ALMASHLAB EKISHNI LOYIHALASHTIRISH VA JORIY ETISH 1. Almashlab ekishni loyihalashtirish. 2. Almashlab ekishni joriy etish. 3. Dala tarix kitobi. 4. Qisqa rotatsiyali almashlab ekish tizimlarini joriy etish.

1 Almashlab ekishni loyihalashtirish Fyermyer xo‘jaliklarida almashlab ekishni o‘zlashtirish va joriy etish ikki davrda amalga oshiriladi. Birinchi davr almashlab ekishni o‘zlashtirishni, ya’ni tashkiliy-xo‘jalik, agrotexnika va yer tuzish ishlarini o‘z ichiga oladi. Har bir xo‘jalikda uning yunalishi yoki ixtisosligi bo‘yicha rivojlantirishning istiqbolli plani tuziladi. Istiqbolli reja tuzilayotganda xo‘jalikning tabiiy va iqtisodiy sharoitiga mos ekinlarning ratsional strukturasi aniqlanadi, ularning nisbatiga muvofiq dala, em- xashak va maxsus almashlab ekishning to‘g‘ri tizimi ishlab chiqiladi. Almashlab ekishda dalalar soni, ularning maydoni va ekinlar navbatlanishining ilmiy asoslari aniklanadi. Xo‘jalik rivojlanishining istiqbolli rejasi, davlat buyurtmasining bajarilishi va aholini zarur qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan ta’minlashi va hokazolar nazarda tutilib, maydonlardagi ekinlar strukturasi belgilanadi. Almashlab ekish tizimi ishlab chiqilayotganda xo‘jalikning ishki resurslari va ishlab chiqarish jrayonlarini mexanizatsiyalashtirish darajasi hisobga olinadi. Alamashlab ekish soni aniqlanayotganda xo‘jalikda qishloqlarning joylashishi va chorvachilik fyermalarining soni va ularning joylashishi, yer massivlarining tabiiy chegarasi va boshqa shart- sharoit e’tiborga olinadi. Almashlab ekish dalalari bitta massivda joylashtirilishi zarur. Dalalarning chekkasi yo‘l, ariq va boshqa tabiiy narsalar bilan chegaralanishi lozim. Almashlab ekish dalalarining maydoni tanlanayotganda tuproq tipi, uning mexanik tarkibi, unumdorligi hamda mehnatni tashkil etishdagi qulayliklar hisobga olinishi kyerak. Almashlab ekish dalasining maydoni 25-35 ga bo‘lishi kyerak. Bunday maydon sug‘orish suvlaridan va texnikadan samarali foydalanishni ta’minlaydi hamda ekinlarni etishtirishda agrotexnika tadbirlarini tabaqalashtirib amalga oshirishga imkon byeradi. Almashlab ekish tuproq tipi, rel ь efi, dalalarning madaniyligi, ekinlarning biologik xususiyati va ularning tashqi sharoitga munosabati nazarda tutilgan holda o‘zlashtiriladi.

Almashlab ekish tizimining loyihasini tuzishdan oldin xo‘jalikning ekin maydoni va foydalanilmayotgan yerlari ko‘rib chiqiladi. Almashlab ekish loyihasini tuzish bilan bir vaqtda ekinlar hosilini muttasil ko‘paytiradigan va tuproq unumdorligini oshiradigan zarur agrotexnika tadbirlari kompleksi ishlab chiqiladi. Almashlab ekish loyihasini tuzishda dalalar massivi to‘g‘ri konfiguratsiyali, ya’ni texnikadan to‘liq foydalanish uchun imkoniyati boricha to‘g‘ri to‘rtburchak shaklda bo‘lishi kyerak. Almashlab ekish tizimi aniqlanayotganda va o‘zlashtirilayotganda tuproq kartasidan va tuproqni tekshirish ma’lumotlaridan keng foydalaniladi. Yerlari shamol yeroziyasiga uchragan, kichik uchastkali, tut daraxtlari ko‘p ekilgan hamda rel ь efi notekis joylarda almashlab ekish maydonlari kichikroq bo‘ladi. Bunday yerlar asosan Farg‘ona vodiysi, Samarqand viloyatlaridir. Almashlab ekish sxemalarini hisobga olgan xolda fyermyer xo‘jaliklari tashkil etilganda, almashlab ekishni joriy etish mas’uliyati ortadi. Respublikamizdagi paxtachilik va bug‘loy etishtirishga ixtisoslashgan xo‘jaliklarda o‘rtacha 70 - 80 ga dan yer biriktirilgan, ammo ba’zi fyermyer xo‘jaliklarida bu maydonlar 100- 120 ga gacha etadi. SHu munosabat bilan respublika bo‘yicha o‘zlashtirilgan almashlab ekishning asosiy asosiy qismi fyermyer xo‘jaligi ichidagi almashlab ekishga aylantirildi. 2. Almashlab ekishni joriy etish Respublikamizning fyermyer xo‘jaliglari sharoitiga ijobiy yondashib, loyixalarni har tomonlama muhokama qilib, bug‘doy-paxta almashlab ekishning qisqa rotatsiyali sxemalari o‘zlashtirilgan Almashlab ekishni joriy etish uchun 2-4 yil, ayrim maxsus almashlab ekishlar uchun esa undan ham ko‘proq vaqt talab etiladi. Agar ekinlarning navbatlanishi qabul qilingan rejabo‘yicha, o‘tmishdoshlardan keyin almashlab ekishga kiritilgan ekinlar belgilangan maydonlarga ekilsa, almashlab ekish joriy etilgan hisoblanadi. Almashlab ekishni joriy etish uchun birinchi navbatda quyidagilarni bajarish lozim: almashlab ekish dalalarining har xilligini tugatish; har bir dalaga belgilangan ekinni qat’iy joylashtirish; qabul qilingan navbatlashga muvofiq,

o‘tmishdoshlardan keyin belgilangan ekinlarni ekish; barcha almashlab ekish dalalarida yuqori agrotexnikani qo‘llash; ekinlarni to‘g‘ri navbatlash bilan birga o‘g‘itlardan kyerakli miqdorda foydalanish kyerak. Almashlab ekishni joriy etishda yangi almashlab ekishga o‘tish reja ishlab chiqiladi va u agrotexnika nuqtai nazaridan asoslanadi. Almashlab ekishni joriy etish rejada (o‘tish jadvalida) almashlab ekish dalalari va yangi tizimiga o‘tish davri bo‘ylab qabul qilingan ekinlardan foydalanishning aniq tartibi ko‘rsatilishi zarur. Rejada dalaning raqami, maydoni va oxirgi 2 yilda ekilgan o‘tmishdosh ekin ko‘rsatiladi. O‘tish davrida quyidagi talablarga rioya qilish: ekin ekish planini bajarish; yordam ratsional foydalanish; ekinlarni yaxshi o‘tmishdoshlardan keyin ekish; chorvachilikni em-xashak bilan to‘la ta’minlash; texnika ishlashi uchun me’yorl sharoit yaratish va mehnatni tashkil etish zarur. Bo‘lardan tashqari, har bir almashlab ekish uchun yerlarni ishlash, o‘g‘itlash tizimi, begona o‘tlar, zararkunanda va kasalliklarga qarshi ko‘rash tadbirlari va boshqalar ishlab chiqiladi. O‘tish davri mobaynida sho‘r, botqoq yerlar yoki notekis uchastkalarning melioratsiya holati yaxshilanadi, yerlar ishlanadi va tekislanadi. Barcha ekinlar belgilangan o‘tmishdoshdan keyin ekilgandagina almashlab ekish to‘g‘ri joriy etilgan hisoblanadi. Almashlab ekishning to‘g‘ri joriy etilganligi har yili ikki marta, ya’ni baxorda bahorgi ekinlar, kuzda esa kuzgi ekinlar ekilgandan keyin tekshirib aniqlanadi. 3. Dala tarix kitobi Almashlab ekishni joriy etish davridan boshlab xo‘jalikda dala tarixi kitobi yuritiladi. Bu kitob almashlab ekish dalalari bo‘yicha ekinlarni to‘g‘ri joylashtirish, parvarish qilish usullarini to‘g‘ri qo‘llash masalalarini hal etishga yordam byeradi va har bir dala yoki uchastkaning bir necha yillik tarixini bilishni taqozo etadi. SHuning uchun ham har bir xo‘jalikda dala tarixi kitobi yuritiliish kyerak. Unda, almashlab ekish raqami, nomi, qabul qilingan ekinlarning navbatlanish tartibi, dalalar maydoni, almashlab ekish maydoni ko‘rsatiladi.

Kitobda har yili ekinlarning haqiqiy joylashishi qayd etiladi va besh yil mobaynidagisi ko‘rsatiladi. Bu almashlab ekishlar xo‘jalik bo‘yicha hisobga olinadi. Almashlab ekishning har bir dalasi bo‘yicha har yili amalga oshirilayotgan agrotexnika tadbirlari, hosildorlik hamda quyidagi ma’lumotlar: asosiy haydash muddati, haydash chuqurligi, yerga solingan organik-minyeral o‘g‘itlar va amalga oshirilgan agromelioratsiya tadbirlari; ekin ekish usullari, me’yori; dalaning holati, ekilgan ekinning navi; ekinlarni parvarish qilish (qator oralarini ishlash muddati, chuqurligi, begona o‘tlar, zararkunanda va kasalliklarga qarshi ko‘rash, yaganalash) usullari, muddati va hokazolar; yerga solingan o‘g‘itlarning turi, me’yori, qo‘llash usuli, muddati; hosilni yig‘ishtirib olish usullari, muddati; gektaridan olingan hosil yozib boriladi. Bo‘lardan tashqari, tuproq unumdorligining o‘zgarib borishi agrokimyo laboratoriyasi ma’lumotlariga asosan yoritilib borishi kyerak. Kitobni fyermyer boshlig‘i yuritadi. 4. Qisqa rotatsiyali almashlab ekish tizimlarini joriy etish G‘o‘za seleksiyasi, urug‘chiligi va agrotexnologiyalari ITI tomonidan quyidagi qisqa rotatsiyali almashlab ekish tizimlari tavsiya etilgan. 1. Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida qisqa rotatsiyali almash lab ekishning 2:1 (1-yil g‘o‘za + oraliq ekin javdar : 2-yil, g‘o‘za : 3-yil, kuzgi bug‘doy + takroriy ekin mosh, bunda g‘o‘za salmog‘i 66,6%, bug‘doy 33,3%); 2:1 (1-yil kuzgi bug‘doy + takroriy ekin mosh : 2-yil kuzgi bug‘doy + takroriy ekin mosh + oraliq ekin javdar : 3-yil g‘o‘za, bunda g‘o‘za 33,3%, bug‘doy 66,6%); 1:1:1 (1-yil kuzgi bug‘doy + takroriy ekin mosh + oraliq ekin tritikale : 2-yil g‘o‘za + oraliq ekin tritikale : 3-yil soya, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%); 1:1 (1-yil, kuzgi bug‘doy + takroriyekin mosh + oraliq ekin javdar : 2-yil g‘o‘za, bunda g‘o‘za 50,0%, bug‘doy 50,0%) tizimlari. 2. O‘tloqi-allyuvial tuproqlar uchun 1:1:1 (1-yil kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale:2-yil soya : 3- yil g‘o‘za, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%).