Jahon adabiy tanqidchiligining o`zbek adabiy tanqidchiligiga ta’siri Reja: 1. Sharq adabiyotshunosligida ilmi naqdning rivoji 2.G‘arb allomalarining nazariy qarashlari 3.Tanqidchilikdagi izlanishlar

San’at asari ijodkor bilan kitobxon o‘rtasidagi muloqotni tashkillashtiradi . Sharq adabiyotshunosligida ahli dark, ahli idrok, ahli zurafo singari istilohlar ko‘p uchraydi,bunda badiiyat olamidan huzurlanuvchilar tushuniladi. Sharq adabiyotshunosligida ilmi naqd badiiy asarni baholaydigan soha tarzida rivojlangan.”Naqada”o‘zagidan kelib chiqqan tanqid istilohi tekshirmoq ,o‘rganmoq, yutuq, kamchiligini aniqlamoq kabi ma’noni bildiradi.Yunonchada “kritik”so‘zi bilan ifodalangan tanqid keng ma’noda mulohaza bildirmoq, fikr yuritmoq ma’nolarida qo‘llangan. Munaqqidlar matn bilan ishlashda so‘z zamiridagi ma’no qatlamni anglash,sharhlash orqali badiiy qimmatini belgilab borganlar.Bu jarayonni o‘rganish talabani mustaqil fikrlash, ilmiy salohiyatini oshirishga zamin yaratadi. Badiiy asar yaratilishi bilan unga baho berilar ekan,ma’lum mezonlarga asoslanadi.Qadimda asar yutuq ,kamchiligini ko‘rsatishda munaqqid yuksak didi, dunyoqarashi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan.”Al mo‘‘jam”,”Badoyi’ us\sanoye’” kabi asarlar sharq tanqid ilmi tarixini yoritishda muhim sanaladi. Aristoteldan Gegelgacha adabiy tanqidni harakatdagi estetik harakat tarzida taqdim etib,badiiy asarni yaxlit tuzilma tarzida o‘rganganlar. Sharqda sharh,tafsirning qadri baland bo‘lib,zehni kuchli allomalar bunday sharafli,mas’uliyatli vazifani uddalaganlar.Har bir so‘z,belgi ,imo,ishorani ilg‘ash,aniq hamda to‘g‘ri sharhlash ,asoslash katta ilmiy salohiyatni talab etgan. Muqaddas kitobga tafsir bitish tilni puxta bilish, so‘z ma’no xususiyatini anglash,quvvai hofizaga egalikni taqazo etadi. G‘arb tanqidshunosligida ham matn talqini ta’limotiga e’tiborni kuchaytirgan. Germenevtika talqin nazariyasi,ma’noni anglatish ta’limoti bo‘lib, asarni o‘zlashtirishni osonlashtiradi. Aksiologiya, ontologiya, germenevtika ilmi hozir ham jahon munaqqidlarini qiziqtirayotgan dolzarb masala hisoblanadi.Badiiy asar yashovchanligini belgilovchi nazariy ta’limotlar filologik tadqiqotlarga yo‘l ochadi. Adabiy tanqidning o‘ziga xos xususiyati – aniq badiiy asarlarni o‘z qiziqish doirasiga kiritishi bo‘lib, adabiyotshunoslikning muhim ahamiyatga ega va adabiy jarayon taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi qismlaridan biri sanaladi. Zero,

adabiyotshunoslik uch tarkibiy qismdan iborat: adabiyot tarixi. adabiyot nazariyasi va adabiy tanqid. Adabiyot tarixiy – badiiy adabiyotni retrospektiv ravishda, ya’ni "orqaga nazar tashlab turib", o‘tmishda kechgan hodisa sifatida tekshiradi. Boshqacha qilib aytganda, adabiyot tarixi badiiy ijodning tarixga mansub bo‘lib qolgan yoki qolayotgan qismini o‘rganadi, tekshiradi. Adabiyot tarixi so‘z san’atining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixini tadqiq etadi, umumlashtiradi, bir xalqning va umuman, kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyotida badiiy adabiyotning roli va ahamiyatini belgilaydi. Soha so‘z san’atining mohiyatini, taraqqiyot qonuniyatini, kishilik jamiyati rivojidagi o‘rni va rolini, o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etadi, badiiy asarlarni tahlil qilish tamoyillari va ularga baho berish me’yorlarini belgilaydi. Adabiyot nazariyasi o‘tmish va bugungi kun adabiy-tarixiy jarayonidan nazariy xulosalar chiqaradi. Adabiy tanqid esa adabiy ijod oqimining borishiga bevosita aralashadi, uning hamma hodisalariga ishtirok etadi, adabiyotning asosiy xususiyatlari shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Adabiy tanqid zamonaviy badiiy asarlarni xalq hayoti, uning hozirgi kundagi ehtiyoj va talablari jihatidan o‘rganadi, baholaydi, fazilat, nuqsonlarini aniqlaydi, yozuvchilarning ijodiy o‘sishlariga va adabiyotning ravnaqiga ko‘maklashadi. Adabiyotshunoslikning shu uchala tarkibiy qismi orasidagi mushtarak tomonlar shundaki, har uchalasi ham estetik bilimning o‘ziga xos aniq ko‘rinishlaridir, falsafa va estetika ularning umumiy metodologiyasidir, ular xalq tarixi, xalq tili, xalq madaniyati, folklor va xalq estetik tasavvurlarining jonli taraqqiyot tarixi negizida rivoj topadi. Shu boisdan ko‘p hollarda bir olimning o‘zi, aytaylik, I.Sulton yo M.Qo‘shjonovlar ayni holatda ham adabiyotshunos, ham munaqqiddirlar. Adabiyotshunoslikning uch tarkibiy qismi o‘rtasidagi o‘zaro tafovutlarga kelganda shuni aytish zarurki, ayirmalar ko‘proq xalqning zamonaviy hayoti va milliy adabiyotga munosabati masalalariga bevosita daxldorlikda ko‘rinadi.

Binobarin, adabiy tanqidni adabiyotshunoslik dan farqlashga imkon beradigan estetik xususiyatlar quyidagilar: 1) xalq va jamiyatning zamonaviy hayoti bilan bevosita bog‘langanlik; 2) zamonaviy milliy-badiiy jarayonni tahlil etish va bu orqali ijtimoiy hayotga estetik ta’sir ko‘rsatish; 3) xayot va adabiyotni estetik bilishga yo‘nalganlik, hayot orqali adabiyot to‘g‘risida muhokama yuritish: 4) umuman, adabiyotshunoslik zamon sinovidan o‘tgan ijobiy adabiy- badiiy, hodisalarni tadqiq etadi va ulardan ijobiylarini alohida ta’kidlab ko‘rsatadi; 5) tanqidda badiiy jarayon tahlilida ilmiylik, sotsial pafos va mahoratshunoslik o‘zaro uyg‘unlashib ketadi; 6) tanqid chaqqon harakatchanlik, estetik jangovarlik va publitsistik uslubga moyildir; 7) tanqid tezkor va tezpishar estetikadir, o‘ziga xos aniq amaliy estetikadir; 8) adabiyot tarixi estetika tarixi bilan, adabiyot nazariyasi- estetika nazariyasi bilan uyg‘un bo‘lsa, adabiy tanqid estetik tanqid bilan uyg‘undir. Adabiyotshunos va tanqidchi orasidagi farqlar ham anchagina, bular quyidagilardan iborat: 1) adabiyotshunos ilmiy tafakkur maydonida, tanqidchi esa ilmiy va badiiy tafakkurning qo‘shilish maydonida harakat qiladi; 2) adabiyotshunos o‘tmish adabiy meros ustida, adabiy tanqidchi esa jonli adabiy jarayon ustida so‘z yuritadi; 3) adabiyotshunos o‘tmish adabiy jarayoniga, adabiy tanqidchi esa, aniq asarga ko‘proq urg‘u beradi; 4) adabiyotshunos "yaxshi ma’nodagi akademizm"ga, bilvosita faollikka tayanadi, tanqid esa operativlikka va bevosita faollikka suyanadi; 5) adabiyotshunos mutaxassislarga qarata so‘zlaydi, adabiy tanqidchi esa ommaga qarab so‘zlaydi; 6) adabiyotshunos estetikani boyitadi, adabiy tanqidchi adabiyotshunoslikni va hokazo. Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlari o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisini to‘ldiradi, boyitadi. Shunday qilib, adabiyot tarixi, adabiyot nazariyasi va adabiy tanqidning tadqiqot tamoyillari bitta, ammo predmeti bir-birinikidan farq qiladi. Adabiyotshunoslikda, jumladan, rus adabiyotshunosligida ham tanqid tarixiga taalluqli talay asarlar yaratilganiga qaramay, bu sohada hamma adabiyotlar uchun ma’qul va manzur tushadigan mushtarak metodika hali maydonga kelganicha yo‘q.

Hozircha ilmda hamma uchun manzur tushgan birdan-bir qoida – tanqid tarixini adabiyot tarixining asosiy bosqichlari bilan aloqadorlikda o‘rganishdir. Bu yo‘nalishning ilmiyligi shundaki, u adabiy-tarixiy jarayonda adabiyot va san’atning tanqid bilan uzluksiz rivojlanishini doimo ko‘zda tutadi. Shuni unutmaslik kerakki, tanqid tarixi adabiyot tarixining takrori bo‘lmasligi lozim. Adabiyot va san’at tarixida tanqidga oid material ikkinchi o‘rinda turgani kabi tanqid tarixida ham adabiyot tarixiga oid material faqat yordamchi o‘rinnigina zgallashi mumkin. Bunda tanqid tarixining badiiy adabiyot tarixi bilan chambarchas aloqasi va tanqid tarixining nisbatan mustaqilligi adabiy tanqidchilikning rivojini tayin etuvchi shart-sharoitning o‘ziga xos xususiyatlarini, albatta, e’tiborga olmoq demakdir. Bu o‘ziga xoslik shundan iboratki, o‘zbek adabiy tanqidi ham san’at va adabiyot taraqqiyotining asosiy qonunlari allaqachon kashf etilgan davrda rivoj topdi. Bunday sharoitda tanqidchining vazifasi xuddi shu kashf etilgan qoidalarni chukur anglash va shundan kelib chiqib to‘g‘ri, xolis baholashdan iborat bo‘lib qoladi. Adabiy tanqidning vazifasi yozuvchilar ijodini, adabiyotimizda voqea darajasidagi badiiy asarlarni tahlil etish va shu asosda adabiyot rivojiga turtki bo‘ladigan mummolarni ko‘tarib chiqish, tekshirish va estetik mohiyatini ochish va baholash, umumlashtirishdan iborat. Adabiyot hayotdagi, jamiyatdagi real voqelikni, insonning hayotini badiiy aks ettirishi va uning barkamol yetuk obrazni yaratishi lozim bo‘lsa, komil tanqidning vazifasi hayotning voqea-hodisalarini, kishilar hayotini yozuvchi qanchalik aks ettirgan yo ettira olmaganini, bordi-yu bu yetarli darajada keng va chuqur aks ettirilmagan bo‘lsa, buning tub sabablarini ko‘rsatishi shart. Adabiy tanqidning vazifasi va tabiatidan kelib chiquvchi bu talab tanqidchini ham hayotni teran kuzatish va chuqur o‘ylashga da’vat etadi. Bunda tanqidchi tanlagan tahlil usullari va uslublarining rang-barangligi muhim ahamiyatga molik. Zero, tanqidga oid asarning ta’sirchanlik darajasi va o‘qishliligi aslida xuddi shu usul va uslub jozibasiga bog‘liq. Adabiy tanqid tajribasida badiiy tahlilning sotsiologik tadqiqot,