LALMIKOR YERLARDA ALMASHLAB EKISH 1. Lalmikor yerlarda almashlab ekishning ahamiyati. 2. Lalmi yerlarda qo‘llaniladigan almashlab ekish turlari. 3. G‘alla-moyli ekinlar almashlab ekish tizimining qo‘llash usullari. 4. Kuzgi g‘alladan so‘ng takroriy ekin ekish tartibi.

1. Lalmikor yerlarda almashlab ekishning ahamiyati. Hozirgi davr fan yutuqlari va ilg‘or texnologiyalar surunkali ekilgan g‘alladan ham yuqori hosil etishtirish imkoniyatlarni yaratdi. AQSH da bir tajriba maydoniga 1900-yildan buyon surunkali g‘alla ekiladi, lekin hosildorlik bir maromda saqlanmoqda. CHunki ekilgan g‘allaning ozuqaga talabi qondiriladi, kasallik, zararkunanda va begona o‘tlarga qarshi kurashiladi. Demak, g‘allachilikda almashlab ekishni joriy etish bilan birga uning imkoniyatlari chegaralangan xududlarda ushbu tajribalardan foydalanib yuqori don xosili etishtirish imkonyatlari mavjud. Dehqonchilikning asosini almashlab ekish tashkil etadi. Lalmi yerlarda joylashgan fyermyer xo‘jaliklarida yer tuzish, dalalarda almashlab ekish tizimlarini o‘zlashtirish ishlarini amalga oshirishi lozim. So‘nggi o‘n yilda lalmi yerlarda g‘alla ekinlari hosildoriligi gektariga 3- 10ssentnyergacha, o‘rtacha 6,5ss/ga ni tashkil etdi. Bu holatni ayrim hududlarda almashlab ekishga rioya etilmayotganligi, dehqonchilik madaniyatining pasayganligi, agrotexnika talablarining buzilishi, o‘g‘itlashga e’tiborsizlik, urug‘chilik va o‘simliklarni himoya qilishning samarasiz tizimi, shuningdek lalmi dehqonchilikning moddiy texnika bazasining susayganligi bilan izohlash mumkin. Iqtisodiy tahlillar lalmikor yerlarda bug‘doy etishtirish boshqa ekinlarga nisbatan bir muncha yuqori samaradorlikka ega ekanligini ko‘rsatmoqda. Bug‘doy arpaga nisbatan quyi mintaqalarda 20-25 foiz, tog‘ oldi va tog‘li mintaqalarda 25- 30 foiz ko‘p hosil byeradi. Lalmi yerlarda ilg‘or texnologiyalar qo‘llanilganda bug‘doydan 15-20ss/ga va undan ko‘p don hosili olish mumkinligini ko‘plab tajribalar isbotlagan. Lalmikor sharoitda don shudgor almashlab ekish qo‘llaniladi. Almashlab ekishda ekinlar ma’lum dalalarda navbatlanish tartibi buyicha joylashtiriladi, bunda dalalar soni 2-4 dan 10-12 tagacha bo‘ladi. Masalan 10 dalali almashlab ekish bo‘lsa dalalar 10 tacha bo‘lib ekinlar unda navbat bilan joylashtiriladi. Bir qancha ekin ekiladigan almashlab ekish dalasiga dalalar to‘plami deyiladi.

Dalalar to‘plamiga quyidagi talablar qo‘yiladi. 1. Dalalar to‘plami uchun yerga bo‘lgan talab. 2. Ishlov byerish va parvarish qilish tartibi. 3. Ekinlarni tuproq unumdor-ligiga ta’siri. SHu talablardan kelib chiqqan holda quyidagi dalalar to‘plamini tashkil qilish mumkin. 1. Qator oralariga ishlov byeriladigan ekinlar. 2. Kuzgi ekinlar (bug‘doy, arpa, jovdar) ekiladigan dala. 3. YOppasiga ekiladigan bahorgi ekinlar dalalari (beda, bug‘doy, arpa, suli va hokazo) 4. Lalmikor sharoitda almashlab eishda bitta dala toza shudgor holda qoldirib qolganlariga don ekinlari ekiladi. Almashlab ekishda o‘tmishdosh ekin muhim ahamiyatga ega. O‘tmishdosh ekin deb, muayyan dalada oldingi yillarda ekilgan ekin turlariga aytiladi. O‘tmishdosh ekinlarga qo‘llanila-digan agrotexnik tadbirlar (yerni ishlash, parvarishlash, o‘g‘itlash, sug‘orish kobilar) undan keyin ekiladigan ekinlarni o‘sishi rivojlanishi qo‘rsatadi. SHuning chun dalalar tarixini bilish (yillar davomida ekilgan ekin turi, agrotexnikasi) muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlar dala tarixi kitobida qayd qilib boriladi. Sug‘oriladigan yerlarda barcha ekinlar uchun beda eng yaxshi o‘tmishdosh hisoblanadi. Lalmikor sharoitda esa toza shudgor yaxshi o‘tmishdoshdir. Almashlab ekishning har qaysi dalasida ma’lum davr maboynida ekinlarning oldinma keyin navbatlanishiga rotatsiya deb ataladi. Almashlab ekiladigan dalalar soni rotatsiya yillari soniga to‘g‘ri keladi. 2. Lalmi yerlarda qo‘llaniladigan almashlab ekish turlari Lalmikor yerlarda g‘alla-toza shudgor, band shudgor, beda almashlab ekishning turli tizimlari, sug‘oriladigan yerlarda g‘alla almashlab ekish tizimining qisqa rotatsiyali sxemalari ishlab chiqilgan. Tuproqning tabiiy unumdorligini oshirish, tuproqqa ishlov byerish, ekish, o‘g‘itlash, sug‘orish kabi hosil etishtirishning qulay agrotexnik tadbirlari ilmiy asoslangan.

Lalmi yerlarda begona o‘tlarni yo‘qotishda g‘alla-shudgor almashlab ekish tizimlarini joriy etish muhimdir. Begona o‘tlarga qarshi faqatgina agrotexnik tadbirlarni qo‘llash bilan yaxshi natijalarga yerishib bo‘lmaydi. CHunki ko‘p yillik begona o‘tlarning ildizlari 2-3 metr va undan ko‘p chuqurlikka etib borishi mumkin. SHuning uchun agrotexnik tadbirlar bilan birga begona o‘tlarni kimyoviy usul bilan o‘toq qilish katta ahamiyatga ega. Bir rotatsiya ichida yillar va dalalar bo‘yicha navbatlanadigan ekinlar rejasini qayd qilingan jadvalga rotatsion jadval deyiladi. Ekinlar guruhining ro‘yxati va ularning navbatlanishi almashlab ekish tizimi (sxemasi) deyiladi. Lalmi yerlarda surunkali g‘alla ekish, uni organik va minyeral o‘g‘itlar bilan o‘g‘itlamaslik hosildorlikni yog‘ingarchilikka qarab 3-8ss/ga ga kamaytiradi. Almashlab ekish tizimlari joriy etilib har uch yilda bir marta toza shudgor ko‘tarishdan oldin gektariga 10 tonna mahalliy va 40 kg/ga fosfor solish tuproqdagi gumusning 0,5-0,6% ga oshishini, azot, fosfor oziqa moddalarining barqaror ijobiy balansini yuzaga keltiradi. Almashlab ekish tizimiga ko‘ra lalmi yerlarda boshoqli don ekinlari salmog‘i haydaladigan yerga nisbatan 60 % bo‘lishi talab etiladi. Keyingi davrlarda Respublika bo‘yicha haydaladigan lalmi yer maydonlarining 33,6 % boshoqli don bilan band. Bundan ko‘rinib turibdiki, Respublikada boshoqli don ekinlari maydonini 1,5-1,8 barobar ko‘paytirish imkoniyatlari mavjud. Lalmikor yerlarda kuzgi bug‘doyning qishga va qurg‘oqchilikka chidamligi muhim rol o‘ynaydi. Bug‘doyning qishga chidamliligi o‘simlik o‘sish fazasiga, qish ob-havosiga va boshqa omillarga bog‘liq. Kuzda unib chiqqan bug‘doy yaxshi qishlaydi. Unib chiqishi bahorga cho‘zilganda bug‘doyning turli darajada siyraklanishi yuz byeradi. Lalmi yerlarda unib chiqqan bug‘doyning past haroratda nobud bo‘lishi kamdan kam holatlarda uchraydi. Lalmi yerlarda bug‘doy deyarli har yili qurg‘oqchilik ta’siriga uchraydi. Ayrim yillari tuproqda namlik boshoqlash-don to‘plash davrlarida o‘simlik o‘zlashtira olmaydigan darajaga- 5,8 foizga tushadi. Tuproq qurg‘oqchiligi bilan

havo haroratining keskin ko‘tarilishi (+40oS dan+42 oS gacha va undan yuqori) qo‘shilib bug‘doy hosildorligiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘tmishdosh. Lalmi bug‘doydan barqaror yuqori hosil olishda o‘tmishdosh ekin muhim rol o‘ynaydi. 3. G‘alla-moyli ekinlar almashlab ekish tizimining qo‘llash usullari Respublikaning lalmikor yerlarida g‘alla, dukkakli don, poliz, moyli va em- xashak ekinlardan mo‘l va sifatli hosil etishtirishning asosini g‘alla-toza va band shudgor, g‘alla-beda almashlab ekishning maqbul tizimlarini qo‘llash tashkil etadi. Lalmikor yerlarda olib borilgan ko‘p yillik ilmiy izlanishlar natijasida har bir mintaqa uchun g‘alla-shudgor almashlab ekishning turli tizimlari ishlab chiqildi: Tekislik mintaqasida. – 2 dalali (toza shudgor-g‘alla) Qir-adirlik mintaqasida- 5 dalali (toza shudgor-g‘alla-g‘alla-band shudgor- g‘alla). Tog‘ oldi va tog‘ mintaqalarda - 6 dalali toza va band shudgor (toza shudgor- g‘alla-g‘alla-band shudgor-g‘alla-g‘alla), chorvachilikka ixtisoslashgan fyermyer xo‘jaliklarida yoki tuprog‘i kuchli yeroziyaga uchragan dalalarda – 10 va 11 dalali beda-g‘alla (beda-beda-beda-beda-beda-g‘alla-g‘alla-band shudgor-g‘alla-g‘alla) tizimlarini joriy etish tavsiya etiladi. Lalmi yerlarda haydaladigan yer maydonining 60 % boshoqli don (40 % bug‘doy, 20 % arpa), 10 % beda, 30 % toza va band shudgor bo‘lmog‘i lozim. Tekislik va tekislik-balandlik zonalarning yuqori qismida ekin ekiladigan maydonlar strukturasi quyidagi ekinlardan iborat bo‘lishi tavsiya etiladi (% hisobida)  g‘alla ekinlar -55-60, shudgorlar -35-30, izen ь va -8-10. Bahorikorlikdagi tog‘ oldi va tog‘ zonalarida  g‘alla ekinlar -65-70, shudgorlar -25-20, beda -10. Lalmikor dehqonchilik ilmiy tekshirish instituti quyidagi almashlab ekishlarni tavsiya etadi. Lalmikorlikdagi, qurg‘oqchilik ayniqsa keskin bo‘ladigan tekislik va tekislik-balandlik zonasining pastki qismi uchun quyidagi besh dalali shudgor