., Mavlonov U. O’zbekiston tarixi. T.: 2000 yil.
7. Shamsiddinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. T.: 1997 yil
8. O’zbekiston tarixi. T.: 2000 yil.
9. O’zbekiston tarixi. T. “Universitet” 1997 yil.
10. Buyuk siymolar, allomalar. T.: Meros (Uch kitob) 1995,1996,1998 yillar.
11.Sulaymonova F. Sharq va G’arb. T.: 1991 yil.

IX-XII ASRLARDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA MADANIY HAYOT. UYG’ONISH (RENESSANS) DAVRI RIVOJI. . Reja. 1. IX-XII asrlarda ilm-fan rivoji 2. IX-XII asrlarda adabiyot va tarixnavislik 3. IX-XII asrlarda tasavvuf va hadis ilmi 4. IX-XII asrlarda aniq va tabiiy fanlar sohasidagi yangiliklar 5. IX-XII asrlarda me’morchilik

1-masala Arablar Xuroson,Movarounnahr va Xorazmni bosib olgach,hamma yerda bo'lgani kabi o'lkamizda ham qattiqqo'llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib bordilar.Bu borada islom dini,Qur'oni karimdan ustalik bilan foydalanildi.O'lkada islom dini bilan bir qatorda arab tili,arab alifbosi ham joriy qilindi.Arab tili-davlat tili,islom dini tili va fan tili darajasida ko'tarildi.Mahalliy tilda yozilgan asarlar yo'q qilindi,yerli bilimdonlar quvg'in ostiga olindi. Bu paytlarda Bag'dod shahri Sharqning ilm-ma'rifat markazi sifatida katta ahamiyat kasb etdi.IX-asrda bu shaharda "Bayt-ul-Hikma"-Sharqning fanlar akademiyasi tashkil etildi.Xuddi shunga monand X-asr oxirlarida Xorazmda ham podsho Ma'mun ibn Ma'mun davrida "Donishmandlar uyi" tashkil etildi.Bag'dod va Urganchdagi "Donishmandlar uyi"da o'z vaqtida nomlari dunyoga mashhur ulug' allloma va mutafakkirlar tahsil ko'rganlar.Ular orasida Ahmad Farg'oniy,Al Xorazmiy,Beruniy,ibn Sino,Abu Sahl Masihiy,ibn Iroq kabi ulug' va buyuk zodlarning nomlari bor. Muqaddasiyning so'zlariga qaraganda,Xorazm aholisi aql-zakovatli fiqh ilmini egallagan ma'rifatli kishilar bo'lganlar. Xorazmning bu davrdagi taraqqiyoti xususida arxeolog S.P.Tolstovning quyidagi xulosalari ham ibratlidir:"Bu davrlardagi Xorazmning iqtisodiy parvozini nazardan o'tkazar ekansan,bir vaqtlar feodal monarxiya bo'lgan bu davlat qiyofasining qoldiqlari ko'z o'ngimizda namoyon bo'ladi". IX-XII-asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy,ma'naviy va ma'daniy sohadagi taraqqiyot o'lkamizning Xorazm vohasidan tashqari boshqa hududlariga ham xosdir.Buxoro,Samarqand,Kesh,Naxshab,G'azna,Panjikent,Binokent,Shosh,Termi z,Quva,Qabadiyon,Boykent va boshqa shaharlar savdo-tijorat,hunarmandchilik va madaniyat markazlari dong taratganlar.Somoniylar poytaxti Buxoro dunyada ikkinchi Makka hisoblangan.

Ibn Sino tibbiyot,falakkiyot va boshqa turli fanlar sohasida ijod qilgan bo'lsa- da,tarix faniga ham alohida e'tibor qaratgan.U o'zidan oldin ijod qilgan kishilar asarlaridan foydalanib bir qancha asarlar yaratgan. Abu Rayhon Beruniy o'rta asrlarda Xorazmda tashkil etilgan Ma'mun akademiyasi porloq yulduzlaridan biri bo'lgan.U 973-yil 4-sentyabrda Kat shahri yaqinida tug'ilgan.Dastlabki ta'limni Urganchda olgan.Taqdir taqozosi bilan sharqning ko'pgina shaharlarida bo'lgan. 1017-yil Mahmud G'aznaviy Xorazmni zab etgach,ko'plab olimlar qatorida Beruniy ham G'aznaga olib ketilgan va umrining oxirigacha shu yerda ijod qilgan.Uning tarix ilmiga bag'ishlangan "O'tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar'V'Hindiston" kabi asarlari bizgacha yetib kelgan. "Hindiston" asarida Hindiston haqida eng nodir malumotlarni beradi.Beruniy bu asari uchun "birinchi hinddolog" unvoniga sazovor bo'lgan. Abu Bakr Narshaxiy Buxoro ahlidan bo'lib 899-959-yillarda yashab ijod qilgan.U haqida faqatgina Sam'oniyning "Kitob ul-Asab" asarida qisqacha ma'lumot berib o'tilgan.Undan bizga "Buxoro tarixi" asari qo'lyozmalari yetib kelgan.Hozirda Toshkent Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan bu qo'lyozma 1128-yilda Quva shahridan bo'lgan Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al Quboviy arab tilidan fors tiliga qisqartirib tarjima qilgan,nusxasi saqlanmoqda.Bu asar Buxoroning qadimgi davridan 1220-yilgacha bo'lgan davri haqida ma'lumot beradi.To'g'ri,Narshaxiy X-asrda yashab o'tgan bo'lsa-da,uning asarini fors tiliga tarjima qilgan olimlar 1220-yilgacha sodir bo'lgan eng muhim voqealarni kiritishgan. Bu asar 1991-yilda "Kamalak" nashriyotida A.Rasulov tomonidan tayyorlanib chop etildi.Narshaxiy me'rosi xalqimizning ma'naviy boyligi sifatida avlodlarga xizmat qilmoqda. X-XI-asrlarda yashab tarix ilmiga hissa qo'shgan olimlardan ya'na Abul Hasan Bayhaqiydir.Uning to'liq ismi Abulfayz Muhammad ibn Husayn al-Kotib Abul Hasan Bayhaqiy bo'lib,Nishopurda ta'lim olgan.Uning qalamiga mansub "Tarixi Oli Mahmud"(Mahmud xonadoni tarixi),"Jome ut-tavorix"(tarix to'plami) kabi asarlari ma'lum.Bu asarlarda buyuk tarixshunos olim G'aznaviylar sulolasi tarixini

g'oyatda mohirona bir tarzda yoritib beradi.Ayniqsa,bu borada 30 jilddan iborat bo'lgan "Jome ut-tavorix" diqqatga loyiqdir.Unda Bayhaqiy G'aznaviylar hukmdori Sabuqtegin (977-997) davridan keyingi qariyb 80 yillik tarixni bayon etadi.Asar 1962-yilda rus tilida matbuot yuzini ko'rgan.Ammo markazlashgan feodal turkiy davlatlardan biri hisoblangan G'aznaviylar sulolasi tarixiga bag'ishlangan Bayhaqiyning "Jome ut-tavorix" asari shu paytga qadar o'zbek tiliga tarjima qilinmagan. G'aznaviylar sulolasi davri tarixining eng mashhur bilimdonlaridan biri Abu Nasr ibn Abdul Jabbor al-Utbiydir. Tarixiy yozma manbalarda al-Utbiyning har tomonlama kamolotga yetgan ulug' bir shaxs,tarixchi,shoir va adib bo'lganligi ta'kidlanadi.Abu Nasr al-Utbiyning eng shox asari so'zsiz "Tarix al-Yaminiy" (Yaman ud-Davlatining tarixi)dir. Ubaydulla Uvatov bergan ma'lumotlariga qaraganda,asarga bunday nom berilishiga sabab "...G'azna sultoni Mahmud G'aznaviy mustaqil ravishda G'aznaviylar taxtida qaror topgach,999-yilda Abbosiy xalifa Qodir Billoh unga Xurosonni idora qilish huquqi bilan birga Yamin ud- Davlat Amin ul-millat"(Davlat tayanchi va din homiysi) degan faxriy unvon in'om etilgan edi.Shuning uchun ham Utbiy o'z asarini Mahmud G'aznaviy tirikligida yozib,unga bag'ishlaydi va uning unvoni "Yamin"ga nisbat berib, qisqacha "Tarix al-Yaminiy" deb atagan.Bu asar muqaddima va 45 bobdan iborat. 783-850-yillarda yashab o'tgan qomusiy olim Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy tarix sohasida ham qalam tebratgan. Olimning "Kitob at-tarix"(Tarix kitobi) asari tarix faniga bag'ishlangan.Unda Xuroson,Kichik Osiyo va Movarounnahrning VHI-IX-asrlardagi tarixiga oid qisqa va aniq ma'lumotlar o'z ifodasini topgan. 2-masala Sharqning buyuk daho olimi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog'i yaqinida tug'ilgan.Turk yozuvchisi Ibrohim Ogoh Chubukchining ma'lumotiga qaraganda,asli turk bo'lgan ibn Sinoning otasi nihoyatda o'qimishli kishi edi.Ibn Sino ayniqsa, tibbiyot ilmiga alohida mehr qo'ygan edi.Bu borada u xristian tibbiyotshunos olimi Iso bin Yaxyo

asarlaridan ko'p foydalangan.Chunki u tibda tajribalarga ko'p ahamiyat bergan tabib bo'lgan.Qisqa vaqt ichida ibn Sino tabobat sohasida katta shuhrat qozonadi.Ibn Sinoning o'zi bu haqda quyidagilarni yozgan edi:"Tib aslida qiyin ilimlardan emas,shu sababdan men qisqa muddat ichida bu sohada shunday yutuqqa erish oldimki,hatto fozil tabiblar ham menga kelib mendan tib ilmini o'qiydigan bo'ldilar.Bemorlarga ham qatnar edim.Erishgan tajribalarim natijasida menga davolash eshiklari shunday keng ochildiki,uni ta'riflab bo'lmaydi'Mbn Sinoning obru-e'tibori kun sayin oshib borganligini bir necha e'tiborli dalillar isbot qiladi.Buxoro amiri Nux ibn Mansur (976-997) og'ir dardga chalinadi.Uni davolashda ibn Sino faol qatnashadi va buning evaziga u saroy kutubxonasida saqlanayotgan nodir kitoblardan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi.Turli manbalarda ulug' mutafakkirning falsafa,mantiq,ruhshunoslik,adabiyotshunoslik, she'riyat,musiqashunoslik,geologiya,mineralogiya,fizika,matematika,tibbiyot,falak kiyot va fanning boshqa sohalariga oid 450 dan ortiq ilmiy asarlari qayd etiladi.Biroq bizgacha ibn Sinoning faqat 242 ta asari yetib kelgan,xolos.Shundan 80 tasi falsafa,ilohiyot va tasawufga,43 tasi tabobatga,19 tasi mantiqga,26 tasi ruhshunoslikga,23 tasi tibbiyot ilmiga,7 tasi falakkiyotga, 1 tasi rioziyotga,! tasi musiqaga,2 tasi kimyoga,9 tasi odob ilmiga,4 tasi adabiyotga,8 tasi boshqa olimlar bilan bo'lgan yozishmalarga tegishlidir. Olimning "Kitob ash-shifo" asarini o'z davrining qomusiy asarlaridan desak mubolag'a bo'lmaydi.Unda mantiq,tabiiy fanlar,riyoziyot va ilohiyot bo'yicha falsafiy g'oyalar o'z aksini topgan.Olimning tabobat ilmi bobida qoldirgan buyuk me'rosi ayniqsa katta ahamiyatga egadir.Uning tabobatga oid asarlaridan 30 tasi bizgachaga yetib kelgan.Ulug' hakimning tabobatga oid shox asari albatta "Kitob al-Qonun fi-t-tib"(tib qonunlari kitobi)dir.Asar 5 kitobdan iborat. 1-chi kitobda tabobatning umumiy nazariyasi bay on etiladi. 2-chi kitob dorishunoslikka bag'ishlangan.Unda o'simlik, madan va hayvonlardan olinadigan 811 sodda dorining nomi alifbo tartibida joylashtirib chiqilgan va ta'rifi keltirilgan.

IX-XII ASRLARDA MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA MADANIY HAYOT. UYG’ONISH (RENESSANS) DAVRI RIVOJI

08.08.2023

0

31.0126953125 KB

Похожие