logo

J.Piaje nazariyasidagi asosiy halatlarga tanqidiy yondashuv 44v

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

243 KB
Mavzu:J.Piaje nazariyasidagi  asosiy  halatlarga  tanqidiy  yondashuv .
Reja:
1.J.Piajenning  bola  intellektual  rivojlanishi  tadqiqotining  asosiy  yo’nalishi.
2.J.Piajening  intellektni  operatsional  ta’limoti.
3.J.Piajening  nazariyasining  asosiy  fikrlarini  tanqidi.
J.Piaje (1896-1980) shvetsiriyali va frantsuz psixologi bo’lib, u 52 ta kitob va 458 ta 
ilmiy maqolalar muallifi, Jeneva genetik psixologiya maktabining ko’zga ko’ringan 
vakillaridir. J.Piajening ilmiy ijodiyoti shu qadar turli xil ko’rinishdagi metodologik va 
nazariy bahs-munozaralar predmeti bo’lib qolishda davom etmoqda.  J.Piaje tomonidan 
kashf etilgan fenomenlar esa ekspermental qayta tekshirilib chiqilmoqda. J.Piaje 
bolaning bilish faoliyati mexanizmlarini o’rgangan. J.Piaje intellekt shakllanishini 
barcha boshqa psixik jarayonlar bog`liq bo’lgan bolaning psixik rivojlanishini markaziy
chizig`i sifatida ko’rib chiqqan. J.Piaje ishlarida tadqiq etilgan asosiy masalalar bola 
mantiqining o’ziga xos xususiyatlari bolada intellektni kelib chiqishi va rivojlanishi 
fundamental jismoniy hamda matematik tasavvur va tushunchalarni shakllanish usullari 
va yo’llari ob`ekt, makon, vaqt, sabab, tasodif kabilar idrok, xotira , tasavvur, o’yin, 
taqlid nutq rivojlanishi va bilish jarayonida ularning vazifasi.
Ilmiy ijodkorlikning dastlabki bosqichi
Jan Pyaje   bolalarning miyasi rivojlanishiga fizik olam ta’sir ko’rsatadi deb hisoblagan 
bo’lsa, yosh davrlarini o’rgangan rus psixologi   Lev Vigostkiy   (1895-1934) bolaning aql
idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o’rni kattaligiga urg’u bergan.  Pyaje bolalarni 
yosh olimlar deb aytgan , Vigotskiy esa ularni yosh shogirdlar degan. Bunga ko’ra ota-
onalar yoki tarbiyachilar tomonidan bolalarga biror narsa o’rgatilsa yoki yangi so’zlar 
berilsa, ularni bolalar o’zalashtirib idrokinng yuqori bosqichlariga o’tishlari mumkin. 
Nutq va ijtimoiy muhitning muhim qismlari o’rgatilishi, aql-idrokka poydevor yaratib 
beradi.
Piaget’s   emphasis on how the child’s mind grows through interaction with the physical 
environment is complemented by   Vygotsky’s   emphasis on how the child’s mind grows 
through interaction with the social environment. If Piaget’s child was a young scientist,  Vygotsky’s was a young apprentice. By mentoring children   and giving them new 
words, parent, and others provide a temporary scaffold from which children can step 
high levels of thinking. 2
J.Piaje tadqiqotlari bolaning tafakkuri va nutqi hamda uning mantiqi va dunyoqarashi 
haqidagi ta`limotini rivojlanishida butun davrni tashkil qilgan. Ular tarixiy ahamiyatga 
egaligi xususida L.S.Vigotskiy J.Piajening ilk ishlaridayoq yozgan edi. Eng muhimi 
shunday iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan “esi pastligi” va kattalar intellekti 
bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri miqdoriy kamchlikka egaligi yondashuvidan voz
kechib, bolalar tafakkurini sifat jihatdan o’ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi
bo’lib qo’ygan. T.Simon laboratoriyasida ishlayotib yosh J.Piaje bolalar maktabgacha 
tarbiya yoshidagilar nutqiga ko’proq ahamiyat qaratgan, uni ayniqsa test savollariga 
javob berishidagi takrorlanuvchi xatolar qiziqtirgan bolalar bog`chasi sharoitida 
tadqiqot o’tkazilib, unda kuzatuvchilar erkin faoliyat (rasm chizish yasash yoki o’yin 
davomida bolalarning barcha aytgan fikrlari va bajaradigan harakatlarini tizimli 
ravishda qayd qilib borganlar. J.Piaje taxminiga ko’ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhga 
bo’lish mumkinligini ko’rsatadi. Suhbatdoshini javob qaytarishiga manfaatdorligi 
xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga ta`sir ko’rsatish.
1. Ijtimoiylashgan nutq darajalari kategoriyalari axborot, tanqid, buyruq, iltimos, taqlid, 
savol, javob.
2. Egotsentrik nutq shakli bo’yicha bu fikrlar har xil bo’lishi mumkin takrorlash 
exolomiya monolog jamoaviy biroq umumiyligi suhbatdoshining nuqtai-nazari 
qandayligi, uni tinglayotganligi bilan qiziqmay bola ayni damda nimani o’ylayotgan 
bo’lsa shu haqida o’z fikrini bildiradi. Egotsentrik nutq vazifasi ta`sirliroqdir- 
“Suhbatlashishdan qoniqish” harakatlarni kuzatilishi va ritmliligi J.Piaje bolaning erkin 
nutqida egotsentrik nutq hissasini o’lchab ko’rib, ilk yoshda egotsentrik nutq 
koeffitsenti yuqoriligini -75% 6-7 yoshga kelib asta-sekin pasayishini aniqlagan. 
Ta`kidlarning oddiy to’qnashuvini emas balki tomonlarning o’zaro tushunishi va 
tushuntirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan nuqtai-nazarlar almashinuvini o’zida 
namoyon qiluvchi bahs-munozara faqatgina 7-8yoshga kelib yuzaga keladi.
J.Piaje egotsentrik nutq faktlarida bolalar fikrini sifat jihatidan o’ziga xosligining 
muhim isbotini ko’rgan. J.Piaje fikriga ko’ra, kuzatish metodi intellektual testlar bolalar
fikrini o’ziga xos xususiyatlarini ochishga qodir emas. Test tekshiruvi vazifani hal 
etishning pirovard natijasinigina qayd etgan J.Piaje esa maktabgacha tarbiya yoshidagi 
bolalar tafakkurining ichki tuzilishigacha kirib borishga harakat qilganini J.Piaje yangi 
metodni klinik yoki suhbat metodi ishlab chiqqan.  J.Piajening klinik suhbat metodini bu
bola bilan qayd qilingan me`yoriy savollar bilan chegaralanib qolmay erkin 
subatlashishidir. Eksperimentator va bolaning muloqotini mazmuni tabiat hodisalari  tushlar, axloqiy me`yorlarga taalluqli bo’lgan. Kundalik hayotda bolalar o’zlari 
ko’pincha kattalarga beradigan savollardan iborat edi. “Osmonga quyosh qaerdan 
kelgan, nima uchun quyosh qulamaydi, u qanday turibdi, nima uchun quyosh porlaydi, 
nima uchun shamol esadi, shamol qanday qilib hosil bo’ladi, odamlar qanday qilib tush 
ko’radilar”. Klinik metod bu- puxta amalga oshiriladigan ma`lumotlarni aniqlash nutq 
va aqliy rivojlanishning yoshga bog`liq kesimidir. Tadqiqotchi savollar berib, bolaning 
fikr-mulohazalarini tinglaydi. Bolaning har bir oldingi javobidan bog`liq bo’lgan 
qo’shimcha savollarni keyin beradi. U bola holatini nima aniqlashi uning bilish faoliyati
tuzilishi qandayligini aniqlashi nazarda tutadi. Klinik suhbat davomida bola 
reaktsiyasini noto’g`ri talqin qilish ayni damda kerakli bo’lgan savolni topa olmay 
gangib qolish yoki aksincha kutilayotgan javobni singdirish xafi har doim mavjud 
bo’ladi. Klinik suhbat o’ziga xos san`atni so’rov qilish san`atini aks ettiradi. J.Piajening 
birlamchi go’dakning autizmdan kattalarning amaliy ijtimoiylashgan tafakkuriga 
o’tishini ta`minlovchi tafakkurning oraliq shakli egotsentrik tafakkurini 
aniqlanganligida edi. J.Piaje psixoanalizmida autistik va ijtimoiylashgan fikrlar farqini 
o’zlashtirib olgan. Autistik fikr hohishni ehtiyojni qondirishga intilish bilan 
boshqariladigan individuallashtirilgan yo’nalmagan ongsizlikdir obrazlarda aniqlanadi. 
Ijtimoiylashgan ongli yo’nalgan fikr ijtimoiy bo’lib, anglangan ongli maqsadlarga 
intiladi, voqealikka uyg`unlashadi, tajriba va mantiq qonunlariga bo’ysunadi. Nutqda 
ifodalanadi, egotsentrik tafakkur – irsiy, funktsional tuzilmaviy nuqtai nazarlardan 
rivojlanishidagi oraliq shakldir. Bolalar tafakkurining asosiy o’ziga xos xususiyati 
sifatida xususiyati sifatida egotsentrizm olam haqida faqatgina o’zining bevosita 
fragmental va nuqtai-nazardagi fikrida turadi va boshqalarnikini hisobga olmaydi. 
J.Piaje tomonidan egotsentrizm bilishning anglanmagan tizimli illyuziyasining bir turi 
bolaning yashirin aqliy aqliy yondashuvi sifatida ko’rib chiqilgan. SHu bilan birga 
egotsentrik taffakur – tashqi olam ta`sirining murakkab belgisi bu o’z manbalarida faol 
bilish yondashuvi aqlning boshlang`ich bilish markazidir. J.Piaje egotsentrizmni bolalar 
tafakkurining barcha boshqa o’ziga xos xususiyatlarini asosi sifatida ildiz sifatida talqin 
qiladi, egotsentrizmni bevosita kuzatuvda aniqlab bo’lmaydi, u boshqa fenomenlar 
orqali namoyon bo’ladi. Ularning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavjud: 
realizm, animizm, artifikalizm va realizm. Rivojlanishning ma`lum bir bosqichida bola 
predmetlarni ular qanday bevosita idrok qilsalar ana shunday idrok qilsalar ana shunday
talqin qiladilar masalan sayr davomida oy bolani kuzatib boradi realizm intellektual 
bo’ladi, shamol daraxt shoxlarini yasaydi predmetning nomi predmetni o’zi kabi shu 
qadar aniq predmet ko’rinishi ochiq oydin va bola buyum haqida nimani bilsa 
barchasini qamrab oladi . 1-3-4.Mavzu:Rivojlanish  psixologiyasining  nazariy  va  amaliy    tushunchasi.
Reja :
1.Rivojlanish  psixologiya   faninig  rivojlanish  tarixi.
2.19-asr  oxiri  va  20-asr  boshlarida  psixologiya  fani.
3.Fanning  vujudga  kelishi.
4.Psixologik  rivojlanishning  determinantlar  muammolari.
5.Fanning  rivojlanishidagi  genetik  yondashuvni  ahamiyati.
6.19-asr  o’rtalari  va 20-asr  boshlarida  Rossiyada yosh  psixologiyasining  shakllanish
tarixi.
Yosh avlodning ta’lim va tarbiya bilan bog‘liq psixologik muammolari yirik olimlar, 
faylasuf va yozuvchilarini ham muntazam jalb etib kelgan. Dastlabki pedagogik-
psixologik mazmundagi asarlar XVII-XVIII diniy-ahloqiy ta’limotlar zamirida 
yoritilgandir. Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Shark va G‘arb madaniyati 
ta’sirida inson ruhiyati bilan bog‘liq turli asarlarda shakllanib kelgan. V.N.Tatishev, 
A.N.Radishev, N.I.Novikov va boshqalarning asarlaridagi dastlabki qarashlari ham 
psixik taraqqiyotning o‘ziga   xos xususiyatlari , psixik rivojlanishdagi tafovutlar bilan 
yo‘g‘rilgandir.
Xarakter aksentuasiyasi   – K.Leongard tomonidan kiritilgan tushuncha bo’lib, xarakter
ba`zi sifatlarning yorqin ifodalanganligining namunasidir.  Xarakter akcentuaciyasini 
bilish o’smirlarga individual yondashish, kasbga yo’naltirish kabilarda zarurdir. O’z-
o’zini baholash – shaxsning o’zini boshqalar bilan taqqoslash va refleksiya natijasida 
o’z-o’zini baholash murakkab va o’zgaruvchan bo’lib, shaxs strukturasida katta o’rin 
tutadi.  
Anatomo – fiziologik xususiyatlari . Butun endokrin sistemasining, xususan 
gipofizning aktivlashishi tufayli o’smir organizmida sifat jihatdan o’zgarishlar yuz 
beradi. Bu holat qizlarda 11-13, o’g’illarda 13-15 yoshda bo’lib, ikkilamchi jinsiy 
belgilar paydo bo’ladi, o’smirning tashqi ko’rinishi o’zgaradi. Muskullar massasi va 
muskul kuchi o’sadi, bu holat jinsiy etilish davrining oxiriga borib tezlashadi. Ichki 
organlar, xususan yurak o’sadi. Ba`zan yurak qon-tomir sistemasida patologik 
o’zgarishlar yuz beradi.  
O’smirlardagi asosiy psixologik o’zgarish.   O’smir o’zini asta-sekin katta   odam deb his 
qila boshlaydi , lekin ko’p odat va xususiyatlari bolalarcha bo’lib qoladi. Bu hissiyot  kattalik hissi deb ataladi va o’smirlikdagi asosiy psixologik yangilikdir. Bu his o’smirda
o’ziga, atrof muhitga, odamlarga nisbatan yangi hissiy poziciyani yuzaga keltiradi. U 
bolalar xulq-atvorini kattalar xulqi va qadriyatlariga qayta orientaciya qila boshlaydi. 
O’smir o’z huquqlari doirasini kengaytiradi, kattalarni esa
O’smirning qiziqishlari ortadi, bilish faoliyati maktab programmasidan tashqariga 
chiqadi, mustaqil o’qiy boshlaydi. Uning tafakkurida tanqidiylik, mustaqillik hosil 
bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga o’quv materiallarini taqqoslashni, 
mavhumlashtirishni, o’z fikrini to’g’ri, ravon va aniq ifodalash yo’lini tushuntirib 
berishlari lozim. O’smirlarning o’quv   faoliyatida , o’quv materialini o’zlashtirish 
darajasida, umumiy intellektual rivojlanishida turli darajadagi o’quvchilarni uchratish 
mumkin.
O’quv faoliyatidagi kamchiliklar kichik sinflarda bilinmagan bo’lsa, V-VI sinflarda 
o’zlashtirishi keskin farqlanadigan bolalar ko’zga tashlanib qoladi. O’smirlarda nazariy,
formal va refleksiv tafakkur turlari shakllanadi. Xotira, idrok jarayonlari ham 
intellektualizaciya bo’la boshlaydi, ya`ni o’smir o’quv materiallarini tushinib idrok 
qilish va eslab qolishni o’rgana boshlaydi.  
O’smirlarning o’z-o’zini anglashi sifat jihatidan o’zgaradi. O’zi haqida o’ylash, o’zini 
boshqalar bilan taqqoslash o’smirning xususiyatidir. O’smir o’z kamchiligi ustida 
uylaydi, o’zidan qoniqmaslik hissi paydo bo’ladi. Ko’pchilik o’smirlar kattalarga 
o’xshaydigan o’z tenglashlariga o’xshashga harakat qiladilar.  
Birinchi jihatni tahlil qilib ko’raylik, chunonchi, o’smirlik bosqichidagi o’g’il va 
qizlarda ilk «kattalik» hissi yuzaga keladi. Bu yoshdagi o’smir munosabat uslubini 
o’zgartiradi, axloq mazmuni ham keskin o’zgaradi. Kattalarning tashqi qiyofasi, yurish-
turishi, ko’zga tashlanadigan ayrim tomonlari o’smir shu davrga tezroq yetish istagini 
uyg’otadi.  
Modaga qiziqish, o’ziga   aro berish , o’zgacha «madaniy» horqdiq chiqarish, mulzamat 
qilishga intilish kabilar. Ular ko’pincha talablarga, katta yoshdagi kishilarga, televizor 
va kinolarda ko’rgandlariga taqlid qiladi. O’z tasavvurida nimani ommabop deb 
hisoblasa, xuddi shu narsani namuna tarzida qabul qiladi. O’smirda o’z-o’zini va 
o’zgalarni baholash mezoni ana shu tariqa yuzaga keladi. Shuning uchun unda yangi 
his-tuyg’ular, orzu-umidlar, sevgi haqidagi kitob solish holatlari ko’zga tashlanadi.  
Psixologiya fanida inson xulq-atvoridagi o’zgarish, goho chetga og’ish hodisasi ijtimoiy
hayot bilan bog’liqligi haqida umumiy qonuniyat mavjud. Jahon psixologlari olib 
borgan tadqiqotlar tarbiyasi qiyin o’smirlarning paydo bo’lishga ijtimoiy muhitdan 
tashqari pedagogik-psixoloik omillar ham sabab bo’lishini ko’rsatmoqda. O’smirlar  harakatlarini izchil va uzluksiz o’rganishщ, ulardagi chetga og’ish ko’rinishlari turlicha 
bo’lishini ta’kidlamoqda.  
Tarbiyasi qiyin o’smir, axloqi butunlay ishdan chiqqan, harakat boshqarish 
imkoniyatiga ega bo’lmagan, jinoyatchi emas. Shuning uchun ularning xulq motivlarini 
tadqiqot qilish   orqali qayta tarbiyalash, shaxsda hukm surib kelayotgan ayrim illatlarni 
bartaraf qilish imkoniyati mavjuddir. Bu jarayon o’ta murukkab, ota-onadan, 
o’qituvchilardan, jamoat tashkilotlaridan, mahalla faollaridan katta kuch, sabr-toqat, 
uzoq mehnat va chuqur izlanishlar talab qiladi.
Tarbiyasi qiyin o’smirlar tipologiyasi
Tarbiyasi qiyin o’smirlar hatti-harakatini izchil va muntazam o’rganish, ular orasida 
axloq qoidalaridan chetga chiqish hollarining sabablari turlicha ekanini yaqqol 
isbotlamoqda. Odatda tarbiyasi qiyin o’smirlar jinoiy va axloqiy qonunbuzarliklar 
guruhiga ajratib o’rganiladi. Maxsus tadqiqotlar qonunbuzar o’smirlardagi salbiy hatti-
harakatlarning vujudga   kelishi sabablariga qarab, tarbiyasi qiyin o’smirlarning taxminiy
tipologiyasini tuzish imkonini beradi. Birinchi guruhga balog’atga yetmagan. 
Andishasiz, qaysar o’smirlar kiradi. Bunday o’smirlar shaxsiy qarashi, o’zgalarga baho 
berishi axloq ehtiyojlarini maktab, oila va jamoatchilik fikriga qarshi qo’yadilar.
Mustaqil ijodiy fikr yuritish, o’z-o’zini nazorat qilish, o’z-o’zini tanqid qilish singari 
shaxs sifatlarini shakllantirishga e’tibor berish zarur. Yo’l qo’ygan kamchiliklarini 
dalillar asosida ko’rsatib berish, qayta tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.  
Tarbiyasi qiyin o’smirlarni guruhlarga ajratish maqsadida, individual suhbatlashish 
ularning savol varaqasini to’ldirishga o’rgatish. Ularni uzluksiz ravishda kuzatib borish.
Yozgan bayon   yoki insholarni tahlil qilish, shaxsiy hujjatlarini izchil o’rganish, sinf 
rahbari yoki tarbiyachining kundalik daftarini yuritish, muammoli yoki «konflekt» li 
vaziyatni vujudga keltirish asosida tajriba o’tkazish, individual shaxsda yoki jamoada 
qanday o’zgarishlar ro’y berishini muttasil kuzatib borish, ularni qayta tarbiyalash 
uchun muhim imkoniyatlar yaratadi.  
Muloqotni kutish — murakkab o`ziga xos holat bo`lib, bunda o`smir shartli va shartsiz 
ravishda qiziqarli va muhim, takrorlanmas uchrashuv va muloqotni kutadi. Shu 
sababdan ular ota-onalari, atrofidagi kattalar va umuman boshqalarga diqqat va qiziqish 
bilan qaraydilar. Muloqot ko`payishi natijasida do`stlik kelib chiqadi va bu do`stlik 
o`smir uchun o`zini mustaqil va katta odam sifatida hisoblay olishiga turtki bo`la oladi. 
Do`stlikning asosiy sharti esa — o`zaro bir-birini tushunish hisoblanadi.
Rus tarixchisi V.N.Tatishevning «Fanlar va bilim yurtlarining foydasi to‘g‘risida 
suhbat» kitobida fanlarning tasnifi, bilimlarning ahamiyati, til va nutqning mavqei, yosh
davrlarining xususiyatlari bilan bog‘liqligi ko‘rsatilgan. A.N.Radishev birinchilar qatori bola psixik taraqqiyotini tabiiy-ilmiy yusinda asoslab 
berishga urindi. Uning «Peterburgdan Moskvaga sayoxat» kitobi bu borada pedagogik-
psixologik asarlar sirasidan munosib o‘rin egallaydi. Yozuvchining fikricha, inson 
tashki muhit haqidagi taassurotlarini sezgilar orqali idrok etadi, shu yo‘sinda uning 
tafakkuri, ulg‘ayib shakllanadi.
N.I.Novikov bashariyat farovonligini ko‘zlab, yoshlar va bolalar o‘rtasida foydali 
bilimlarni keng targ‘ibot etish uchun ularni o‘ziga xos yo‘sinda tarbiyalamoq zarur deb 
aytadi. Uning asarlarida insonning kamoloti uchun tafakkur, xotira, ahloq, his-tuyg‘u va
taqlidchanlik alohida ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlanadi.
Rossiyada yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining rivojlanish 
tarixida K.D.Ushinskiyning o‘rni alohida ahamiyat kasb etadi. Uning fikricha, 
psixologiya fanining asosiy vazifasi tarbiyaning   maqsadini aniqlashga, ta’lim-tarbiya 
natijalarini to‘g‘ri baxolashga, shular asosida yangi metod va usullar yaratishga, 
pedagogik tajribani tahlil qilish va umumlashtirishda muhim o‘rin tutadi deb aytadi. 
K.D.Ushinskiyning   «Inson tarbiya predmetidir» asarida pedagogik ta’sir jarayoni 
hisoblangan insonning psixologik xususiyatlari, uning o‘ziga xos tomonlari o‘z aksini 
topgan.
Shuningdek, Rossiyada ilmiy psixologiyani rivojlantirishda N.F.Kapterev, 
N.A.Sikorskiy, A.P.Nechaev, A.F.Lazurskiy, P.F.Lesgaft, I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, 
P.P.Blonskiy singari olimlar bu borada o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganlar.
Ta’kidlash joizki, ayniksa, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, A.R.Luriya, A.N Leontev, 
M.Ya.Basovlar tomonidan yaratilgan yangi ilmiy nazariyalar, chunonchi psixikaning 
madaniy-tarixiy rivojlanish va taraqqiyotning o‘zaro munosabat nazariyasi, psixik 
taraqqiyotda faoliyatning mavqei singari ilmiy-nazariy qarashlari hozirgi kun yosh 
davrlar psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining tayanch tushunchalaridandir.
O‘tgan asrning o‘rtalarida vujudga kelgan turli nazariyalar, qarashlar, o‘quv faoliyati va 
ta’limning talqinlari (D.N.Bog‘oyavlenskiy, N.A.Menchinskaya, P.Ya.Galperin, 
Z.I.Kalmikova, N.F.Talizina, D.B.Elkonin V.V.Davidov, L.V.Zankov, L.N.Landa, 
A.A.Lyublinskaya, N.V.Ko‘zmina va boshqalar) nafakat pedagogik tajribani, balki 
psixologiya fanining bu tarmog‘i ni ilmiy-amaliy boyitishga asos bo‘ldi.
Olmon psixologi E.Meyerman bolaning o‘quv maskani davrida uning ruhi va tanasida 
kechayotgan o‘zgarishlarni to‘liq bilmay turib, unga buyruq yoki tazyiq o‘tkazib 
bo‘lmaydi, deb ta’kidlaydi. Uning fikricha eksperimental pedagogikaning maqsadi ayni 
shu muammolarga qaratilmog‘i darkor. Amerikalik psixolog-olim S.Xoll har qanday bola o‘zining individual taraqqiyotida 
filogenezni ontogenezda takrorlaydi, shu bois bolalarga ibtidoiy instinktlarni og‘riqsiz, 
yengil kechishi uchun qo‘lay imkoniyatlar yaratib berish zarur deb aytadi. S.Xoll o‘z 
tajribalari asosida boy ashyoviy dalillar to‘plab, bola haqida psixologik, fiziologik 
hamda pedagogik bilimlarning kompleks dasturini yaratish g‘oyasini olg‘a suradi.
Shveysariyalik psixolog E.Klapared «Bola psixologiyasi va eksperimental pedagogika» 
asarida qiziqish, motiv, extiyojlarning metodologik asoslari, bolalar tafakkurining 
xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlari, o‘xshashlik va tafovutning bola ongida sodir 
etilishi to‘g‘risida mulohaza yuritadi.
Fransuz psixologi E.Dyurkgeym, ulg‘ayish - kishilarning his-tuyg‘ularni o‘zlashtirishi 
ekanligini, shu bois, idrok kilingan tasavvurlar bolaning ruhiy faoliyatini ifodalashini, 
bolaning tajriba, an’ana, urf-odatlarni taqlid orqali egallashini, biologiyada irsiyat 
qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, taqlid ham jamiyatda shunday o‘rin tutishini uqtiradi. 5.Mavzu:Kuzatish  va  eksperiment  rivojlanish  psixologiyasining  asosiy  metodi  
sifatida.
Reja:
  1.Ijtimoiy o’rgatish ta`limotining markaziy muommosi sifatida ijtimoiylashuv
2.Ijtimoiy o’qitish    nazariyasining evolyutsiyasi
3.Kuzatish, taqlid qilish orqali o’rgatish fenomeni
4.Bolalar rivojlanishini taraqqiyotini o’rganishning diadik tamoyili
Ijtimoiy o’rgatish ta`limotining markaziy muammosi sifatida ijtimoiylashuv
Amerikada XX asrning 30-yillari oxirida ijtimoiy o’qitishning kuchli psixologik 
yo’nalishi yuzaga kelgan. Individga xulq-atvor namunalari rollar, me`yorlar motivlar, 
kutuvlar, hayotiy qadriyatlar, emotsiyalarni o’tkazish orqali individning ijtimoiy xulq-
atvorini hayotiy shakllantirishni ifodalash uchun N.Miller va D.Dollardlar tomonidan 
ijtimoiy o’rgatish atamasi kiritilgan edi. Ijtimoiylashuv – biologik mavjudod, 
go’dakning tamomila oila, guruh umuman olganda insoniyat jamiyatini to’laqonli 
a`zosiga asta-sekin aylanish jarayoni sifatida, yangi ijtimoiy xulq-atvorni egallash 
jarayoni sifatida talqin qilinadi. Xulq-atvorning umumiy nazariyasi xulq-atvor 
namunalari qanday tarzda o’zlashtirilishini va ularning namoyon bo’lishi o’zaro aloqada
bo’lgan tashqi va ichki ta`sir manbalari tomonidan qanday tarzda doimo boshqarishini 
izohlashi kerak.  Ushbu ilmiy yo’nalish vazifalarini uning nazariy etakchisi Bandura 
shunday shakllantirgan. XX asrning ikkinchi yarmida Amerika psixologiyasini 
rivojlanishi uchun ijtimoiylashuv muammosini asosiy deb hisoblash mumkin. Jamiyat 
bolalarni umumqabul qilingan me`yoriy muammolar bilan muvofiqlikda o’zlarida 
tutishlariga undashda qo’llaydigan mexanizmlar ya`ni usullarni etilishi esa uning bosh 
maqsadidir. Ijtimoiy o’qitish nazariyasi psixoanalizda (misol uchun antogonizm 
haqidagi dastlabki tezis, bola va jamiyatning qarama-qarshiligi) ba`zi bir holatlarni 
qabul qilib o’zlashtirgan va ularni o’rgatishning bexiviorstik tamoyillari bilan 
bog`langan. Ijtimoiy o’qitish yo’nalishi nazariyasining butun bir spektridan iborat. 
O’qitishning aniq mexanizmlariga yondashuvlarda nazariya mualliflarining qarashlari 
farqlanadi, biroq ijtimoiy xulq-atvorga o’rgatish g`oyasi ahamiyatini butunlay qo’llab-
quvvatlaydilar. Ijtimoiy o’qitish sohasida anchadan beri tadqiqotchilarning bir necha 
avlodi ishlab kelishmoqda. Bu avlodlar amerika psixologiyasining o’zida ajratib 
ko’rsatilgan. Ijtimoiy o’qitish nazariyasining evolyutsiyasi
Birinchi avlod (XXasrning 30-60 yillari) – N.Miller, D.Dollard, R.Sirs , B.Uovayting, 
B.Skinner bu tadqiqotchilarni xali bexiviorizm ham ijtimoiy o’qitish nazariyasiga 
kiritadilar)
Ikkinchi avlod (60-70 yil) – A.Bandura, R.Uoters, S.Biju, Dj. Gevirt va boshqalar.
Uchinchi avlod (70-yildan boshlab) V.Xartup, E.Makkobi, Dj.Aronfrid, U. 
Branfenbrener va boshqalar.
N.Miller va D.Dollard ijtimoiy o’qitish yo’nalishining birinchi namoyondalari bo’lib, 
bexivioral o’qitishning asosiy tamoyillarini psixoanalitik nazariyaning ba`zi holat va 
g`oyalari bilan to’ldirishga harakat qilganlar. Empirik asos sifatida ular ham bola va 
hayvonlar xulq-atvorining ekspermental o’rgatish ma`lumotlarini ayniqsa nevrotiklar 
xulq-atvoriga oid boy klinnik ma`lumotlarni qo’llash mumkin deb hisoblaganlar. 
Ekspermental xulq-atvorga o’rgatishda boshqaning (modelning) harakatini kuzatishning
ahamiyati ko’rsatilgan bu yangi reaktsiyani paydo bo’lgunga   qadar vaqtni 
qisqartirishda, sinov va xatolar sonini kamayishida ifodalaydi.  6.Mavzu:20-asrning  boshlarida  bola rivojlanish  nazariyasi.
Reja:
1.Bolaning  bilish  jarayonlarining  o’sishi.
2.Tarbiyasi  qiyin  bolalar  tipologiyasi.
3.20-asr  boshlarida  bola  rivojlanish  nazariyasi  haqida.
O’smirning qiziqishlari ortadi, bilish faoliyati maktab programmasidan tashqariga 
chiqadi, mustaqil o’qiy boshlaydi. Uning tafakkurida tanqidiylik, mustaqillik hosil 
bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga o’quv materiallarini taqqoslashni, 
mavhumlashtirishni, o’z fikrini to’g’ri, ravon va aniq ifodalash yo’lini tushuntirib 
berishlari lozim. O’smirlarning o’quv   faoliyatida, o’quv materialini o’zlashtirish 
darajasida, umumiy intellektual rivojlanishida turli darajadagi o’quvchilarni uchratish 
mumkin.
O’quv faoliyatidagi kamchiliklar kichik sinflarda bilinmagan bo’lsa, V-VI sinflarda 
o’zlashtirishi keskin farqlanadigan bolalar ko’zga tashlanib qoladi. O’smirlarda nazariy,
formal va refleksiv tafakkur turlari shakllanadi. Xotira, idrok jarayonlari ham 
intellektualizaciya bo’la boshlaydi, ya`ni o’smir o’quv materiallarini tushinib idrok 
qilish va eslab qolishni o’rgana boshlaydi.  
Tarbiyasi qiyin o’smirlar hatti-harakatini izchil va muntazam o’rganish, ular orasida 
axloq qoidalaridan chetga chiqish hollarining sabablari turlicha ekanini yaqqol 
isbotlamoqda. Odatda tarbiyasi qiyin o’smirlar jinoiy va axloqiy qonunbuzarliklar 
guruhiga ajratib o’rganiladi. Maxsus tadqiqotlar qonunbuzar o’smirlardagi salbiy hatti-
harakatlarning vujudga   kelishi sabablariga qarab, tarbiyasi qiyin o’smirlarning taxminiy
tipologiyasini tuzish imkonini beradi. Birinchi guruhga balog’atga yetmagan. 
Andishasiz, qaysar o’smirlar kiradi. Bunday o’smirlar shaxsiy qarashi, o’zgalarga baho 
berishi axloq ehtiyojlarini maktab, oila va jamoatchilik fikriga qarshi qo’yadilar.
Mustaqil ijodiy fikr yuritish, o’z-o’zini nazorat qilish, o’z-o’zini tanqid qilish singari 
shaxs sifatlarini shakllantirishga e’tibor berish zarur. Yo’l qo’ygan kamchiliklarini 
dalillar asosida ko’rsatib berish, qayta tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi.  
Tarbiyasi qiyin o’smirlarni guruhlarga ajratish maqsadida, individual suhbatlashish 
ularning savol varaqasini to’ldirishga o’rgatish. Ularni uzluksiz ravishda kuzatib borish.
Yozgan bayon   yoki insholarni tahlil qilish, shaxsiy hujjatlarini izchil o’rganish, sinf 
rahbari yoki tarbiyachining kundalik daftarini yuritish, muammoli yoki «konflekt» li  vaziyatni vujudga keltirish asosida tajriba o’tkazish, individual shaxsda yoki jamoada 
qanday o’zgarishlar ro’y berishini muttasil kuzatib borish, ularni qayta tarbiyalash 
uchun muhim imkoniyatlar yaratadi.  
XIX – asrning 70- 80 yillariga kelib, tadqiqotning ikki yo‘nalishi: ota – onalarning o‘z 
bolalarini kuzatishi (bolalar rivojlanishini kundaliklarga qayd etish) va olimlar 
tomonidan bolalar rivojlanishini (ma’lum bir dasturga tayanib) o‘rganish vujudga keldi. 
Bolalarning psixologik va fiziologik rivojlanishi, aqliy mehnat qilishning zaruriy shart –
sharoitlari va bilish faoliyatlari rivojlanishi, hulq – atvor me’yorlarining o‘zlashtirilishi 
kabilar tadqiq etiladi ( P.F.Kaptereva, P.F.Lesgaft, I.A.Sikorskiy, 
N.N.Lange   kabilarning ishlarida kuzatiladi). 7.Mavzu:Shaxs  shakllanishi  sifatida  psixik  rivojlanishning  psixoanalitik  
yo’nalishlari.
Reja:
1.Shaxs  shakllanishi  sifatida psixik  rivojlanishning  psixoanalitik  yo’nalishlari.
2.Shaxs  rivojlanishida aqliy  rivojlanishning  o’rni.
3.Shaxs  shakllanishining  tarixiy  ahamiyati.
Mavhum abstrakt modellashtirish ongli tafakkurga asoslanadi qachonki kuzatuvchi 
tashqi turli reaktsiyalardan umumiy qirralarni ajratib olib, tamoyillarni aniqlaganda 
qoidalarni shakllantiradi. Bunday tarzda xulq-atvor nutqning ma`lum bir usuli uslubi 
tuzilishi mumkin mehribon, xayrixox,   muloqatchan yoki qaysar , agressiv, berahm inson
bo’lish ijtimoiy o’rgatishni birmuncha darajada murakkab ko’rinishi kreativ ijodiy 
modellashtirish ta`sirning turli manbalarini innovatsion sintezi natijasi sifatida ijod 
elementlarini qamrab oladi. 1980-yillar o’rtalaridan boshlab A.Bandura ko’p e`tiborini 
aynan rivojlanishning ichki omillariga qaratadi o’z-o’zini baholash, nazorat qilish, 
muvaffaqiyat garchi modellashtirish uning ishlarini muhim mavzusi bo’lib qolishda 
davom etsada, u shaxs shakllanishi va o’zgarishini tushuntirish uchun shaxs 
mahsuldorligining kognitiv mexanizmini taklif qilgan.
Bolalar rivojlanishini taraqqiyotini o’rganishning diadik tamoyili
Ijtimoiy o’rgatish yo’nalishining boshqa vakili R.Sirsning asosiy diqqatini predmeti ota-
ona va farzand munosabati bo’lgan R.Sirs ilk bolalik davridagi har bir bola xulq-atvorni
ona va bola xulq-atvori birligini ifodalovchi o’ziga xos diadik birlik ichida keluvchi 
davr sifatida ko’rib chiqishni muhim deb hisoblagan. U bolaning rivojlanishiga ota-
onaning ta`sirini amalga oshiruvchi vosita bo’lgan mexanizmni tushuntirish uchun 
o’rgatish nazariyasi doirasida psixoanalitik atamalarni engish regressiya, identifikatsiya 
qo’llagan. R.Sirs tomonidan bolaning rivojlanishida xulq-atvorning umumiy 
motivatsiyasi xarakteriga ko’ra farqlanuvchi uchta yoshga bog`liq faza ajratilgan. R.Sirs
bo’yicha xulq-atvor shakllanishi motivatsiyasi hayoti davomida orttirilgan hosil bo’lgan
ehtiyojlar-tobelik yoki qaramlikdan bevosita bog`liqlikda bo’ladi.  Boshlang`ich fazada 
bola o’zining organik sezgisiga yuklangan va autik. Biologik ehtiyojlarni qondirilishi 
ochlik va chanqovni qondirmoq sovuqlik va og`riqdan xalos bo’lish onaning harakatlari 
bilan bolani bog`laydi, bu birinchi o’rgatish tajribasini tashkil etadi. Bunday tarzda 
onaga tobelik bog`liqlik tug`iladi. Bola ijtimoiylashuvni boshlanishi diadik o’zaro 
ta`sirni ortganligini unga kim g`amxo’rlik ko’rsatayotgan bo’lsa ular bilan birlamchi 
harakatini ko’rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshida bolaga birmuncha darajada etukroq xulq-atvorni 
shakllantirishga yordam berib, quvvatlashning asosiy vakili sifatida namoyon bo’luvchi 
ona-ota, oilaning boshqa a`zolari muhim ta`sir ko’rsatadi. Bola o’quvchi oila 
a`zolaridan kamroq darajada qaram bo’ladi. SHu o’rinda uni o’qituvchi tengqurlari 
do’stlaridan qaramligi ortadi. Tobe qaram xulq-atvorning xarakterli shakllari ilk bolalik 
davrida shakllanadi, ular ba`zan hayot davomida o’rganiladi mustahkamlanadi va saqlab
qo’yiladi. Ular orasida diqqat bilan qidirish sening ish va yumushlaringda boshqa 
insonning ishtirokini ta`minlashga intilish va`da xususida iltimos rahbariyatga yupanch 
yordam so’rab murojaat qilish, jismoniy tegish ushlab turish va fazoviy yonida bo’lish 
yaqinlikka intilish. Juda kuchsiz qaramlik adekvat ijtimoiy xulq-atvorni shakllantirish 
uchun zarur bo’lgan motivatsion bazalarni ta`minlay olmasa, juda kuchli qarshilik esa 
individni shaxsiy motivatsiyasiga o’tishga, mustaqil, erkin bo’lishiga to’sqinlik qiladi. 8.Mavzu:Psixik  rivojlanishni  muammolarini  omillarini  qo’yilishi.
Bolaning psixologik tabiati haqidagi tasavvurlarni o’zgarishi. SHunday qilib, XX 
asrning ikkinchi yarmida amerika psixologiyasida rivojlanish asta-sekin bolaning 
psixologik tabiati haqidagi tasavvurlarga o’zgaradi. Bola nafaqat o’z atrofidagilarning 
ta`sirini his qiluvchi balki o’zi ham ularga ta`sir ko’rsatuvchi ya`ni o’zaro aloqa 
bo’yicha hamkor sub`ekt sifatida faol mavjudot sifatida ko’rib chiqila boshlandi. YAngi
yondashuvning ayrim aspektlari nuqtai nazari A.Bandura va Dj.Gevirts g`oyalari 
ifodasida yangradi chunonchi masalan hayotning ilk bosqichlarini mustaqil ravishda 
kuzatish orqali o’rgatish haqiqiy amaliyligini xulq-atvor harakatlari tuzilishida ichki 
kognitiv o’zgaruvchilarni ajratishni ichki quvvatlovchi javoblar ahamiyatini e`tirof 
etgan XX asrning 70-yillari o’rtalariga kelib, psixika ontogenezini tadqiq qilish uchun 
ijtimoiy o’rgatish nazariyasi va manipulyativ eksperement metodidagi asosiy qiyinchilik
yo’nalishning o’zini ichida aniq bo’ldi:
-ma`lumotlar aniqligi va to’g`riligiga urinishda qidiruv eksperementidan voz kechish 
yuz berdi eksperemental metod o’z-o’zidan ma`lum bo’lgan faraz bilan laboratoriya 
testlariga muvofiqlashtirishdi;
-ko’pincha laboratoriya eksperementi sun`iy xarakter kasb etgan real hayotiy 
muammolardan ajratib olingan va bolaning psixik rivojlanish jarayonlarini tushunish 
uchun yaroqsiz amaliyot talablariga javob bera olmaydi;
-tadqiqot natijalari yoshga bog`liq tafovutlar va kishilar xaraktekistikalarini qayd etishni
o’zida namoyon etgan, lekin ularning yordami bilan rivojlanish sabablarini va 
shartlarini aniqlab bo’lmagan- ko’p takrorlanuvchi empirik ma`lumotlarda tushunchani 
umumlashtiruvchilari kam sonli va kuchsiz edi;
-kattalar va bolalar, hayvonlar va insonlar psixik faoliyatining umumiy mexanizmlari 
mavjudligiga uqtirish insonning ontogenetik rivojlanishini o’ziga xos xususiyatlarning 
haqiqiy imkoniyatlarini tizimli ravishda pasayishiga olib keldi.
Ma`lum qilinishicha rivojlanish psixologiyasi “imkon qadar qisqa oraliq vaqt 
mobaynida qiziq bir inson bilan ajoyib o’zoro ta`sir vaziyatida bolaning g`alati xulq-
atvori haqidagi fan” istexzoli bo’lish kerak emas deb uni U.Bronfenbrenner ta`riflagan. 
Ushbu qarama-qarshiliklarni anglash rivojlanishning amerika psixologiyasida yangi 
tendentsiya (g`oya) tabiiy tadqiqot g`oyasini tug`ilishiga bolaning psixik rivojlanishi 
tuzilishidagiaktsentlar aralashuviga olib keladi. XXasrning 80-yillari boshida ilmiy 
tadqiqotning majburiy xarakteristikalaridan biri ekologik validlik talabi bo’lgan.  Ekologik validlik kundalik hayotdagi vaziyatlar xususiyati sinaluvchilarni tadqiqot 
vaziyatda qurshab turuvchi shart-sharoitlar muvofiqligi sifatida muhokama qilinadi. 
Tadqiqotchining dolzarb shiori bolaning bilish jarayonlari va har qanday faolligini bu 
uning tabiiy maqsadga yo’naltirilgan faoliyatida qanday o’rin egallasa shunday 
ko’rinishda o’rganish kerak ekspermental tadqiqot o’tkazishga yangi talablar ilgari 
surilgan edi:- sinaluvchiga ko’rsatmani maishiy (kundalik) tilda taqdim qilish 
ekspermentator faolligini cheklash, sinaluvchini diqqatlidir. 9.Mavzu:Bolalar  psixologiyasi  predmetini  aniqlashtirish.
Insoniyat taraqqiyotini tushunishga ekologik yondashuvda bu o’zgarishlar birmuncha 
darajada yaqqolroq ko’zga tashlanadi. U. Bronfenbrenner, D.Kyun, Dj.Vulvili, 
R.Makkol bolaning hayotini yaqin oilaviy qurshovdan boshlab, ijtimoiy, tarixiy 
kontekstgacha o’z ichiga oluvchi real sharoitlarida uning kundalik xulq-atvorini o’ziga 
xos xususiyatlarini diqqat bilan tadqiq qilish zaruriyatiga e`tiborini qaratadi. Analizga 
ekologik ahamiyatli o’zgaruvchilar sifatida bolaning barcha hayotiy jabhalari kiritiladi 
uy, oila, sinf, transport, bog` ijtimoiy rollar va funktsiyalar qiz, opa, o’quvchi xulq-atvor
faolligini xarakteristikasi davomiylik, zo’riqish. U.Bronfenbrennerning ekologik tizim 
modeli keng mashhurlikka ega bo’ldi. Ular tomonidan bolaning rivojlanishi dinamik 
jarayon sifatida ko’rib chiqiladi bir tomondan ko’p darajali hayotiy muhit o’sib 
ulg`ayuvchi individga ta`sir ko’rsatadi va boshqa tomondan uning o’zi faol ravishda uni
qaytadan tuzadi. U.Bronfenbrenner bolaning hayotiy muhitini to’rt darajasini ajratgan. 
Hayotiy muhitning mikrodarajasi individni uning yaqin atrofidagilar bilan o’zaro 
ta`sirini oila, bog`cha xarakterli bo’lgan mashg`ulotlar va ijtimoiy rollarni o’z ichiga 
oladi. Mezodaraja yoki mezotizim ikkita yoki undan ko’p mikrotizimlar o’rtasida 
rasmiy yoki norasmiy aloqalar yuzaga kelganda hosil bo’ladi masalan, oila va maktab 
oila va tengdoshlar guruhi o’rtasida. Ekzodaraja individ tajribasi bilan bevosita bog`liq 
bo’lmagan lekin unga bilvosita ta`sir ko’rsatuvchi keng ijtimoiy muhitni qamrab oladi. 
Ota-onaning bandlik xarakteri, mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, oilaviy axborot 
vositalarini roli va nihoyat makrodaraja   yoki makrotizim qadriyatlar , an`ana odatlar, 
qonunlar hukumat dasturlarining madaniy va tarixiy kontekstini hosil qiladi. 
U.Bronfenbrennerning fikriga ko’ra, bu barcha quyi darajalarga muhim ta`sir ko’rsatadi.
Tadqiqotchilarning ko’proq e`tiborini jalb qiladigan hayot davomida hayotiy yo’l 
insonning rivojlanish g`oyasini laboratoriyaning nazorat qilinuvchi sharoitlarida 
o’rganib bo’lmaydi. Nafaqat oldindan aytish mumkin bo’lgan yoshga bog`liq 
o’zgarishlarni balki har bir yoshga bog`liq o’zgarishlarni balki har bir avlod uchun keng
madaniy va tarixiy omillarni hisobga olishni talab qiladi. P.Baltes 3 turdagi omillarni 
ajratgan. 1.YOshga bog`liq me`yorlar. 2.Tarixiy me`yoriy. 3.Me`yoriy bo’lmagan 
omillar. YOshga bog`liq me`yoriy omillar bu aytish mumkin bo’lgan yoshdagi 
o’zgarishlarda biologik tishlarni yorib chiqishi, jinsiy etilishi (menopauza va b.q) va 
ijtimoiy ( maktabga chiqish, harbiy xizmatga chaqiruv, nafaqaga chiqish va boshqalar) 
sodir bo’ladi. Tarixiy me`yoriy omillar-bu butun yosh davri kategoriyalariga (qatoriga) 
u yoki bu tarzda ta`sir ko’rsatadigan global (dolzarb) mashtabdagi tarixiy hodisalardir 
(urush, siyosiy va iqtisodiy tarzda o’zgarishi, epedemiya). Me`yoriy bo’lmagan omillar-
hayotning aniq bir vaqti bilan bog`liq bo’lmagan, lekin uni bazan keskin (birdan) 
o’zgartirishga qodir bo’lgan, shaxs hodisalarini aks ettiradi (kasallik, jarohat, muhim 
inson bilan uchrashuv ajrashish va boshqalar). Aslida vaziyat bundanda murakkab  chunki, ajratilgan omillar ta`siri bir qator boshqa xususiyatlar, xususan jins, yosh, irq, 
ijtimoiy mansubligi. So’z inson hayot yo’liga bu omillarning murakkab qorishgan ta`siri
haqida bermoqda. 10.Mavzu:Z.Freydning  klassik psixoanalizida  psixik  rivojlanish.
Z.Freyd hayoti haqida   Zigmund Freyd 1856 yilda Freyburgda, o’sha paytdagi Avstriya 
Vengriya   imperiyasining hozirgi kunda CHex respublikasiga taaluqli qismida tug`ildi. U
tibbiyotni Venada o’rgandi va shu erda Avstriyani natsistlar 1938 yilda anneksiya 
qilgunlariga qadar yashadi. YAhudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo’ldi 
va Londonga borib o’rnashdi, o’sha erda 1939 yilda vafot etdi. Uzoq yillar davomida u 
bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi.
Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: “Tushlarning ta`biri”, “Psixoanalizga kirish 
bo’yicha ma`ruzalar”, “Lazzat tamoyili ortida”, “Bir illyuziyaning kelajagi”, 
“Madaniyatdan norozilik”, “Muso va monoteizm
Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yondashuv asoslari 
Z.Freyd tomonidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va 
tuyg`ular sohasini murakkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni 
tuzilishi va funktsiyalarini takomillashishi bilan tenglashtiriladi.
Z.Freyd inson psixikasini 3 bosqichga ya`ni psixik jarayonlarni printsipial anglash 
imkoniyati mezoni bo’yicha ong, ongosti va ongsizlikka ajratadi. Uning ilmiy 
qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlarini majmuasiga qaratilgan. 
Aynan ongsizlik birinchi bo’lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini 
individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamda unga begona lekin
juda ham zarur debhisoblaydi.
Inson shaxsi Z.Freyd bo’yicha o’z tarkibiga tuzilmaviy komponentlarni qamrab oladi:
U - Men - Oliy Men
U (Id)-shaxsning primitiv yadrosi u tug`ma xarakterga ega, ongsizlik joylashgan va 
qoniqish tamoyiliga bo’ysunadi. Idda tug`ma impulsiv qiziqishlar mavjud (hayot 
instinkti Eros va o’lim instinkti Tanatos) va psixik rivojlanishni energetik asosini tashkil
etadi.
Men (Ego) shaxsni ratsional va anglanuvchi qism.u biologik etilishga ko’ra,hayotning 
12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va reallik printsipi bilan boshqariladi. Egoning 
vazifasi sodir bo’layotganlarni tushuntirish va insonni   xulqini shunday tuzish kerakki , 
uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va ongning cheklovlari buzilmasligi 
kerak. Egoning hamkorligida indvid va sotsium o’rtasidagi nizo hayot mobaynida 
sustlashishi kerak. Oliy –Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifatida eng oxirida 3-6 yoshlar 
orasida shakllanadi. Super Ego insof uni moslashishini ifodalaydi va bu jamiyatda qabul
qilingan normalarni amal qilishini qattiq nazoratga oladi.
Id va Super Ego tarafidagi an`analar odatda nizoli xarakterga ega bo’lib, bu 
xavotirlanish, asabiylashishni keltirib chiqaradi. Bunga javoban Ego bir qtor himoya 
mexanizmlarini yaratadi va qo’llaydi.   . Ular siqib chiqarish, ratsionallashtirish, 
sublimatsiya, proektsiya, regressiya va boshqalar. 11.Mavzu:Bolalik  psixonalizi.
15 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan davr o‘spirinlik davridir. O‘spirinlar 8-10 sinf 
o‘quvchilari bo‘lib,ular oldida kelgusida kim bo‘lish, qanday faoliyat turi bilan 
shug‘ullanish kerak degan tashvish turadi.
Bu yoshdagi bolalar o‘smirlardan farq qiladi. Agar o‘smirlikda o‘quvchining asosiy 
faoliyati o‘qish bo‘lgan bo‘lsa, yuqori sinf o‘quvchilarining faoliyati o‘qish, bilim olish 
va mehnatga tayyorlanishdan iborat bo‘ladi.
O‘spirinlik davrida o‘quv   faoliyatining murakkablashishi , ularning yangi jamoada 
tutgan o‘rni ulardan ko‘p narsa talab qiladi. O‘spirinlarning maktab hayotida, oilada 
tutgan mavqei o‘zgaradi, ya’ni o‘zidan kichiklarga nisbatan boshliq, tashkilotchi va 
tarbiyachi bo‘lish talab qilinadi.
18 yoshda kattalikka erishadi. Organizmning o‘sishi to‘xtaydi, «tinch» davr boshlanadi. 
Organlarning tarkib topishi va organizm to‘qimalarining takomillashishi nihoyasiga 
etadi. Jismoniy rivojlanish shaxsning ba’zi bir xususiyatlarini va bundan keyingi 
hayotiy faoliyatini belgilashga ta’sir ko‘rsatadi.
Yigit va qizlarning 17-20 yoshlarida organizm normal rivojlanishiga va unga mos 
keladigan ish bilan band qilish maqsadga muvofiqdir. Ular organizmdagi o‘zgarishlar 
og‘irligiga va bo‘yiga xos bo‘lishi bilan birga o‘pka, yurak, qon tomirlariga, nerv 
sistemasining faoliyatiga ham ta’sir etadi. O‘spirinlarda yurak charchashi-xarsillash, 
yurakning to‘xtab-to‘xtab ishlashi kabi xollar asta-sekin yo‘qolib beradi. Buning uchun 
jismoniy mehnat, aqliy faoliyat va dam olishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi katta 
ahamiyatga ega.
Bu davrda ularning nerv sistemasi rivojlanadi va katta kishilarning miya po‘stlog‘i 
xususiyatiga asta-sekin yaqinlashadi. Bosh miya po‘stlog‘ining atroflarida nerv 
bog‘lanishlarining soni ko‘payadi. O‘qish va mexnat qilish natijasida bosh miya yarim 
sharlarida analitik va sintetik faoliyat rivojlanadi. Bu xolat tashqi ta’sirni aniq ajrata 
oladigan xususiyatni o‘stiradi. Farq qilish xarakteridagi tormozlanish vujudga keltiradi.
Bu davrga kelib o‘qish mashg‘ulotlari ancha murakkablashadi: bir qator yangi fanlar 
o‘qitila boshlaydi, dars mazmuni kengayadi, murakkablashadi, bilim, hayot, amaliy 
ishlar qo‘shib olib boriladi, o‘quvchilar ishlab chiqarish jamoasida bo‘ladi, 
ekskursiyalarga, ko‘rsatmalikka, aloxida e’tibor beriladi.
Bu davrda nazorat bilimlar, amaliy ishlar bilan qo‘shib o‘rganiladi. O‘quvchilardan 
materialni tushunish va uni hayotga tadbiq eta bilish talab etiladi. Bola bu yoshda o‘zini 
ancha eslik xis qiladi, tajriba ortadi va bilimlarini mustaqil hayotga tadbiq eta boshlaydi.
Bu esa ularning darsga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi. Bu davrga kelib o‘zlariga  ma’qul bo‘lgan biror fanni tanlaydilar. Bunday xususiyatlarni o‘smirlarda ham uchratish
mumkin, lekin bunda aloxida fanlarga bo‘lgan qiziqish ko‘proq o‘qituvchining 
maslahati bilan bog‘liq bo‘lsa, yuqori sinf o‘quvchilaridagi qiziqish ularning extiyojlari,
intilishlari asosida tarkib topadi. Ba’zan ular shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yadilar va 
natijada xodisalar xaqida noto‘g‘ri fikr yuritib, noto‘g‘ri xulosalar chiqaradilar. 12.Mavzu:Hozirgi  zamon  psixoanalistikasi  bolalarni  tarbiyalash  va  rivojlanishi
haqida .
X ozirgi eng dolzarb muammolardan biri oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim-tarbiya ishlari 
samaradorligini keskin oshirishdan iboratdir. CHunki Respublikamizning rivoji, ravnaqi
va istiqboli ko‘proq oliy maktab tayyorlayotgan mutaxassislarning maxoratiga 
bog‘liqdir. SHuning uchun o‘qitishning ilg‘or, faol usullarini qo‘llash, oqilona 
vositalardan foydalannish maqsadga muvofiqdir.Oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim-tarbiya 
jarayonlarini samarali amalga oshirish uchun talabalar bilan o‘qituvchilar o‘rtasida 
uzluksiz ta’sir ko‘rsatish xukm surishi lozim.
O‘qituvchi bilan talabaning hamkorligidagi faoliyati negizida tarbiya ishlarini to‘g‘ri 
yo‘lga qo‘yish muammosi yotadi. Bu muammo oliy maktab psixologiyasida juda kam 
tadqiq qilingani sababli xuddi ana shu muammo yuzasidan kengroq muloxaza yuritish 
maqsadga muvofiqdir.Tadqiqotlarda talabalar deganda moddiy va ma’naviy ishlab 
chiqarishdagi ijtimoiy hayotga va mutaxassislikka oid rollarni muayyan qoida va 
maxsus dastur asosida bajarishga tayyorlanayotgan ijtimoy gurux tushuniladi.
Oliy o‘quv yurtidagi ta’limning o‘ziga xos xususiyatlari talabalarining boshqa ijtimoiy 
guruxlar bilan (ular xox rasmiy, xox norasmiy bo‘lishidan qat’iy nazar) muloqotga 
kirishish uchun muhim imkoniyat yaratadi. Talabalik davrining asosiy xususiyatlaridan 
biri ijtimoiy etuklikning jadal sur’at bilan ro‘yobga chiqishidir. Ma’lumki, ijtimoiy 
etuklik (kamolot) shaxsdan zarur aqliy qobiliyatini hamda ijtimoiy turmushda 
bajariladigan turli rollarni egallashga (oila qurishga), farzandni tarbiyalashga, foydali 
mexnatda qatnashishga (mas’ul vazifada ishlashga) tayyorlanishni talab qiladi. Mazkur 
jarayonning bosh mezonlari va ko‘rsatkichlari o‘rta ma’lumotlilik, jamoatchilik, 
mutaxasis bo‘lish imkoniyati uchun unga intilish to‘g‘risida irodaVIY zo‘r berish, Yosh
otalik va onalik burchi, jamoat arbobi vazifasini o‘tash, ijtimoy guruxga raxbarlik qilish,
sport bilan shug‘ullanish, bo‘sh vaqtni tashkil eta olish, to‘garakda qatnashish va 
xakazolardan iboratdir.Talabalik davri o‘smirlikning ikkinchi bosqichidan iborat bo‘lib 
17-22 (25) yoshni o‘z ichiga oladi va o‘zining qator betakror xususiyatlari va qarama-
qarshiliklari bilan xarakterlanadi. SHu boisdan o‘spirinlik davri shaxsining ijtimoiy va 
kasbiy mavqeini anglashdan boshlanadi. Mazkur pallada o‘spirin o‘ziga xos ruxiy 
inqiroz tanglikni boshidan kechiradi, jumladan kattalarning xar-xil ko‘rinishdagi (unga 
yoqish yoki yoqmasligidan qayotiy nazar ) rollarni tez suratlar bilan bajarib ko‘rishga 
intiladi, turmush tarzining yangi jixatlariga ko‘nika boshlaydi katta odamlarning 
turmush tarziga o‘tish jarayoni shaxsning kamol topish xususiyatlariga bog‘liq ichki 
qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi.Pedagogik psixologiya fanidan ma’lumki, o‘rta 
maktab o‘quvchilarining (biologik, fiziologik, pedagogik-psixologik) jixatdan oliy 
maktab ta’limiga tayyorlaydi va ularda umumlashtirish, mavhumlashtirish,  sistemalashtirish kabi qobiliyatlari ko‘rinadigan fazilatlari namayon bo‘ladi. SHu bilan 
birga o‘spirinlarda aqliy, axloqiy, estetik,g‘oyaviy siyosiy jixatidan muayyan darajada 
o‘sish ro‘y beradi. SHunga qaramay ular oldida o‘quv yurtida mutaxassislikni egallash 
bilan bog‘liq yangi vazifalar paydo bo‘ladi.   13-14.Mavzu : Eriksonning shaxs rivojlanishini psixologik-ijtimoiy nazariyasi . 
Reja :
1.Eriksonning hayoti va ijodi haqida ma’lumoti.
2.Eriksonning psixologik rivojlanish bosqichlarining o’ziga xos xususiyatlari haqida 
tushncha.
3. E. E rikson  litxoni identifikatsiya qilishning ruhiy-ijtimoiy nazariyasi. Rivojlanish
va inqiroz .
4.  Shaxs nazariyasining asosiy tezislari E. ERIXON .
5.  E. Erickson tomonidan shaxsiyatning hayot inqirozi
6.  Erickson shaxsiy rivojlanish bosqichlari  haqida ma’lumot.
7.  Egoing integratsiyasi nima?
Erik Erikson 1902 yilda Germaniyada Frankfurtda tug'ilgan. Bola hech qachon o'zining 
biologik otasini ko'rmagan va hatto kimligini ham ishonchli bilmagan. Tug'ilgan 
davrida, uning onasi Karl Abahamsen bir necha oy birinchi eri Valdemar Salomonson 
bilan uchrashmagan.
Erik onasi tomonidan tarbiyalangan, keyinchalik 1905 yilda unga uylangan ikkinchi 
darajali Teodor Homberger. Afsuski, u o'gay otasi uni hech qachon o'z qizlari deb 
sevmaganini his qildi. Tengdoshlar jamiyatida, bola notanish odamni his qildi: yahudiy 
maktabida u paydo bo'lgan ko'rinishga duch keldi va yahudiylarning kelib chiqishi 
tufayli ular gimnaziyaga olib kelmadilar.
Yoshligida Erik rassom bo'lishni orzu qilgan va orzu qilgan, ammo psixoanaliz bilan 
tanishish rejalarini o'zgartirgan. Uch yil davomida u Freydning qizi Anna rahbarligida 
ushbu fanni o'rgangan.   Tibbiy ta'lim   U hech qachon olmadi. 1930 yilda Erik rassom va 
raqqosa Joan Sersenga uylandi, ular keyinchalik uch farzandni tarbiyalashdi.
  1933 yilda oila Germaniyadan chiqib ketdi, u erda Gitler hokimiyat tepasiga kelib, 
antisemitizmni rivojlantirishga kirishdi. Olim Daniyada bir muncha vaqt yashash 
imkoniyatiga ega bo'ldi va keyinchalik u AQShda Boston shahriga ko'chib o'tdi. Erik 
o'gay otasini olib ketdi, ammo 1939 yilda Evropani tark etib, boshqa ismni - Eriksonni 
oldi. Shunday qilib, o'z so'zlariga ko'ra, u "o'zini asrab oldi". Psixoanalystning sobiq 
familiyasi ikkinchi nom sifatida qoldi. Erik Homburger Erikkson rivojlanish psixologi va psixoanalist edi. Ma'lumki, birinchi 
navbatda, uning psixologik-ijtimoiy rivojlanish bosqichlarinazariyasi va identifikatsiya 
qilish inqirozining muallifi.
Tug'ilgan yili:   15 iyun 1902, Frankfurt am Main, Germaniya
O'ldi:   1994 yil 12 may, Rosewood Manor, Harvich,   Massachusetts, AQSh
To'liq nomi : Erik Salomonsen Erikson
Turmush o'rtog'i:   Joan Erikson (1930 yildan 1994 yilgacha)
Ma'lumoti : Vena universiteti
Eric Erickson   tomonidan   Psikososyal   rivojlanish, nazariya - shaxsning psixologik 
rivojlanish nazariyasi,   yaratilgan, u shaxsiyatning rivojlanishining 8 bosqichini 
ta'riflaydi va   men   shaxsiyatning rivojlanishiga qaratilgan.
Erikkson   psixologik rivojlanishni besh bosqichga ajratgan   Frid ning nazariyasiga zid 
edi. Uning sxemasi sakkizta bosqichga ega edi.   Erikkson "genital " bosqich deb 
nomlangan " yoshlik " deb nomlandi va kattalar davlatining yana uch bosqichini 
qo'shdi. Erikson   shuningdek, " ego-psixologiya "   tushunchasiga egalik qiladi , "ehson" 
ning rolini "qullar bayrami" dan (Freudiylik nuqtai nazaridan) ko'proq 
ta'kidlaydi.   Erikson ning fikriga ko'ra, hayotni tashkil qilish, jismoniy va ijtimoiy muhit 
bilan uyg'unlikni ta'minlash, sog'lom shaxsiy o'sish uchun mas'ul bo'lgan   Ego ; u o'ziga 
ishonch va o'zlikni anglashning manbai . 1970-yilda Erickson "Gandi haqiqati" kitobi 
uchun "Pulitser" mukofotiga loyiq deb topilgan.E.ERIKSONNING 
PSIXOLOGIK RIVOJLANISH BOSQICHLARINING O'ZIGA XOS 
XUSUSIYATLARI. Mojaroni hal qilishda olingan xususiyatlarga erkaklar ("fazilatlar")
deyiladi. Erkinlikning ismlarini bosqichma-bosqich sotib olish tartibida: umid, iroda, 
maqsad, ishonch, sodiqlik, sevgi, g'amxo'rlik va donolik.   Erikson   o'zining nazariyasini 
xronologik yoshga bog'lashiga qaramasdan, har bir bosqich nafaqat insonning yoshga 
bog'liq o'zgarishiga bog'liq, balki ijtimoiy omillarga ham bog'liq: maktablar va 
institutlar, bolalar tug'ilishi, pensiya va boshqalar.
Bosqichlar:1.Go’daklik, Yosh-1 gacha ,Inqirozdan tiklanishi-ishonch, Fozilliklari-umid 
va quvvat, Inqirozdan minusda chiqish – ishonchlik, Mavjud patalogiyalar :yoqtirmaskil
– yopiq shaxs ,  Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar – onasi , Savollar – dunyo 
ishonchlimi?
2.Ilk bolalik , Yosh – 1-3 , Inqirozdan tiklanishi – muxtoriyat , Fozilliklari – erkinlik , 
Inqirozdan minusda chiqish – uyat , shubha , Mavjud patalogiyalar : yoqtirmaslik – 
majburlanish , Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar - ota-onasi , Savollar – men 
yaxshimi? 3.Maktabgacha bolalik , o’yin davri , Yosh – 3-6 , Inqirozdan tiklanishi – tashabbus , 
Fozilliklari – niyat , Inqirodan minusda chiqish – aybdorlik hissi , Mavjud 
patalogiyalar : yoqtirmaslik – to’xtab qolish , Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar – 
oila a’zolari , Savollar – qancha narsa qilaolaman?
4.Maktab yoshi , Yosh – 6-12 , Inqirozdan tiklanishi – mehnat sevarlik , Fozilliklari – 
muvaffaqiyat , Inqirozdan minusda chiqish – to’laqonlik emaslik , Mavjud patalogiyalar
: yoqtirmaskil – intertsiya , Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar – qo’shnilar , 
maktabdagilar , Savollar – qo’limdan keladimi ?
5.O’spirinlik , Yosh – 12-20 , Inqirozdan tiklanishi – hisobga olish , Fozilliklari – 
sodiqlik , Inqirozdan minusda chiqish – tartibsizlik , Mavjud patalogiyalar : 
yoqtirmaslik – rad qilish , Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar – tengdosh va boshqa 
guruhdagi yetakchilar , Savollar – men o’zi kimman ?
6.Yoshlik , Yosh – 20-25 , Inqirozdan tiklanishi – jinsiy yaqinlik , Fozilliklari – sevgi , 
Inqirozdan minusda chiqish – izolatsiya , Mavjud patalogiyalar : yoqtirmaslik , o’ziga 
xoslik , yagonalik , Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar – do’stlik , jinsiy a’loqa , 
raqobat , hamkorlikdagi hamkorlar , Savollar – jinsiy a’loqa qilaolamanmi ?
7.Yetuklik , Yosh – 26-64 , Inqirozdan tiklanishi – generatsiya ( ishlash ) , Fozilliklari –
g’amxo’rlik , Inqirozdan minusda chiqish – turg’unlik , Mavjud patalogiyalar : 
yoqtirmaslik – atrof-muhitni rad etish , Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar – mehnat 
va uy xo’jaliklarini yuritish , Savollar – hayotim bugun nimani anglatadi ? hayotimning 
qolgan qismini nima qilaman ?
8.Qarilik , Yosh – 65 so’ng , Inqirozdan tiklanishi – yaxlitlik , integratsiya , Fozilliklar –
dono , Inqirozdan minusda chiqish – umidsizlik , Mavjud patalogiyalar : yoqtirmaslik – 
man-manlik , mensimaslik , Jiddiy a’loqalar radiusi , munosabatlar – insoniyat , 
tanishlar davrasi , Savollar – mening hayotim mantiqiymi ? 16.Mavzu:Operant  o’rganish . B.Skinnenning  radikal  bixeviorizmi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning etakchi faoliyati bu uyindir. Bog’cha yoshidagi 
bolalarning uyin faoliyatlari masalasi asrlar davomida juda kup olimlarning diqqatini 
uziga jalb kilib kelmokda.
Bog’cha yoshidagi bolalar uzlarining uyin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan bilan 
olga karab borayotgan sermazmun xayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga 
intiladilar.
Ma’lumki, bolaning yoshi ulg’ayib mustaqil harakat kilish imkoniyati oshgan sari uning
atrofdagi narsa va xodisalar buyicha dunyoqarashi kengayib boradi.
Bog’cha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar 
bilan bevosita amaliy munosobatga bulishiga intiladi. Bu urinda shu narsa xarakterliki 
bola bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalari bilangina emas, 
balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi ham etmayligan, xaddi sigmaydigan 
narsalar bilan ham amaliy munosobatda bulishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani, 
tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga minib yurgisi,uchuvchi bulib samolyotda 
uchgisi va rostakam milistioner bulgisi keladi. Birok tabiiyki bola uzidagi bunday 
ehtiyojlarning birontasini ham xakikiy yul bilan kondira olmaydi. Bu urinda    savol 
tugiladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli extiejlari bilan ularning tor 
imkoniyatlari urtasidagi karama — karshilik kanday yul bilan xal kilinadi? Bu karama 
karshilik fakatgina birgina faoliyat orkali yaoni bolaning uyin faoliyati orkaligina xal 
kilinishi mumkin. Buni shu bilan izoxlab berish mumkinki, birinchidan, bolalarning 
uyin faoliyati kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas. 
Shuning uchun bolalarni uyinga undovchi sabab(motiv) kelib chikadigan natija bilan 
emas balki shu uyin jarayonidagi turli harakatlarning mazmuni bilan bog’liqdir. 
Ikkinchidan esa, bolalar uyin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni, uzlarini 
qiziqtirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib xoxlaganlaricha    
erkin faoliyatda buladilar. Bolalarning uyin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik 
jixatdan garmonik ravishda rivojlantirish uchun birdan bir vositadir. Uyin bolalar 
xaetida shunday kup kirrali faoliyatki, unda kattalarga mansub bulgan mexnat ham, turli
narsalar haqida tafakkur kilish, xom xayol, dam olish va xushchakchaqlik manbalari 
ham mujjasamlangandir, yaoni mana shu jarayonlarning barchasi uyin faoliyatida anik 
buladi. Shuni ham taokidlab utish kerakki uyin fakat tashki muxitdagi narsa xodisalarni 
bilish vositasigina emas, balki kudratli tarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va syujetli 
uyinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual 
hislatlari ham shaqllanadi. Demak, bog’chadagi taolim tarbiya ishlarining muvaffaqiyati
ko’p jixatdan bolalarning uyin faoliyatlarini maksadga muvofik tashkil kila borishga 
bog’liqdir.Shunday kilib, uyin bolalar xayoli tomonidan  17.Mavzu:Ijtimoiylashuv  ijtimoiy  o’rganish  kontsepsiyasining  markaziy  
muammosi  sifatida.
Bolalar uyin faoliyatlarining yana bir ajoyib xususiyati shundan iboratki, uyin 
jarayonida bolaning kiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollari kupincha 
umumiylik xarakteriga ega buladi. Buni shunday tushunish kerakki, bola uzining turli-
tuman uyinlarida fakat uziga tanish bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning, 
milistionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-harakatlarigina emas, balki umuman
shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-
harakatlarini aks ettiradi. Albatta , turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi juda 
cheklangan kichik yoshdagi bolalar(ba’zan kichik gruppa bolalari ham) o’zlarining 
uyinlarida konkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar. (Masalan, oyisini, 
adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). Urta, katta bog’cha yoshidagi bolalarning 
uyinlarida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega bula boshlaydi.
Bog’cha yoshidagi bolalarning uyinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish quroli 
bo’lish bilan birga yuksak ijtimoiy ahamiyatga ham ega. Boshqacharoq qilib aytganda, 
uyin qudratli tarbiya qurolidir. Bolalarning uyinlari orkali ularda ijtimoiy foydali, ya’ni 
yuksak insoniy hislatlarni tarbiyalash mumkin. Bundan tashqari, agarda biz bolalarning 
uyini faoliyatlarini tashkaridan kuzatsak, uyin jarayonida ularning barcha shaxsiy 
hislatlari(kimning nimaga kuprok qiziqishi, kobiliyati, irodasi temperamenti) yakkol 
namoyon bulishini kuramiz. Shuning uchun bolalarning uyin faoliyatlari ularni 
individual ravishda urganish uchun juda kulay vositadir.Kichik maktabgacha yoshdagi 
bolalar odatda uzlari yolgiz uynaydilar.Predmetli va konstruktorli uyinlar orkali bu 
yoshdagi bolalr uzlarining idrok,xotira , tassavur ,tafakkur hamda harakat layokatlarini 
rivojlantiradilar.Syujetli rolli uyinlarda bolalar asosan uzlari xar kuni kurayotgan va 
kuzatayotgan kattalarning xatti –harakatlarini aks ettiradilar. 4-5 yoshli bolalrning uyini 
asta – sekinlik bilan kollektiv xarakterni ola boshlaydi.
Bolalarning individual xususiyatlarini xususan ularning kollektiv uyinlari orkali 
kuzatish kulaydir. Bu uyinlarda bolalar kattalarning fakat predmetlarga munosabatini 
emas, balki kuprok uzaro munosabatlarini aks ettiradilar. Shuningdek, kollektiv uyinda 
bolalar bir gruppa odamlarning murakkab xayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan,
«poezd» uyini olaylik. Bunda mashinist, parovozga kumir yokuvchi, provodniklar, 
kontrollyor, kassir, stanstiya xodimlari va yulovchilar buladi. Bolalarning mana shu 
kabi kollektiv uyinlari artistlarning faoliyatiga uxshaydi. Chunki kollektiv uyindagi xar 
bir bola uz rolini yaxshi ado etishga intilish bilan birga uyinning umumiy mazmunidan 
ham chetga chikib ketmaslikka tirishadi. Bu esa , xar bir boladan uzining butun 
kobiliyatini ishga solishni talab etadi.    Maolum rollarga bulingan kollektiv uyin 
bolalardan kathiy koidalarga buysunishi va ayrim vazifalarni uxshatib bajarishni talab  18.Mavzu:Ijtimoiy  o’rganishning  evolyutsion  nazariyasi.
Bu maktabgacha yoshdagi bolalar shugullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida tasviriy 
sanhatning ham ahamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xarakteriga kura uning 
atrof xayotni kanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur xususiyatlariga baho 
berish mumkin. Katta bog’cha yoshidagi bolalar chizgan rasmlar ularning ichki 
kechinmalari ruxiy xolatlari, orzu, umid va ehtiyojlarini ham aks ettiradi.
yoshdagi bolalar rasm chizishga ham nixoyatda qiziqadilar    Rasm chizish bolalar uchun 
uyin faoliyatining uziga xos bir shaqli bulib hisoblanadi. Bola avvalo kurayotgan 
narsalarini, keyinchalik esa uzi biladigan,xotirasidagi va uzi uylab topgan narsalarni 
chizadi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaka juda katta ahamiyatga ega 
bulib,aynan shunday uyinlarda muvafakkiyatga erishish shaqllanadi va 
mustahkamlanadi.Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimlm vakt- yutish va muvaffaqiyat
bulgan musobaka uyinlarining ham ahamiyati juda katta.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobakalar juda katta ahamiyatga ega 
bulib, aynan shunday uyinlarda muvaffaqiyatga erishish motivlari shaqllanadi va 
mustahkamlanadi. Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimli vakt-yutish va muvaffaqiyat 
bulgan musobaka uyinlarining ham ahamiyati juda katta.
Katta bog’cha yoshida konstruktorlik uyinlari asta-sekinlik bilan mexnat faoliyatiga 
aylanib boradi.  Uyinda bola elementar mexnat kunikma va malakalarini egallay 
boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur rivojlana 
boradi.
3-7yoshli bolalar psixik rivojida badiiy-ijodiy faoliyat bulgan musikaning ham 
ahamiyati ham juda katta. Musika orkali bolalar ashula aytishga, musika oxangiga mos 
ritmik harakatlar kilishga urganadilar. 3-7 yosh davrida bolalar asosiy faoliyati kuyidagi
ketma-ketlikda keladi:
o predmetlarni urganish,
o individual predmetli uyinlar, kollektiv syujetli-rolli uyinlar,
o individual va guruxiy ijod,
o musobaka uyinlar,
o mulokot uyinlar,
o uy mexnati. 19-20.Mavzu:Bola  rivojlanishini  o’rganishning  didaktik  tamoyillari.
Bog’cha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutk, xayol,
hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni xali bir-biridan yaxshi 
fark kila olmaydi. Unga ranglarning farkini bilishga yordam kiladigan uyinchoklar 
berish lozim(bolalarning kugirchoklari uchun xar xil rangli kiykimlar berish, xar xil 
rangli xalkalar, kutichalar va shuning singar i narsalar juda yaxshi buladi).
Bog’cha yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok kilishda ularning kuzga yaxshi tashlanib
turuvchi belgilariga(rangi va shaqliga) asoslansalar ham, lekin chukur taxlil kilmaydilar.
Bog’cha yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik ravishda idrok 
kilish kobiliyatiga ega buladilar. Buning uchun bolalar suratlarni idrok kilayotganlarida 
kattalar turli xil savollar bilan ularni taxlil kilishga urgatishlari lozim. Bunda asosan 
bolalar diqqatini:
1. suratning mazmunini(syujetini) tugri idrok kilishga,
2. suratning umumiy kurinishida xar bir tasvirlangan narsalarning urnini tugri idrok 
kilishga,
3. tasvirlangan narsalar urtasidagi munosabatlarni tugri idrok kilishga karatish 
kerak.
Diqqat xar kanday faoliyatimizning doimiy yo’ldoshidir. Shuning uchun diqqatning 
inson xayotidagi ahamiyati ham benixoya kattadir. Bog’cha yoshidagi bolalar diqqati 
asosan ixtiyorsiz buladi. Bog’cha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning usib borishi 
uchun uyin juda katta ahamiyatga ega. Uyin paytida bolalar diqqatlarini bir joyga 
tuplab, uz tashabbuslari bilan mahlum maksadlarini ilgari suradilar.
Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga kuyilgan yangi 
talablar asosida takomillasha boradi.
Bog’cha yoshidagi bolalar uzlarining faoliyatlari uchun kandaydir ahamiyatga ega 
bulgan, ularda kuchli taassurotlar koldirgan va ularni qiziqtirgan narsalarni beixtiyor 
eslarida olib koladilar.
Bog’cha yoshidagi bolalar tafakkuri va uning usishi o’ziga xos xususiyatga ega.
Tafakkur bolaning bog’cha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning 
sababi, birinchidan, bog’cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan 
kupayishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutkining yaxshi usgan bulishi, uchinchidan 
esa, bog’cha yoshidagi bolalarning juda kup erkin mustakil harakatlar kilish 
imkoniyatiga ega bulishlaridir. Bog’cha yoshidagi bolalarda xar soxaga doir savollarning tugilishi ular tafakkurining 
faollashayotganidan darak beradi. Bola uz savoliga javob topa olmasa yoki kattalar 
uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik susaya boshlaydi.
Odatda xar kanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, xayron kolish va 
natijada turli savollarning tugilishi tufayli paydo buladi. Juda kup ota-onalar va ayrim 
tarbiyachilar ham bolalar ortikrok savol berib yuborsalar, «kup maxmadona bulma», 
«sen bunday gaplarni kaerdan urganding», deb jerkib tashlaydilar. Natijada bola 
uksinib, uz bilganicha tushunishga harakat kiladi. Ammo ayrim passiv va tortinchok 
bolalar xech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashgulotlar va sayoxatlarda
kattalarning uzlari savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim.
Xar kanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez kilishdan 
boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez kilishni tafakkur 
jarayoni deb ataymiz. Sayoxatlarlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va 
rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga kilingan sayoxatlarda turli narsalarni 
bir-biri bilan taqqoslaydilar va analiz hamda sintez kilib kurishga intiladilar.
 
Bog’cha yoshidagi bolalar nutki va uning usishi Agar 2 yashar bolaning suz zapasi 
taxminan 250 tadan 400 tagacha bulsa, 3 yashar bolaning suz zapasi 1000 tadan 1200 
tagacha va 7 yashar bolaning suz zapasi 4000 taga etadi. Demak, bog’cha yoshi davrida 
bolaning nutki ham mikdor , ham sifat jixatidan ancha takomillashadi. Bog’cha 
yoshidagi bolalarning nutkini usishi oilaning madaniy saviyasiga bog’liq
Kattalar bolalar nutkini ustirish bilan shugullanar ekanlar, bog’cha yoshidagi bolalar    
bahzi xollarda uz nutk sifatlarini tula idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. 
Bundan tashkari, bolalarda murakkab nutk tovushlarini bir-biridan fark kilish kobiliyati 
ham xali tula takomillashmagan buladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng birinchi 
shartlaridan biri bola bilan tula va tugri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.
Bolalar birinchi navbatda maishiy ahloq norma va qoidalarni, o’z majburiyatlariga 
munosabat, kun tartibiga rioya etish, xayvon va narsalar bilan muomila qilish 
normalarini egalaydilar. Bunday normallarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin 
hisoblanib, ularni yaxshi o’zlashtirish uchun syujetli –rolli o’yinlar yordam berishi 
mumkin. Bog’cha yoshining oxirlariga kelib, ko’pchilik bolalarda aniq bir ahloqiy 
qarashlar tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy
sifatlar ham shaqllanadi. Kishilarga nisbatan diqqatli, mehribon bo’lish xususiyatidir. 
Katta yoshdagi bolalar ko’p xollarda o’z xatti –harakatlari sababini tushuntirib bera 
oladilar . 23.Mavzu:Psixik  rivojlanishni  tushunishning  tarixiy-madaniy  kontsepsiyasi .
Kichik va o’rta bog’cha yoshida bola xarakterining shaqllanishi davom etadi. U asosan 
bolalarning kattalar xarakterini ko’zatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan boshlab
bolada ahamiyatli    hisoblangan –iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli 
shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta bog’cha yoshida bola atrofdagi odamlar 
bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o’rgana boshlaydi. Bu 
esa unga kelajakda odamlar bilan til topishishda, ish bo’yicha va shaxsiy 
munosabatlarni normal ravishda o’rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar 
shaxsining shaqllanishida ularning ota –onalari xaqidagi fikrlari va ularga beradigan 
baholari nihoyatda ahamiyatlidir.
Bog’cha yoshidagi bolalarning xayoli, asosan, ularning turli-tuman uyin faoliyatlarida 
usadi. Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agar bog’cha yoshidagi bolalarda xayol 
kilish kobiliyati bulmaganda edi, ularning xayoli ham xilma-xil bulmas edi. Bog’cha 
yoshidagi bolalarning xayollari turli xil mashgulotlarda ham usadi. Masalan, bog’cha 
yoshidagi bolalar loy uynashni, yahni loydan turli narsalar yasashni, kumdan turli 
narsalar kurib uynashni va rasm solishni yaxshi kuradilar. Ana shunday mashgulotlar 
bolalar xayolining usshiga faol tahsir kiladi.
Bog’cha yoshidagi bolalar xayolining usishiga faol ta’sir qiluvchi omillardan yana biri 
ertaklardir. Bolalar xayvonlar haqidagi turli ertaqlarni eshitganlarida shu ertaklardagi 
obrazlarga nisbatan mahlum munosabat yuzaga keladi.
Bog’cha yoshidagi bolalar hissiyoti va uning usishi. Bog’cha yoshidagi bolalarda 
yokimli va yokimsiz his-tuyg’ular goyat kuchli va juda tez namoyon buladi. Bog’cha 
yoshidagi bolalarning his-tuyg’ulari ular organik ehtiyojlarining kondirilishi va 
kondirilmasligi bilan bog’liqdir. Bu ehtiyojlarning kondirilmasligi sababli bolada 
noxushlik(yokimsiz), norozilik, iztiroblanish tuyg’ularini kuzg’aydi.
Katta bog’cha yoshidagi bolalarda burch hissi – nima yaxshi-yu, nima yomonligini 
anglashlari bilan axlokiy tasavvurlari urtasida bog’liqlik bor. Katta odamlar tomonidan 
buyurilgan biron topshirikni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuyg’ulari paydo bulsa, 
biron tartib koidani buzib kuyganlarida xafalik, tahbi xiralik hissi tugiladi.
Shuningdek, bog’cha yoshidagi bolalarda mahnaviy hissiyotlardan urtoklik, dustlik va 
kollektivizm hislari ham yuzaga kela boshlaydi.
Bolaning bog’cha yoshidagi davrida estetik hissiyotlar ham ancha tez usadi.
bog’cha yoshidagi bolalarda estetik hislarning namoyon bulishini ular biron chiroyli , 
yangi kiyim kiyganlarida juda yakkol kurish mumkin. 24. . Mavzu:Psixik rivojlanishni tushinishning madaniy-tarixiy 
kosepsiyasi.L.G.Vigotskiyning psixik qarashlari.
Reja:
1.Psixik rivojlanish va ta’limning o’zaro munosabati.
2.L.G.Vigotskiyning psixik qarashlari va uning ahamiyati. 
3.Hozirgi zamon psixologi A.V.Petrovskiyning psixologik qarashlari.
4.’’Kadrlar tayyorlash dasturi’’da yoshlarning tarbiyasidagi ahamiyatli jihatlar.
5.Konfutsiyning yoshlarning tarbiyasi haqidagi qarashlari.
6.21-asrda shaxsni rivojlantirishda ‘’Hadis’’ning tarbiyaviy jihatlarining ahamiyatlari.
  Psixik rivojlanish va ta’limning o’zaro munosabati
Psixologiya fani zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson shaxsining tarkib 
topishini asosan uchta omilning ta’siriga bog’liqlini dalillar asosida izoxlab beradi. 
Ulardan;
- birinchisi - inson tug’ilib voyaga yetadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri;
- ikkinchisi - odamga uzoq muddat davomida muntazam tarzda beriladigan ta’lim 
tarbiyaning ta’siri;
- uchinchisi - odamga tug’ma ravishda, tayyor holda beriladigan nasliy xususiyatlarning
ta’siridir.
Ma’lumki, har bir odam o’ziga xos, boshqalarda aynan takrorlanmaydigan ijtimoiy 
muxitda, aniq ijtimoiy munosabatlarda, ya’ni oila, jamoa va jamiyatda, odamlar orasida 
yashab ulg’ayadi, shakllanadi.Bu ijtimoiy munosabatlarga odam jamiyat a’zosi sifatida, 
ma’lum sinfning, u yoki bu ijtimoiy guruhning namoyandasi sifatida va nihoyat, Tashqil
qilinganlik va uyushqoqlik darajasi turlicha bo’lgan muayyan jamoalarning faol a’zosi 
sifatida qatnashadi.Shaxsning mohiyati o’z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga egadir. 
Shaxsdagi barcha psixik xususiyatlari, ijodiy faolligining rivojlaiish manbalari uning 
tevarak-atrofidagi ijtimoiy muhitda, jamiyatdadir. Inson shaxsi sababiy bog’liqlikda 
bo’lib, uning ijtimoiy turmushi bilan belgilanadi. Mana shu ma’noda shaxsning 
taraqqiyoti odamlar bilan munosabatda yuzaga keladigan ijtimoiy tajribani egallash 
jarayonidan iboratdir. Buning natijasida insonning psixik xususiyatlari, axloqiy 
fazilatlari, xarakteri, irodaviy sifatlari, qiziqishlari, e’tiqod va dunyoqarashi tarkib 
topadi.Muhit, ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim va tarbiya, azaldan berilgan, genotik  25.Mavzu:Shaxs  psixikasi  rivojlanishini  bosqichlari.
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o’qishi kup jixatdan ularning maktabga tayyorgarlik 
darajalariga bog’liq. Bola avvalo maktabga jismoniy jixatdan tayyor bulishi kerak. 6 
yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi uziga xos tarzda kechadi.  Bu yoshda 
bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning og’irligi oyiga 150- 200 gm dan buyi esa 0,5 sm
dan kupayadi. 6 yoshli bolalar turli tezliklarda yura oladilar, tez va engil yugura 
oladilar. Ular yugurib kelib sakrash, konkida yugurish, changida uchish, suzish singari 
harakatlarni ham bemalol bajara oladilar. Musiqa buyicha mashgulotlarda ham bu 
yoshdagi bolalar xilma-xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli mashklarni 
ham anik, tez, engil va chakkon bajara oladilar. Shuningdek, 6-7 yoshli bolalar nerv 
sistemasini, mustahkamlash, ularni surunkali kasalliklardan xalos etish, kurish va 
eshitish qobiliyatiga    aloxida ehtibor berish, shuningdek umurtka pogonasining tugri 
rivojlanishiga ahamiyat berish nixoyatda muxim. Kattalar shu yoshdagi bolalar bilan ish
olib borar ekanlar bu yoshdagi bolalar organizmi xali usishini davom ettirayotganligini 
doimo hisobga olishlari lozim. Masalan, bolani majburan yozishga urgatish xali barmok
muskullari tulik rivojlanib bulmaganligi sababli ularga mahlum darajada zarar keltirishi 
yoki uning chiroyli yoza olmasligi,    o’z-o’zidan bolani o’ziga nisbatan ishonchini yoki 
o’qishga nisbatan qiziqishini kamayishiga olib kelishi mumkin. Ikkinchi tayyorgarlik 
bu   aqliy tayyorgarlikdir . Kupincha aqliy tayyorgarlik deganda bolaning mahlum bir 
dunyokarashi jonli tabiat, insonlar va ularning mexnatlari haqidagi bilimlari tushuniladi.
Ushbu bilimlar maktab beradigan tahlimga asos bulishi mumkin, lekin so’z boyligi, 
mahlum xatti-harakatlarni bajara olish layokati bolaning maktabga aqliy 
tayyorgarligining asosiy kursatkichi bula olmaydi. Maktab dasturi bolalardan taqqoslay 
olish, taxlil eta olish, umumlashtira olish, ma’lum bir xulosa chikara olish, shuningdek 
etarli darajada rivojlangan bilish jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola 
tabiat haqida ayrim xodisalarnigina emas, balki organizmni tabiat bilan bog’liqligini va 
o’zaro tahsirini ham tushunishi va o’zlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy 
rivojlanishning natijasi bulib yukori darajada rivojlangan kurgazmali obrazli tafakkur 
bilan bola atrof olamdagi predmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi 
bog’liqlikni ajrata oladi. Shuni aloxida tahkidlab utish lozimki, kurgazmali harakatli va 
kurgazmali obrazli tafakkur nafakat 6-7 yoshli bolalar balki kichik maktab yoshidagi 
o’quvchilar aqliy rivojlanishida asosiy funkstiyani bajaradi. Bu borada bolada mahlum 
bir kunikmalarning tarkib topganligi ham nixoyatda muximdir.
Bu davrda bolalarda avvalo bilish soxalari so’ngra esa emostional motivastion yo’nalish
bo’yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo’nalishdagi rivojlashin 
obrazlilikdan to simvollilikgacha bo’lgan bosqichlarni o’taydi. Obrazlilik deganda 
bolalarning turli obrazlarni yaratish, ularni o’zgartirish va ularni erkin harakatga solish, 
simvollilik deganda esa belgilar sistemasi (matematik, lingvistik, mantiqiy va  27.Mavzu:Kichik  maktab  yoshining  psixologik  tavsifi.
Bu davrda maxsus layoqotlar kurtaqlarning birlamchi rivojlanishi ko’zga tashlana 
boshlaydi. Bilish jarayonlarida ichki va tashqi harakatlarning sintezi yuzaga keladi. 
Biron bir narsani idrok qilish jarayonida bu sintez perstentiv harakatlarda, diqqatda 
ichki va tashqi harakatlar va xolatlar rejasini boshqarish va nazorat etishda, xotirada esa 
materialni esda saqlab qolish va esga tushurishning ichki va tashqi to’zilmasini bolay 
olishda ko’rinadi. Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta umumiy 
jarayonga birlashtirish sifatida yaqqol nomoyon bo’ladi.Shuning asosida insoniy 
intelekt shaqllanadi va rivojlanadi.Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq 
umumlashadi.Bu esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq 
yuzaga kelayotganidan dalolat hisoblanadi. Bilish jarayonlarning sintezi bolaning o’z 
ona tilisini to’liq egallashi asosida yotadi.Bu davrda nutqning shaqllanish jarayoni 
yakunlana boshlaydi.Nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada elementar axloqiy norma 
va qoidalar egalaniladi.Bu norma va qoidalar bola axloqini boshqaradi.
Bola va atrofidagi kishilar orasida xilma xil munosabatlar yuzaga kelib, bu 
munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi.Bularning hammasi bolaning 
individualligini tashkil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intelekti balki axloqiy 
motivastion jixatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojining cho’qqisi bo’lib, ularning o’z shaxsiy 
sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash,    o’z-o’zini 
anglash hissining yuzaga kelgani hisoblanadi.
O’smir jismoniy taraqqiyotini belgilovchi asosiy omil jinsiy balog’at bo’lib, u nafaqat 
psixik,    balki ichki organlar faoliyatini ham belgilaydi. Shu bilan bog’liq xolda ongli 
jinsiy mayllar, shu bilan bog’liq noxush his — kechinmalar, fikrlar paydo bo’ladiki, 
bola ularning asl sababini ham tushunib etolmaydi. Psixik taraqqiyotning o’ziga xosligi 
shundaki, u muttasil rivojlanib boradi, lekin bu rivojlanish ko’plab qarama-
qarshiliklarni o’z ichiga oladi. Bu taraqqiyot o’quv jarayonida kechgani uchun ham 
to’g’ri tashkil etilgan o’quv faoliyati bola psixikaning muozanati va uning turli fikr — 
o’ylardan chalg’ishiga zamin yaratadi. Ayniksa, diqqat, xotira, tafakkur jarayonlari 
rivojlanadi. Ayni shu davrda bola mustaqil ravishda fikrlashga intila boradi.
Chunki bu davrda u ko’proq o’z fikr-uylari dunyosida mushohada qilish, olam va uning 
sirlarini bilishga, nazariy bilimlarni ko’paytirishga intiladi. Buning sababi — yana o’sha
kattalikka o’tish bo’lib, bolada o’ziga xos «kattalik» hissi paydo bo’lib, bu narsa uning 
gapirishi va fikrlashlarida ham ifodalanadi. Shuning uchun ham maktabda berilgan 
mustaqillik va to’g’ri tashkil etilgan o’qish sharoitlari, samimiylik muhiti unda mustaqil
fikrlashiga katta imkoniyatlar ochishi va undagi ijodiy tafakkurni rivojlantirishi  28-29-30-31.Mavzu:Ilk  o’spirinlik  davrida  shaxsni  shakllanishi.
O’smir shaxsning takomillashuvi va shakllanishiga turtki bo’lgan omillardan biri — 
o’quv faoliyati motivlaridagi sifat o’zgarishidir. Kichik maktab yoshidagi boladan 
farqli, o’smir endi faqat bilimlar tizimiga ega bo’lish, o’qituvchining maqtovini eshitish 
va «5» baholarni ko’paytirish uchun emas, balki tengkurlari orasida ma’lum   ijobiy 
mavqeni egallash , kelajakda yaxshi odam bo’lish uchun o’qish motivlari ustivor bo’lib 
boradi. Lekin I.V. Dubrovinaning bergan ma’lumotlariga ko’ra, o’quv faoliyati 
motivlari orasida umuman bilish, yangi bilimlarga ega bo’lish motivi kuchsiz bo’lgani 
sababli, ular maktabga borgisi kelmaydi, o’qishga og’rinib kelib, salbiy emostiyalar va 
havotirlik hislarini boshdan kechiradilar (o’rtacha 20% o’quvchilar). Bu kattalarning 
o’smir bilan ishlashini qiyinlashtiradi.
O’smirning shaxs sifatida taraqqiyotida ikki xil holat ko’zatiladi: bir tomondan, 
boshqalar, tengqurlar bilan yaqinrok aloqada bo’lishga intilish, guruh normalariga 
bo’ysunish, ikkinchi tomondan, mustaqillikning oshishi hisobiga bola ichki ruhiy 
olamida ayrim qiyinchiliklar ko’zatiladi. O’zgalarni anglash bilan o’z- o’zini anglash 
o’rtasida ham qarama-qarshiliklar paydo bo’ladi. Ko’pincha o’smir o’z imkoniyatlarini 
yuqori baholaydi, boshqalar esa uning kuchi, irodasi va salohiyatiga ishonchsizlik bilan 
qaraydi. Lekin shunday bo’lsa-da, o’zini nima qilib bo’lsa ham hech bo’lmaganda 
tengqurlar jamiyati tomonidan tan olinishiga erishishga intiladi va ular bilan muloqot 
hayotining ma’nosiga aylanib qoladi. Agar mabodo o’smir shu davrda biror sabab bilan 
tengqurlari jamiyati tomonidan inkor qilinsa, u bunga juda katta mudxish voqeaday 
qaraydi, maktabga bormay qo’yishi, hattoki, suistidal harakatlar (o’z joniga qasd qilish) 
ni ham sodir etishi mumkin.
O’smirlik davridagi qiyinchiliklarning oldini olishning eng ishnochli va foydali yo’li — 
bu uning biror narsaga turg’un qiziqishiga erishish, faoliyat motivlarini mazmunliroq 
qilishdir. Masalan, shu davrda texnikaga qiziqib qolgan bola qiziqishini qondirish shart-
sharoitining yaratilishi, bekor qolmasligiga erishish, har bir harakatini rag’batlantirish, 
unga bir ish qo’lidan keladigan odamday munosabatda bo’lish katta pedagogik 
ahamiyatga ega. Uning qiziqishlarini bila turib, oldiga yangidan yangi maqsadlar 
qo’yish — bola shaxsining rivojiga asosdir. Shundagina uning o’z «Men»i to’g’risidagi 
tasavvurlari ijobiy, o’z-o’ziga bahosi ob’ektiv va adolatli bo’ladi, o’zining nimalarga 
qodirligi va kim ekanligi haqida yaxshi fikrlar paydo bo’ladi.
O’spirinlik davrlarida   shaxs    ijtimoiylashuvining o’ziga xosligi
O’spirinlik davri.       Yuqori sinfga o’tgan o’spirin psixologiyasining o’ziga xosligi 
shundaki, u hozirgi paytini, buguni va ertasini kelajak nuqtai nazaridan, istiqbolga nazar
bilan qabul qiladi. Aynan shu davrga kelib, o’spirin turli kasblarga qiziqa boshlaydi,  o’zining kelajakda kim bo’lishini tasavvur qila boshlaydi. Demak, o’z-o’zini 
professional nuqtai nazardan ajratish, tasavvur qilish — o’spirinlikning eng muhim 
yangiligidir. Professional taraqqiyotning asosiy bosqichlarini ajratar ekan, E.A. Klimov 
(1996), alohida   «optastiya»   (lotincha so’z: optatio — xoxish, tanlov) bosqichini ajratadi
va uning xarakterli tomoni — odam tomonidan professional taraqqiyotning bosqichi 
tanlanishidir, deb e’tirof etadi. Optastiya bosqichi 11 — 12 yoshdan 14 — 18 yoshgacha
bo’lgan taraqqiyot davrini o’z ichiga oladi.
Biror aniq kasb-hunarni tanlash va o’z faoliyatini shunga yo’naltirish o’spirin shaxsi 
uchun juda katta ahamiyatga ega. Ana shunday tanlovning adekvat va to’g’ri bo’lishi 
o’spirindagi bilish bilan bog’liq qiziqishlar va    professional yo’nalishning 
shakllanganligiga bog’liq bo’ladi.    Professional qiziqishlarning shakllanishining o’zi 
olimlar tomonidan to’rt bosqichli jarayon sifatida qaraladi. Uning   birinchi bosqichi   12-
13 yoshlarga to’g’ri keladi va o’ta o’zgaruvchanligi, shaxsdagi bilish jarayonlari va asl 
iqtidor bilan bog’lanmaganligi bilan xarakterlanadi. 14-15 yoshlarga to’g’ri 
keladigan   ikkinchi bosqichda   qiziqishlar paydo bo’ladi, ular ko’p bo’lib, bevosita 
bolaning bilish imkoniyatlari va shaxsiy xususiyatlari bilan bog’liq bo’ladi.   Uchinchi 
bosqichda   — 16-17 yoshlarda    qiziqishlarning shunday integrastiyasi ro’y beradiki, ular
avvalo jinsiy xususiyatlar   va shaxsdagi individual xususiyatlar bilan bog’liq xolda 
rivojlanadi.  Masalan, qizlar va o’g’il bolalar o’zlariga mos va yarashadigan kasb-
hunarni tanlay boshlaydilar. L. Golovey (1996) fikricha,   to’rtinchi   — hal qiluvchi 
bosqichda qiziqishlar doirasi sezilarli darajada torayib, professional yo’nalish 
shakllanaib bo’ladi va u kasb tanlash bilan yakunlanadi.
O’zining yuqori pog’onasiga ko’tarilgan qiziqishlar o’spirinning professional yo’nalishi
va to’g’ri kasb-hunarni    tanlashiga zamin yaratadi. Ular boladagi individual — 
psixologik xususiyatlar va jinsiy farqlar bilan bog’liq bo’lgani uchun ham o’g’il bolalar 
ko’prok — texnik va iqtisodiy yo’nalishlarni, qizlar esa — ijtimoiy-gumanitar va badiiy
sohalar    bilan bog’liq kasblarni tanlaydilar.
Umuman, inson hayotida   professional o’z-o’zini anglash   katta o’rin tutadi va u juda 
yoshlik paytidanoq shakllana boshlaydi. Bu jarayonni bosqichlarda tasavvur qilish 
mumkin.
Birinchi bosqich : bolalar o’yini, bunda bola ilk yoshlikdanoq u yoki bu kasbga bog’liq 
professional rollarni qabul qiladi va uning muhim elementlarini o’zicha «o’ynaydi» 
(«o’qituvchi», «doktor», «traktorchi», «futbolist», «artist» va shunga o’xshash).
Ikkinchi bosqich : o’smirlik fantaziyasi — bunda o’smir o’ziga juda yoqqan professional
rolni hayolan egallaydi. 33.Mavzu:Akseleratsiya  naariyasi.
Akseleratsiya yosh avlodning ruhan va jismonan tezlashuvidir. Hozirgi davrda keyingi 
100-150 yil ichida bolalar va o’smirlar akseliratsiya jarayonlari kuzatilmoqda. Bunday 
akseleratsiya O’zbekistonda ham ko’zga tashlanmoqda. Yangi tug’ilgan 
chaqaloqlarning bo’yi 5-6 smga, kichik va o’rta maktab yoshidagi bolalarning bo’yi 10-
15 smga, 8-10 kg ga ortdi.  Akseleratsiya ruhiy va jismoniy rivojlanishda kuzatilmqda.
XIX asr oxiri ХХ asr boshlarida ko’p mamlakatlarda bolalarning bo’yiga o’sishi 
tezlashganligi aniqlangan va bu haqida ma’lumot 1876 yilda matbuotda e’lon qilingan. 
1935 yilga kelib nemis olimi E Kox rivojlanishdagi bu tezlashuvni akseleratsiya deb 
atagan. Akseleratsiya- lotincha so’z bo’lib, acceles –tezlashuv degan ma’noni bildiradi. 
Akseleratsiya yosh avlodning oldingi tengdoshlariga nisbatan ruhan va jismonan 
rivojlanishidir, 100 yil ya’ni bir asr ichida yaqqol ko’zga tashlanganligi uchun uni keng 
ma’noda “sekulyaoniy trend” ya’ni asriy tendensiya deyiladigan bo’ldi. Keyingi 100- 
150 yil ichida yer yuzida akselerasiya jarayonlari kuzatilmoqda jumladan O’zbekistonda
ham.Rivojlanishdagi akselerasiya muammosi   va butun dunyo biologlar , tibbiyotchilari 
va sotsiologlari diqqatini jalb qilib kelmoqda. Akselerasiyaning ijtimoiy va biologik 
turlari o’zaro farq qilinadi.Biologik akselerasiya deganda, insonning biologik 
rivojlanishiga ta’luqli barcha o’zgarishlarni tushunish kerak. Bunga odamning 
morfologik va fuhksional rivojlanishini tavsiflovchi bir qator ko’rsatkichlar kiradi. 
Ushbu o’zgarishlar ma’lum bir ijtimoiy muhitda sodir bo’ladi va ko’p jixatdan ijtimoiy 
sabablar bilan belgilanadi.
Ijtimoiy akselerasiya deganda, bolalar bilimlarining hajmini ulardan 50-100 yil ilgari 
yashagan tengdoshlarinikiga nisbatan ortganligini tushunish kerak.
ХХ   asrning 20- yillaridan boshlab Shvetsiya, Angliya, Germaniya, AQSh, Yaponiya va 
boshqa mamlakatlardagi 6-14 yoshdagi bolalar o’z rivojlanishida, ulardan yuz yil ilgari 
yashagan tengdoshlariga nisbatan ancha o’zib ketganligi to’g’risidagi ma’lumotlar 
paydo bo’la boshladi. Kichik va o’rta yoshdagi bolalarning bo’yi 10-15 sm, og’irligi esa
8-10 kg ortgani aniqlandi.  Ushbu hodisa- bo’y va og’irlikni asriy ortishi degan nom 
oldi. Keyingi yillarda akseleratsiya yanada yorqin namoyon bo’lganligi kuzatilgan. 
Bundan 50 yil ilgari odamlar bo’yining maksimal uzunligi 25-26 yoshga to’g’ri kelgan 
bo’lsa, bizning zamonamizda o’g’il bolalar 18-19 yoshda, qiz bolalar esa 16-17 yoshda 
to’liq jismoniy balog’atga yetadilar. Yangi tug’ilgan chaqaloqlar tanasining uzunligi 
1930-1940 yillardagiga nisbatan o’rtacha 1 sm ko’p.
Odam organizimini rivojlanishi uzluksiz jarayon sifatida inson hayotining barcha 
davrida davom etadi. Odam hayotining har bir davrida shu davrning xarakterli 
xususiyatlari, oldingi davrning qoldiqlari va kelgusi davrning kurtaklari paydo bo’ladi. 
Bu davrlarda organizm ketma- ket morfologik, biokimyoviy va fiziologik o’zgarishlarga 32-34-35.Mavzu:O’smirlik  davrining  psixologik  xususiyatlari .
15 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan davr o‘spirinlik davridir. O‘spirinlar 8-10 sinf 
o‘quvchilari bo‘lib,ular oldida kelgusida kim bo‘lish, qanday faoliyat turi bilan 
shug‘ullanish kerak degan tashvish turadi.
Bu yoshdagi bolalar o‘smirlardan farq qiladi. Agar o‘smirlikda o‘quvchining asosiy 
faoliyati o‘qish bo‘lgan bo‘lsa, yuqori sinf o‘quvchilarining faoliyati o‘qish, bilim olish 
va mehnatga tayyorlanishdan iborat bo‘ladi.
O‘spirinlik davrida o‘quv   faoliyatining  murakkablashishi, ularning yangi jamoada 
tutgan o‘rni ulardan ko‘p narsa talab qiladi. O‘spirinlarning maktab hayotida, oilada 
tutgan mavqei o‘zgaradi, ya’ni o‘zidan kichiklarga nisbatan boshliq, tashkilotchi va 
tarbiyachi bo‘lish talab qilinadi.
18 yoshda kattalikka erishadi. Organizmning o‘sishi to‘xtaydi, «tinch» davr boshlanadi. 
Organlarning tarkib topishi va organizm to‘qimalarining takomillashishi nihoyasiga 
etadi. Jismoniy rivojlanish shaxsning ba’zi bir xususiyatlarini va bundan keyingi 
hayotiy faoliyatini belgilashga ta’sir ko‘rsatadi.
Yigit va qizlarning 17-20 yoshlarida organizm normal rivojlanishiga va unga mos 
keladigan ish bilan band qilish maqsadga muvofiqdir. Ular organizmdagi o‘zgarishlar 
og‘irligiga va bo‘yiga xos bo‘lishi bilan birga o‘pka, yurak, qon tomirlariga, nerv 
sistemasining faoliyatiga ham ta’sir etadi. O‘spirinlarda yurak charchashi-xarsillash, 
yurakning to‘xtab-to‘xtab ishlashi kabi xollar asta-sekin yo‘qolib beradi. Buning uchun 
jismoniy mehnat, aqliy faoliyat va dam olishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi katta 
ahamiyatga ega.
Bu davrda ularning nerv sistemasi rivojlanadi va katta kishilarning miya po‘stlog‘i 
xususiyatiga asta-sekin yaqinlashadi. Bosh miya po‘stlog‘ining atroflarida nerv 
bog‘lanishlarining soni ko‘payadi. O‘qish va mexnat qilish natijasida bosh miya yarim 
sharlarida analitik va sintetik faoliyat rivojlanadi. Bu xolat tashqi ta’sirni aniq ajrata 
oladigan xususiyatni o‘stiradi. Farq qilish xarakteridagi tormozlanish vujudga keltiradi.
Bu davrga kelib o‘qish mashg‘ulotlari ancha murakkablashadi: bir qator yangi fanlar 
o‘qitila boshlaydi, dars mazmuni kengayadi, murakkablashadi, bilim, hayot, amaliy 
ishlar qo‘shib olib boriladi, o‘quvchilar ishlab chiqarish jamoasida bo‘ladi, 
ekskursiyalarga, ko‘rsatmalikka, aloxida e’tibor beriladi.
Bu davrda nazorat bilimlar, amaliy ishlar bilan qo‘shib o‘rganiladi. O‘quvchilardan 
materialni tushunish va uni hayotga tadbiq eta bilish talab etiladi. Bola bu yoshda o‘zini 
ancha eslik xis qiladi, tajriba ortadi va bilimlarini mustaqil hayotga tadbiq eta boshlaydi.
Bu esa ularning darsga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartiradi. Bu davrga kelib o‘zlariga  ma’qul bo‘lgan biror fanni tanlaydilar. Bunday xususiyatlarni o‘smirlarda ham uchratish
mumkin, lekin bunda aloxida fanlarga bo‘lgan qiziqish ko‘proq o‘qituvchining 
maslahati bilan bog‘liq bo‘lsa, yuqori sinf o‘quvchilaridagi qiziqish ularning extiyojlari,
intilishlari asosida tarkib topadi. Ba’zan ular shoshma-shosharlikka yo‘l qo‘yadilar va 
natijada xodisalar xaqida noto‘g‘ri fikr yuritib, noto‘g‘ri xulosalar chiqaradilar.
YUqori sinf o‘quvchilarining o‘z atroflarini, o‘rab olgan voqelikni bilib olishga bo‘lgan 
intilishi ularda dunyoqarashning tarkib topishiga sharoit yaratadi. Ulardagi nazariy 
bilimlarning ortib borishida sinfdan tashqari ishlar, to‘garaklar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
V.A. Krutetskiy, I.N. Lukin yuqori sinf o‘quvchilarining bilim egallashidagi aqliy 
individual faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida to‘xtalib, bu borada 
o‘quvchilarni asosan 4 guruhga bo‘ladi.
1) YUqori darajada o‘zlashtiruvchi o‘quvchilar. Bular   bilim olishda mustaqillik, 
tashabbuskorlik ko‘rsatmaydilar. O‘quv materialini darslikdan yodlab oladilar, 
materialni o‘qituvchi so‘rab qolganda javob berish uchungina o‘rganadilar. Agar 
material «qiyin» bo‘lsa, uni butunlay o‘rganmaydilar. Bu bilimlarni o‘rgana 
bilmaydilar, o‘quvchilarga ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan maktablarda o‘qish 
qiyin bo‘ladi. Bu guruh o‘quvchilarining ba’zilari 1X sinfgacha a’lochi bo‘lib kelib, 
keyin og‘ir axvolga tushib qoladi bunday o‘quvchilar bilan ko‘proq individual ish olib 
borish lozim.
2)O‘qish faoliyatida amaliy qobiliyatlari borligi sezilib turadigan o‘quvchilar bo‘lib, 
qiyin masalani o‘rganishga, uni amalda sinab ko‘rishga xarakat qiladilar. Darslar to‘g‘ri 
yo‘naltirilsa, bu guruh o‘quvchilarining darsga bo‘lgan qiziqishini oshirish mumkin. 
Ularga xar-xil dars usullaridan foydalanib amaliyotda nazariy bilimning ahamiyati katta
ekanligini tushuntirish kerak.
3) Bu o‘quvchilar nazariyaga juda ham berilib, amaliy ishlarga ahamiyat bermaydilar. 
Ular ko‘p fikr yuritadi. Lekin o‘z fikrlarini amalda sinab ko‘rishdan qochadi. Ularning 
fikrlashlarida umumlashtirish, abstraksiya qilish ustun turadi, shunga qaramay 
konkretlashtirish xususiyati past darajada bo‘ladi.
Ular yaxshi gapiradi, isbotlab beradi, yakunlar yasaydi, aqliy faoliyat bilan ko‘proq 
shug‘ullanadi, o‘z bilimini mustaqil kengaytirishga xarakat qiladi, lekin nazariyani 
amaliyot bilan bog‘lay olmaydi. Bu guruhga ijtimoiy fanlarga qiziquvchilarni ham 
kiritish mumkin.
4) Bu o‘quvchilar o‘qish faoliyatida nazariya bilan amaliyotni birga qo‘shib olib 
boradilar. Ularning bilimi keng bo‘ladi, ular fikr yuritishini, tatbiq qilishni biladi, 36-37-38.Chaqaloqlik  davrida  bilish  jarayonlarini  rivojlanishi  va  xis- 
tuyg’ularning  rivojlanishi .
  Chaqaloqlik davri.   Bu davr bir yilgacha davom etadi. Ushbu davrda tana uzunligi1,5 
barobar kattalashadi va o’rtacha 75 smga yetadi, og’irligi 3 barobar ortadi va 11-12kg 
atrofida bo’ladi, endokrin bezlar funksiyasi tezlashadi, nutqni harakatlantiruvchi 
analizatorlari ancha rivojlanib bola gapirishni boshlaydi, lekin so’z boyligi kam bo’ladi, 
ya’ni atiga 10 tacha so’zni tashkil qiladi.
 Ona qornida rivojlanish davri.   Ushbu davr, homilani ovqatlanishi, nafas olishi, 
harorati va boshqa omillari masalalarida ona organizmi bilan to’liq bog’liqdir. Bu 
davrda homilaning o’sishi va rivojlanishi tez sodir bo’ladi.Odam organizimini 
rivojlanishi uzluksiz jarayon sifatida inson hayotining barcha davrida davom etadi. 
Odam hayotining har bir davrida shu davrning xarakterli xususiyatlari, oldingi davrning 
qoldiqlari va kelgusi davrning kurtaklari paydo bo’ladi. Bu davrlarda organizm ketma- 
ket morfologik, biokimyoviy va fiziologik o’zgarishlarga uchraydi. Bu o’zgarishlar 
o’sish va rivojlanish bosqichlarini yuzaga keltiruvchi irsiy faktorlarga bog’langan. 
Voyaga yetgan davrda organizmning o’sishi to’xtaydi, lekin funksional 
differensiyalashuvi va reflekter faoliyati takomillashuvi ichki kortikal aloqalarni 
rivojlanishi va murakkablashuvi hisobiga davom etadi. Qarish jarayoni o’ziga xos 
bo’lib, bir qator qayta rivojlanish bilan bog’liqdir.
Bolaning rivojlanish davrlari tana va a’zolar og’irligi va kattaligi, skelit suyaklarini 
qotish darajasi, tishlarni paydo bo’lishi, ichki sekretsiya bezlaridagi birlashtiruvchi 
to’qimalarni rivojlanishi, kortikal faoliyat tavsifi va boshqa belgilar asosida aniqlanadi. 
Lekin, hozirgi davrgacha, yoshga oid davrlarni tizimlashtirish uchun asos bo’ladigan 
universal umumiy biologik funksional va morfologik belgilarning to’liq ro’yxati 
aniqlanganligi yo’q. Yoshga oid davrlar tizimi N.P.Gundobin tomonidan tavsiya 
qilingan bo’lib tizimlashtirishda bir tomondan organizmning asosiy rivojlanish 
qonuniyatlari, ikkinchi tomondan, bolalik va o’smirlik davrida tarbiyalashni tashkil 
qilish masalalari hisobga olingan. Shuning uchun quyidagi: yasli, bog’cha, 
boshlang’ich, o’rta va yuqori maktab yosh davrlarini pedagogik davrlar deb ham yuritsa
bo’ladi. Bolalik davrining tizimi quyidagicha tavsiya etilgan.Diqqatni tashkil etishning 
eng yaxshi usuli o’qituvchining qandaydir aloxida   usullarni kullanishga emas, balki 
o’kish faoliyatini o’smirda diqqatni uzoq vaqt mobaynida biror narsaga chalg’itish 
uchun na vakt, na istak va na imkoniyat qolmaydigan qilib uyushtira olishiga bog’likdir.
Qiziqarli ish, qiziqarli dars o’smirni shunchalik qamrab olishga qodirki, u juda uzok 
vaqt davomida zo’r ishtiyoq bilan ishlaydi. SHunisi ham borki, o’smir uchun qiziqarli 
bo’lgan narsa-hamisha ham shunchaki qiziqarli narsa emas. Ishning bir turidan boshqa 
turiga vaqti-vaqti bilan o’tib turiladigan mazmunli mashg’ulotlar, aktiv bilish faoliyati, 
ana shu narsa darsni o’smir uchun qiziqarli darsga aylantiradi, ana shuning o’zi uning  diqqatini uyushtirishga yordam beradi. N.F.Dobrыnin va uning xodimlarining 
tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, o’smirlar irodaviy zo’r berish bilan ushlab turiladigan 
ixtiyoriy diqqatdan keyingi diqqat deb ataladigan diqqatga tobora ko’prok o’tib 
bormokdalar. Bu diqqat oldindan uylab quyilgan va muayyan maqsadga qaratilgan 
diqqat bo’lib, ishga «kashfiyotlar»ga bo’lgan qiziqishning asta-sekin ortib boishi 
asosida yuzaga keladi, shunga ko’ra ham bu diqqatni tutib turish uchun irodaviy kuch 
sarflash talab etilmaydi.O’smirlik yoshida fikrlash faoliyatida muhim siljishlar yuz 
beradi. Kichik maktab yoshida erishilgan tafakkur taraqqiyotining darajasi o’smirga fan 
asoslarini muvaffaqiyatli va sistemali o’rganish imkonini beradi. O’rganiladigan 
fanlarning mazmuni va o’quv kurslari tuzilishining mantiki bilimlarni uzlashtirishning 
yangi xarakterini, mustakil tafakkurga tayanishni talab etadi, abstraktsiyalash va 
umumlashtirish, taqqoslash, mulohaza yuritish, xulosalar chiqarish, isbotlash qobiliyati 
zarur bo’ladi. Birok, shuni nazarda tutish kerakki, hamma o’smirlar ham isbotlovchi 
tafakkurga osongina utavermaydilar. Ulardan ba’zilariga, masalan, umumlashtirilgan 
geometrik isbot goyasining uzi tushunarli bulmaydi: uzingning xak yoki noxak 
ekanligingni kurib turib ishonch xosil kilganingdan keyin isbotlab utirishning nima 
kerakgi bor? O’smirlardan biri hayron bo’lib, bunday deb javob bergan: «O’qituvchi 
doskaga ikkita teng uchburchakni chizadi va ularning teng ekanligini uzok vaktgacha 
tushuntirib utiradi». Umumlashtirilgan va muhokamali tafakkurni tarakkiy ettirish uchun
matematikani o’qitish juda muhimdir. Algebrani sistemali tarzda o’rgana boshlash 
umumlashmani umumlashtirish bilan bog’lik bo’lgan yuqoriroq darajasiga o’tishga yoki
ikki baravar abstraktsiyaga o’tishga rag’batlantiradi (arifmetika predmetidan soni
abstraktsiyalashdir). Geometriyani o’rganish   fikrlas h , isbot qila bilish, mantiqan qat’iy 
asoslash ko’nikmalarini o’stiradi .
Nihoyat, o’smir xotirasining o’ziga xos xususiyati ancha murakkab assotsiatsiyalarni, 
yangi materialning eskisi bilan bog’lanishini aniqlash, yangi materialni bilimlar 
sistemasiga kiritishdir. Yu.A.Samarin va uning xodimlari bilimlar tizimini tarkib 
toptirish jarayoni xar xil darajadagi assotsiatsiyalarni belgilab olishga aoslanishini 
aniqlaganlar. O’smir kichik maktab yoshidagi bola uchun xarakterli bo’lgan ayrim 
assotsiatsiyalar (Yu.A.Samarinning fikricha, lokal assotsiatsiyalar) va alohida sistemali 
assotsiatsiyalar (bir-biridan ajralgan xolda mavjud bo’ladigan alohida masalalarga doir 
xususiy bilimlar) xosil kilishdan ancha yukori darajada-fanlar ichidagi (sistemalar 
ichidagi) assotsiatsiyalarni (o’quv predmeti ichidagi bilimlarini aks ettiruvchi 
assotsiatsiyalarni) tarkib toptirish darajasiga o’tadi, o’smirlik yoshining oxirida eng 
yuksak darajaga-fanlararo (sistemalararo) assotsiatsiyalarga o’tish uchun sharoit 
yaratiladi.  Bu turli o’quv predmetlarining materiallarini bir-biri bilan bog’lash, xar xil 
fanlardan beriladigan bilimlarning umumiyligini, birligini tushunish imkonini beradi. O’smir odatda o’zining o’qishdagi muvaffakiyatsizliklarini qattiq ichdan kechiradi, 
lekin uning izzat nafsi ba’zan bu muvaffakiyatsizlikka bo’lgan xaqiqiy munosabatni 
niqoblash xoxishini tug’diradi. Natijada o’quvchi o’qishdagi muvaffakiyatlarga o’zini 
mutlaqo befarqdek va beparvodek tutadi, xatto soxta mardlik ko’rsatmoqchi bo’ladi.
O’smir uchun bilish extiyojlarini qondirishga qaratilgan mustaqil bilim orttirish 
tarzidagi o’qish faoliyatining ma’nosi sekin-asta ochila boshlaydi.
O’zini anglash extiyoji hayot extiyojlaridan va amaliy faoliyatlaridan kelib chiqadi. 
O’zini anglash kattalarning, guruhning o’sib borayotgan extiyojlari bilan belgilanadi. 
Ijtimoiy hayot va jamoaga bo’lgan qiziqishning rivojlanishi munosabati bilan 
o’smirlarda o’z imkoniyatlariga baxo berish, jamoada o’z o’rnini aniqlash, xatti-
xarakatlari va o’z shaxsining qanday xususiyatlari uning oldiga qo’yiladigan talablarga 
yuksak darajada javob berishga yordam berishi yoki xalaqit berishini anglash extiyoji 
paydo bo’ladi. O’smirlarda o’zini anglashning rivojlanishi ularning o’z xatti-xaraktlarini
anglashlaridan boshlanadi. Dastlabki paytlarda o’smirlarning o’zini anglashi asosida 
uning xaqida boshqa odamlarning, kattalarning (o’qituvchilar, ota-onalarning), 
jamoaning va o’rtoqlarining muloxazalari yotadi. Kichik yoshdagi o’smir o’ziga go’yo 
atrofdagi odamlarning ko’zi bilan qaraydi. Yosh ulg’ayishi bilan o’z shaxsini mustaqil 
tahlil qilish va baxolash tendentsiyasi boshlanadi. Nixoyat, shaxsning ko’p tomonlama 
munosabatlarini ifodalovchi murakkab sintetik sifatlar ( burch xissi, qadr-qiymat, va 
vijdon xissi, printsipiallik)anglanadi. SHaxsni tobora kengayib boradigan sifatlarini 
anglashdagi bunday izchillik ma’lum va uni osongina tushuntirib berish mumkin.  
O’smirlik yoshiga o’tish o’quvchilarning o’qish faoliyatidagi muhim qayta o’zgarishlar 
bilan bog’liqdir. O’qish faoliyatining yangi va yuqoriroq bosqichi uning mustaqillik 
darajasi bilan belgilanadi. D.B.El ь konin, T.V.Dragunova va boshqa psixologlar 
materiallarining ko’rsatishicha, o’smirlik yoshining dastlabki davrida o’qish faoliyati 
taraqqiyotining bosqichlarida juda katta xar xillikni kuzatish mumkin.

Mavzu:J.Piaje nazariyasidagi asosiy halatlarga tanqidiy yondashuv . Reja: 1.J.Piajenning bola intellektual rivojlanishi tadqiqotining asosiy yo’nalishi. 2.J.Piajening intellektni operatsional ta’limoti. 3.J.Piajening nazariyasining asosiy fikrlarini tanqidi. J.Piaje (1896-1980) shvetsiriyali va frantsuz psixologi bo’lib, u 52 ta kitob va 458 ta ilmiy maqolalar muallifi, Jeneva genetik psixologiya maktabining ko’zga ko’ringan vakillaridir. J.Piajening ilmiy ijodiyoti shu qadar turli xil ko’rinishdagi metodologik va nazariy bahs-munozaralar predmeti bo’lib qolishda davom etmoqda. J.Piaje tomonidan kashf etilgan fenomenlar esa ekspermental qayta tekshirilib chiqilmoqda. J.Piaje bolaning bilish faoliyati mexanizmlarini o’rgangan. J.Piaje intellekt shakllanishini barcha boshqa psixik jarayonlar bog`liq bo’lgan bolaning psixik rivojlanishini markaziy chizig`i sifatida ko’rib chiqqan. J.Piaje ishlarida tadqiq etilgan asosiy masalalar bola mantiqining o’ziga xos xususiyatlari bolada intellektni kelib chiqishi va rivojlanishi fundamental jismoniy hamda matematik tasavvur va tushunchalarni shakllanish usullari va yo’llari ob`ekt, makon, vaqt, sabab, tasodif kabilar idrok, xotira , tasavvur, o’yin, taqlid nutq rivojlanishi va bilish jarayonida ularning vazifasi. Ilmiy ijodkorlikning dastlabki bosqichi Jan Pyaje bolalarning miyasi rivojlanishiga fizik olam ta’sir ko’rsatadi deb hisoblagan bo’lsa, yosh davrlarini o’rgangan rus psixologi Lev Vigostkiy (1895-1934) bolaning aql idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o’rni kattaligiga urg’u bergan. Pyaje bolalarni yosh olimlar deb aytgan , Vigotskiy esa ularni yosh shogirdlar degan. Bunga ko’ra ota- onalar yoki tarbiyachilar tomonidan bolalarga biror narsa o’rgatilsa yoki yangi so’zlar berilsa, ularni bolalar o’zalashtirib idrokinng yuqori bosqichlariga o’tishlari mumkin. Nutq va ijtimoiy muhitning muhim qismlari o’rgatilishi, aql-idrokka poydevor yaratib beradi. Piaget’s emphasis on how the child’s mind grows through interaction with the physical environment is complemented by Vygotsky’s emphasis on how the child’s mind grows through interaction with the social environment. If Piaget’s child was a young scientist,

Vygotsky’s was a young apprentice. By mentoring children and giving them new words, parent, and others provide a temporary scaffold from which children can step high levels of thinking. 2 J.Piaje tadqiqotlari bolaning tafakkuri va nutqi hamda uning mantiqi va dunyoqarashi haqidagi ta`limotini rivojlanishida butun davrni tashkil qilgan. Ular tarixiy ahamiyatga egaligi xususida L.S.Vigotskiy J.Piajening ilk ishlaridayoq yozgan edi. Eng muhimi shunday iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan “esi pastligi” va kattalar intellekti bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri miqdoriy kamchlikka egaligi yondashuvidan voz kechib, bolalar tafakkurini sifat jihatdan o’ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi bo’lib qo’ygan. T.Simon laboratoriyasida ishlayotib yosh J.Piaje bolalar maktabgacha tarbiya yoshidagilar nutqiga ko’proq ahamiyat qaratgan, uni ayniqsa test savollariga javob berishidagi takrorlanuvchi xatolar qiziqtirgan bolalar bog`chasi sharoitida tadqiqot o’tkazilib, unda kuzatuvchilar erkin faoliyat (rasm chizish yasash yoki o’yin davomida bolalarning barcha aytgan fikrlari va bajaradigan harakatlarini tizimli ravishda qayd qilib borganlar. J.Piaje taxminiga ko’ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhga bo’lish mumkinligini ko’rsatadi. Suhbatdoshini javob qaytarishiga manfaatdorligi xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga ta`sir ko’rsatish. 1. Ijtimoiylashgan nutq darajalari kategoriyalari axborot, tanqid, buyruq, iltimos, taqlid, savol, javob. 2. Egotsentrik nutq shakli bo’yicha bu fikrlar har xil bo’lishi mumkin takrorlash exolomiya monolog jamoaviy biroq umumiyligi suhbatdoshining nuqtai-nazari qandayligi, uni tinglayotganligi bilan qiziqmay bola ayni damda nimani o’ylayotgan bo’lsa shu haqida o’z fikrini bildiradi. Egotsentrik nutq vazifasi ta`sirliroqdir- “Suhbatlashishdan qoniqish” harakatlarni kuzatilishi va ritmliligi J.Piaje bolaning erkin nutqida egotsentrik nutq hissasini o’lchab ko’rib, ilk yoshda egotsentrik nutq koeffitsenti yuqoriligini -75% 6-7 yoshga kelib asta-sekin pasayishini aniqlagan. Ta`kidlarning oddiy to’qnashuvini emas balki tomonlarning o’zaro tushunishi va tushuntirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan nuqtai-nazarlar almashinuvini o’zida namoyon qiluvchi bahs-munozara faqatgina 7-8yoshga kelib yuzaga keladi. J.Piaje egotsentrik nutq faktlarida bolalar fikrini sifat jihatidan o’ziga xosligining muhim isbotini ko’rgan. J.Piaje fikriga ko’ra, kuzatish metodi intellektual testlar bolalar fikrini o’ziga xos xususiyatlarini ochishga qodir emas. Test tekshiruvi vazifani hal etishning pirovard natijasinigina qayd etgan J.Piaje esa maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tafakkurining ichki tuzilishigacha kirib borishga harakat qilganini J.Piaje yangi metodni klinik yoki suhbat metodi ishlab chiqqan. J.Piajening klinik suhbat metodini bu bola bilan qayd qilingan me`yoriy savollar bilan chegaralanib qolmay erkin subatlashishidir. Eksperimentator va bolaning muloqotini mazmuni tabiat hodisalari

tushlar, axloqiy me`yorlarga taalluqli bo’lgan. Kundalik hayotda bolalar o’zlari ko’pincha kattalarga beradigan savollardan iborat edi. “Osmonga quyosh qaerdan kelgan, nima uchun quyosh qulamaydi, u qanday turibdi, nima uchun quyosh porlaydi, nima uchun shamol esadi, shamol qanday qilib hosil bo’ladi, odamlar qanday qilib tush ko’radilar”. Klinik metod bu- puxta amalga oshiriladigan ma`lumotlarni aniqlash nutq va aqliy rivojlanishning yoshga bog`liq kesimidir. Tadqiqotchi savollar berib, bolaning fikr-mulohazalarini tinglaydi. Bolaning har bir oldingi javobidan bog`liq bo’lgan qo’shimcha savollarni keyin beradi. U bola holatini nima aniqlashi uning bilish faoliyati tuzilishi qandayligini aniqlashi nazarda tutadi. Klinik suhbat davomida bola reaktsiyasini noto’g`ri talqin qilish ayni damda kerakli bo’lgan savolni topa olmay gangib qolish yoki aksincha kutilayotgan javobni singdirish xafi har doim mavjud bo’ladi. Klinik suhbat o’ziga xos san`atni so’rov qilish san`atini aks ettiradi. J.Piajening birlamchi go’dakning autizmdan kattalarning amaliy ijtimoiylashgan tafakkuriga o’tishini ta`minlovchi tafakkurning oraliq shakli egotsentrik tafakkurini aniqlanganligida edi. J.Piaje psixoanalizmida autistik va ijtimoiylashgan fikrlar farqini o’zlashtirib olgan. Autistik fikr hohishni ehtiyojni qondirishga intilish bilan boshqariladigan individuallashtirilgan yo’nalmagan ongsizlikdir obrazlarda aniqlanadi. Ijtimoiylashgan ongli yo’nalgan fikr ijtimoiy bo’lib, anglangan ongli maqsadlarga intiladi, voqealikka uyg`unlashadi, tajriba va mantiq qonunlariga bo’ysunadi. Nutqda ifodalanadi, egotsentrik tafakkur – irsiy, funktsional tuzilmaviy nuqtai nazarlardan rivojlanishidagi oraliq shakldir. Bolalar tafakkurining asosiy o’ziga xos xususiyati sifatida xususiyati sifatida egotsentrizm olam haqida faqatgina o’zining bevosita fragmental va nuqtai-nazardagi fikrida turadi va boshqalarnikini hisobga olmaydi. J.Piaje tomonidan egotsentrizm bilishning anglanmagan tizimli illyuziyasining bir turi bolaning yashirin aqliy aqliy yondashuvi sifatida ko’rib chiqilgan. SHu bilan birga egotsentrik taffakur – tashqi olam ta`sirining murakkab belgisi bu o’z manbalarida faol bilish yondashuvi aqlning boshlang`ich bilish markazidir. J.Piaje egotsentrizmni bolalar tafakkurining barcha boshqa o’ziga xos xususiyatlarini asosi sifatida ildiz sifatida talqin qiladi, egotsentrizmni bevosita kuzatuvda aniqlab bo’lmaydi, u boshqa fenomenlar orqali namoyon bo’ladi. Ularning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavjud: realizm, animizm, artifikalizm va realizm. Rivojlanishning ma`lum bir bosqichida bola predmetlarni ular qanday bevosita idrok qilsalar ana shunday idrok qilsalar ana shunday talqin qiladilar masalan sayr davomida oy bolani kuzatib boradi realizm intellektual bo’ladi, shamol daraxt shoxlarini yasaydi predmetning nomi predmetni o’zi kabi shu qadar aniq predmet ko’rinishi ochiq oydin va bola buyum haqida nimani bilsa barchasini qamrab oladi .

1-3-4.Mavzu:Rivojlanish psixologiyasining nazariy va amaliy tushunchasi. Reja : 1.Rivojlanish psixologiya faninig rivojlanish tarixi. 2.19-asr oxiri va 20-asr boshlarida psixologiya fani. 3.Fanning vujudga kelishi. 4.Psixologik rivojlanishning determinantlar muammolari. 5.Fanning rivojlanishidagi genetik yondashuvni ahamiyati. 6.19-asr o’rtalari va 20-asr boshlarida Rossiyada yosh psixologiyasining shakllanish tarixi. Yosh avlodning ta’lim va tarbiya bilan bog‘liq psixologik muammolari yirik olimlar, faylasuf va yozuvchilarini ham muntazam jalb etib kelgan. Dastlabki pedagogik- psixologik mazmundagi asarlar XVII-XVIII diniy-ahloqiy ta’limotlar zamirida yoritilgandir. Rossiyada psixologik tadqiqot namunalari Shark va G‘arb madaniyati ta’sirida inson ruhiyati bilan bog‘liq turli asarlarda shakllanib kelgan. V.N.Tatishev, A.N.Radishev, N.I.Novikov va boshqalarning asarlaridagi dastlabki qarashlari ham psixik taraqqiyotning o‘ziga xos xususiyatlari , psixik rivojlanishdagi tafovutlar bilan yo‘g‘rilgandir. Xarakter aksentuasiyasi – K.Leongard tomonidan kiritilgan tushuncha bo’lib, xarakter ba`zi sifatlarning yorqin ifodalanganligining namunasidir. Xarakter akcentuaciyasini bilish o’smirlarga individual yondashish, kasbga yo’naltirish kabilarda zarurdir. O’z- o’zini baholash – shaxsning o’zini boshqalar bilan taqqoslash va refleksiya natijasida o’z-o’zini baholash murakkab va o’zgaruvchan bo’lib, shaxs strukturasida katta o’rin tutadi. Anatomo – fiziologik xususiyatlari . Butun endokrin sistemasining, xususan gipofizning aktivlashishi tufayli o’smir organizmida sifat jihatdan o’zgarishlar yuz beradi. Bu holat qizlarda 11-13, o’g’illarda 13-15 yoshda bo’lib, ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo’ladi, o’smirning tashqi ko’rinishi o’zgaradi. Muskullar massasi va muskul kuchi o’sadi, bu holat jinsiy etilish davrining oxiriga borib tezlashadi. Ichki organlar, xususan yurak o’sadi. Ba`zan yurak qon-tomir sistemasida patologik o’zgarishlar yuz beradi. O’smirlardagi asosiy psixologik o’zgarish. O’smir o’zini asta-sekin katta odam deb his qila boshlaydi , lekin ko’p odat va xususiyatlari bolalarcha bo’lib qoladi. Bu hissiyot

kattalik hissi deb ataladi va o’smirlikdagi asosiy psixologik yangilikdir. Bu his o’smirda o’ziga, atrof muhitga, odamlarga nisbatan yangi hissiy poziciyani yuzaga keltiradi. U bolalar xulq-atvorini kattalar xulqi va qadriyatlariga qayta orientaciya qila boshlaydi. O’smir o’z huquqlari doirasini kengaytiradi, kattalarni esa O’smirning qiziqishlari ortadi, bilish faoliyati maktab programmasidan tashqariga chiqadi, mustaqil o’qiy boshlaydi. Uning tafakkurida tanqidiylik, mustaqillik hosil bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga o’quv materiallarini taqqoslashni, mavhumlashtirishni, o’z fikrini to’g’ri, ravon va aniq ifodalash yo’lini tushuntirib berishlari lozim. O’smirlarning o’quv faoliyatida , o’quv materialini o’zlashtirish darajasida, umumiy intellektual rivojlanishida turli darajadagi o’quvchilarni uchratish mumkin. O’quv faoliyatidagi kamchiliklar kichik sinflarda bilinmagan bo’lsa, V-VI sinflarda o’zlashtirishi keskin farqlanadigan bolalar ko’zga tashlanib qoladi. O’smirlarda nazariy, formal va refleksiv tafakkur turlari shakllanadi. Xotira, idrok jarayonlari ham intellektualizaciya bo’la boshlaydi, ya`ni o’smir o’quv materiallarini tushinib idrok qilish va eslab qolishni o’rgana boshlaydi. O’smirlarning o’z-o’zini anglashi sifat jihatidan o’zgaradi. O’zi haqida o’ylash, o’zini boshqalar bilan taqqoslash o’smirning xususiyatidir. O’smir o’z kamchiligi ustida uylaydi, o’zidan qoniqmaslik hissi paydo bo’ladi. Ko’pchilik o’smirlar kattalarga o’xshaydigan o’z tenglashlariga o’xshashga harakat qiladilar. Birinchi jihatni tahlil qilib ko’raylik, chunonchi, o’smirlik bosqichidagi o’g’il va qizlarda ilk «kattalik» hissi yuzaga keladi. Bu yoshdagi o’smir munosabat uslubini o’zgartiradi, axloq mazmuni ham keskin o’zgaradi. Kattalarning tashqi qiyofasi, yurish- turishi, ko’zga tashlanadigan ayrim tomonlari o’smir shu davrga tezroq yetish istagini uyg’otadi. Modaga qiziqish, o’ziga aro berish , o’zgacha «madaniy» horqdiq chiqarish, mulzamat qilishga intilish kabilar. Ular ko’pincha talablarga, katta yoshdagi kishilarga, televizor va kinolarda ko’rgandlariga taqlid qiladi. O’z tasavvurida nimani ommabop deb hisoblasa, xuddi shu narsani namuna tarzida qabul qiladi. O’smirda o’z-o’zini va o’zgalarni baholash mezoni ana shu tariqa yuzaga keladi. Shuning uchun unda yangi his-tuyg’ular, orzu-umidlar, sevgi haqidagi kitob solish holatlari ko’zga tashlanadi. Psixologiya fanida inson xulq-atvoridagi o’zgarish, goho chetga og’ish hodisasi ijtimoiy hayot bilan bog’liqligi haqida umumiy qonuniyat mavjud. Jahon psixologlari olib borgan tadqiqotlar tarbiyasi qiyin o’smirlarning paydo bo’lishga ijtimoiy muhitdan tashqari pedagogik-psixoloik omillar ham sabab bo’lishini ko’rsatmoqda. O’smirlar