MATN KOMPONENTLARINING POG‘ONALI MUNOSABATI HAQIDA Reja: 1. Matn komponentlari haqida tushuncha bering. 2.So‘z, so‘z birikmasi va gap matn komponentlari sifatida . Murakkab sintaktik butunlik, diskurs va abzats matn komponentlari sifatida. 2. Matn komponentlarining pog‘onali (ierarxik) munosabati haqida. Matn komponentlarining o‘zaro paradigmatik va sintagmatik munosabatlari haqida.

Hozirgi kunga kelib matn lingvistikasi tilshunoslikning alohida sohasi sifatida Shakllandi, bu sohada yangidan-yangi umumlashmalar qilinmoqda. Bu sohaning Shakllanishi va rivojida taniqli olim, prof. B.Tursunovning alohida hissasi bor edi. Xuddi Shu olim taShabbusi bilan Samarqand Shahrida matn tahliliga bag‘ishlangan bir necha marta xalqaro va respublika ilmiy anjumanlari o‘tkazilgan. Shulardan 1998 va 2000 yillarda uyushtirilgan ilmiy anjumanlar o‘z ko‘lami jihatdan matn lingvistikasi taraqqiyotida alohida ahamiyat kasb etadi 1 . Bu anjumanlarning birida prof.B.Tursunov ilovali qurilmalarni matnning sintaktik-stilistik kategoriyasi sifatida o‘rganish hamda ularning matndagi pog‘onali munosabati haqida muhim fikr- mulohazalarni bildirgan edi 2 . Avvalo s huni aytish kerakki, matn bir so‘zdan, so‘z birikmasidan, va bir gapdan ham iborat bo‘lishi mumkin. Bunday matnlarning birinchisi bir komponentli bo‘ladi. Bunga maxsus qo‘llanishli so‘zlar misol bo‘la oladi. Masalan: 1. “Sarob”, “Sumbul”, “Turnalar”, “Ayajonlarim”, “Diyonat”, “Umid”, “Hukm”, “Ufq”, “G‘ildirak”, “Sadoqatnoma”, “Muhabbatnoma”, “Kuyov”, “Jimjitlik”, “Alpomish” – badiiy asarlarnig nomlari (ideonimlar yoki biblionimlar); 2. “ToShkent”, “O‘zbekiston”, “London” – xaritalar nomlari h.k. So‘z birikmasi orqali ifodalangan matn ham ko‘proq biror san’at asarining nomi (ideonim) sifatida voqealanadi: Ot bilan suhbat; Ko‘hna dunyo; Ulug‘bek hazinasi;Qaytar dunyo, Yulduzli tunlar kabilar . Ayni paytda bunday matn lar ikki komponentli sanaladi va bu orqali bir so‘zli matndan farqlanadi. Biroq so‘z birikmasi bilan ifodalangan matn faqat 1 Лингвистическая интерпретация специального текста и активизация обучения иноязычному общению. Материалы международной теоретической конференции 28-30 сентября 1998 года. – Самарканд: СамГУ, 1998. – 254 с. ; Матн ва унинг талқини (хвлқаро илмий-назарий конференция материаллари). – Самарқанд: СамДЧТИ нашри, 2000. – 255 б. 2 2 Турсунов Б.Т. Ягона синтактик-стилистик категория остида // Матн ва унинг талқини (хвлқаро илмий-назарий конференция материаллари). – Самарқанд: СамДЧТИ нашри, 2000. – Б. 10-14.

ikki komponentli emas, balki ko‘p komponentli bo‘lishi ham mumkin: Menga etib kelmagan xat; Ikki eShik orasi; Tushda kechgan umrlar; Ona lochin vidosi; Besh bolali yigitcha; Qishdan qolgan qarg‘alar; Daydi qizning daftari - badiiy asarlarning nomlari. Gap orqali ifodalangan matn komponentlari vazifasida ham so‘zlar qatnaShadi: Seni Vatan kutadi . O‘zbekiston – mustaqillik diyori kabilar. Lekin matn tilshunosligi muammolarini bir so‘zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o‘rganish, unchalik maqsadga muvofiq emas. Chunki bunday matnlarga tayanib til sistemasi birliklarining nutqqa ko‘chirilishiga oid masalalar tavsifini mukammal holatda amalga oshirib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, kichik matnlardan mikro va makrosistema haqida, matn komponentlarining semantik va sintaktik bog‘lanishi xususida ham to‘liq ma’lumot ololmaymiz. Shuning uchun matn tilshunosligi masalalarini katta matnlar, hech bo‘lmaganda, matn maqomidagi murakkab sintaktik qurilmalar asosida o‘rganish maqsadga muvofiqdir. M.Abdupattoev bunday sintaktik qurilmalarni supersintaktik birlik (SSB)lar termini bilan nomlagan edi 3 . Prof.YO.Tojiev to‘g‘ri ta’kidlaganidek, “nutq albatta, so‘z-gap, gap, qo‘ s hma gap ko‘rinishlari, undan yuqoriroq, murakkabroq bo‘lgan, masalan, abzats, period, supersintaktik butunlik, murakkab sintaktik butunlik, fraza yoki jumla, oyat kabi nutq birliklaridan tashkil topganligi ham hammaga ma’lum. Faqat, Shuni aytish kerakki, hozirgi tilshunoslikda supersintaktik butunlik mohiyati bilan matn mohiyati (ularga berilayotgan ta’riflar, izohlaShlar) bir xildek. Ularning tub farqi hajmdami yoki boshqa jihatlardami ekanligi ham aniq hal etilmagan” 4 . 3 3 Абдупаттоев М.Т . Ўзбек матнида суперсинтактик бутунликлар. НДА. – Тошкент, 1998. – Б. 4-6. 4 4 Тожиев Ё. “Матн”га ёндашув // Тилшуносликнинг долзарб масалалари (илмий мақолалар тўплами). У-чиқиши. – Тошкент: “Академнашр”, 2010. – Б. 200..

Hozirgi zamon tilshunosligida matn komponentlari tasnifi masalasi ham ancha murakkabdir, Chunki mustaqil so‘zdan boshlab, gap, murakkab sintaktik qurilmalar, abzats, bob kabilarning baricha matn komponentlari jumlasiga kiradi va ular matn tarkibida pog‘onali (ierarxik) munosabatga kirishadi. Quyida ana Shulardan ba’zilariga to‘xtab o‘tamiz. Matn bir so‘z bilan yoki so‘z birikmasi bilan ifodalanganda uning komponenti vazifasida mustaqil so‘z keladi. Masalan, “Y u lduzli tunlar”, “C h ayon yili”, “Hijron kunlarida”, “Yillar armoni”, “Y os hlik devoni”, “Istambul fojiasi”, “Mungli ko‘zlar”, “Jannati odamlar”, “Ufq bo‘sag‘asida”, “Kelinlar qo‘zg‘oloni”, “Avlodlar dovoni”, “Chorqol yo‘lbarsi” singari so‘z birikmasi orqali ifodalangan matnlarni ikki komponentli deb ataymiz. Matn komponenti so‘z birikmasi tarzida kelishi ham mumkin. Lekin so‘z birikmasini biror jiddiy zarurat tug‘ilgandagina matn komponenti tarzida o‘rganiladi. Odatda katta matnlar bir nechita gapdan tashkil topgan bo‘ladi. Shuning uchun gap matnning asosiy komponenti sanaladi: Ayvonda kitob o‘qib o‘ltirgan Gavharshod begim goho sahifalardan ko‘zini olib, o‘sha tog‘lar atrofida o‘ralaShadigan bulutlarga o‘ychan tikiladi. Baland tog‘ tizmasi ustidan oShib o‘tolmaydigan og‘ir qora bulutlar cho‘qqilar boshiga shamol bo‘roni keltirishi, do‘l yog‘dirishi begimning qo‘lidagi Yazdiy “Zafarnoma”sining tahlikali voqealariga o‘xShab ketadi (P.Qodirov. Ona lochin vidosi). Berilgan matn ikki komponentli bo‘lib , bu komponentlar ketma - ket kelmoqda . Agar mazkur matn komponentlarining ichki qurilishini tahlil etish lozim bo‘lsa, har bir gapni alohida o‘rganish va ularning nechita so‘zdan tashkil topayotganligiga e’tibor beriladi: Matnning birinchi komponenti o‘n olti so‘zning, ikkinchisi esa o‘ttiz so‘zning o‘zaro munosabatidan tashkil topmoqda. Aytish lozimki , matn tarkibiga kirgan barcha gaplar bir - biri bilan

ma’no jihatidan ham sintaktik jihatdan ham bog‘langan bo‘ladi . Ammo bu bog‘lanishni gap tarkibidagi so‘zlar bog‘lanishi bilan tenglaShtirmaslik lozim . Chunki gap komponentlarining biri bosh bo‘lak, boshqalari esa ikkinchi darajali bo‘lak tarzida sintaktik vazifa bajaradi. Matn komponentlarining o‘zaro bog‘lanishi esa , birinchi navbatda gaplarning ma’nolariga asoslanadi . Shuning uchun ham bunda “ bog‘lanishli nutq ” tushunchasidan foydalanish o‘rinlidir . Murakkab sintaktik qurilma komponentlari o‘zaro ikki xil bog‘lanadi . Ularning birini teng bog‘lanish deb , ikkinchisini esa ergash bog‘lanish deb nomlaymiz . Shunga binoan murakkab sintaktik qurilmalarni ham farqlab o‘rganamiz: 1. Tursunboy yuvinib uyga o‘tib ketdi-da, bir ozdan keyin kiyinib chiqdi. U chinakam birov havas qilsa arziydigan yigit bo‘lgandi ( Said Ahmad . Ufq) . 2. Kuchi, g‘ayrati taniga sig‘maydigan bu yigit kocha eshigi oldida o‘tirib, atayin kuchini ko‘rsatib qo‘yish uchun eShak qo‘Shilgan aravaning orqasidan tortib yurgizmay qo‘yar, qopdagi bug‘doymi, unmi, nima bo‘lsa tishi bilan ko‘tarib irg‘itardi (Said Ahmad. Ufq). Keltirilgan misollarning birinchisida komponentlari teng bog‘lanishli, ikkinchisida esa komponentlari munosabatlari ergash bog‘lanishga asoslangan murakkab sintaktik qurilmalarni ko‘ramiz. Matn komponentlari vazifasida abzats ham keladi. Abzats, albatta, tom ma’noda matn sanaladi. Biroq u katta matn tarkibida uning komponenti hisoblanadi , c hunki matn tarkibidagi fikr tugalligi bir necha abzats sathida beriladi. Abzats matn tarkibida, xususan, semantik jihatdan muhim mavqega egadir. Buni matnda ifodalanayotgan umumiy xabarning qismlarga bo‘lib berilishida yanada aniqroq ko‘rish mumkin. Chunki har bir abzats matnning ma’lum bir mazmuniy parchasini taqozo etadi: