logo

ALMASHLAB EKISH

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

61.6787109375 KB
MAVZU:  ALMASHLAB EKISH
 Reja:
1. Almashlab ekish va uning ahamiyati.
2 .   O‘tmishdosh ekinlarga qo‘yiladigan agrotexnik talablar.
3 .   Almashlab ekish rotatsiyasi  v a  sxemasi .
4. Qisqa navbatli almashlab ekish tizimlarini dehqonchilikka joriy qilish.
5.   Qisqa   rotatsiyali   almashlab   ekish   dalalarida   tuprokning   agrofizikaviy   va
agrokimyoviy xossalari.
  1.   Almashlab ekish va uning ahamiyati.
Almashlab   ekish   dehqonchilik   tizimining   muhim   tarkibiy   qismidir.
Almashlab   ekish   tizimida   mazkur   fyermyer   xo‘jaligining   dala   ishlarini   tashkil
etilishi   aks   ettiriladi,   almashlab   ekish   tizimi   asosida   tuproqni   ishlash   tartibi,
o‘g‘itlash,   begona   o‘tlarga,   kasallik   va   zararkunandalarga   hamda   tuproq
yeroziyasiga qarshi kurash tadbirlari amalga oshiriladi.
Xo‘jalik hududida dalalar  va ma’lum  bir  davrlar bo‘yicha madaniy ekinlarni
ilmiy asosda isbotlangan navbatlab ekish almashlab ekish deb ataladi. Turli ekinlar
tuproqda turli miqdorda ildiz qoldig‘i va azot qoldirib, uning unumdorligiga har xil
ta’sir   etadi.   Ko‘p   yillik   o‘tlar   o‘rib   olinganidan   keyin   tuproqda   ko‘p   miqdorda
organik moddalar qoldiradi. Masalan 3 yillik beda 10-11 t/ga ildiz qoldig‘i va 300-
500   kg   biologik   azot   to‘playdi.   SHu   tufayli   tuproqning   strukturasi,   suv-fizik
xossalari,   sig‘imi,   zichligi,   tuproqning   oziq,   havo,   issiqlik,   suv   rejimlari   hamda
mikroorganizmlar   faoliyati   yaxshilanadi.   Almashlab   ekish   ta’sirida   tuproqda   turli
kasalliklar   va   hashoratlar   miqdori   keskin   kamayadi,   gumus   (chirindi)   miqdori
ortadi.
Almashlab   ekish   dalalaridagi   ko‘p   yillik   em-xashak   ekinlari   ta’sirida   sizot
suvlar   sathi   pasayib,   tuproqda   botqoqlanish   va   sho‘rlanish   jarayoni   ya’ni   tuz
to‘planishi kamayadi. Oqibatda ekinlarning hosildorligi 10-35% gacha oshadi.
Monokulturada,   agar   ayni   bir   dalaning   o‘zida   faqat   bir   yillik   ekinlar
o‘stirilganda ko‘p hollarda tuproqning tabiiy – kimyoviy xossalari yomonlashib, u
kuchsizlanib qoladi. 
Bir   maydonning   o‘zida   bir   xil   ekin   uzoq   vaqt   ekilsa,   oziq   moddalarga
nisbatan   tuproqda   bir   tomonlama   oriqlash   yuz   byeradi.   Ma’lumki,   ekinlar   oziq
rejimiga turlicha ehtiyoj sezadi. G‘alla ekinlari, kartoshka fosforni, ildiz mevalilar
kaliyni,   dukkaklilar   fosfor   va   kaliyni,   g‘o‘za   azot   va   fosforni   ko‘p   o‘zlashtiradi.
Bundan   tashqari,   turli   o‘simliklarning   ildiz   tizimi   har   xil   bo‘ladi   va   suv,   oziq
moddalarni tuproqning turli qatlamlaridan har xil miqdorda oladi.
Respublikamizning   sug‘oriladigan   yerlarida   quyidagi   almashlab   ekish   turlari
qo‘llaniladi. 1.   Dalali   almashlab   ekish   (don   va   texnika   ekinlarini   etishtirishga
mo‘ljallangan).
2. Em-xashak almashlab ekish (asosan em-xashak ekinlari va sabzavot, poliz
kartoshka etishtirish uchun mo‘ljallangan).
3. Maxsus almashlab ekish (ekinlar kasalligini oldini olish va qarshi kurashga,
tuproq muhofazasiga va melioratsiyasiga mo‘ljallangan).
Lalmikor   sharoitda   don-shudgor   almashlab   ekish   qo‘llaniladi.   Tuproq
unumdorligini tiklashga qaratilgan almashlab ekish: 
 ekin va qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,
 shudgor almashlab ekish, 
 shudgor va qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,
 ko‘kat o‘g‘it ekinlarini almashlab ekish, 
 o‘t hamda qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,
 o‘t-dalali va bog‘ almashlab ekishga bo‘linadi.
Bundan tashqari, muayyan maqsadda almashlab ekishga ko‘ra, g‘alla- g‘o‘za,
g‘alla-g‘o‘za-em-xashak,   g‘alla-g‘o‘za-sabzovot,   g‘o‘za-beda   almashlab   ekish,
g‘o‘za-makkajo‘xori-beda   almashlab   ekish,   kanop-beda   almashlab   ekish,   don
ekinlari almashlab ekish, sabzavot-don ekinlari almashlab ekish sxemasi bo‘ladi va
hokazo.
Almashlab ekishda ma’lum sondagi dala (1, 2, 3, 4 ta va hokazo) va ekinlarni
navbat   bilan   ekishning   belgilangan   tartibi   bo‘ladi.   Misol   uchun,   uch   dalali
almashlab   ekish   qo‘llanilsa,   ekin   ekiladigan   maydon   teng   uch   qismga   bo‘linadi.
Mazkur   ekin   ajratiladigan   maydonga   qarab   u   bitta   yoki   bir   nechta   dala - ni   yoki
dalaning bir qismini e g allashi mumkin.
Bir necha xil ekin o‘stiriladigan almashlab ekish dalasi tyerma (yig‘ma) dala
deb ataladi. Tyerma dala tarkibiga, imkoni boricha, tuproq sharoitiga, yerga ishlov
byerish tizimiga va ularni parvarish qilishga bo‘lgan talablarga, shuningdek, tuproq
unumdorligiga ta’siriga ko‘ra, o‘zaro ko‘p jihatdan o‘xshash bo‘lgan ekinlar tanlab
olinishi   kyerak.   Aytib   o‘tilgan   talablarga   bog‘liq   holda   quyidagi   tyerma   dalalar
tashkil   etilishi   mumkin:   1)   keng   qatorlab   ekiladigan,   chopiq   qilinadigan   ekin dalalari; 2) kuzgi ekinlar (bug‘doy, arpa va javdar) ekiladigan dalalar; 3) sabzovot
ekinlari   (karam,   pamidor,   bulg‘or   qalampiri)   ekiladigan   dalalar;   4)   lalmikor
sharoitda   bir   yillik   o‘tlar   va   qator   oralari   ishlanadigan   yertagi   ekinlarni   shudgor
bilan band bo‘lgan bitta dalaga ekish mumkin.
Almashlab ekishda avvalgi yili muayyan ekindan oldin ekilgan ekinlar muhim
ahamiyatga   ega.   Ushbu   dalaga   o‘tgan   yili   ekilgan   ekinlar   yoki   shudgor   dala   shu
yili ekilgan asosy ekinga nisbatan o‘tmishdosh hisoblanadi.
Almashlab   ekishning   har   qaysi   dalasida   ma’lum   vaqt   davomida   ekinlarni
izchillik   bilan   navbatlab   ekish   rotatsiya   deb   ataladi   (rotatsiya   lotincha-   rotate
so‘zidan   olingan   bo‘lib   davra   aylanishi   degan   ma’noni   bildiradi).   Odatda,
almashlab   ekish   dalal a ri   soni   rotatsiya   yillari   soniga   mos   keladi.   Bir   rotatsiya
davomida   yillar   va   dalalar   bo‘yicha   ekinlarni   navbatlab   joylanishi   belgilanadigan
jadval rotatsiya jadvali deb ataladi. 
Almashlab   ekishda   rotatsion   jadval   quyidagicha   tuziladi:   Dalalar   soni
rotatsiya yiliga teng qilib olinib, ular tartib raqami gorizontal yo‘nalishda byeriladi.
Yillar bir rotatsiya muddati uchun, ya’ni dalalar soniga teng qilib byeriladi.
Almashlab ekiladigan dalalar soni rotatsiya yillari soniga to‘g‘ri keladi (1.46-
jadval).
1.46-jadval
Almashlab ekishning rotatsion jadvalini tuzishga doir dastlabki ma’lumotlar
Almashlab ekishning
nomi Almashlab ekish
tizimlari Ekinlarning salmog‘i
Paxta-kuzgi bug‘doy 2:1 g‘o‘za salmog‘i 66,6%,
bug‘doy 33,3%),
Kuzgi bug‘doy-paxta 2:1 bug‘doy 66,6%, g‘o‘za 33,3%, 
G‘o‘za-kuzgi   bug‘doy-
soya 1:1:1 g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%,
soya 33,3%),
G‘o‘za-kuzgi bug‘doy 1:1 g‘o‘za 50,0%, bug‘doy 50,0%) Masalan,   2:1   paxta-kuzgi   bug‘doy   almashlab   ekishning   rotatsion   jadvalini
tuzish kyerak bo‘lsin. Bu sxema bo‘yicha 2 yil paxta ekiladi, 1 yil kuzgi bug‘doy
ekiladi.   Bir   rotatsiya   3   yilga   teng   bo‘ladi.   Demak,   buning   uchun
3   dalali   rota-sion   jadval   tuziladi.   Rotatsion   jadvalda   ekinlarni   uch   yil   davomida
navbatlab ekish aks ettiriladi.
Almashlab   ekishda   ekinlar   nomi   o‘rniga,   unga   kiradigan   o‘simliklar   guruhi,
masalan, kuzgi, bahorgi g‘alla ekinlari va boshqa ekinlar ko‘rsatilishi mumkin, bu
ekinlar   gruppasining   ro‘yxati   va   ularni   navbatlash   almashlab   ekish   sxemasi   deb
ataladi.
Foydali   almashlab   ekish   sxemasi   organik   almashlab   ekish   sxemasining
fundamenti  hisoblanadi.  Organik fyermyer xo‘jaliklari shuni  angladiki, almashlab
ekish   asosiy   hosilni   etishtirishda   muhim   hisoblanadi.   Mutaxasis   fyermyerlar
o‘zlarining almashlab ekish sxemasini tuzishdi: 1) naqd pul mablag‘larini ishlash,
2) tuproq unumdorligini yaxshilash.
Almashlab   ekish   va   almashlab   ekish   rejasi   hamda   ma’lumotlar   fyermyer
xo‘jaliklarida yoki dalalarda joriy etilishi talab qilinadi.
Juda   ko‘p   kitoblar   va   maqolalar   almashlab   ekish   maqsadi   va   foydalarini
andozasini   yaratadi.   Bizning   mutaxasis   fyermyerlar   hissasi   juda   qiziqarli,   1)
almashlab   ekish   rejasida   tadbirlarni   boshqarishga   qaratilgan   mash-g‘ulotlarga
urg‘u   byerish,   2)   o‘zlarining   almashlab   ekish   sxemasini   moslanuvchanligi,   uzoq
muddatli almashlab ekish jarayonini amalga oshirish.
O‘zlarinig rejalari yillik jarayonlarda amalga oshib bormoqda, joriy yil uchun
ma’lumotlarni   kiritib   bormoqda.   Bir   qancha   mutaxasis   fyermyerlar   har   bir   dala
uchun   almashlab   ekishssikliga   standartlashmagan.   Hali   ham   bizning   mutaxasislar
loyihalar   tuzishda   yuksak   saviyali   natijalarga   yerishdi   va   o‘zlarinig   fyermyer
xo‘jaliklarida o‘simliklar ketma-ketligiga mosla-shishdi.
Organik qishloq xo‘jaligi tuproq hayoti va biologiyasi tushunchalarini qo‘lga
kiritdi.   Organik   amaliyotlar   o‘z   ichiga   bu   almashlab   ekishni   oladi   va   bular
tuproqni yaxshilashni kuchaytirishga umid qilindi. Organik   qishloq   xo‘jaligining   asosiy   prinsipi   biologik   jarayonlar   va
tuproqning   organik   tarkibi   bo‘lib   hisoblanadi.   Fyermyerlar   tuproqda   organik
moddalar   ko‘payishi   tuproqning   biologik   holatini   va   unumdorligini   yaxshilashga
ishonadilar.   Tuproq   biologik   faoliyatida   bir   qancha   o‘g‘itlar   zarakunandalar   va
kasallik muammolari mavjud . 1
 
2 .   Qisqa rotatsiyali almashlab ekish tizimi.
Hukumatimiz   tomonidan   qishloq   xo‘jaligi   sohasida   olib   borilayotgan
iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biri aholini oziq-ovqat va boshqa
qishloq   xo‘jalik   mahsulotlariga   hamda   sanoatni   xom-ashyoga   bo‘lgan   ehtiyojini
to‘la qondirish, agrar sohani rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqishdir.
Prezident   I.A.Karimovning   (2009)   jahonda   ro‘y   byerayotgan   moliyaviy
iqtisodiy inqiroz masalalariga bag‘ishlangan “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,
O‘zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etishning   yo‘llari   va   choralari”   asari
inqirozning kelib chiqish sabablari, mamlakatimizda ro‘y byerishi mumkin bo‘lgan
iqtisodiy   inqirozni   bartaraf   etishga   oid   vazifalarni   boshqarishda   asosiy   dastur
bo‘lib qolmoqda.
Bundan   tashqari,   Respublikamiz   birinchi   Prezidentining   2015   yil
29   dekabrdagi   “2016-2020   yillarda   qishloq   xo‘jaligini   yanada   isloh   qilish   va
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PQ-2460-sonli qarori orqali keyingi
5 yil davomida Respublikada tuproq unumdorligi past, qishloq xo‘jalik ekinlaridan
mahsulot   etishtirishda   past   rentabellik   bo‘lgan   mavjud   paxta   etishtiriladigan
maydonlardan 170 ming gektar, g‘alla etishtiradigan maydonlardan 50 ming jami
220 ming gektar maydonni qisqartirib, ushbu maydonlarga tuproq unumdorligini
oshiradigan,   aholini  qishloq   xo‘jaligi  oziq-ovqat  mahsulotlariga   bo‘lgan  talabini
qondiradigan   sabzavot,   poliz,   kartoshka   ekinlarini   bosqichma-bosqich   ekishni
tashkil   etish  kabi  muhim  vazifalar  qo‘yilganligi, darxaqiqat  Respublikada  tuproq
1
  Crop   Rotation   on   Organic   Farms:   A   Planning   Manual,   NRAES   177   Charles   L.   Mohler   and   Sue   Ellen
Johnson, editors Published by NRAES, July 2009 unumdorligini   oshirish,   aholini   oziq-ovqat   mahsulotlariga   bo‘lgan   talabini
qondirish nechog‘lik ustuvor, dolzarb masala ekanligini namoyon etmoqda . 2
Yerdan   foydalanish   usuli   yer   resurslari,   ekin   maydonlarining   strukturasi,
qishloq xo‘jaligi  ekinlarining maydoni  hamda xo‘jalikni  haydaladigan yerlarining
nisbatlari bilan, tuproq unumdorligini oshirish usullari esa agrotexnik va meliorativ
tadbirlarning majmui bilan izohlanadi.
Hozirgi   zamon   dehqonchiligining   muhim   vazifasi   –bu   qo‘llaniladigan
minyeral o‘g‘itlarni hamda ularning me’yorlarini keskin kamaytirish orqali ekinlar
hosildorligi   va   mahsulot   sifatining   pasayishini   oldini   olish,   ishlab   chiqarish
xarajatlarini imkon boricha qisqartirishdir.
Demak,   bunday   sharoitda   ekinlar   hosildorligi   va   mahsulot   sifatini   oshirish
usuli   bu   dehqonchilikda   almashlab   ekishni   biologik   asosda   amalga   oshirish
hisoblanadi.
Ma’lumki, ekinlarning dalalar va yillar bo‘yicha ilmiy asosda navbatlanishi
almashlab ekishdir. Almashlab ekishni  joriy qilishda yer  maydonlari  taxminiy bir
xil   qismlarga   bo‘linadi.   Har   bir   ekin   turi   aniq   ketma-ketlikda   (almashlab   ekish
tizimiga asosan) dala bo‘ylab har bir qismida ekiladi.
Surunkali   ekishga   nisbatan   almashlab   ekish   tuproq   unumdorligini   tiklash   va
oshirishni, yerlardan unumli foydalanishni ta’minlaydi.
Almashlab ekish tuproq va o‘g‘it  tarkibida oziqa unsurlarini  to‘ldirishga  va
yaxshi o‘zlashtirishga, tuproqni fizik xususiyatlarini yaxshilash va saqlashga, suv
va shamol yeroziyasidan himoya qilishga, begona o‘tlar tarqalishini oldini olishga
hamda qishloq xo‘jaligi ekinlarini kasallik va zararkunandalardan saqlashga olib
keladi.   Almashlab   ekish   natijasida   tuproq   unumdorligi   va   qishloq   xo‘jaligi
ekinlarining hosildorligi sezilarli ortadi . 3
 
Ekin   maydonlarining   strukturasi   fyermyer   xo‘jaliklarda   o‘simlikshunoslik
mahsulotlari,   iqtisodiy   samaradorlik,   fan   yutuqlari,   texnika   va   ilg‘or   tajriba
2
  Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   2015   йил   29   декабрдаги   “2016-2020   йилларда   қишлоқ
хўжалигини янада ислоҳ қилиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги ПҚ-2460-сонли қарори
3
  Агрономический   Справочник .   Пенсильвания   2005-2006.   Доступен   онлайн   на
http://agguide.agronomy.psu.edu/ .
Петерсон,  Т . А. и М. П. Russelle. 1991. Люцерны и азотный цикл в кукурузном поясе. Ж. Воды в почве Кон -
серв. 46:229-235 natijalarini   hisobga   olgan   holda   belgilanadi.   Masalan,   g‘alla-chorvachilik
yo‘nalishidagi   fyermyer   xo‘jaliklarda   almashlab   ekishni   asosan   g‘alla-em-xashak
ekinlar   guruhi   tashkil   etib,   almashlab   ekishda   ularning   salmog‘i   55-60   %   ni,
parrandachilikda esa 65-70 % ni tashkil etadi. Sut, go‘sht va buzoqlar etishtirishga
ixtisoslashgan fyermyer xo‘jaliklarda esa g‘alla ekinlari 42-52 % ni, texnik ekinlar
10-15   %   ni   va   em-xashak   ekinlari   30-40   %   ni,   shudgor   esa   20   %   maydonni
egallashi maqsadga muvofiqdir.
Qishloq   xo‘jaligi   sohasida   olib   borilayotgan   islohatlar   natijasida   yangi
dehqonchilik   tizimi   vujudga   keldi,   ilgaridan   mavjud   bo‘lgan   mavjud   ko‘p   dalali,
katta   massivlarga   ega   bo‘lgan   g‘o‘za-beda   almashlab   ekish   tizimlari   esa   talabga
javob   byermay   qoldi.   G‘o‘za   yakkahokimligiga   barham   byerilib,   g‘alla-g‘o‘za,
g‘alla-g‘o‘za-em-xashak,   g‘alla-g‘o‘za-sabzovot   kabi   ekinlarni   almashlab   va
navbatlab   ekish   tartiblari   kirib   keldi.   Tuproq   unumdorligini   oshirishda   aktiv
ishtirok   etgan   beda   ko‘p   jihatdan   oradan   chiqdi   desak   yanglishmaymiz.   SHu
sababli   endigi   almashlab   ekish   tizimi   oldiga   tuproq   unumdorligini   oshirish
masalasi ko‘ndalang bo‘lmoqda.
Qishloq   xo‘jaligida   qilingan   ushbu   islohatlarning   natijasi   o‘laroq,   respublika
dehqonchilik   amaliyotida   kuzgi   bug‘doyning   umumiy   maydonning
32-35   %   iga,   g‘o‘za   esa   43-45   foiziga   ekila   boshlandi.   Bu   esa   aksariyat   hollarda
bozor   iqtisodi   talablariga   javob   byersada,   dehqonchilikning   bu   yangi   tizimida   ham
tuproq   unumdorligini   saqlash   va   oshirish   muammosi   kelib   chiqmoqda.   Paxtachilik
majmuida   ekilayotgan   ekinlarning   tuproq   unumdorligini   saqlash   va   oshirishdagi
ijobiy   o‘rni   etarlik   emasligi   namayon   bo‘lmoqda.   Hozirda   respublikaning   44410,3
ming   gektar   umumiy   maydonidan   qishloq   xo‘jaligiga   yaroqli   yerlar   hajmi   22614,0
ming   gektarni,   ya’ni   50,9   %   ni   tashkil   etadi.   Ular   turli   tabiiy   tuproq-iqlimga   ega
bo‘lgan   qishloq   xo‘jalik   hududlarida   joylashgan   bo‘lib,   jadal   dehqonchilik   asosan
meliorativ,   ekologik   holati   hamda   tuproqlarning   unumdorlik   darajasi   bo‘yicha   bir-
biridan   keskin   ajralib   turadigan   4278,0   ming   gektar   sug‘oriladigan   yerlarda   olib
borilmoqda.   Afsuski,   ana   shu   maydonlarning   65,9   foizida   meliorativ   holati
qoniqarsiz,   1,5   mln.   gektardan   oshig‘rog‘i   deflyasiyaga,   shu   jumladan   0,7   mln. gektari   kuchli   deflyasiyaga   uchragan,   660   ming   gektar   yerda   irrigatsiya   yeroziyasi
yuz byerish ehtimoli mavjud bo‘lib, sug‘orib dehqonchilik qilinadigan maydonlarda
tuproq unumdorligini muttasil pasayish tendensiyasi kuzatilmoqda. 
Buning   asosiy   sabablari   sifatida   tuproqning   meliorativ   holatining
yomonlashishi,   tuproq   unumdorligini   oshiruvchi   almashlab   ekish   tizimlarini   joriy
etilmayotganligi,   defolyasiya-yeroziya   jarayonlarining   kuchayishi,   tuproqqa   asosiy
ishlov   byerish   tizimiga   to‘liq   amal   qilmaslik,   haydov   va   haydov   osti   qatlamlarida
tuproq zichlashishini ortishi va boshqalardir.
So‘ngi   yillarda   sug‘oriladigan   yerlarda   bug‘doydan   keyin   bug‘doyni
surunkasiga   joylashtirish   va   xarajatlar   ko‘p   sarflanishi   hisobiga   ayrim   fyermyer
xo‘jaliklarida   hosilning   tannarxi   oshmoqda.   SHuning   kuzgi   bug‘doy   etishtirishda
xarajat va resurslarni tejab, tuproq unumdorligini oshirishga imkon byeradigan yangi
agrotexnologiyalarni   ishlab   chiqish   g‘allachilikdagi   eng   dolzarb   muammo
hisoblanadi. 
Ushbu   mavzuni   ta’hli   qilishda   va   ma’ruza   matyeriali   tayyorlashda   bu   sohada
respublikada   qilinayotgan   ishlarning   ayrimlarini   o‘rganib   chiqdik   va   tadqiqotchilar
ma’lumotlaridan foydalandik.
Tadqiqot   natijalari   shuni   ko‘rsatadiki,   nazoratga   nisbatan   dukkakli   don
ekinlari   va   g‘o‘zadan   keyin   ekilgan   kuzgi   bug‘doy   hosildorligi   sezilarli   darajada
yuqori   bo‘lgan.   Tajribada   hosildorlik   o‘tmishdoshlarga   bog‘liq   holda   54,4   dan
70,3ss/ga   gacha   oshgan.   Eng   yuqori   hosildorlik   soyadan   keyin   (70,3ss/ga)   eng   past
hosildorlik nazoratda kuzatiladi. Mosh, loviya, g‘o‘zadan keyin joylashtirilgan kuzgi
bug‘doy hosildorligi mos holda 65,8;64;57,9ss/ga ni tashkil etadi . 4
 
G‘o‘za-bug‘doy-beda   almashlab   ekishi   hisobiga   olingan   qo‘shimcha   paxta
hosili   (2,8-5,2ss/ga)   har   bir   fyermyerning   ichki   imkoniyatlari   asosida   bedani
navbatlab   ekishning   1:1   tizimida   ham   keng   foydalanib   qaysiki   g‘o‘za-g‘alla
navbatlab ekishda g‘alla beda bilan birgalikda ekilib kech kuzda va bir o‘rim beda-
dan so‘ngra haydovdan so‘ngra chigit  ekish maqsadga  muvofiqdir. Demak,  ushbu
tizimdagi   g‘alla   beda   qoplama   ekinlari   ehtiyoji   chorvachilikni   rivojlantirishda   va
4
  Халилов   Н.,   Атамуродова   М.   Дуккакли   экинлар   етиштириш.   Республика   илмий-амалий   конференция
материаллари. Т .: -2011  й . yildan-yilga   tuproq   unumdorligi   pasaya   borayotgan   fyermyerlarda   tuproq
unumdorligini me’yoriy saqlash imkoniyati zaminida yuqori, sifatli hosil olish bilan
birga aholini chorvachilik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish imkoniyatini
yaratib, yuqori iqtisodiy samaradorlikka yerishishni ta’minlaydi.
Bugungi kunda fyermyerlar va qishloq xo‘jalik mutaxassislari oldida turgan
asosiy   masala   paxta   va   bug‘doy   ekin   maydonlarini   qisqartirmasdan   tuproq
unumdorligini   tiklovchi   yoki   qisqa   muddatda   bug‘doydan   keyin   ekib   hosil   olish
imkoniyatiga   ega   bo‘lgan   o‘simlik   turini   tanlashdir.   Ma’lumki   bir   maydonda
ma’lum   tur   ekin   uzoq   muddat   davomida   ekilsa,   (4-5   yil)   dalalardan   ma’lum   bir
turdagi ozuqa moddalar paxta yoki bug‘doy bilan olib chiqib ketiladi, shuningdek,
kasallik va zararkunandalar ko‘payib ketadi.
Tuproqlarning   meliorativ   holatini   yaxshilaydigan,   fizik   va   suv-fizik,
agrokimyoviy,   mikrobiologik   xossa-   xususiyatlarini   ijobiy   tomonga
o‘zgartiradigan, g‘o‘za majmuasida tuproq unumdorligini va uni muttasil mahsulot
byera olish qobilyatini saqlaydigan, oshiradigan, ekinlardan yuqori va sifatli xosil
olishni   ta’minlaydigan   ilmiy   asoslangan   va   tavsiya   etilgan   qisqa   rotatsiyali
almashlab ekish tizimlarini amaliyotga joriy etish .
80   yillik   noyob   almashlab   ekish   tajribasi   va   mamlakatimizning   asosiy
maydonlarida   o‘tkazilgan   tajriba   ma’lumotlariga   asoslangan   holda,   tuproq
unumdorligi  va uning hosildorlik qobiliyatini muttasil  saqlash  maksadida, doimiy
bir-   biologik   turdagi   ekin   ekish,   oziqlantirish   (doimiy   NPK,   go‘ng)   va   tuprok
unumdorligini   inobatga   olmay   ekinlarni   joylashtirish   hamda   hosildorligini
belgilash   tavsiya   etilmay,   quyida   tavsiya   etgan   qisqa   rotatsiyali   almashlab   ekish
tizimlarida   har   bir   xududga   mos   agrotexnologiyaga   rioya   qilgan   holda   ekinlarni
parvarishlash maqsadga muvofiqdir:
1. Tipik bo‘z tuproqlar sharoitida qisqa rotatsiyali almashlab ekishning:
 2:1 sxemasi: (1-yil, g‘o‘za + oraliq ekin javdar: 2-yil, g‘o‘za : 3-yil, kuzgi
bug‘doy + takroriy mosh, bunda g‘o‘za salmog‘i 66,6%, bug‘doy 33,3%).
 YUqoridagiga   mos   holda   faqat   ekinlar   turi   o‘zgargan:   2:1   sxemasi:
(1-yil,   kuzgi   bug‘doy   +   takroriy   mosh:   2-yil,   kuzgi   bug‘doy   +   takroriy   mosh   + oraliq   ekin   javdar:   3-yil,   g‘o‘za,   bunda   g‘o‘za   33,3   %,   bug‘doy   66,6   %),
1:1:1   sxemasi:   (1-yil,   kuzgi   bug‘doy   +   takroriy   mosh   +   oraliq   ekin   tritikale:
2-yil,   g‘o‘za   +   oraliq   ekin   tritikale:   3-yil,   soya,   bunda   g‘o‘za   33,4%,   bug‘doy
33,3%,   soya   33,3%),   1:1   (1-yil,   kuzgi   bug‘doy   +   takroriy   mosh   +   oraliq   ekin
javdar: 2-yil, g‘o‘za, bunda g‘o‘za 50,0%, bug‘doy 50,0%) tizimlari (1.47-jadval).
1.47-jadval
1.2:1 sxemali qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali.
Yillar Dalalar
2015 g‘o‘za + oraliq ekin
javdar g‘o‘za kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh
2016 g‘o‘za kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh g‘o‘za + oraliq ekin
javdar
2017 kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh g‘o‘za + oraliq ekin
javdar g‘o‘za
Izoh:   Birinchi   yili:   1-dala:   G‘o‘za+oraliq   ekin,   2-dala-G‘o‘za,   3-yili-kuzgi
bug‘doy-   takroriy   ekin-   mosh.   Bunda   g‘uza-   salmogi   66,6%,   kuzgi   bug‘doy   -
33,3%),
1.48-jadval
1:1:1 sxemali  qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali
Yillar Dalalar
2015 kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh + oraliq
ekin g‘o‘za + oraliq ekin soya
2016 g‘o‘za + oraliq ekin soya kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin
2017 soya kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin g‘o‘za + oraliq ekin Izoh: Birinchi yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale: ikkinchi
yil,   g‘o‘za   +   oraliq   ekin   tritikale:   Uchinchi   yil,   soya,   bunda   g‘o‘za
33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%),
2.1. O‘tloqi-allyuvial tuproqlar uchun:
1. 1:1:1   (1-yil,   kuzgi   bug‘doy   +   takroriy   mosh   +   oraliq   ekin   tritikale:
2-yil, soya: 3-yil, g‘o‘za, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%).
1.49. -jadval
1:1:1 sxemali sxemali qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali
Yillar Dalalar
2015 kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin soya g‘o‘za,
2016 soya g‘o‘za, kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh + oraliq
ekin
2017 g‘o‘za, kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh + oraliq
ekin soya
Izoh: Birinchi yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale : Ikkinchi
yil, soya : Uchinchi yil, g‘o‘za, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%
2.2. Taqirsimon tuproklar uchun:
 1:1:1   (1-yil,   kuzgi   bug‘doy   +   takroriy   mosh   +   oraliq   ekin   tritikale   :  
2-yil,   g‘o‘za   +   oraliq   ekin   tritikale   :3-yil   soya,   bunda   g‘o‘za   33,4%,   bug‘doy
33,3%, soya 33,3%), 
 1:1:1  (1-yil,  kuzgi   bug‘doy  +  takroriy  mosh   :   2-yil,  g‘o‘za   +  oraliq  ekin
tritikale : 3-yil, soya, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%),
 1:1   (1-yil,   kuzgi   bug‘doy   +   takroriy   mosh   +   oraliq   ekin   javdar   :   2-yil,
g‘o‘za, bunda g‘o‘za 50,0%, bug‘doy 50,0%) tizimlari tavsiya etiladi.
1.50. -jadval 1. 1:1:1 sxemali  qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali
Yillar Dalalar
I II III
2015 kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin g‘o‘za + oraliq ekin
tritikale soya,
2016 g‘o‘za + oraliq ekin
tritikale soya, kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin
2017 soya, kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin g‘o‘za + oraliq ekin
tritikale
Izoh: Birinchi yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale : ikkinchi
yil,   g‘o‘za   +   oraliq   ekin   tritikale   :Uchinchi   yil   soya,   bunda   g‘o‘za  
33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%,
Ball bonitetiga qarab tavsiya etiladigan qisqa rotatsiyali almashlab ekish
tizimlari:
Ball bonitetiga- 40-50
Paxtachilik va g‘allachilikka ixtisoslashgan fyermyer xo‘jalilarida:
1:1-g‘o‘za:kuzgi bug‘doy
1:1-g‘o‘za:kuzgi   bug‘doy:takroriy   ekin:dukkakli   ekinlar   (mosh,   loviya,
soya), va makkajo‘xori
1:1-g‘o‘za : kuzgi bug‘doy : takroriy ekin : dukkakli ekinlar (mosh, loviya,
soya),   va   makkajo‘xori,   kechki   sabzavotlar   :   oroliq   ekini   :   javdar,   raps,
pyerko : g‘o‘za
  Ball boniteti-50-70
Paxtachilik va g‘allachilikka ixtisoslashgan fyermyer xo‘jalilarida:
2:1-g‘o‘za:g‘o‘za:kuzgi bug‘doy
2:1-g‘o‘za:g‘o‘za:kuzgi   bug‘doy:takroriy   ekin:   dukkakli   ekinlar   (mosh,
loviya, soya), va makkajo‘xori, kechki sabzavotlar  2:1-g‘o‘za : g‘o‘za : kuzgi bug‘doy : takroriy ekin : dukkakli ekinlar (mosh,
loviya,   soya),   va   makkajo‘xori,   kechki   sabzavotlar   :   oroliq   ekini   :   javdar,
raps, pyerko : g‘o‘za
Sabzavotchilikka ixtisoslashgan fyermyer xo‘jalilarida:
1:1-yertagi, o‘rtagi sabzavotlar : kuzgi bug‘doy
1:1-yertagi,  o‘rtagi  sabzavotlar  :   kuzgi  bug‘doy :   takroriy dukkakli   ekinlar,
kechki sabzavotlar va kartoshka
1:1-yertagi,  o‘rtagi  sabzavotlar  :   kuzgi  bug‘doy :   takroriy dukkakli   ekinlar,
kechki sabzavotlar va kartoshka : oraliq ekinlari (javdar, raps, pyerko)
  CHorvachilikka ixtisoslashgan fyermyer xo‘jaliklarda:
3:3-beda   3   yil   :   3   yil   g‘alla   ekinlari   (don   uchun)   :   takroriy   em-xashak
ekinlari (makkajo‘xori, kungaboqar, soya va x.k.)
1.51.-jadval
Qisqa rotatsiyali almashlab ekish tizimlarida ekinlarni ildiz va ang‘iz
qoldiqlari, t/ga, (B.Xoliqov, 2010 y).V
ariantlar	
K
uzgi bug‘doy	
Takroriy ekin,	
(m
osh)	
Oraliq ekinlari,	
(javdar)
Jami	
H
osildorlik,	
s/ga.
Organik
Qoldiq azot fosfor kaliy
1. 3,42 - - 3,42 21,5 9,6 12.4 31,6
2. 3,47 2,26 - 5,73 83,9 39,6 73,6 33,0
3. 3,58 1,81 3,50 8,89 94,6 42,7 61,8 34,2
4. 3,52 1,94 - 8,4 94,4 43,0 65,0 35,1
5. 8,0 4,93 - 12,9 185,9 87,6 162,1 36,1
6. 7,97 5,0 3,78 16,8 213,2 98,6 165,2 36,7
2.3.   Qisqa navbatli almashlab ekish tizimlarini dehqonchilikka joriy qilish.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 20 oktyabrdagi “Oziq ovqat
ekinlari   ekiladigan   maydonlarni   optimallashtirish   va   ularni   etishtirishni ko‘paytirish   chora   tadbirlari   to‘g‘risida”   farmoni   oziq   –ovqat   mahsulotlariga
bo‘lgan   talabni   to‘liqroq   qondirish,   qishloq   axolisi   daro-madlari   va   turmush
darajasini yuksaltirishda muxim ahamiyat kasb etadi.
Bu   borada   mintaqalar   tuproq   –iqlim   sharoitlaridan   kelib   chiqib,   qishloq
xo‘jalik   ekinlar   turini   to‘g‘ri   tanlash,   tuproq   unumdorligini   saqlaydigan   va
oshiradigan,   aholini   oziq-   ovqat   mahsulotlariga   bo‘lgan   talabini   qondiradigan,
paxta, boshoqli- don va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori va sifatli hosil
olishni   ta’minlaydigan   almashlab   ekish   tizim-larini   ishlab   chiqarishga   joriy   etish
dolzarb   ahamiyat   kasb   etadi.   CHunki,   hozirgi   vaqtda   aksariyat   tuproqlarimizda
unumdorlikni pasayib ketish holatlari kuzatilmoqda.
Tuproq unumdorligini pasayishi birinchi navbatda doimiy bir xil turdagi ekin
ekish   hamda   almashlab   ekish   tizimini   va   agrotexnik   tadbirlarni   o‘tkazishni
surinkalik   buzilishidandir.   Ana   shunday   salbiy   holatlar   g‘o‘za,   g‘alla   va   boshqa
qishloq xo‘jalik ekinlaridan olinadigan hosil salmog‘iga jiddiy zarar ko‘rsatmoqda.
Ma’lumki, dexqonchilikda tuproq unumdorligini u yoki bu darajada bo‘lishi ilmiy
asoslangan ma’dan o‘g‘itlar miqdoriga, nisbatiga va organik o‘g‘itlarni qo‘llashga,
almashlab ekishga rioya qilishga, yer va suv resurslarini tejovchi va boshqa ilg‘or
texnologiyalarni joriy etishga bevosita bog‘liqdir.
Ko‘p   sonli   tadqiqotlardan   olingan   ma’lumotlarga   qaraganda,   organik   va
ma’dan o‘g‘itlar hisobiga o‘simlikda 50 foiz va undan ortiq hosil shakllanadi.
Almashalab   ekishdan   foydalanish.   Bu   jarayonni   bir   necha   uslublarda
qo‘llash   mumkin.   Misol   uchun   biri   zararkunandalarni   yo‘qotish   yoki   tuproq
unumdorligini   yaxshilash,   ikkinchisi   fyermyerlar   qanday   almashlab   ekish   joriy
etish   maqsadida   tajriba   asosida   qo‘llanilish   oxiri   bu   jarayon   fyermyer
xo‘jaliklarida   tizimtik   almashlab   ekish   metodini   ta’minlab   byeradi.   Almashlab
ekish   fyermyer   xo‘jaliklarining   omadga   yerishish   asosiy   omili   hisoblanadi.
SHuning   uchun   fyermyer   xo‘jaliklari   qanday   reja   tuzishi   va   almashlab   ekishni
qanday amalga oshirish kyerak? 2002-yilda ular organik ozuqali ekinlarni qanday
qilib  almashlab   ekishni   amalga  oshirishni   bayon  qildilar.  Bu  mutaxasislarni  200
yillik   tajribani   o‘zlashtirganlar.   Bir   qancha   tushunchalarni   taqsimladilar,   bu ularni hammasi almashlab ekishni boshqarish borasida edilar. Boshqa 20 ta ekin
etishtiruvchilar   fyermyerlar   xulosasiga   qo‘shimchalar   kiritdi   va   qayta   ko‘rib
chiqdilar.   Ularning   birgalikdagi   bilimlari   umumiy   tajribalari   bu   bobda   xulosa
qilingan.   Ularning   maxsus   bilimlari   va   qarorlari   almashlab   ekish   xaritasiga
kiritildi . 5
4. Almashlab ekish tizimlari- qishloq xo‘jalik ekinlaridan mo‘l hosil olishning
garovidir.
Qishloq   xo‘jalik   ekinlaridan   mo‘l   va   sifatli   xosil   etishtirishda   ekinlarni
almashlab ekish muhim ahamiyat kasb etadi.
Qishloq xo‘jalik ekinlari to‘g‘ri, navbatlab ekish tizimiga rioya qilingan holda
etishtirilsa, birinchi navbatda dexqon parvarishlagan ekinidan mo‘l  hosil  olib, o‘z
talabini   qondiradi,   ikkinchidan,   tuproqni   unumdorligi   saqlanadi;   turli   xil
zamburug‘li, virusli kasalliklarning oldini olish imkoniyati yaratladi.
Meliorativ holati nobop, unumdorligi past maydonlarda tuproq unumdorligini
saqlash   qayta   tiklash   va   uni   oshirish     eng   muhim   dolzarb   vazifalardan   biridir.
Bunda beda tuproqda gumus miqdorini ko‘paytirishda eng bebaho ekin xisoblanib,
tuproq unumdorligini oshirishda muhim rol’ o‘ynaydi.
Azaldan   sug‘orib   kelinayotgan,   sho‘rlanishga   moyil,   o‘tloqi-allyu-vial
tuproqlar   sharoitida   6   ta   variant,   3   takrorlanishdan   iborat   bo‘lgan   dalada
tadqiqotlari   amalga   oshirilmoqda.   Tajriba   o‘tkazilayotgan   dala   maydonining
tuprog‘i mexanik tarkibi  jihatidan o‘rtacha og‘irlikdagi  qum va qumoq bo‘lib yer
osti sizot suvlarining joylashishi 2-2,5 metrni tashkil etadi. Tajriba dalasida (2008-
2010 yillarda) quyidagi almashlab ekish tizimi bo‘yicha ekin turlari ekiladi.
Ma’lumki,   ekin   turlari   hozirgi   zamon   talabiga   mos,   qisqa   davrli   almashlab
ekish   tizimiga   rioya   qilib   ekilsa   va   agrotexnik   tadbirlarni   o‘z   vaqtida   bajarilsa,
albatta dehqonlarimiz ko‘zda tutgan hosildorliklarini qo‘lga kiritishadi, boz ustiga
tuproq   unumdor-ligi   ekin   turiga   qarab   oshishi   ki   hech   bo‘lmaganda   saqlanishi
mumkin.
5
  Crop   Rotation   on   Organic   Farms:   A   Planning   Manual,   NRAES   177Charles   L.   Mohler   and   Sue   Ellen   Johnson,
editors Published by NRAES, July 2009 Ma’lumotlarni   tahlil   etadigan   bo‘lsak,   doimiy   g‘o‘za   ekib   kelinayotgan
monoьkultura   variantlarida   turli   xil   o‘g‘itning   byerilishiga   qarab,   ularning   hajm
og‘irligi   va   chirindi   zahiralari   miqdori   yillar   bo‘yicha   variantlararo   farq   borligi
aniqlandi.
Sinalayotgan   monokulьtura   variantlari   ichida   eng   yuqori   chirindi   zahiralari
miqdori  yillar   bo‘yicha  “doimiy  g‘o‘za-minyeral  o‘g‘it+20  tonna  chirigan  go‘ng”
kiritilgan   2-variantda   kuzatilib,   yillar   bo‘yicha   mos   ravishda   quyidagicha   0,995-
0,911-0,901 % ni tashkil etdi.
Doimiy   ravishda   g‘o‘za   ekilib   kelinayotgan   va   turli   xil   o‘g‘itlarni   kiritib,
hosildorlikka   hamda   tuproq   unumdorligiga   ta’siri   qanday   bo‘lishini   o‘rganish
bo‘yicha   olib   borilayotgan   dala   tajribasi
(1, 2, 3) variantlarida o‘g‘itning turiga qarab, tuproq hajm og‘irligi ham bir-biridan
farqlanishi   kuzatildi.   Masalan,   tuproqning   hajm   og‘irligi   bo‘yicha   monokulьtura
variantlari ichida nisbatan ijobiy ko‘rsatgichni, ya’ni “doimiy g‘o‘za-minyeral+20
tonna chirigan go‘ng” variantida kuzatilib, yillar bo‘yicha mos ravishda 1,40-1,42-
1,41 g/sm 3
  ni tashkil etadi (bahorda). Ayni paytda mutloq o‘g‘itsiz variantni 2 va
1-variant   bilan   bevosita   solishtirganda:   tuproq   hajm   og‘irligi:0,04-0,02   g/sm 3
  ga
og‘irlashgani   aniqlandi.   SHunngdek,   almashlab   ekish   tizimi   variant-larining
barchasida   monokulьtura   variantlariga   nisbata   tuproq   hajm   og‘irligi   bir   muncha
engil   ekanligini   jadval   ma’lumotlaridan   ko‘rsa   bo‘ladi.   Tuproqning   agrofizik
ko‘rsatgichlari bo‘yicha shu 3-yil davomida eng ijobiy natijalarni 4-6-variantdarda
kuzatilib,   mos   ravishda   1,35-1,35   g/sm 3
  ni   tashkil   etadi.   “Mutloq   o‘g‘itsiz”   yoki
“doimiy   g‘o‘za-minyeral+20   tonna   chirigan   go‘ng”   li   variant   bilan
qiyoslaganimizda 0,005 (2-variant )-0,09 g/sm 3
  (3-variant) tuproq almashlab ekish
tizimi variantlarida (4-6 variant) engillashganligini guvohi bo‘ldik.  
Monokulьtura va almashlab ekish tizimi variantlarida ekilgan ekin turlarining
hosildorlik ko‘rsatgichlari 2008 yilda 1, 2, 3-variantlarda mos ravishda 32,6-36.3-
17.5ss/ga   paxta   hosili,   almashlab   ekish   tizimining
(4-variant)   40ss/ga   paxta   hosili.   (5-variant)   50,8ss/ga   don,   41ss/ga   somon
(6-variant) 47,2ss/ga don, 41,6ss/ga somon ,   2009 yilda 1,   2 ,   3- variantlarida 35,7- 39 , 7-15ss/ga,   almashlab   ekish   variantlarida   44,3-44-40,9ss/ga   paxta   hosili.   2010
yilda   monokul ь tura   variantlari   bo‘yicha,   39,4-34 , 3-15 , 5ss/ga   paxta   hosili ,
almashlab   ekish   variantlarida   45-44,3-43,8ss/ga   don   hosili
38-37,1-36.5ss/ga   somon   hosili   hamda   takroriy   ekin   sifatida   ekilgan
6-   variantda   11,1ss/ga   mosh   doni   va   105.3ss/ga   poxol   hosili   etishtirildi
(1.51-jadval).
1.51 -jadval.
Tadqiqot natijalari bo‘yicha hosildorlik,ss/ga
(M.L. Ikromova, B.N.Rahmatov, I.CH. G‘apporovlar ma’lumoti, 2011 yil).
№ Variantlar Paxta 
hosiliss/
ga,
o‘rtacha
3y. Somon
hosiliss/ga Mosh hosiliss/ga
2009 2010 2008 2010
Muttasil g‘o‘za variantlari
1 Doimiy   g‘o‘za N-200 ,R-
140,K-100 kg/ga 34,3 - - - -
2 Doimiy   g‘o‘za   minyeral
o‘g‘it +20t/ go‘ng 36,9 - - - -
3 Doimiy   g‘o‘za   mutloq
o‘g‘itsiz 16,0 - - - -
Almashlab ekish variantlari
4 Almashlab ekish variantlari
1:1:1 g‘o‘za:g‘o‘za:don 43,1 - 38,0 - -
5 Almashlab ekish variantlari
1+1:1:1   don+duk
ek.:g‘o‘za:don 46,3 41,0 37,1 8,7 -
6 Almashlab ekish variantlari
1+1:1:1+1
don+dukek:g‘o‘za:don+duk 43,2 41,6 36,5 9,1 11,1 ek
Intyerkroping   deyilganda   bitta   dalada   bir   mavsumda   ikki   yoki   undan   ortiq
ekinni   etishtirish   tushiniladi.   Ko‘p   afzalliklari   bo‘lgani   tufayli   lalmi
dehqonchilikda   intyerkroping   keng   qo‘llanilib   kelinmoqda.   Intyerkoping   turli
strategik   xavflarni   minimallashtirishga   imkon   byeradi,   yog‘in   anomaliyasi   tufayli
ekinlar   hosilini   butunlay  yo‘qotmaslikka   kafolat   byeradi.  Bunga   aralash   ekinlarni
o‘suv   davrining   davomiyligi   farqi   tufayli   yerishish   mumkin   bo‘ladi.     Bu   alohida
bitta   ekin   etishtirishdagiga   nisbatan   katta   daromad   olishni   va   bir   vaqtda   maydon
birligidan   olinadigan   yuqori   daromadni   ta’minlaydi.   Ishlab   chiqarishda
barqarorlikka   yerishiladi.   Ro‘zg‘or   va   bozor   ehtiyojlari   uchun   bir   vaqtda   turli
mahsulotlar   ishlab   chiqariladi.   Qator   oralariga   dukkakli   ekinlarni   ekish   tuproq
unumdorligini   oshiradi,   qator   oralarida   begona   o‘tlar   ko‘payishini   kamaytiradi.
Ayrim   ekinlarni   qator   oralarida   etishtirish   (masalan,   g‘o‘za   +   loviya   tizimi)
zararkunanda   va   kasalliklarni   kamaytirishga   olib   keladi.   Qator   oralarida   ekin
etishtirishda   muvaffaqiyatga   yerishish   uchun   ekinlar   komponentlari   o‘rtasidagi
konkurensiya   minimum   darajagacha   kamaytirilishi   lozim   va,   shuningdek,   tekin
samaraga   yerishish   maqsadi   amalga   oshirilishi   lozim.   Bunga   quyidagi   vositalar
yordamida yerishiladi:
 Vegetatsiya davri davomiyligi, oziq moddalarga talabi va kritik bosqichlari,
ildiz tizimining shakllanishi, poyasining tuzilish bo‘yicha turlicha bo‘lgan maqbul
ekinlarni tanlash, 
 Har bir hosil komponenti uchun tegishli ekin genotipini to‘g‘ri tanlash 
 Ekinlar komponentini dalada optimalь ko‘chat qalinligida joylashtirish
 Qator   oralarida   etishtiriladigan   ekinlar   o‘lchamiga   mos   ravishda   etarlicha
maydonni ta’minlash
 Qator oralariga dukkakli don ekinlarini ekishga alohida e’tibor qaratish.
Qurg‘oqchil   yerlar   uchun   ekinlarni   aralash   ekishning   muhim   tizimlari
quyidagi 50- jadvalda keltirilgan.
Xulosa   o‘rnida   shuni   aytish   mumkinki,   3-yillik   olingan   natijalarga   ko‘ra,
Buxoro   viloyati   tuproq   –iqlim   sharoitida   g‘o‘za   majmuiga   kiruvchi   ziroatlarni 1:2:3:1:2   va   2:1:2:1:2:1   almashlab   ekish   tizimida   joylashtirib.   o‘z   vaqtida   yuqori
agro texnik tadbirlarni  olib borilsa,  chirindi  zahiralarini  miqdorining tiklanishi  va
tuproq hajm  og‘irligining engillashishi  kuzatilishi  o‘tkazilgan tajriba natijalaridan
aniqlanildi.
1.52- jadval.  
Qurg‘oqchil yerlar uchun ekinlarni arala sh ekishning muhim tizimlari 6
Ekinlar O‘lcham
i Bazaviy ekin o‘suv
davrining
davomiyligi Qator orasidagi ekin
o‘suv davrining
davomiyligi
Sorgo + lobiya 6-8:2100-120	150-180
Sorgo +  qizil  gramm 6-8:1	
100-120 180
Sorgo + vign a 2:1
100-120 80
G‘o‘za  +  qora  gramm 2:1
150-185 65-75
Yeryong‘oq  +  qizil
gramm 6-8:1 105 180
Yeryong‘oq  + Kastor 6-8:1 105	
150-180
Bengalь gramm i  +
koriandra 4:1 100 80
Makkajo‘hori  + vign a 2:1	
100-110 75-80
Ragi  + vign a  +  qizil
gramm	
6:1:1 100 75 + 180
5. Qisqa rotatsiyali almashlab ekish dalalarida tuprokning agrofizikaviy va
agrokimyoviy xossalari.
Qisqa   rotatsiyali   almashlab   ekish   dalalarida   tuprokning   agrofizikaviy   va
agrokimyoviy   xossalarini   tahlil   qilishda   B.Xoliqov   (2010   y)   va   boshqa
tadqiqotchilar ma’lumotlaridan foydalanildi.
6
 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. – 345 - 346  p. G‘o‘za   majmuidagi   ekinlarni   almashlab   ekish   tizimlari   buyicha   olib   borilgan
tadkikot natijalarini ko‘rsatishicha,  ekinlarni o‘zaro almashlab  ekilishi tuprokning
agrofizikaviy xossalariga ijobiy ta’sir etganligi aniklandi.
G‘o‘za-g‘alla   almashlab   ekishda   g‘o‘za,   kuzgi   bug‘doy   va   takroriy   ekinlarni
o‘zaro   almashlab   ekilishida   tuprokning   hajm   massasida   ijobiy   o‘zgarishlar
kuzatildi.   Tadkikot   o‘tkazilgan   dalada   tuproqning   dastlabki   hajm   massasi
0-30 sm katlamda 1,32 g/sm 3
ni tashkil etdi.
Ko‘rinib   turibdiki,   kuzgi   bug‘doy   va   undan   keyin   takroriy   ekin   xamda   oralik
ekinlarni 1:1, 2:1 almashlab ekish tizimlarida ekilishi tuprok hajm massasini bir oz
muqobillashtirib, aksariyat xollarda uni kamayishi kuzatildi.
Tup r okning yana bi r  ag r ofizika - viy xossala r idan bi r i uning suv  o‘ tkazuvchanligi
h isoblanadi.   T up r okning suv   o‘ tkazuvchanligi   ham   uning   h ajm massasiga  bo g‘l ik
ekanligi   ma’lum . Tad q i q otning dastlabki yilida suv   o‘ tkazuvchanlik jami 3 soatda
533   m 3
/ga   ni   tashkil   etgan   bulsa,   tad q i q otning   oxi r gi   yilida   ushbu   k o‘r satkich
va r iantla r   b o‘ yicha   285-314   m 3
/ga   ni   tashkil   etdi.   Bu   esa   tup r o q ning   suv
o‘ tkazuvchanligi dastlabki k o‘r satkichga nisbatan 40-45% ga kamayganligini, soya
ekilgan   va r iantla r ida   tak r o r iy   dukkakli   don   ekinla r ni   tup r o q ni   suv
o‘ tkazuvchanligiga   ijobiy   ta’si r   etganligini   kuzatishimiz   mumkin.   Takroriy   ekin
ekilmagan   variantda   tuproqning   suv   o‘tkazuvchanlik   qobiliyati   51-53%   ga,   6-
variantda esa 40% ga, oraliq ekinlar ekilgan 4, 5-variantlarda ham nisbatan 11-12%
ga   kamayganligi   kuzatildi.   Takroriy   va   oraliq   ekinlar,   shuningdek,   asosiy   don-
dukkakli   ekin   sifatida   soya   ekishni   so‘nggi   ta’siri   tadqiqotning   oxirgi   yili   amal
davri oxirida  yaqqol ko‘zga tashlandi. Ma’lumotlarga q ara ganda, tajribaning 4, 5 va
6-variant-larida   tuproqning   suv   o‘tkazuvchan-ligi   tegishli   ravishda   509-480-466
m 3
/ga ni tashkil etdi. 
  Tuproq   g‘ovaklik   darajasi   yuqori   bo‘lsa,   havo   almashinishi   yaxshilanadi,
mikrobiologik   jarayonlarni   o‘tishi   tezlashadi,   issiklik   tartiblari   ijobiy   tomonga
o‘zgaradi, natijada tuproqning unumdor bo‘lishiga ma’lum sharoit yaratiladi.
Tipik   bo‘z   tuproqlar   sharoitidagi   tadqiqotdan   olingan   ma’lumotlarda   ham
yukoridagi qonuniyat kuzatildi. Ta’kidlash kyerakki, soya kabi tizimlarda takroriy don-dukkakli   ekin   (mosh),   oraliq   ekinlar   (tritikale)   va   asosan   don-dukkakli   ekin
sifatida   soyaning   ekilishi   tuproq   g‘ovaklik   darjasini   tegishli   ravishda   49,6-49,6-
48,9% bo‘lishini  ta’minladi. Bu esa ushbu tuproqni g‘ovaklik darajasini  dastlabki
ko‘rsatkichlarga nisbatan 0,7% ga yaxshilanganini ko‘rsatadi.
1.53 - jadval.
1.2:1   sxemali qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali
Yillar Dalalar
I II III
2015 g‘o‘za + oraliq
ekin javdar g‘o‘za kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh
2016 g‘o‘za kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh g‘o‘za + oraliq ekin
javdar
2017 kuzgi bug‘doy
+ takroriy
mosh g‘o‘za + oraliq ekin
javdar g‘o‘za
Izoh : 
Birinchi   yili:   1-dala:   G‘o‘za+oraliq   ekin,   2-dala-G‘o‘za,   3-yili-kuzgi
bug‘doy- takroriy ekin-mosh. Bunda g‘o‘za- salmog‘i 66,6%, kuzgi bug‘doy -
33,3%),
1.54-jadval
2. 1:1:1 sxemali qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali*
Yillar Dalalar
I II III
2015 kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin g‘o‘za + oraliq ekin soya
2016 g‘o‘za + oraliq ekin soya kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh + oraliq ekin
2017 soya kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh + oraliq
ekin g‘o‘za + oraliq
ekin
Izoh : 
Birinchi  yil,  kuzgi   bug‘doy  +  takroriy   mosh  +  oraliq  ekin tritikale:   ikkinchi
yil,   g‘o‘za   +   oraliq   ekin   tritikale:   uchinchi   yil,   soya,   bunda   g‘o‘za   33,4%,
bug‘doy 33,3%, soya 33,3%
2. O‘tloqi-allyuvial tuproqlar uchun:
1:1:1 (1-yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale:
2-yil, soya:
3-yil, g‘o‘za, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%).
1.55 -jadval
1:1:1 sxemali sxemali qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali
Yillar Dalalar
I II III
2015 kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin soya g‘o‘za,
2016 soya g‘o‘za kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin
2017 g‘o‘za kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin soya
 Izoh:
Birinchi yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale: 
Ikkinchi yil, soya :Uchinchi yil, g‘o‘za, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%,
soya 33,3%
3. Taqirsimon tuproqlar uchun:
I . 1:1:1 (   1-yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale:
2-yil, g‘o‘za + oraliq ekin tritikale:
3-yil soya, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%), 
II . 1:1:1 (1-yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh : 
2-yil, g‘o‘za + oraliq ekin tritikale:
3-yil, soya, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%),
III . 1:1 (  1-yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin javdar:
2-yil, g‘o‘za, bunda g‘o‘za 50,0%, bug‘doy 50,0%) tizimlari tavsiya etiladi
1.56- jadval
1. 1:1:1 sxemali  qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali
Yillar Dalalar
I II III
2015 kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh + oraliq
ekin g‘o‘za + oraliq ekin
tritikale soya
2016 g‘o‘za + oraliq ekin
tritikale soya kuzgi   bug‘doy   +
takroriy   mosh   +
oraliq ekin
2017 soya kuzgi bug‘doy +
takroriy mosh +
oraliq ekin g‘o‘za   +   oraliq   ekin
tritikale
Izoh:
Birinchi yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh + oraliq ekin tritikale:
Ikkinchi   yil,   g‘o‘za   +   oraliq   ekin   tritikale   :Uchinchi   yil   soya,   bunda   g‘o‘za
33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%, 1.57 -jadval
2. 1:1:1 sxemali  qisqa rotatsiyali almashlab ekishning rotatsion jadvali
Yillar Dalalar
I II III
2015 kuzgi   bug‘doy   +
takroriy mosh    g‘o‘za   +   oraliq
ekin tritikale   soya,
2016   g‘o‘za   +   oraliq
ekin tritikale   soya, kuzgi   bug‘doy   +
takroriy mosh 
2017   soya, kuzgi   bug‘doy   +
takroriy mosh  g‘o‘za   +   oraliq   ekin
tritikale
Izoh:  
Birinchi yil, kuzgi bug‘doy + takroriy mosh: Ikkinchi yil, g‘o‘za + oraliq ekin
tritikale:
Uchinchi yil, soya, bunda g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%. 
Ball bonitetiga qarab tavsiya etiladigan qisqa rotatsiyali almashlab
ekish tizimlari:
Ball bonitetiga- 40-50
Paxtachilik   va
g‘allachilikka
ixtisoslashgan   fyermyer
xo‘jalilarida: 1:1-g‘o‘za:kuzgi bug‘doy.
1:1-g‘o‘za:kuzgi   bug‘doy:takroriy   ekin:dukkakli
ekinlar (mosh, loviya, soya), va makkajo‘hori.
1:1-g‘o‘za   :   kuzgi   bug‘doy   :   takroriy   ekin   :
dukkakli   ekinlar   (mosh,   loviya,   soya),   va
makkajo‘hori,   kechki   sabzavotlar   :   oroliq   ekini   :
javdar, raps, pyerko : g‘o‘za.
Ball boniteti-50-70
Paxtachilik   va
g‘allachilikka  2:1-g‘o‘za:g‘o‘za:kuzgi bug‘doy.
 2:1-g‘o‘za:g‘o‘za:kuzgi   bug‘doy:takroriy   ekin:
dukkakli   ekinlar   (mosh,   loviya,   soya),   va ixtisoslashgan   fyermyer
xo‘jalilarida: makkajo‘hori, kechki sabzavotlar. 
 2:1-g‘o‘za : g‘o‘za : kuzgi bug‘doy : takroriy ekin
:   dukkakli   ekinlar   (mosh,   loviya,   soya),   va
makkajo‘hori,   kechki   sabzavotlar   :   oroliq   ekini   :
javdar, raps, pyerko : g‘o‘za.
 3:3-beda 3 yil : 3 yil g‘alla ekinlari (don uchun) :
takroriy   em-xashak   ekinlari   (makkajo‘hori,
kungaboqar, soya va x.k.)
Sabzavotchilikka
ixtisoslashgan   fyermyer
xo‘jalilarida:  1:1-yertagi, o‘rtagi sabzavotlar : kuzgi bug‘doy
 1:1-yertagi,  o‘rtagi  sabzavotlar   :   kuzgi   bug‘doy  :
takroriy   dukkakli   ekinlar,   kechki   sabzavotlar   va
kartoshka
 1:1-yertagi, o‘rtagi sabzavotlar : kuzgi bug‘doy : 
takroriy dukkakli ekinlar, kechki sabzavotlar va 
kartoshka : oraliq ekinlari (javdar, raps, pyerko)
CHorvachilikka 
ixtisoslashgan fyermyer 
xo‘jaliklarda:  3:3-beda 3 yil : 3 yil g‘alla ekinlari (don uchun) :
takroriy   em-xashak   ekinlari   (makkajo‘hori,
kungaboqar, soya va x.k.)
1.58-jadval
Qisqa rotatsiyali almashlab ekish tizimlarida ekinlarni ildiz va
ang‘iz qoldiqlari, t/ga  (B.Xoliqov, 2010y).
Varia
ntlar
№K
uzgi	
Takroriy ekin,	
(m
osh)
O
raliq ekinlari,	
(javdar) Jami Hosil
dorlik,
s/ga.Organik
qoldiq N P K
1 3,42 - - 3,42 21,5 9,6 12.4 31,6 2 3,47 2,26 - 5,73 83,9 39,6 73,6 33,0
3 3,58 1,81 3,50 8,89 94,6 42,7 61,8 34,2
4 3,52 1,94 - 8,4 94,4 43,0 65,0 35,1
5 8,0 4,93 - 12,9 185,9 87,6 162,1 36,1
6 7,97 5,0 3,78 16,8 213,2 98,6 165,2 36,7 Foydalanilgan adabiyotlar
1.   Chandrasekaran   B.,   Annadurai   K.,   Somasundaram   E.   A   textbook   of
Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers.
                        2 .   Crop   Rotation   on   Organic   Farms:   A   Planning   Manual,   NRAES   177
Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009.
3.   Azimboev   S.A.   Dehqonchilik,   tuproqshunoslik   va   agrokimyo   asoslari.
(Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b.
4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU
Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”,
2014. – 240 b.
5.   Artukmetov   Z.A.,   SHyeraliev   X.SH.   Ekinlarni   sug‘orish   asoslari.
(Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b. 
6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.:
ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b.
7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B.
Qishloq   xo‘jalik   melioratsiyasi   va   yer   tuzish   fanidan   amaliy   va   tajribaviy
mashg‘ulotlar.   (O‘quv   qo‘llanma).   -   T.:   “ToshDAU   nashr-tahririyat   bo‘limi”,
2012. – 187 bet.

MAVZU: ALMASHLAB EKISH Reja: 1. Almashlab ekish va uning ahamiyati. 2 . O‘tmishdosh ekinlarga qo‘yiladigan agrotexnik talablar. 3 . Almashlab ekish rotatsiyasi v a sxemasi . 4. Qisqa navbatli almashlab ekish tizimlarini dehqonchilikka joriy qilish. 5. Qisqa rotatsiyali almashlab ekish dalalarida tuprokning agrofizikaviy va agrokimyoviy xossalari.

1. Almashlab ekish va uning ahamiyati. Almashlab ekish dehqonchilik tizimining muhim tarkibiy qismidir. Almashlab ekish tizimida mazkur fyermyer xo‘jaligining dala ishlarini tashkil etilishi aks ettiriladi, almashlab ekish tizimi asosida tuproqni ishlash tartibi, o‘g‘itlash, begona o‘tlarga, kasallik va zararkunandalarga hamda tuproq yeroziyasiga qarshi kurash tadbirlari amalga oshiriladi. Xo‘jalik hududida dalalar va ma’lum bir davrlar bo‘yicha madaniy ekinlarni ilmiy asosda isbotlangan navbatlab ekish almashlab ekish deb ataladi. Turli ekinlar tuproqda turli miqdorda ildiz qoldig‘i va azot qoldirib, uning unumdorligiga har xil ta’sir etadi. Ko‘p yillik o‘tlar o‘rib olinganidan keyin tuproqda ko‘p miqdorda organik moddalar qoldiradi. Masalan 3 yillik beda 10-11 t/ga ildiz qoldig‘i va 300- 500 kg biologik azot to‘playdi. SHu tufayli tuproqning strukturasi, suv-fizik xossalari, sig‘imi, zichligi, tuproqning oziq, havo, issiqlik, suv rejimlari hamda mikroorganizmlar faoliyati yaxshilanadi. Almashlab ekish ta’sirida tuproqda turli kasalliklar va hashoratlar miqdori keskin kamayadi, gumus (chirindi) miqdori ortadi. Almashlab ekish dalalaridagi ko‘p yillik em-xashak ekinlari ta’sirida sizot suvlar sathi pasayib, tuproqda botqoqlanish va sho‘rlanish jarayoni ya’ni tuz to‘planishi kamayadi. Oqibatda ekinlarning hosildorligi 10-35% gacha oshadi. Monokulturada, agar ayni bir dalaning o‘zida faqat bir yillik ekinlar o‘stirilganda ko‘p hollarda tuproqning tabiiy – kimyoviy xossalari yomonlashib, u kuchsizlanib qoladi. Bir maydonning o‘zida bir xil ekin uzoq vaqt ekilsa, oziq moddalarga nisbatan tuproqda bir tomonlama oriqlash yuz byeradi. Ma’lumki, ekinlar oziq rejimiga turlicha ehtiyoj sezadi. G‘alla ekinlari, kartoshka fosforni, ildiz mevalilar kaliyni, dukkaklilar fosfor va kaliyni, g‘o‘za azot va fosforni ko‘p o‘zlashtiradi. Bundan tashqari, turli o‘simliklarning ildiz tizimi har xil bo‘ladi va suv, oziq moddalarni tuproqning turli qatlamlaridan har xil miqdorda oladi. Respublikamizning sug‘oriladigan yerlarida quyidagi almashlab ekish turlari qo‘llaniladi.

1. Dalali almashlab ekish (don va texnika ekinlarini etishtirishga mo‘ljallangan). 2. Em-xashak almashlab ekish (asosan em-xashak ekinlari va sabzavot, poliz kartoshka etishtirish uchun mo‘ljallangan). 3. Maxsus almashlab ekish (ekinlar kasalligini oldini olish va qarshi kurashga, tuproq muhofazasiga va melioratsiyasiga mo‘ljallangan). Lalmikor sharoitda don-shudgor almashlab ekish qo‘llaniladi. Tuproq unumdorligini tiklashga qaratilgan almashlab ekish:  ekin va qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,  shudgor almashlab ekish,  shudgor va qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,  ko‘kat o‘g‘it ekinlarini almashlab ekish,  o‘t hamda qator oralari ishlanadigan ekinlarni almashlab ekish,  o‘t-dalali va bog‘ almashlab ekishga bo‘linadi. Bundan tashqari, muayyan maqsadda almashlab ekishga ko‘ra, g‘alla- g‘o‘za, g‘alla-g‘o‘za-em-xashak, g‘alla-g‘o‘za-sabzovot, g‘o‘za-beda almashlab ekish, g‘o‘za-makkajo‘xori-beda almashlab ekish, kanop-beda almashlab ekish, don ekinlari almashlab ekish, sabzavot-don ekinlari almashlab ekish sxemasi bo‘ladi va hokazo. Almashlab ekishda ma’lum sondagi dala (1, 2, 3, 4 ta va hokazo) va ekinlarni navbat bilan ekishning belgilangan tartibi bo‘ladi. Misol uchun, uch dalali almashlab ekish qo‘llanilsa, ekin ekiladigan maydon teng uch qismga bo‘linadi. Mazkur ekin ajratiladigan maydonga qarab u bitta yoki bir nechta dala - ni yoki dalaning bir qismini e g allashi mumkin. Bir necha xil ekin o‘stiriladigan almashlab ekish dalasi tyerma (yig‘ma) dala deb ataladi. Tyerma dala tarkibiga, imkoni boricha, tuproq sharoitiga, yerga ishlov byerish tizimiga va ularni parvarish qilishga bo‘lgan talablarga, shuningdek, tuproq unumdorligiga ta’siriga ko‘ra, o‘zaro ko‘p jihatdan o‘xshash bo‘lgan ekinlar tanlab olinishi kyerak. Aytib o‘tilgan talablarga bog‘liq holda quyidagi tyerma dalalar tashkil etilishi mumkin: 1) keng qatorlab ekiladigan, chopiq qilinadigan ekin

dalalari; 2) kuzgi ekinlar (bug‘doy, arpa va javdar) ekiladigan dalalar; 3) sabzovot ekinlari (karam, pamidor, bulg‘or qalampiri) ekiladigan dalalar; 4) lalmikor sharoitda bir yillik o‘tlar va qator oralari ishlanadigan yertagi ekinlarni shudgor bilan band bo‘lgan bitta dalaga ekish mumkin. Almashlab ekishda avvalgi yili muayyan ekindan oldin ekilgan ekinlar muhim ahamiyatga ega. Ushbu dalaga o‘tgan yili ekilgan ekinlar yoki shudgor dala shu yili ekilgan asosy ekinga nisbatan o‘tmishdosh hisoblanadi. Almashlab ekishning har qaysi dalasida ma’lum vaqt davomida ekinlarni izchillik bilan navbatlab ekish rotatsiya deb ataladi (rotatsiya lotincha- rotate so‘zidan olingan bo‘lib davra aylanishi degan ma’noni bildiradi). Odatda, almashlab ekish dalal a ri soni rotatsiya yillari soniga mos keladi. Bir rotatsiya davomida yillar va dalalar bo‘yicha ekinlarni navbatlab joylanishi belgilanadigan jadval rotatsiya jadvali deb ataladi. Almashlab ekishda rotatsion jadval quyidagicha tuziladi: Dalalar soni rotatsiya yiliga teng qilib olinib, ular tartib raqami gorizontal yo‘nalishda byeriladi. Yillar bir rotatsiya muddati uchun, ya’ni dalalar soniga teng qilib byeriladi. Almashlab ekiladigan dalalar soni rotatsiya yillari soniga to‘g‘ri keladi (1.46- jadval). 1.46-jadval Almashlab ekishning rotatsion jadvalini tuzishga doir dastlabki ma’lumotlar Almashlab ekishning nomi Almashlab ekish tizimlari Ekinlarning salmog‘i Paxta-kuzgi bug‘doy 2:1 g‘o‘za salmog‘i 66,6%, bug‘doy 33,3%), Kuzgi bug‘doy-paxta 2:1 bug‘doy 66,6%, g‘o‘za 33,3%, G‘o‘za-kuzgi bug‘doy- soya 1:1:1 g‘o‘za 33,4%, bug‘doy 33,3%, soya 33,3%), G‘o‘za-kuzgi bug‘doy 1:1 g‘o‘za 50,0%, bug‘doy 50,0%)

Masalan, 2:1 paxta-kuzgi bug‘doy almashlab ekishning rotatsion jadvalini tuzish kyerak bo‘lsin. Bu sxema bo‘yicha 2 yil paxta ekiladi, 1 yil kuzgi bug‘doy ekiladi. Bir rotatsiya 3 yilga teng bo‘ladi. Demak, buning uchun 3 dalali rota-sion jadval tuziladi. Rotatsion jadvalda ekinlarni uch yil davomida navbatlab ekish aks ettiriladi. Almashlab ekishda ekinlar nomi o‘rniga, unga kiradigan o‘simliklar guruhi, masalan, kuzgi, bahorgi g‘alla ekinlari va boshqa ekinlar ko‘rsatilishi mumkin, bu ekinlar gruppasining ro‘yxati va ularni navbatlash almashlab ekish sxemasi deb ataladi. Foydali almashlab ekish sxemasi organik almashlab ekish sxemasining fundamenti hisoblanadi. Organik fyermyer xo‘jaliklari shuni angladiki, almashlab ekish asosiy hosilni etishtirishda muhim hisoblanadi. Mutaxasis fyermyerlar o‘zlarining almashlab ekish sxemasini tuzishdi: 1) naqd pul mablag‘larini ishlash, 2) tuproq unumdorligini yaxshilash. Almashlab ekish va almashlab ekish rejasi hamda ma’lumotlar fyermyer xo‘jaliklarida yoki dalalarda joriy etilishi talab qilinadi. Juda ko‘p kitoblar va maqolalar almashlab ekish maqsadi va foydalarini andozasini yaratadi. Bizning mutaxasis fyermyerlar hissasi juda qiziqarli, 1) almashlab ekish rejasida tadbirlarni boshqarishga qaratilgan mash-g‘ulotlarga urg‘u byerish, 2) o‘zlarining almashlab ekish sxemasini moslanuvchanligi, uzoq muddatli almashlab ekish jarayonini amalga oshirish. O‘zlarinig rejalari yillik jarayonlarda amalga oshib bormoqda, joriy yil uchun ma’lumotlarni kiritib bormoqda. Bir qancha mutaxasis fyermyerlar har bir dala uchun almashlab ekishssikliga standartlashmagan. Hali ham bizning mutaxasislar loyihalar tuzishda yuksak saviyali natijalarga yerishdi va o‘zlarinig fyermyer xo‘jaliklarida o‘simliklar ketma-ketligiga mosla-shishdi. Organik qishloq xo‘jaligi tuproq hayoti va biologiyasi tushunchalarini qo‘lga kiritdi. Organik amaliyotlar o‘z ichiga bu almashlab ekishni oladi va bular tuproqni yaxshilashni kuchaytirishga umid qilindi.